InfoHub Logo

Úılený toıynyń mádenıeti Qazaqtyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan salt-dástúri.

Úılený toıy — eki jastyń, olardyń ata-analarynyń ómirindegi qýanyshty oqıǵa, adamdar arasyndaǵy jubaılyq qarym-qatynasqa kúdik týdyrmaý úshin jurtqa jarıa etý saltanaty. Ol — úılený arqyly haram bolǵan nárseni halal etip, halal bolǵan nárseni haram etip bergen Allahtyń nyǵmetin pash etý toıy. Sondaı-aq, bul úılený — áıeli kúıeýine, kúıeýi áıeline halal bolǵanyn, kerisinshe enesi kúıeý balasyna, atasy kelinine haram bolǵanyn (jubaılyq qarym-qatynasta) bildiredi.

Er men áıel — otbasynyń eki irgetasy. Ol úılenýmen qalanady. Úlken bir kedergiler bolmaı turmys qurmaǵandar derbes ári adamgershilik mindetinen qashqan bolady. Sebebi, adam balasy adamgershilik qasıetin, abyroıyn, namysyn úılený arqyly berik qorǵaı alady. Oıshyl A.Shopengaýer aıtpaqshy: «Úılený degenimiz — óz quqyǵyńnyń jarymyn azaıtyp, mindetińdi eki ese kóbeıtý degen sóz».

Qyz uzatý

Úılenetin jigittiń ata-anasy bolashaq kelininiń ata-anasynyń aldynan ótip, quda túsip, oǵan laıyqty syı-sıapatyn jasap, salt-dástúrlerdi orydaǵan soń qalyńdyǵyn alyp ketýge kúıeý jigit keledi. Sol kezde eki jasqa arnalyp aq otaý tigiledi. Aq otaýdy tigý ústinde mynandaı dástúrli rásimder júzege asyrylady:

1. Qudaı joly;
2. Kerege kerer;
3. Shańyraq kóterer;
4. Ýyq shanshar;
5. Týyrlyq jabar;
6. Túndik jabar;
7. Úzik jabar;
8. Baý-shý baılar;
9. Otaý baıǵazysy;
10. Moıyn usynar.

Otaýǵa túsý

Tún ortasy aýǵan kezde kúıeý jigit pen qalyńdyq otaýda ońasha kezdesedi. Muny «Otaýǵa túsý» dep ataıdy. Qyz jeńesheleri qalyńdyq pen kúıeýge arnap tósek daıyndaıdy, kórpe ústine aq shúberek (neke jaýlyq) salady, tileýin tilep eki jasty bólek qaldyrady. Qalyńdyq páktigin joǵaltpaǵan bolyp shyqsa, onda jeńgeleri súıinshi suraıdy.

Toıǵa shaqyrý

Toı bastalardan eki kún buryn jan-jaqqa shaqyrtýshylar jiberiledi, alys-taǵy aǵaıynǵa eki-úsh aı buryn habarlaıdy. Jastar qarańǵy túsisimen kıiz úıdiń irgesip túrip tastap, qyzdar ishte, jigitter syrtta turyp aıtys bastaıdy. Jeńilgen jaq ýaq-túıek pen bir toǵyzǵa deıin tóleıdi. 

Qyz uzatý toıy

Qalyńdyqtyń ata-anasy qalaǵan oıyn-saýyq, salt-dástúrmen ótkiziledi. Toıdaǵy balýandar kúresiniń, kókpardyń, at báıgesiniń túrli oıyndardyń óz júldesi bolady. Eń úlken júlde at báıgesiniki: birinshi báıgege túıe bastatqan toǵyz, ekinshi báıgege at bastatqan toǵyz beriledi.

Qyz jasaýy

Qazaqta uzatylatyn qyzǵa jasaý beriledi. Ony aldyn-ala ázirleıdi. Qyz jasaýy toǵyz túrli. Olar mynandaı:

Aq otaý. Eki úzik, eki týyrlyq, bir túndik. Eskertý: aq otaýdyń shańyraǵyn, keregesin jáne jarty jabyn kıizin kúıeý ákeledi.

