Úıkelis kúshi. Úıkelis áreketin tehnıkada eskerý
Mańǵystaý oblysy, Mańǵystaý aýdany, Shetpe - 1
Nun Jubaev atyndaǵy orta mekteptiń
Fızıka pániniń muǵalimi: Sarbas Aınur Málikqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Úıkelis kúshi. Úıkelis áreketin tehnıkada eskerý.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa úıkelis kúshiniń qandaı kúsh ekenin, onyń tabıǵat zańdaryndaǵy mańyzyn, ómirmen baılanystyryp túsindirý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń úıkelis kúshiniń uǵymy, túrleri, ómirde qoldanylýy jóninde belemderin jetildirý.
Tárbıelik: Óz bilimderiniń nátıjesinde ózderin baǵalaı bilýge tárbıeleý.
Sabaqtyń tehnıkalyq quraly: Kompúter, ınteraktıvtik taqta.
Sabaqtyń kórnekiligi: Dınamometr, bileýshe, ártúrli deneler, qozǵalysqa keltirilgen sýretter.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý;
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý;
İİİ. Jańa sabaq;
IV. Bekitý;
V. Deńgeılik tapsyrma.
Vİ. Úıge tapsyrma;
VIİ. Sabaqty qorytyndylaý. Baǵalaý.
İ. Uıymdastyrý (oqýshylarmen amandasý, tekserý)
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý suraqtary:
- Deneniń salmaǵy degenimiz ne?
- Deneniń salmaǵy qandaı shama? Belgilenýi? Ólshem birligi?
- Tirektiń reaksıa kúshi degenimiz ne? Belgilenýi?
- Deneniń salmaǵy men tirektiń reaksıa kúshi nege teń bolady?
- Salmaqsyzdyq degenimiz ne? Mysal keltir?
İİİ. Jańa sabaq
Shanany qara jolmen súıregenen góri muz betimen, qar ústimen súıregen yńǵaıly. Tetik - bólshekteri maılanbaǵan velosıpedti tebý de, turmystyq jıhazdardy eden betimen jyljytý da qıynǵa túsedi.
Jol boıymen kele jatqan mashınanyń qozǵaltqyshyn júrgizýshi óshirgennen keıin ol toqtaıdy.
Muz aıdynynda kónkı teýip júrgen bala da, tóbeshikten syrǵanap túsken shana da, domalap kele jatqan dop ta birazdan soń toqtaıtyn bolady. Bul tájirıbeler bir dene ekinshi deneniń betimen qozǵalǵan kezde qozǵalys jyldamdyǵyna qarama – qarsy baǵyttalǵan jáne deneniń qozǵalysyna kedergi jasaıtyn kúsh paıda bolatynyn kórsetedi.
Bir dene ekinshi deneniń betimen qozǵalǵan kezde paıda bolatyn kúsh úıkelis kúshi dep atalady. Fúık. árpimen belgilenedi.
Janasatyn denelerdiń bir - birine qatysty qozǵalysyna qaraı úıkelis syrǵanaý úıkelisi, domalaý úıkelisi jáne tynyshtyq úıkelisi bolyp bólinedi.
Bir dene ekinshi deneniń betimen syrǵanaǵan jaǵdaıda (mysaly, shańǵyshynyń qar ústimen syrǵanaýy) syrǵanaý úıkelisi týraly aıtylady;
Dońǵalaqtardyń aınalýy jaǵdaıynda domalaý úıkelisi paıda bolady;
Eger deneler bir - birine qatysty tynyshtyq qalpyn saqtasa (mysaly, tas taý betkeıinde jatyr), tynyshtyq úıkelisi týraly aıtylady.
Úıkelistiń paıda bolý sebepteriniń birine janasatyn betterdiń kedir - budyr bolýy jatady. Sonyń saldarynan sansyz tómpeshikter bir - birine ilinisip, deneniń syrǵanaýyna kedergi týǵyzady.
Janasatyn better molekýlalarynyń ózara tartylysy úıkelistiń paıda bolýynyń basty sebebi bolyp tabylady.
