Halyq ólshemderi
Uly Dala eli
HALYQ ÓLSHEMDERİ
Álbette, halyq ólshemderi ult mádenıeti hám etnografıasynyń qyzyqty salalarynyń biri bolyp sanalady. «Halyq aıtsa qalyp aıtpaıdy» degendeı halyq ólshemi anyq ólshem desek qatelespeımiz. Óıtkeni ony ata-babalarymyz birneshe ǵasyrlar boıy qoldanyp hám sol arqyly ólshem negizderin jasaǵan. Endeshe, halyq ólshemderiniń negizgi túrlerine jeke - jeke toqtalyp kóreıik. Muny halyqtyń ózi belgilegenindeı salmaq ólshemi, kólem ólshemi, ýaqyt jáne mezgil ólshemderi dep bólýge bolady.
Salmaq ólshemderin halyq bylaısha jiktegen. Aıtalyq, mysqal (1 g), qadaq (750 g), keli (1 kg), put (16 kg), batpan (100 kg). Bul ólshemdermen birge halyq salmaǵynan jer oıylǵandaı, túıege júk bolǵandaı degen sıaqty beıneleý, teńeý sıaqty aıshyqty sóz órnekterin qoldanyp aýyr, jeńil degen sózderdi de paıdalanady.
Kólem ólshemderi bir zattyń nemese maldyń sany, kólemi hám mólsherin, aýmaǵyn shamamen belgileıdi. Aıtalyq, bir shymshym, bir shókim, bir ýys, qos ýys, bir tilim (nan), bir túıir, bir qoltyq, bir shúıke, bir qushaq, bir qap, bir shelek, bir qasyq, bir tamshy, bir arqa, bir shana, bir arba, bir tabaq, bir shoq (úki, tal), bir top (adam), bir qaryn, bir sandyq, bir qalta taǵy sol sıaqty. Mal sany men kólemin de osylaı shamamen ajyratady. Iaǵnı bir otar, bir qora, bir tabyn, bir úıir, on shaqty, jıyrma shaqty... Zattyń kólemine, aýmaǵyna keıde barmaqtaı, shynashaqtaı, judyryqtaı, qumalaqtaı, etekteı, alaqandaı degen teńeý sózder de qoldanyla beredi. Suıyq zattarǵa mólsher sózi qoldanylyp, ony mólsherlep esepteıdi. Halyq qalyńdyq ólshemin de umytpaǵan. Muny olar kóbine jylqy qazysynyń juqa, qalyńyna qaraı aıtqan. Aıtalyq, bult, pyshaq syrty, qylysh syrty (bular 3 - 5 mm shamasy), shynashaq, eli, barmaq (bular 1 - 2, 5 sm), eki eli..., sere, taban (7 - 10 sm) t. s. s. Basqa zattardyń qalyńdyǵy da kóbinese elimen, ıaǵnı saýsaq qyrymen ólshenedi. Ony eli deıdi.
Uzyndyq hám qashyqtyq ólshemi múlde eki uǵymdy, eki túrli ólshemdi bildiredi. Uzyndyq ólshemderdi bir zattyń (taıaqtyń, arqannyń) uzyndyǵyn anyqtaıdy jáne ol eki eli, úsh eli..., tutam, synyq súıem (14 - 15 sm), súıem (17 - 18 sm), qarys, kere qarys (20 - 22 sm), kez (50 sm), arshyn (75 sm), qulash (1, 80 - 2 m), t. b. Baltasap, kebis basyndaı degen balyq ólshemderi de bar. Sol sıaqty uzyn, qysqa dep shamamen esepteı beredi.