Kórpe-tósek. Aǵash tósek, qus tósek, kórpe-jastyq, tósenish kórpe, quraq kórpe, júkaıaq, sandyq, jaǵlan. Tósenish. Birneshe tekemet, syrmaq, otkıiz, 4-5 alasha, 2-3 kilem.

Kıim-keshek. Árqaısysy toǵyzdan ton, ishik, kóı- lek-kónshek, shapan, qamzol, beshpent.

Ydys-aıaq. Qazan-oshaq, quman, saba, torsyq, shara, shómish, ojaý, qasyq, tos-taǵan, kúbi, keli, kebeje, asadal, saptyaıaq, tegene.

Qarý-jaraq. Er-turman, sadaq, berik saýyt, qalqan, beren qylysh.

Kólik jáne saýyn maly. Ár túlik boıynsha bir-bir mal.

Soıys maly. Soıys maly bir, bir jarym jylǵa mólsherlep beriledi.

Qural-jabdyqtar. Balta, shot, balǵa, ara, egeý, ıne, biz, úski, talys jáne t.b. Kelin túsirý Jasaýly kóshti qarsy alý.

Aýyl áıelderi jasaýly kóshti shashý shashyp qarsy alady. Kósh bastar túıeniń buıdasyn jetektep aýylǵa engen áıel «muryndyq apa» atanyp, tıisti syılyǵyn alady. 

Aq otaý tigý

Ol kúıeý jigittiń ákesiniń úıiniń oń jaǵyna tigiledi. Shańyraqty jaqsylyqpen ataǵy jaıylǵan ana kóteredi. Ony aldyn-ala tańdap qoıady. Otaý tigilgen soń jıhazdary jınalady. Kelinniń aldynan qyz-kelinshekter shymyldyq alyp shyǵady. 

Jas kelindi qaıyn atasynyń úıine kirgizý: aýyl shetinde kútip turǵan jeńgeleri jas kelindi shymyldyqpen búrkemelep, qaıyn atasynyń úıine alyp keledi. Jas kelin bosaǵany oń aıaǵymen attaıdy; sonan soń tizesip búgip, úsh ret qaıyn atasyna sálem jasaıdy; atasy «kóp jasa, baqytty bol» dep batasyn beredi; jas kelindi oshaq janyndaǵy jumsaq tósenishke otyrǵyzady. Munan soń otqa maı quıý rásimi bastalady. 

«Otqa maı quıý»

Qazaqtyń ádet-ǵuryptary este joq erte zamandaǵy dúnıetanymynan bastaý alyp, keıin dástúrli quqyqtyq sana-sezimine ulasqan. Otqa maı quıý-ejelgi qazaqtardyń atalar arýaǵyna, ot qudiretine bas ıýine baılanysty qalyptasqan dástúr. Bul dástúr kúıeý jigit alǵash ret resmı túrde qalyńdyǵyna uryn barǵanynda, odan keıin qalyńdyǵyn alyp qaıtýǵa barǵanynda, jańa túsken kelin qaıyn atasynyń shańyraǵyna alǵash kelip kirgeninde jasalady. Halyq seniminde otqa quıylǵan maıdyń qońyrsyǵan ıisi eki jaqtaǵy arýaqtardy rıza etedi, olar árdáıim eki jasty jelep-jebep júretin bolady. Ultymyzdyń uly ǵalymy Shoqan Ýálıhanov úılený toıynda otqa maı quıý dástúri týraly bylaı degen: «... Qazaqtar otty áýlıe sanaıdy, osy áýlıe ataýlarmen musylman taqýalaryn da ataıdy. Sonymen birge jańa túsken kelinniń jumsaq, bıazy bolýyn tilep, otqa maı quıyp, eńkeıtip, taǵzym etkizedi, jas náreste dúnıege kelgende, balany otqa jaqyndatyp, jalbarynady; otqa tazalaýshylyq qasıeti bar dep alastaıdy. Otpen anttasyp, óship qalǵan ot bolsa da, oǵan túkirtpeıdi». «Bir adamnyń jaqqan otynan on adam jylynady» dep otty qasterleıtin qazaq halqy kelin túsirgende otqa maı quıady, kelinniń enesi osy otqa eki alaqanyn qyzdyryp, jańa túsken kelinniń eki betinen sıpap: «Ot — Ana, Umaı — Ana, jarylqaı gór!», — dep tilek aıtady. Qasyndaǵy áıelder de: «Ottaı opaly bol!», — dep qoldaryn otqa qyzdyryp, jas kelinniń mańdaıyna tıgizedi. Jas kelindi aq otaýǵa ákelý Atasynan bata alǵan jas kelindi endi eki jasqa arnaıy tigilgen aq otaýǵa aparady. Ony kúıeý jigittiń sheshesi shashý shashyp qarsy alady. Jas kelin tabaldyryqtan oń aıaǵymen attap ishke kiredi. Enesi jas kelindi kıiz úıdiń sol jaǵyna tigilgen shymyldyqtyń ishine ákelip otyrǵyzady. Erip kelgen qyz-kelinshekterge ártúrli syılyqtar úlestiriledi. Jas kelin men kúıeý jigittiń ata-anasy betashar jasap, toı ótkizýge ázirlenedi.