Úıkelisti azaıtýdyń múmkin joldarynyń biri - úıkeletin betterdiń maılaý. Maı qabaty denelerdiń úıkeletin betteriniń arasyn ajyratady da, olardyń bir - birine janasýyna kedergi jasaıdy.
Materıaldardyń tıisti túrin taldaý arqyly úıkelis kúshin ózgertýge bolady. Mysaly, rezeńkeniń topyraq, asfált, aǵash betterimen ilinisýi aǵashtyń aǵash betimen nemese metaldyń metal betimen ilinisýine qaraǵanda kúshtirek. Sondyqtan úıkelisti arttyrý úshin keıbir tetik - bólshekterdi rezeńkeden nemese rezeńke qosylǵan materıaldardan jasaıdy.
Janasatyn betterdi kóbirek jáne azyraq kúshpen qysý arqyly da úıkelisti ózgertýge bolady.
Ústel betin alaqandaryńmen jaımen, sodan soń qattyraq basyp júrgizip kórińder. Neni baıqadyńdar?
Sonymen, úıkelis janasatyn betterdiń qandaı materıaldan jasalǵandyǵyna, olardyń óńdelý sapasyna, bir bettiń ekinshi betke túsiretin qysym kúshine táýeldi bolady eken.
Demonstrasıalyq eksperıment:
Bul úshin dınamometrge baılanǵan aǵash bileýsheni gorızontal jaqtan taqtaı ústimen birqalypty qozǵalysqa keltireıik. Bileýsheniń ústine ár túrli júk qoıa otyryp, onyń taqtaı betine túsiretin qysym kúshin ózgertýge bolady. Bul kezde úıkelis kúshi de ózgeredi.
Deneniń ózi janasyp turǵan betke (janasý betine perpendıkýlár) túsiretin kúshin normal qysym kúshi dep ataıdy.
Normal qysym kúshi túrektiń reaksıa kúshi sıaqty N ⃗ árpimen belgileıdi.
Normal qysym kúshi mynaǵan teń: N ⃗=mg
Júrgizilgen kóptegen tájirıbeler úıkelis kúshiniń modýli qysym kúshiniń modýline proporsıonal ekenin kórsetedi:
F_úık=μN ⃗
mundaǵy, F_úık - úıkelis kúshiniń modýli, N ⃗ - qysym kúshiniń modýli, μ - úıkelis koefısıenti dep atalatyn shama.
Úıkelis koefısıenti janasatyn betterdiń kúıine baılanysty bolady. Ár túrli materıaldar juby úshin úıkelis kúshiniń mánderi 4 - kestede keltirilgen. Jalpy úıkelis koefısıenti tek materıaldyń tegine ǵana emes, sondaı - aq olardyń óńdelý sapasyna jáne le basqa da jaǵdaılarǵa baılanysty bolady.
4 - keste
Úıkelisetin deneler Úıkelis koefısıenti
Aǵash muz betimen
Bolat muz betimen
Aǵash aǵash betimen
Metal aǵash betimen
Metal metal betimen 0, 0035
0, 015
0, 07 - 0, 50
0, 1
0, 15 - 0, 20
Tehnıkada úıkelis áreketin eskerý.
Kez kelgen basqa fızıkalyq qubylys sıaqty paıdaly da, zıandy da bolýy múmkin.
Paıdaly bolǵan jaǵdaıda ony arttyrýǵa tyrysady: júrginshilerdiń aıaǵy taıǵanamaý úshin joldarǵa qum sebiledi. Kólik dońǵalaqtary men jol arasyndaǵy ilinisýdi kúsheıtý úshin joldarǵa asfált, beton, qıyrshyq tas tóseledi. Mundaı jaǵdaılarda úıkelis koefısıentteri óte joǵary bolady.
Kóp rette tehnıkada mashınalar men tetikterdiń janasatyn betteri arasyndaǵy úıkelisti azaıtýdyń qajettiligi týyndaıdy.