Qashyqtyq ólshemderi jerdiń qashyqtyǵyn (aýyldyń ara qashyqtyǵyna) qoldanylatyn ólshem ekeni belgili. Bul ólshem túrleri bylaısha atalady: adym (qadam, 1 m), taıaq tastam (10 - 15 m), áı deıtin jer (100 m), daýys jetetin jer (250 - 300 m), shaqyrym (1 km), ıek astynda, bir tóbe astynda (4 - 5 km), qozy kósh jer (5 - 6 km), kóz ushynda (6 - 7 km), taı shaptyrym (4 - 5 km), qunan shaptyrym (8 - 10 km), at shaptyrym (25 - 30 km), bir kúndik jer, aıshylyq jol... t. b. Bul mejeler aýyl ishinde bul kúnderi de jıi aıtylady.
El ishinde tereńdik, bıiktik ólshemderi de bar. Buǵan tereń, taıyz, bıik, alasa degen sózder qoldanylady. Bir aıta keterlik jaıt, joǵarydaǵy atalǵan ólshemder biri - biriniń ornyna júrmeıdi.
Aýa raıyn baqylaý, ystyq, sýyqty hám onyń ózine tán ólshemin belgileýde de halyqtyń ózindik tájirıbeleri men qaǵıdalary az emes. Qanjylym, jyly, ystyq, sýyq, salqyn, muzdaı taǵy da osylaısha anyqtap bir zattyń, sýdyń, astyń nemese aýa raıyn belgileıdi. Aýa raıyn jyly, ystyq, qapyryq, qaınap tur, kúıip tur, aspan aınalyp jerge túskendeı, mı qaınatatyn ystyq... dep jaz aıyndaǵy kún raıyn aıtsa, qysta: shýaq, maı tońǵysyz, shybynsyz jaz, sýyq, salqyn, aıaz, úskirik, bet qaratpas aıaz, tifý dese túkirik jerge túspeıtin aıaz degen teńeýler arqyly kúnniń qanshalyqty sýyq ekenin anyqtap, soǵan sáıkes áreket ete bastaıdy.
HH ǵasyrdyń basyna deıin el ishinde XVIII ǵasyrdaǵy Áz - Táýke han basshylyǵymen jasalǵan áıgili «Jeti jarǵy» zań negizi quqyqtyq negizde shyǵyn men qun mólsherin de belgiledi. Daý - janjal nemese urys kezinde adam ólimi hám dene jaraqatyna saı aıyp, qun ólshemin bekitti. Aıtalyq, er adam quny 100 jylqy. Bireýdiń belin syndyrǵan tolyq adam qunyn tóleıdi. Bir kózin shyǵarsa, adamnyń jarty qunyn tóleıdi. Urys - tóbeleste bas barmaq synsa – 100, shynashaq synsa – 20 qoı tóleıdi. Dene zaqymynan bala óli týsa: 5 aılyq bala úshin – 5 at; 5 aıdan 9 aıǵa deıingi bala úshin ár aıǵa bir túıe. Atalǵan zań negizinde 100 túıe 300 atqa nemese 1000 qoıǵa teńestirilgen. Bul mólsherlerdiń áleýmettik, memlekettik mańyzy da óte zor boldy.
Saýdada ár zattyń, maldyń qunyn belgileýde de oraıly ádister hám joldar taba bilgen. Aqshalaı saýdada tıyn men teńgeni, altyn, kúmis jamby (qoıtuıaq, taıtuıaq) sıaqty qundy metaldardy qoldanǵan. Al aıyrbas, saýdada da árkimniń kelisimine sáıkes shamamen túıeni – qulyndy bıege; bıeni – buzaýly sıyrǵa; sıyrdy – taı, qunanǵa; taıdy – 3 - 4 qoıǵa aıyrbastaǵan. Sóıtip, mal, buıym saýdasynda da ár zatqa laıyq kesimdi ólshemderi bolǵan.
Asylynda, halyq ólshemderiniń qyrlary óte kóp.
