InfoHub Logo

Zamanaýı tehnıkanyń damýy, adamdardy jalqaýlyqqa, nemquraılyqqa, menmendikke, oǵan degen basybaılylyqqa tárbıelep bara jatqandaı… Kóshede, aıaldamada, avtobýs ishinde, kez-kelgen ortada ekran betine úńilgen jurt. Tipti, kishkentaı sábıdiń ózi de uıaly telefondy «súıkimdi oıynshyq» etkisi keledi. Besik jyrynyń ornyna mýzykamen uıyqtaıtyn bópelerde  joq emes. Zamanynda shyqqan tehnıka, onda turǵan ne bar eken degen ata – analar kezdesip jatyr. Sonda ulttyq bolmysymyzdy, salt-dástúrimizdi basqa elden kelgen zamanaýı tehnıkaǵa almastyryp, óz eliniń salt-dástúrin boıyna sińirip óspegen jannyń erteńinen ne kútýge bolady? Osynyń saldarynan buıyǵy, ózimshil, qaırymsyz urpaq ósse erteńnen ne qaıyr?

Shyny kerek, kitaphanaǵa baratyndardyń qatary sırep barady. Ol shyndyq, qansha jerden tom-tomdap kitap shyǵarǵanmen, kúni erteń onyń elektrondy nusqasy qolyńa túsedi, sosyn kishkentaı ekranǵa telmiredi. Uzaq merzim ekran betine úńilgen janardyń nury taıatyndyǵyn medısına da dáleldep jatyr. Aıtpaǵymyz, qaltafonnyń jas býynnyń sanasyna paıdasynan góri keri áseri kóp bolyp turǵandyǵy.

Baladan ata-ananyń aıary bar ma?  Urpaǵy úshin júregin sýyryp berýge daıyn. Adamdarǵa aıshylyq alys jerlerden jyldam habar jetkizetin, júzdespese de  kórgendeı áser beretin qaltafonnyń paıdasy mol. Ul-qyzynyń aman-saýlyǵyn bilip otyrýǵa qushtar úlkender úshin yńǵaıly bolǵan bul tehnıkanyń turmysy nashar otbasynan shyqqan balalar arasynda áleýmettik teńsizdik týdyratynyn bile bermeımiz. Sanany naryq bılegen zamanda árkim óz shama-sharqynsha jurt qatarly júrip-turǵysy keledi. Jańa sán qýyp, kıimniń qymbatyn, tehnıkanyń ozyǵyn tutynýdy armandaıdy. Ári soǵan qaraı áreket jasaıdy. Keıde “sotovyısyz”  qurbylaryna zaman kóshinen qalyp qoıǵandaı tańyrqaı qaraıdy. Bul jaǵdaıdyń barlyǵy sanaly tárbe men sapaly bilim alýǵa keri áserin tıgizedi.

Statısıkalyq málimetke súıensek, Qazaqstanda qol telefonyn paıdalanýshylardyń sany jalpy halyqtyń 50 paıyzynan asqan. Qazaqstan halqynyń 30 paıyzdan astamy jastar ekenin eskersek, baılanys júıesiniń belsendileri de solar bolyp otyr. Sondyqtan bolar, baılanys qyzmetin usynatyn irili-usaq seriktes kompanıalar elimizde jańbyrdan sońǵy sańyraýqulaqtaı kóbeıip ketti. Keıingi kezderi qaltafon brendteriniń ózara básekelestigi nátıjesinde olardyń baǵasy tómendedi. Buryn bank qyzmeti arqyly kredıt alyp júrgender endi tehnodomdardan telefon alýyna da bolady eken. Ol úshin arnaıy kelisimshartqa otyryp, aılyq kórsetkish esebinde bir jyl ishinde tólep bitse bolǵany. Bul kompanıalardyń ishki saıasaty – jastardy kóbirek jumyldyrý. Onyń ústine jurtshylyqtyń nazaryn baǵasy arzan baılanysqa aýdarǵan aksıalar ótkizý arqyly tartady. Sonyń arqasynda jastar arasynda abonentteriniń sanyn arttyrmaq.