Úıkelisti azaıtýdyń ár túrli tásilderi bar:
- janasatyn betterdi arasyna suıyq qabatyn engizý. (mysaly, maılaý).
- sharıkti jáne rolıkti podshıpnıkterdi paıdalaný.
- aýa jastyǵyn paıdalaný.
İV. Bekitý suraqtary:
- Úıkelis kúshi degenimiz ne? Belgilenýi? Formýlasy?
- Úıkelis kúshi neshege bólinedi? Qandaı?
- Syrǵanaý úıkelisi, domalaý úıkelisi jáne tynyshtyq úıkelisine mysal keltirińder?
- Normal qysym kúshi degenimiz ne? Belgilenýi? Formýlasy?
- Úıkelisti azaıtý tásilderin atańdar?
V. Deńgeılik tapsyrmalar.
Nelikten aýyr dorba kóterip kele jatqanda, taıǵanaq jolda júrý ońaıyraq?
Jalpy massasy 1 t bolatyn júgi bar shanany at muzben súıretip keledi. Shana tabany men muz arasyndaǵy úıkelis koefısıenti 0, 05. At arbany qandaı kúshpen tartyp keledi?
Massasy 70 kg shkafty ornynan jyljytý úshin qandaı kúsh jumsaý kerek? Úıkelis koefısıenti 0, 3.
Massasy 50 kg dene 200 N kúshtiń áreketinen jazyq bette birqalypty qozǵalyp keledi. Úıkelis koefısıenti nege teń?
Mashınanyń júgimen qosa eseptegendegi massasy 7 t, onyń qozǵaltqyshy 35 kN tartý kúshin óndire alady. Mashınanyń jetekshi dońǵalaqtary men joldyń arasyndaǵy úıkelis koefısıentin tabyńdar.
Vİ. Úıge tapsyrma
Vİİ. Qorytyndylaý. Baǵalaý.
Ótken taqyryp boıynsha neni bildim? Jańa taqyryp boıynsha neni bildim? Aldaǵy ýaqytta neni bilgim keledi?
Nun Jubaev atyndaǵy orta mekteptiń
Fızıka pániniń muǵalimi: Sarbas Aınur Málikqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Úıkelis kúshi. Úıkelis áreketin tehnıkada eskerý.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa úıkelis kúshiniń qandaı kúsh ekenin, onyń tabıǵat zańdaryndaǵy mańyzyn, ómirmen baılanystyryp túsindirý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń úıkelis kúshiniń uǵymy, túrleri, ómirde qoldanylýy jóninde belemderin jetildirý.
Tárbıelik: Óz bilimderiniń nátıjesinde ózderin baǵalaı bilýge tárbıeleý.
Sabaqtyń tehnıkalyq quraly: Kompúter, ınteraktıvtik taqta.
Sabaqtyń kórnekiligi: Dınamometr, bileýshe, ártúrli deneler, qozǵalysqa keltirilgen sýretter.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý;
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý;
İİİ. Jańa sabaq;
IV. Bekitý;
V. Deńgeılik tapsyrma.
Vİ. Úıge tapsyrma;
VIİ. Sabaqty qorytyndylaý. Baǵalaý.
İ. Uıymdastyrý (oqýshylarmen amandasý, tekserý)
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý suraqtary:
- Deneniń salmaǵy degenimiz ne?
- Deneniń salmaǵy qandaı shama? Belgilenýi? Ólshem birligi?
- Tirektiń reaksıa kúshi degenimiz ne? Belgilenýi?
- Deneniń salmaǵy men tirektiń reaksıa kúshi nege teń bolady?
- Salmaqsyzdyq degenimiz ne? Mysal keltir?
İİİ. Jańa sabaq
Shanany qara jolmen súıregenen góri muz betimen, qar ústimen súıregen yńǵaıly. Tetik - bólshekteri maılanbaǵan velosıpedti tebý de, turmystyq jıhazdardy eden betimen jyljytý da qıynǵa túsedi.