Ázirlegen
Begimhan KERİMHANULY
Qazaqstan Jýrnalıser Odaǵynyń múshesi
HALYQ ÓLSHEMDERİ
Álbette, halyq ólshemderi ult mádenıeti hám etnografıasynyń qyzyqty salalarynyń biri bolyp sanalady. «Halyq aıtsa qalyp aıtpaıdy» degendeı halyq ólshemi anyq ólshem desek qatelespeımiz. Óıtkeni ony ata-babalarymyz birneshe ǵasyrlar boıy qoldanyp hám sol arqyly ólshem negizderin jasaǵan. Endeshe, halyq ólshemderiniń negizgi túrlerine jeke - jeke toqtalyp kóreıik. Muny halyqtyń ózi belgilegenindeı salmaq ólshemi, kólem ólshemi, ýaqyt jáne mezgil ólshemderi dep bólýge bolady.
Salmaq ólshemderin halyq bylaısha jiktegen. Aıtalyq, mysqal (1 g), qadaq (750 g), keli (1 kg), put (16 kg), batpan (100 kg). Bul ólshemdermen birge halyq salmaǵynan jer oıylǵandaı, túıege júk bolǵandaı degen sıaqty beıneleý, teńeý sıaqty aıshyqty sóz órnekterin qoldanyp aýyr, jeńil degen sózderdi de paıdalanady.
Kólem ólshemderi bir zattyń nemese maldyń sany, kólemi hám mólsherin, aýmaǵyn shamamen belgileıdi. Aıtalyq, bir shymshym, bir shókim, bir ýys, qos ýys, bir tilim (nan), bir túıir, bir qoltyq, bir shúıke, bir qushaq, bir qap, bir shelek, bir qasyq, bir tamshy, bir arqa, bir shana, bir arba, bir tabaq, bir shoq (úki, tal), bir top (adam), bir qaryn, bir sandyq, bir qalta taǵy sol sıaqty. Mal sany men kólemin de osylaı shamamen ajyratady. Iaǵnı bir otar, bir qora, bir tabyn, bir úıir, on shaqty, jıyrma shaqty... Zattyń kólemine, aýmaǵyna keıde barmaqtaı, shynashaqtaı, judyryqtaı, qumalaqtaı, etekteı, alaqandaı degen teńeý sózder de qoldanyla beredi. Suıyq zattarǵa mólsher sózi qoldanylyp, ony mólsherlep esepteıdi. Halyq qalyńdyq ólshemin de umytpaǵan. Muny olar kóbine jylqy qazysynyń juqa, qalyńyna qaraı aıtqan. Aıtalyq, bult, pyshaq syrty, qylysh syrty (bular 3 - 5 mm shamasy), shynashaq, eli, barmaq (bular 1 - 2, 5 sm), eki eli..., sere, taban (7 - 10 sm) t. s. s. Basqa zattardyń qalyńdyǵy da kóbinese elimen, ıaǵnı saýsaq qyrymen ólshenedi. Ony eli deıdi.
Uzyndyq hám qashyqtyq ólshemi múlde eki uǵymdy, eki túrli ólshemdi bildiredi. Uzyndyq ólshemderdi bir zattyń (taıaqtyń, arqannyń) uzyndyǵyn anyqtaıdy jáne ol eki eli, úsh eli..., tutam, synyq súıem (14 - 15 sm), súıem (17 - 18 sm), qarys, kere qarys (20 - 22 sm), kez (50 sm), arshyn (75 sm), qulash (1, 80 - 2 m), t. b. Baltasap, kebis basyndaı degen balyq ólshemderi de bar. Sol sıaqty uzyn, qysqa dep shamamen esepteı beredi.
Qashyqtyq ólshemderi jerdiń qashyqtyǵyn (aýyldyń ara qashyqtyǵyna) qoldanylatyn ólshem ekeni belgili. Bul ólshem túrleri bylaısha atalady: adym (qadam, 1 m), taıaq tastam (10 - 15 m), áı deıtin jer (100 m), daýys jetetin jer (250 - 300 m), shaqyrym (1 km), ıek astynda, bir tóbe astynda (4 - 5 km), qozy kósh jer (5 - 6 km), kóz ushynda (6 - 7 km), taı shaptyrym (4 - 5 km), qunan shaptyrym (8 - 10 km), at shaptyrym (25 - 30 km), bir kúndik jer, aıshylyq jol... t. b. Bul mejeler aýyl ishinde bul kúnderi de jıi aıtylady.
