InfoHub Logo

Ony danyshpan, klasık, ulttyq qazyna dep atap, Kýrosavamen qatar qoıady. Onyń fılmderi fenomen dep esepteledi, tipti, kasalyq jınaq boıynsha barlyq ýaqyttyń satylym lıderlerimen belsene básekege túsedi. Alaıda qoldan salynǵan anımasıanyń uly praktıginiń máshhúr bolý dáýreni bul ónerdiń altyn ǵasyryn kompúterlik tehnologıamen ysyra bastaǵan sátke keldi.

Haıao Mıadzakı oqıǵalardy baıandaǵandy jaqsy kóredi, olar onyń kózqarastary, úmiti men tájirıbesinen paıda bolady. Ol anımasıalyq kıno jasaıdy, alaıda, emosıonaldy turǵydan bul oınalatyn kınodan kem túspeıdi. Bar bolǵany oǵan tiri akterlerdi túsirgennen góri, ımpressıonıstik turǵyda salynǵan akvareldi peızajdar kóbirek unaıdy. Kıno jappaı ındýstrıaǵa aınalǵan kúnniń ózinde Mıadzakı naǵyz sýretker bolyp qala bildi.

Bir aıta keterligi, japondyq anımatorlar múltfılm men 3D-anımasıa jasaý úshin taptyrmas yńǵaıly quralǵa aınalǵan kompúterlik tehnologıalardy shekteı otyryp, qaýpi joǵary dep topshylaıdy. Dese de, Haıao Mıadzakıdyń ózi, bul jaıtqa fılosofılyq turǵydan baǵa beredi:

«Eger bul óner joıylyp bara jatqan ónerge aınalǵan bolsa, onda qoldan keler qaıran joq. Sıvılızasıa alǵa qaraı jyljı bermek. Freska jasaýshylar qaıda? Peızajıser qaıda? Olar nemen aınalysýda? Álem ózgerýde. Qaıta 40 jyl boıyna bir ispen aınalysqandyǵym úshin meniń jolym boldy deýge bolady. Meniń dáýirimde bul sırek jaǵdaı»

Batysta kóbinese onyń balalarǵa arnalǵan tolyq metrajdy fılmderi tanymal ekeni ras, alaıda bul fılmder óte kurdeli máselelerdi kóteredi, degenmen rejıserdiń qorjynynda qysqa metrajdy fılmder de bar, munyń keıbiri arnaıy Ghibli murajaıy úshin jasalǵan, odan bólek telehıkaıalar da bar.

Ómirbaıan

Haıao Mıadzakı San-Dıegodaǵy Comic Con-da, 2009 jyl

Búgingi tańda aty álemge tanymal japondyq rejıser Haıao Mıadzakı 1941 jyly 5 qańtarda dúnıege keldi. Onyń ákesi ushaq bólshekterin shyǵaratyn avıasıalyq zaýyttyń dırektory, al aǵasy zaýyttyń ıesi boldy. Onyń mektep jyldary sýretshi Osama Tedzýkanyń bastaýymen japondyq «manga» komıksterine áýestiń artqan kezine tap keldi. Ýnıversıtette Mıadzakıdiń marksızmge degen qyzyǵýshylyǵy joǵary boldy, sondaı-aq, sol ýaqytta álemdik balalar ádebıeti klýbynyń da múshesi boldy. Saıasatker men qarjyger mamandyǵynynyń dıplomyn alǵan soń, «Toeı» kınostýdıasynyń aımasıa bólimine jumysqa turady. Bul jerde eki mańyzdy tanysý oryn aldy — sonyń biri araǵa eki jyl salyp úılengen sýretshi-anımator Akemı Otamen júzdesý bolsa, ekinshisi mol úmit kúttirer rejıser Isao Takahatamen kezdesý edi. 1971 jyly olar «Toeı»-men birjola qosh aıtysyp, erkindikti molynan beretin shaǵyn stýdıalarda jumys isteı bastady.