Jol boıymen kele jatqan mashınanyń qozǵaltqyshyn júrgizýshi óshirgennen keıin ol toqtaıdy.
Muz aıdynynda kónkı teýip júrgen bala da, tóbeshikten syrǵanap túsken shana da, domalap kele jatqan dop ta birazdan soń toqtaıtyn bolady. Bul tájirıbeler bir dene ekinshi deneniń betimen qozǵalǵan kezde qozǵalys jyldamdyǵyna qarama – qarsy baǵyttalǵan jáne deneniń qozǵalysyna kedergi jasaıtyn kúsh paıda bolatynyn kórsetedi.
Bir dene ekinshi deneniń betimen qozǵalǵan kezde paıda bolatyn kúsh úıkelis kúshi dep atalady. Fúık. árpimen belgilenedi.
Janasatyn denelerdiń bir - birine qatysty qozǵalysyna qaraı úıkelis syrǵanaý úıkelisi, domalaý úıkelisi jáne tynyshtyq úıkelisi bolyp bólinedi.
Bir dene ekinshi deneniń betimen syrǵanaǵan jaǵdaıda (mysaly, shańǵyshynyń qar ústimen syrǵanaýy) syrǵanaý úıkelisi týraly aıtylady;
Dońǵalaqtardyń aınalýy jaǵdaıynda domalaý úıkelisi paıda bolady;
Eger deneler bir - birine qatysty tynyshtyq qalpyn saqtasa (mysaly, tas taý betkeıinde jatyr), tynyshtyq úıkelisi týraly aıtylady.
Úıkelistiń paıda bolý sebepteriniń birine janasatyn betterdiń kedir - budyr bolýy jatady. Sonyń saldarynan sansyz tómpeshikter bir - birine ilinisip, deneniń syrǵanaýyna kedergi týǵyzady.
Janasatyn better molekýlalarynyń ózara tartylysy úıkelistiń paıda bolýynyń basty sebebi bolyp tabylady.
Úıkelisti azaıtýdyń múmkin joldarynyń biri - úıkeletin betterdiń maılaý. Maı qabaty denelerdiń úıkeletin betteriniń arasyn ajyratady da, olardyń bir - birine janasýyna kedergi jasaıdy.
Materıaldardyń tıisti túrin taldaý arqyly úıkelis kúshin ózgertýge bolady. Mysaly, rezeńkeniń topyraq, asfált, aǵash betterimen ilinisýi aǵashtyń aǵash betimen nemese metaldyń metal betimen ilinisýine qaraǵanda kúshtirek. Sondyqtan úıkelisti arttyrý úshin keıbir tetik - bólshekterdi rezeńkeden nemese rezeńke qosylǵan materıaldardan jasaıdy.
Janasatyn betterdi kóbirek jáne azyraq kúshpen qysý arqyly da úıkelisti ózgertýge bolady.
Ústel betin alaqandaryńmen jaımen, sodan soń qattyraq basyp júrgizip kórińder. Neni baıqadyńdar?
Sonymen, úıkelis janasatyn betterdiń qandaı materıaldan jasalǵandyǵyna, olardyń óńdelý sapasyna, bir bettiń ekinshi betke túsiretin qysym kúshine táýeldi bolady eken.
Demonstrasıalyq eksperıment:
Bul úshin dınamometrge baılanǵan aǵash bileýsheni gorızontal jaqtan taqtaı ústimen birqalypty qozǵalysqa keltireıik. Bileýsheniń ústine ár túrli júk qoıa otyryp, onyń taqtaı betine túsiretin qysym kúshin ózgertýge bolady. Bul kezde úıkelis kúshi de ózgeredi.
Deneniń ózi janasyp turǵan betke (janasý betine perpendıkýlár) túsiretin kúshin normal qysym kúshi dep ataıdy.
Normal qysym kúshi túrektiń reaksıa kúshi sıaqty N ⃗ árpimen belgileıdi.
