InfoHub Logo

Halyq sanynyń dınamıkasy. Halyqty zertteý halyq sany, týý, ólim jáne tabıǵı ósimdi taldaýdan bastalady. Bul suraqtar tolyq jáne naqty demografıamen zertteledi, al halyq geografıasy olardy keńistik, aýmaqtyq turǵydan zertteıdi.

B.z.d. I myńjyldyq boıy halyq sany jıi júrgizilgen soǵystar men epıdemıalardyń áserinen baıaý ósti, bul tendensıa XVI ǵasyrǵa deıin jalǵasqan. XIV ǵasyrdyń ortasynda eýropalyq elderdiń halqy oba aýrýynan kóp zardap shegedi. Tek Jańa kezeńde shapshań ósim baıqalyp, ol XX ǵasyrdyń İİ jartysyna qaraı odan ári kúsheıe tústi.

Dúnıe júziniń qazirgi kezdegi adam sany 6,3 mlrd., BUU (Birikken Ulttar Uıymy) sarapshylarynyń boljamy boıynsha 2015 jylǵa deıin jyldyq ósim 80 mln. adamdy quraıdy. Bul az ba, álde kóp pe? Bul jónide ǵalymdar arasyndaǵy pikirler ár túrli.

BUU-nyń málimetteri boıynsha, 1 mlrd. adam ashtyqta, 500 mln. adam durys tamaqtanbaıdy, kúnine 35 myń adam ashtyqtan qaıtys bolady. Dúnıe júziniń 36 eli (500 mln. adam) óz resýrstaryn paıdalana otyryp, halqyn azyq-túlikpen tolyq qamtamasyz ete almaıdy

Dúnıe júziniń halyq sanyn aıta otyra, dúnıe júzi halyqtyń jartysy jeti elde turatynyn aıta ketý jón (2002 jyl, mln. adam): Qytaı – 1285, Indıa – 1025, AQSH – 286, Indonezıa – 215, Brazılıa – 173, Pákistan – 146, Reseı – 145.

Halyqtyń udaıy ósip-ónýi (tabıǵı qozǵalys) – adam urpaqtarynyń jańarýyn jáne aýysýyn qamtamasyz etetin týý, ólim jáne tabıǵı ósim prosesteriniń jıyntyǵy. Týý, ólim, tabıǵı ósim negizinde bıologıalyq prosester bolyp tabylady. Degenmen osy prosesterge áser etetin faktorlardyń birqatary bar:

Áleýmettik-ekonomıkalyq faktorlar: halyqtyń turmystyq deńgeıi, densaýlyq saqtaý isiniń damýy, halyqtyń bilim jáne mádenı deńgeıi, áıel adamdardyń qoǵamdaǵy orny, din, t.b.;

Tabıǵı-bıologıalyq faktorlar: áıel jáne er adamdardyń qorshaǵan orta jaǵdaıyna ár túrli beıimdelýi, jyly men sýyq klımattyq aýdandardaǵy jynystyq damýdyń ártúrli ýaqyty, ólimge alyp keletin aýrýlar (batpaqty jerdegi malerıa, epıdemıa, t.b.);

Demografıalyq faktorlar: halyqtyń jas-jynystyq qurylymy, neke qıý, aıyrylysý. Mysaly: qart adamdar sanynyń ósýi («halyqtyń qarttanýy») týýdyń jalpy kórsetkishiniń tómendeýine ákeledi.

Bul faktordyń týý men ólimge áseri kúrdeli jáne qarama-qaıshylyǵy kóp. Bir faktor qarama-qaıshylyqty baǵytta áser etýi múmkin: materıaldyq jaǵdaıdyń jaqsarýy, bir jaǵynan, ólimniń tómendeýine (ásirese balalyq), ekinshi jaǵynan, ortasha ómir súrý uzaqtyǵynyń joǵarylaýyna, halyqtyń «qarttanýyna», al bul bolsa ólimniń jalpy kórsetkishteriniń kóterilýine alyp keledi.