1979 jyly Mıadzakı óziniń alǵashqy kınofılmi «Lupin III: Cagliostro no Shiro»-ny túsirdi, al, buǵan deıin ol anımator, qoıýshy-sýretshi, senarıst qyzmetterin atqardy. 1982 jyldyń aqpan aıynda «Anımeıdj» jýrnalyda «Kaze no tani no Naushika» sýretti roman jaza bastady, al 1984 jyly attas fılmi de jaryqqa shyqty.

Mıadzakı men Takahatanyń birlesken kúsh-jigeriniń arqasynda 1985 jyly Ghibli («Djıblı» nemese «Gıblı») atty aty ańyzǵa aınalǵan stýdıa paıda boldy, onyń ataýy japondardyń qulaǵyna jat keletin, ekinshi dúnıejúzilik soǵysta paıdalanǵan ıtalályq barlaý ushaqtarynan shyqqan. Ghibli-de rejıserdiń tolyq metrajdy týyndylarynyń barlyǵy derlik túsirilgen. Keıinnen «Sen to Chihiro no kamikakushi» dep atalatyn fılm Japonıada jáne onyń syrtynda da úlken tanymaldyqqa ıe boldy: Berlındik kınofestıvaldiń premıasyn (2002), (2003) «Úzdik anımasıalyq fılm» nomınasıasynda «Oskar» aldy. Sondaı-aq, «Hauru no ugoku shiro» atty fılmi 61-inshi Venesıalyq kınofestıvalde tehnıkalyq sheberligi úshin marapatqa ıe boldy. Venesıadaǵy 62-shi kınofestıvalde Mıadzakıdyń ózi de álemdik kınoónerge qosqan úlesi úshin «Altyn Arystan»-men marapattaldy.

Shyǵarmashylyq ustanym: elestete almaıtyn nárselerdi salý

«Sen To Chihiro No Kamikakushi» (2001)

Kınoda eldiń bári kórgen nemese eshkim kórmegen dúnıeni kórsetýge bolady. Haıao Mıadzakı ekinshi jolmen júredi. Oınalatyn (kádimgi) kıno tásili úshin oryndaýǵa qıynǵa soǵatyn nárseni sýret túrinde salynǵan kıno úshin ońaı beınelene alady(kompúterdiń paıda bolýymen bul ózgerdi). Ol jerde shynaıylyqtyń sheginen shyǵyp, ańyz ben armandarǵa jan bitirýge bolady. Mıadzakı shyndyqty kóshirmeıdi, onyń uqsastyǵyn jasaýǵa tyryspaıdy, biraq naqty álemniń máni týraly óziniń túsinigin bildiretin jańa sapany jasaıdy. Qıal-ǵajaıyptar salynǵan fılmniń tabıǵı mazmuny bolyp tabylady.

Rejıserdiń oıynsha:

«Fantasıka bizge qajet. Balalar ózderin dármensiz jáne kómekke muqtaj sezingende, kórkemdik qıal olardyń ómirin jeńildetedi… Mende kórkem ádebıettiń qudiretine degen eshqandaı kúmán joq. Biraq, keıde qıal-ǵajaıyp jasaýshylar sendirý qabiletin joǵaltady. Qalyń buqaranyń «Men buǵan sene almaımyn» deýiniń artýy bar. Biraq, menińshe bar máseleniń tórkini zamanaýı kúrdeli álemge tótep bere alatyn fantasıkalyq týyndynyń jasalmaýynda jatyr»

Shynaıy jáne oılap tabylǵan - baılanyspaıtyn baılanys

Sıqyrly Totoro avtobýs aıaldamasynda «Totoro bizdiń kórshimiz» (1988)