Normal qysym kúshi mynaǵan teń: N ⃗=mg
Júrgizilgen kóptegen tájirıbeler úıkelis kúshiniń modýli qysym kúshiniń modýline proporsıonal ekenin kórsetedi:
F_úık=μN ⃗
mundaǵy, F_úık - úıkelis kúshiniń modýli, N ⃗ - qysym kúshiniń modýli, μ - úıkelis koefısıenti dep atalatyn shama.
Úıkelis koefısıenti janasatyn betterdiń kúıine baılanysty bolady. Ár túrli materıaldar juby úshin úıkelis kúshiniń mánderi 4 - kestede keltirilgen. Jalpy úıkelis koefısıenti tek materıaldyń tegine ǵana emes, sondaı - aq olardyń óńdelý sapasyna jáne le basqa da jaǵdaılarǵa baılanysty bolady.
4 - keste
Úıkelisetin deneler Úıkelis koefısıenti
Aǵash muz betimen
Bolat muz betimen
Aǵash aǵash betimen
Metal aǵash betimen
Metal metal betimen 0, 0035
0, 015
0, 07 - 0, 50
0, 1
0, 15 - 0, 20
Tehnıkada úıkelis áreketin eskerý.
Kez kelgen basqa fızıkalyq qubylys sıaqty paıdaly da, zıandy da bolýy múmkin.
Paıdaly bolǵan jaǵdaıda ony arttyrýǵa tyrysady: júrginshilerdiń aıaǵy taıǵanamaý úshin joldarǵa qum sebiledi. Kólik dońǵalaqtary men jol arasyndaǵy ilinisýdi kúsheıtý úshin joldarǵa asfált, beton, qıyrshyq tas tóseledi. Mundaı jaǵdaılarda úıkelis koefısıentteri óte joǵary bolady.
Kóp rette tehnıkada mashınalar men tetikterdiń janasatyn betteri arasyndaǵy úıkelisti azaıtýdyń qajettiligi týyndaıdy.
Úıkelisti azaıtýdyń ár túrli tásilderi bar:
- janasatyn betterdi arasyna suıyq qabatyn engizý. (mysaly, maılaý).
- sharıkti jáne rolıkti podshıpnıkterdi paıdalaný.
- aýa jastyǵyn paıdalaný.
İV. Bekitý suraqtary:
- Úıkelis kúshi degenimiz ne? Belgilenýi? Formýlasy?
- Úıkelis kúshi neshege bólinedi? Qandaı?
- Syrǵanaý úıkelisi, domalaý úıkelisi jáne tynyshtyq úıkelisine mysal keltirińder?
- Normal qysym kúshi degenimiz ne? Belgilenýi? Formýlasy?
- Úıkelisti azaıtý tásilderin atańdar?
V. Deńgeılik tapsyrmalar.
Nelikten aýyr dorba kóterip kele jatqanda, taıǵanaq jolda júrý ońaıyraq?
Jalpy massasy 1 t bolatyn júgi bar shanany at muzben súıretip keledi. Shana tabany men muz arasyndaǵy úıkelis koefısıenti 0, 05. At arbany qandaı kúshpen tartyp keledi?
Massasy 70 kg shkafty ornynan jyljytý úshin qandaı kúsh jumsaý kerek? Úıkelis koefısıenti 0, 3.
Massasy 50 kg dene 200 N kúshtiń áreketinen jazyq bette birqalypty qozǵalyp keledi. Úıkelis koefısıenti nege teń?
Mashınanyń júgimen qosa eseptegendegi massasy 7 t, onyń qozǵaltqyshy 35 kN tartý kúshin óndire alady. Mashınanyń jetekshi dońǵalaqtary men joldyń arasyndaǵy úıkelis koefısıentin tabyńdar.
Vİ. Úıge tapsyrma
Vİİ. Qorytyndylaý. Baǵalaý.
Ótken taqyryp boıynsha neni bildim? Jańa taqyryp boıynsha neni bildim? Aldaǵy ýaqytta neni bilgim keledi?
You Might Also Like
-
Atyraý oblysy, Jylyoı aýdany,