Halyqtyń demografıalyq sanasy kóp qatparly, ol ulttyq sanamyzdyń bastaý alar máıegi jáne ony ósire alatyn basty dánekeri. Ótken ǵasyrlarda bytyrańqy halyqtyń basyn quraý, ony bir ortalyqqa tas túıin etip toptastyrý taıpalarmen rýlyq birlestikterdi týystastyryp jaqyndastyrýdan, olardyń shejire tarıhyn madaqtap, qurmet tutýdan bastalǵan. Al búgingi kúni bul qubylysta dástúrli tarıhı-etnografıalyq ádet-salttyń mańyzy tómendep, saıası demografıalyq oı-sananyń róli artyp otyr.

Búgingi kúnde demografıalyq saıasat salasynda qalyptasyp otyrǵan máselelerdi sheshý asa mańyzdy másele. Sondyqtan onyń aýqymy jáne halyqtyń qonystanýy joǵary kásibı deńgeıde jan-jaqty taldanbaǵany abzal, ári onyń nátıjeleri obektıvti turǵydan ashylyp kórsetilýi tıis. Týyndaǵan máselelerdi sheshý qoǵamdaǵy turaqtylyq pen máselelerdi sheshý qoǵamdaǵy turaqtylyq pen Qazaqstan Respýblıkasynyń bolashaǵyn qamtamasyz etýge baǵyttalǵan demografıalyq saıasattyń tabysty júrýine tikeleı baılanysty.

Osy málimettiń barlyǵyna qaraı otyryp, óz oblysymyzdyń da demografıalyq jaǵdaıyny qysqasha toqtala ketýdi jón sanaımyn.

Pavlodar oblys ortalyǵy bolyp tabylady, qalalyq jáne aýyldyq jerlerinde 328,9 myń adam turady, onyń aýmaǵy 0,6 myń sharshy metrdi quraıdy. Jalpy, Pavlodar qalasynyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýynyń qorytyndylaryn oń baǵalaýǵa bolady

Demografıalyq jaǵdaı halyqtyń tabıǵı ósýimen sıpattalady, osy kezeń ishinde AHAJ uıymdarymen 2506 týý tirkelgen, bul 2008 jylǵy osy ýaqytqa qaraǵanda 8,2 % artyq. Ólim sany 11,1 % tómendedi, halyqtyń tabıǵı ósimi 986 adamdy quraıdy. Neke qıý organdarymen 868 neke jáne 557 ajyrasý tirkeldi. Pavlodar qalasyna kelgender sany 45,1 % azaıdy, al ketkender sany 1,3 esege ósti.

XXI ǵasyrdyń basynda ómir súrip jatqan búgingi urpaq úshin qazir qalyptasyp jatqan etno-demografıalyq jaǵdaı qalypty nárse sıaqty bolyp kórinetin shyǵar. Biraq ótken XX ǵasyr barysynda osy turǵydan alyp qaraǵanda, birneshe ret úrdisti aýdaryp-tóńkeretin kúrt ózgerister bolǵan. Sondyqtan búgingi ulttyq demografıalyq jetistikke bola kólgirsip, toqmeıilsýdiń qajeti joq bolar. Odan da ótkennen sabaq alyp, abaı bolýdy esten shyǵarmaýǵa úıreneıik.
 

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Brýk S.I. Naselenıe mıra. Etnodemografıcheskıı spravochnık. – Moskva: Naýka, 1986 – 298 s
2. M.Tátimov. Qazaq álemi. – Almaty: Qazaqstan – Atamura, 1993 – 160
3. Qojahmet M. Qazaqstan Respýblıkasynyń ekonomıkalyq jáne áleýmettik geografıasy. - Qaraǵandy: E.A. Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy memlekettik ýnıversıteti», 2006.

Pavlodar qalasy
№15 jalpy orta bilim berý mektebiniń
Geografıa pániniń muǵalimi: Dáýit Janar

---