Kınodaǵy qıal-ǵajaıyp ár túrli qabyldana alady. Biz tańdana qaraıtyn dúnıe men keıipkerdi tań qaldyratyn jaıttar bar, jáne bular únemi birdeı bola bermeıdi. Bizdiń topshylaýymyzda eń erekshe bolǵan álem, óz (shyǵarmanyń) turǵyndary úshin qarapaıym bolyp kórinýi múmkin, al qıal-ǵajaıyp biz kórermen úshin bolmaq. Maıadzakıdiń fılmderiniń basym kópshiliginiń sıpaty osyndaı. «Mystannyń jetkizý qyzmeti» / «Majo no takkyûbin» (1989) fılminde qalanyń turǵyndary satyp alǵan bazarlyqtaryn sypyrǵynyń ústine otyryp jetkizetin súıkimdi 13 jasar mystan qyzdyń qyzmetine júginedi, nemese onyń sıqyrshy anasynyń revmatızmge qarsy dári-dirmegin de qoldanady. «Porko Rosso» fılminde de kádimgi adamdar arasynda shoshqa betti ushqysh júretini de eshkimdi alańdatpaıdy. «Haýrý no ýgoký sıro»-da baqsha qaraýyly (pýgalo) men sóıleıtin ottyń ózi aqylǵa qonymdy bolyp tabylady. Tipti sıqyrly tirshiliktiń ózderi de adamdarǵa uqsas. Olarda da qıyndyq, alańdaý, kúrmeýi sheshilmegen máseleler bar. Máselen, sıqyrshy Hoýl kóp nárseni jasaı alady, biraq tabıǵatynan qorqaq, shashy qara tústiń ornyna jıren túske boıala qalsa, aıtarlyqtaı qobaljýǵa beriledi. Al, Kıkı mystan bolsa, kúızelis pen tolqýdyń áserinen sypyrtqymen usha almaıdy (únemi kartına jaza almaıtyn onyń sýretshi qurbysy sıaqty), al «Sen to Tıhıro no kamıkakýsı»-da qudaılar esh qıyndyqsyz monshaǵa barady.

«Mystannyń jetkizý qyzmeti»-ndegi sıaqty, realdy álem ırrealdy álemniń ajyramas bóligi, «Tenký: no sıro Rapúta»-daǵy sıaqty, kóne sıqyr tehnıkanyń jetilýimen kórshiles, orta ǵasyr — fýtýrologıamen, al eýropalyq peızaj — japondyqpen kórshiles. Navsıakaıa — kóne grek mıfologıasyndaǵy feak patshanyń qyzynyń esimi. Máselen, «Tenký: no sıro Rapúta»-daǵy Pazý (negizgi qaharman)  esimdi bala turatyn aýyl Ýels (ulybrıtanıa) atty shahterler qalasynan «kóshirilgen» bolatyn, al ushatyn aral Lapýtanyń ózi Djonatan Svıftte (shyǵarmasynda) bar. Bir nusqaǵa sáıkes, «Totoro» («Totoro bizdiń kórshimiz» atty Mıadzakıdiń fılminde)  — troll cóziniń burmalanǵan túri. Al, «Haýrý no ýgoký sıro» bolsa, Daıana Djons esimdi aǵylshyn ertegi jazarynyń kitabynan alynǵan. Mıadzakıdyń barlyq týyndylary eýropa mádenıetiniń jańǵyryqtaryna toly.

Mehanızmder

Haıao Mıadzakı ushatyn tehnıkalar arasynda ósti, sondyqtan bolar, sypyrtqydan bastap qozǵaltqyshy bar deltaplanǵa deıin jáne áýede aınalatyn aspan kemeleri — munyń barlyǵy derlik onyń fılmderinde kóptep kórinis tabady. Birese shybyndy, birese qurtty, tipti, naǵyz áýe kemesin jáne etajerkalardy beıneleıtin ǵajap qurylymdy ushatyn apparattardyń keremet, egjeı-tegjeıli salynǵany sonshalyq, áýede qozǵatynyna qıyndyq týdyrmaıtynyna qalaı sengenińizdi bilmeı qalasyz. Óziniń ushaqtarǵa degen mahabbatyn Mıadzakı álbette «Porko Rosso»-da kórsetti, munda shoshqalar joǵary pılotajdy kórsetedi, al áýe qaraqshylary bolsa, aspanda naǵyz balet uıymdastyrady. Ónertabys tek ushatyn apparattarmen ǵana shektelmeıdi. Tehnıkanyń neǵyz keremeti — «taýyq sıraǵymen» júretin bekinis, sondaı-aq ol býmen jumys jasaıtyn kórinedi. Sonymen qatar, ekranda fantasıkalyq mashınalardan bólek, tramvaılar, poezd, velosıpedter men basqa da shynaıy tehnıkalyq jabdyqtar da kóptep kezdesedi.

