InfoHub Logo

6 - synyp. Ejelgi Qazaqstan tarıhy
Sabaqtyń taqyryby: Halyqtardyń uly qonys aýdarýy.
Sabaqtyń maqsaty:
● Halyqtardyń uly qonys aýdarýy, ǵun joryqtarynyń mańyzy, tarıhtaǵy ǵundardyń oryn týraly aıta otyryp, Attılanyń ómirine toqtalý, fılmin kórsetý.
● Belsendi, izdenimpaz, jan - jaqty bilimdi ashzamat tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: aralas
Ádisi: ınteraktıvti
Kórnekilik: karta, sýretter

Sabaqtyń jospary
I. Uıymdastyrý kezeńi
II Úı tapsyrmasyn tekserý
III Jańa sabaq
IV Jańa sabaqty bekitý
V Qorytyndylaý, baǵalaý
VI Úıge tapsyrma.

Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý kezeńi
• Oqý quralyn tekserip túgeldeý
• Oqýshylar zeıinin sabaqqa aýdarý
• Kóńil – kúılerin suraý.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý:
1. Ǵundar týraly qandaı derekterde aıtylady?
2. Ǵundar baǵyndyrǵan taıpalardy kartadan kórset.
3. Oqýlyqty paıdalanyp, qudiretti Ǵun memleketi týraly áńgimele.
4. Qytaılar ǵundarmen nege soǵysty, ǵundar nelikten jeńildi, soǵystyń saldaryn aıt.

Jańa sabaqtyń jospary:
Qysqasha málimet: Saqtardan sońǵy Qazaqstan aýmaǵynda jáne kórshi aımaqtarda úlken memleket quryp dáýirlegen halyq — ǵundar edi. B. z. d. IV ǵasyrda - aq Qytaı memleketi ǵundardy ózderiniń "soltústik - batystaǵy kúshti básekelesi, jaýy" dep eseptegen. Bul kúnderi túrki tilinde sóılegendigi dáleldenip otyrǵan ǵundar basynda taıpalyq odaq bolyp, odan kúshti memleket qurdy. Ǵundardyń memlekettik tarıhy jóninde jazba derekter jetkilikti. Olardyń saıası - qoǵamdyq qurylysy jónindegi derekter, negizinen, qytaı jylnamalarynda mol saqtalǵan. Ǵundarda memlekettiliktiń negizi b. z. d. III ǵasyrlardan bastady. Ǵundar memlekettiligin tolyq qalyptastyryp, onyń saıası júıesin qurýshy iri saıası tulǵa — Móde

1. Halyqtardyń uly qonys aýdarýy.
♦ Ǵun qoǵamy ushy - qıyry joq keń - baıtaq jerdi jaılap, kóptegen taıpanyń basyn biriktirdi, áskerı soǵys qýaty orasan zor qudiretti memleketke aınaldy. Edildiń (Attılanyń) jeńimpaz joryǵy onyń atyn búkil álemge áıgili etti.

2. Ǵun joryqtarynyń mańyzy.
♦ Attıla (Edil) shamamen 400 - 453 jyldary ómir súrgen.
♦ Kóptegen halyqtardyń jadynda Uly ǵundardyń beınesi saqtalyp qalǵan. Attıla týraly eńbekter 6 ǵsyrdan bastap áli kúnge deıin jazylyp keledi. Nemis, franstýz, jáne ıtalán tilinde birneshe týyndylar shyqty. Italıanyń ataqty kompozıtory Djýzeppe Verdı «Attıla» operasyn jazdy. Attıla beınesi bizdiń halyqtyń esinde de saqtalǵan. Halyq ony «Edil» dep ataıdy. Volga ózeni de qazaqsha «Edil» atalady.