Qol ustasý

Bul — kúıeý jigittiń qalyńdyǵyn qolynan ustap úıine alyp kelýi. Ol — jubaılyq ómirdiń basy. Eri endigi jerde áıeli úshin jaýapty, nekemen keler barlyq jaýapkershilikti moınyna alady. Qol ustasý jynystyq qarym-qatynasta bolýdy da bildiredi. Erli-zaıyptylar «alǵashqy kezdesýge» psıhologıalyq turǵyda daıyn bolýǵa tıisti. Olardyń aq nekeden keıingi jynystyq qarym-qatynasty — urpaq kóbeıtýge, zınadan aýlaq bolýǵa, nápsiqumarlyqtan ada bolýǵa jasalǵan oń qadam dep qabyldaǵany abzal.

Neke qıý

Ol eki túrli. Birinshisi qaladaǵy jas jubaılar saraıyna baryp, nemese onyń qyzmetkerlerin (ZAGS-tiń) toıǵa shaqyryp, sonda nekege otyrý. Ekinshisi meshitke baryp, nemese moldany toıǵa aldyrtyp neke sýyn iship, nekelerin qıdyrý. Qazaq salty boıynsha, «neke oqylǵannan keıin jas jubaılardyń shymyldyǵyna úki taǵylady. Úki-kúndiz jatyp, tirshiligine túnde kirisetin qus. Ata-ana ol balalaryna bas-kóz bolsyn dep yrymdaıdy. Ekinshi — úkiniń qaýyrsyny sulý, sánge kerek. Úshinshisi, úki kelinniń qyz kúnindegi taqıasyna taǵylǵan, estelik retinde birge bolýǵa tıis. Sonan soń eki jastyń pák tósegin jaqyndarynyń ishindegi eń kórgendi, kóp balaly kelinge yrymdap salǵyzady. Sosyn qyzdyń sheshesi (enesi) daıyndalǵan tósekke kelip arshanyń tútinimen aınala tútindeıdi. Munysy — birinshiden arsha — qysy-jazy solmaıtyn, qýramaıtyn aǵash, anasynyń eki balam osy aǵashtaı ómir boıy qartaımasyn degeni. Ekinshiden, arsha tútininde tamasha ıis bar. Úshinshiden, arsha qazaq uǵymynda pále-jaladan alastaıdy. Bul tártip qyz uzatylyp barǵannan keıin kúıeý jigittiń de úıinde qaıtalanady. Tósekti kelinniń jeńgeleri salady, biraq munda qyzdyń páktigi tekserilmeıdi».

Neke saqınasy

Etnograftardyń zertteýinshe, neke saqınasyn almastyrýdy mysyrlyqtar oılap tapqan. Saqınanyń dóńgelek qalyby (formasy) — máńgilik juptar arasyndaǵy sheksiz baqyt pen mahabbatty beıneleıdi. Toı kúni qonaqtardyń kúıeý jigit pen qalyńdyqqa jaqyndaýy (qol tıgizýi) baqyt ákeledi degen yrym bar. Óıtkeni, bul kúni qos aqqýdaı bolǵan jas jubaılar Allah Taǵalanyń shapaǵatyna bólenedi.

---