Tabıǵat jáne ekologıa taqyryby

Sonymen birge Mıadzakıdyń ár fılminde tabıǵattan taza lázzat alarlyq sátter bar. Peızajdyń sulýlyǵyna tańdaný kóbine sújettik motıvten aıyrylyp qalatyny ras, dese de, bul ádemi kórinis. Haýla Sofı qamalynan shyqqan Kıkı aldynan gúldi shalǵyn, qarly taý men teńiz kórinisin kezdestirgen kezde tańdana uıyp qalyp qaraıdy. Al «Kalıostro Qorǵany»-nda keıipker tabıǵatqa súısine qarap otyrady. «Lapýta»-da tipti, qýa jónelýge qaramastan keıipker bulttardyń sulýlyǵyna nazar aýdarady, kartınanyń umytylmas bir bóligi retinde Asıtaka hanzadanyń «Monako Hanshaıym»-ǵa qaraı batysqa jol tartýyn aıtýǵa bolady. «Bizdiń kórshimiz Totoro» — da Mıadzakı óz otandastaryna Japonıadaǵy ekzotıkalyq peızajǵa kóńil bólýge, kórermendi buryn baıqamaǵan nemese baǵalamaǵan nársege nazar aýdarýǵa shaqyrady. Tabıǵat árqashan tiri, ol sezedi, qaıǵyrady, birese muńaıady, birese qýanady. Tıisinshe, ekran birese, qaıǵyly kók-sur reńkterge aınalady nemese qýanyshtan súrrealdy túske boıalady.

Tabıǵatqa degen súıispenshilik, oǵan bas ıý rejıserdiń barlyq fılmderinde kórinis tabady, — kóbinese «Kaze no tani no Naushika» fılminde bolsa kerek, adamdardyń kesirinen ýlanǵan aǵashtar álemdi tazartý úshin ózderin qurbandyqqa beredi. Degenmen tabıǵat adamdarǵa jaqsylyq tileıtinin barlyǵy birdeı túsine bermeıdi.

Negizi Mıadzakıdiń shyǵarmashylyǵynda gýmanıtarlyq jáne jalpy adamzattyq qundylyqtar mańyzdy róldi atqarady, sondaı-aq tabıǵat taqyryby da sońǵy orynda emes.

Sonda da Haıao Mıadzakı fılmderdi birinshi orynda balalar úshin jasaıdy, sondyqtan da onda meıirimdilik únemi jeńiske jetedi, al zulymdyq bolsa, sonshalyqty qorqynyshty emes keledi. Eger jaǵymsyz keıipkerge túsinistikpen, meıirimdilikpen qaralsa, zulym mystan súıkimdi, zıansyz ájeıge aınalady, qaraqshy bolsa, qyzǵa qamqorlyq jasaı bastaıdy. Eger, zulymdyqqa zulymdyqpen, soqqyǵa soqqymen jaýap berilmese, ómir súrý barlyǵy úshin áldeqaıda jeńil bolmaq. Keıbireýler úshin mundaı fılosofıa tym múláıim, ańqaý kózǵaras bolyp kórinýi múmkin, biraq Mıadzakıniń shyǵarmalarynda bul nárseniń shynaıy ári qarapaıym bolǵany sonshalyqty, adamdy baýrap alady. Sonymen qatar, bul balalarǵa qol jetimdi aısbergtiń ushy ǵana, al eresekter bolsa, sheberdiń sımvolızminiń kóptegen ekzıstensıaldy, panteıstik, ekologıalyq jáne basqa túsindirmelerin izdep, taba alady.