3. Tarıhtaǵy ǵundar sıpattamasy.
♦ 448 jyly Attılanyń saraıynda bolyp qaıtqan Prıısk onyń syrt kelbetin bylaı sýretteıdi: «Bir kórgen adam onyń naǵyz azıalyq ekenin birden aıtady. Basy úlken, orta boıly, myǵym deneli. Qaraǵan jerin tesip ótetindeı, kózqarasy susty. Qozǵalysy shapshań, senimdi. Daýysy kúmisteı syńǵyrlaıdy ári qulaqqa jaǵymdy».
Tarıhtaǵy "Uly qonys aýdarý" Ortalyq Azıanyń saıası kartasyna, etnıkalyq quramyna ózgerister ákeldi. Qytaıdyń yǵystyrýymen ǵundar Altaı, Saryarqa arqyly Batys Qazaqstanǵa jyljydy. Olar jolshybaı kóptegen taıpalardyń oryn aýystyrýyna áser etti.
Jalpy ǵun taıpalarynyń shyǵystan batysqa qaraı jyljýy b. z. d. II ǵasyrdan bastalyp, b. z. IV ǵasyryna deıin sozylǵan. Tarıhta bul jyljý tek ǵundarǵa ǵana tán qubylys emes, basqa da iri taıpalarǵa da áserin tıgizdi. Tarıhta bul tarıhı kubylysty "Halyqtardyń uly qonys aýdarýy" dep ataıdy. Ásirese Qazaqstanǵa úlken áserin tıgizdi: jergilikti saq, ıýechjı, úısin, qańly sıaqty taıpalardyń shyǵystan batysqa qaraı oryn aýystyrýyna ákeldi.
Ǵundar Edilden ótip, aldaryna sarmat - alandardy sala otyryp, Eýropaǵa endi. Endi azıalyq ǵundar Eýropalyq jazbalarda "gýnder" dep atala bastady. Olar Donnan Dýnaıǵa deıingi ejelgi gottardy Dýnaıdyń arǵy jaǵyna yǵystyrdy. Keıin gottar (german taıpalary), ostgottar(shyǵys gottar) da ǵundarmen odaqtasýǵa májbúr boldy. Ǵundar Kerch buǵazy arqyly ótip, Bosfor patshalyǵyn talqandady. Búkil Qara teńiz jaǵalaýynan Dnestrge deıin aralyq ǵundardyń qol astyna kóshti.
376 jyly ǵundar Rım ımperıasy shekarasyna taqap keldi. V ǵasyrdyń 30 - jyldarynda ǵun basshysy Rýmynıa jáne Vengr jerinde memleket basyna kelgennen bastap memleket kúsheıip, álemge áıgili boldy. Ǵundar patshasy Attıla Eýropada Ǵun memleketin kuryp, eldi keńeıtý maqsatynda Rım ımperıasyna qarsy kúresti.

Attıla
Rım ımperıasy áskerleri men 250 myń Attıla áskerleri arasynda Shalon qalasy túbinde shaıqas boldy. Ol Rım ımperıasynyń keıbir aýdandaryn basyp aldy. VI ǵasyrdaEýropada Attıla beınesi keskindelgen altyn, kúmis aqshalar shyǵarylǵan.
♦ Batys gottar ǵundarmen birigip Ejelgi Rım ımperıasyna úlken qaýip tóndirdi. Sonymen qatar taıpalardyńantropologıalyq tús - kelbetiniń ózgerýine áser ete otyryp, túrki tiliniń taralýyna yqpal jasady. Túrki tiliniń jergilikti dıalektisi qalyptasty.

Sabaqty bekitý:
1. Ǵundar Eýropanyń qaı memleketterine deıin jetti, kartadan kórset. Ejelgi derekterde ǵundar qalaı atalady?
2. Qosymsha ádebıetterdi paıdalanyp Attıla (Edil) týraly áńgimele.
3. Ǵundardyń jaýlaryn jeńý sebepteri nede? Oıyńdy dálelde.
Baǵalaý: Oqýshylardyń eńbekterin baǵalaý. Jetistikterin aıtyp, madaqtaý
Úıge tapsyrma: Shyǵarmashylyq tapsyrma. «Ǵundardyń álemdik tarıhta alatyn orny jaıly áńgime qurastyrý»