Jastar arasynda uıaly telefondardyń paıdalanýshysynyń kóbeıýýi jastardyń aǵzasyna zıan keltirmesine kim kepil? Mamandar aldaǵy 10-15 jylda symsyz telefonnyń áleginen qaýipti isik dertine shaldyǵýshylardyń sany arta túsetinin aıtýda. Kórshi Qytaı eliniń ǵalymdary zertteý júrgizý barysynda qaltafonnyń zıany týraly aıta kelip, onyń zardabyn álsiretýdiń joldaryn ortaǵa saldy. Ári sóılesý ýaqytynyń aralyǵy kúnine 3 saǵattan artyq bolmaýy kerek degendi alǵa tartady.

On jyl boıy kúnine jarty saǵat uıaly telefonmen sóılesken adamdardyń glıoma dertine shaldyǵý qaýpi 40 paıyzǵa deıin ulǵaıǵan. Bul júıke, endokrındik jáne jynystyq aýrýlardyń asqynýyna áser etetin kórinedi. Shvedtik ǵalymdardyń málimdeýinshe, 10-11 jastan beri uıaly telefondy turaqty paıdalanatyn jandardyń mı isigine tap bolýy ábden múmkin. Sebebi, elektromagnıttik sáýleler oılaý qabiletin retteıtin mıdyń júıke ortalyǵyna enedi. Epılepsıa, júıke aýrýlary, aq qan sıaqty derttiń de asqynýynyń negizgi sebepkeri de osy uıaly telefondar bolyp otyr.

Sabaq kezinde oqýshynyń qaltafon paıdalanýy qanshalyqty zańdy? Sabaq barysynda uıaly telefondy paıdalanýyna Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańdary boıynsha tyıym salynbaǵan. Sondyqtan bul jaǵdaı ár mekteptiń ishki erejesine sáıkes, ata-analardyń kelisimimen rettelinip otyr. Óıtkeni, «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy balanyń quqyqtary týraly» QR Zańynyń 10-baby, 1-tarmaǵyna sáıkes «Árbir balanyń ómir súrýge, jeke basynyń bostandyǵyna, qadir-qasıetine jáne jeke ómirine qol suǵylmaýǵa quqyǵy bar» delingen. Búginde sabaq ústinde uıaly telefondy paıdalanýyna «Ishki tártip erejesine» sáıkes barlyq sabaqtary aıaqtalǵannan keıin ǵana ruqsat beredi. Alaıda, azamattyq qoǵamda árkimniń óz quqyǵy bar degendi kóldeneń tartatyndar da az emes. Ashýshań apaıdyń sabaǵynda “sotkasyn” sóndirip qoıyp, momyn muǵalimniń dáristerinde qulaqqappen mýzyka tyńdaıtyn jastar da kezdesedi.

Uıaly telefon ár adamnyń jeke múlki bolǵandyqtan arnaıy nusqaý bolmaı, onyń ishki mazmunyn tekserýge mekeme ákimshiliginiń jáne oqytýshylardyń quqyǵy joq. Bul máseleni tek oqýshynyń ata-analarmen baılanysyp sheshýine bolady.

Uıaly telefon men ınternet jelileri jas óspirimderdi «Porno» áýestikke jeteleýde. Joq deseńiz qatelesesiz. Elikteý kezeńindegi jas býynnyń sanasyn torlaǵan azǵyndyqtyń taralýy osy «momaqan sotkalar» arqyly taralady. Tipti, áleýmettik jelilerdegi jeke paraqshalarynda da sondaı sýretter men vıdeolar salyp, ony bir-birine jiberip jatady. Erotıkalyq-pornografıalyq sıpattaǵy vırýstardan qorǵaýdyń joly kámelekte tolmaǵan óskinge zamanaýı qaltafondy oqý oryndarynda, tipti otbasynda da tıym salýmen ǵana álsiretýge bolatyndaı.

Shymkent agrarlyq kolejiniń
KTK9-141 tobynyń oqýshysy Shamıl Aıdana
Jetekshisi: Informatıka pániniń oqytýshysy Aıtmırzaeva Raıhan

 

---