El ishinde tereńdik, bıiktik ólshemderi de bar. Buǵan tereń, taıyz, bıik, alasa degen sózder qoldanylady. Bir aıta keterlik jaıt, joǵarydaǵy atalǵan ólshemder biri - biriniń ornyna júrmeıdi.
Aýa raıyn baqylaý, ystyq, sýyqty hám onyń ózine tán ólshemin belgileýde de halyqtyń ózindik tájirıbeleri men qaǵıdalary az emes. Qanjylym, jyly, ystyq, sýyq, salqyn, muzdaı taǵy da osylaısha anyqtap bir zattyń, sýdyń, astyń nemese aýa raıyn belgileıdi. Aýa raıyn jyly, ystyq, qapyryq, qaınap tur, kúıip tur, aspan aınalyp jerge túskendeı, mı qaınatatyn ystyq... dep jaz aıyndaǵy kún raıyn aıtsa, qysta: shýaq, maı tońǵysyz, shybynsyz jaz, sýyq, salqyn, aıaz, úskirik, bet qaratpas aıaz, tifý dese túkirik jerge túspeıtin aıaz degen teńeýler arqyly kúnniń qanshalyqty sýyq ekenin anyqtap, soǵan sáıkes áreket ete bastaıdy.
HH ǵasyrdyń basyna deıin el ishinde XVIII ǵasyrdaǵy Áz - Táýke han basshylyǵymen jasalǵan áıgili «Jeti jarǵy» zań negizi quqyqtyq negizde shyǵyn men qun mólsherin de belgiledi. Daý - janjal nemese urys kezinde adam ólimi hám dene jaraqatyna saı aıyp, qun ólshemin bekitti. Aıtalyq, er adam quny 100 jylqy. Bireýdiń belin syndyrǵan tolyq adam qunyn tóleıdi. Bir kózin shyǵarsa, adamnyń jarty qunyn tóleıdi. Urys - tóbeleste bas barmaq synsa – 100, shynashaq synsa – 20 qoı tóleıdi. Dene zaqymynan bala óli týsa: 5 aılyq bala úshin – 5 at; 5 aıdan 9 aıǵa deıingi bala úshin ár aıǵa bir túıe. Atalǵan zań negizinde 100 túıe 300 atqa nemese 1000 qoıǵa teńestirilgen. Bul mólsherlerdiń áleýmettik, memlekettik mańyzy da óte zor boldy.
Saýdada ár zattyń, maldyń qunyn belgileýde de oraıly ádister hám joldar taba bilgen. Aqshalaı saýdada tıyn men teńgeni, altyn, kúmis jamby (qoıtuıaq, taıtuıaq) sıaqty qundy metaldardy qoldanǵan. Al aıyrbas, saýdada da árkimniń kelisimine sáıkes shamamen túıeni – qulyndy bıege; bıeni – buzaýly sıyrǵa; sıyrdy – taı, qunanǵa; taıdy – 3 - 4 qoıǵa aıyrbastaǵan. Sóıtip, mal, buıym saýdasynda da ár zatqa laıyq kesimdi ólshemderi bolǵan.
Asylynda, halyq ólshemderiniń qyrlary óte kóp.
Ázirlegen
Begimhan KERİMHANULY
Qazaqstan Jýrnalıser Odaǵynyń múshesi
You Might Also Like
-
22 qyrkúıek Tilder kúnine arnalǵan shara «Bir shańyraq astynda»
-
Kúndelikti sabaq jospary, ádebıet 5 synyp.Taqyryptar:1. Kirispe. Ádebıet - ónerdiń bir salasy2. Kirispe. Halyq aýyz ádebıeti týraly túsinik3. Turmys – salt jyrlary4. Maqal–mátelder5. Jumbaqtar