Detalızasıa

«Sen ı pohıshennaıa kamı Tıhıro» (2001)

Rejıser ǵalamdy súıispenshilikpen jáne egjeı-tegjeıli jazady. Egjeı-tegjeıli jazylǵan úlken sahnalary onyń «jeke stıli» bolyp tabylady. Mıadzakıdyń oıynsha tek basty keıipkerlerdi ǵana ádemi ári jandy etip, al qalǵandaryn jaı ǵana bos keńistikti toltyrý úshin qoldaný durys emes. Jáne shynynda da, Mıadzakıde adam eshqashan dekorasıanyń jáı ǵana bir bóligi bolyp qalmaıdy. Mysaly, aldyńǵy plandaǵy keıipker balyq satyp alyp jatqan kezde, artqy plandaǵy ekeý shaı iship otyrady, ashyq aspan astyndaǵy ústel basynda áıelder saýdagermen qyzý saýdalasyp jatady, al basqa bireý gazet oqyp otyrady. Arhıtektýralyq qurylym tek jáı ǵana fon ǵana emes, ózderi de, olardyń olardyń ishki ıntereri de shyn máninde bardaı kórinedi. Keıde qabyrǵadaǵy kishkentaı jaryqtaryna deıin deıin salynǵan, al, keıde ádeıi shyndyqqa janaspaıtyndaı etip.

Negizgi sújetke qatysy joq qyzyqty persanajdar, usaq detaldar qaıtalanbas ǵajaıyp atmosferany týdyra otyryp, Mıadzakıdiń fılmin ózge fılmderden daralaıdy.

Jas qaharmandar men qaıtalaýlar

Onyń keıipkerleri — ádette kishkentaı qyzdar. Erekshe erlik jasaý kerek bolǵan qorǵansyz názik jandar. Keıde olar dármensizdik pen qorqynyshtan jylap ta jatady, soǵan qaramastan, esh berilmeıdi, óz jaqyndaryn qutqarý jolynda batyl áreketterin jalǵastyrady. Bir qyzyǵy, olardyń syrt kelbetteri de bir birine uqsas keledi. Keıde barlyq fılmde túrli jaǵdaıda, túrli jastaǵy bir ǵana qaharman bar ma dep kúmándanyp qalasyń.

Mıadzakıde qaıtalanatyn obrazdardyń bolýy sırek emes. «Totoro» men «Mystannyń jetkizý qyzmeti» («Majo no takkyûbin») ndegi ákeler bir birine egizdeı uqsas. Lapýtadaǵy planerdiń qus uıasyna qonýy men «Mystannyń jetkizý qyzmeti»-ndegi sypyrtqydaǵy Kıkı áreketteri azdap ózgeriske ushyraı otyryp, qaıtalanady. Taǵy basqa da uqsastar kezdesedi.

«Pono balyǵy» fılminde «Kúnbaǵystar» dep atalatyn qarttar úıiniń mekteppen kórshiles bolýy qyzyq kórinisterdiń biri. Bastaýysh synyptaǵylardyń beımaza júgirisi, avtomobıl qozǵalysynyń serpini múgedekter arbasyna tańylǵan úsh qart áıeldiń qozǵalyssyzdyǵymen kereǵar sezim uıalatady. Sonyń ishindegi eń sekemshil ári mińgirlegin Mıadzakı óziniń anasyna qarap jazǵan degen sybys bar. Al, Mıadzakıdiń inisiniń aıtýy boıynsha, fılmderdegi aqyldy jáne aılaker kempirlerdiń óz analaryna uqsap ketetinin málimdeıdi.

***

Bir suhbatynda «Rejıserlerden sizdi kim tánti etedi?» degen suraqqa, Haıao Mıadzakı Iýrıı Norshteındi («Tumandaǵy kirpi») keremet sýretshi sanaıtyndyǵyn moıyndady.

Mıadzakı ózi úshin anımasıa áleminde eń bedeldi tulǵa retinde múltıplıkasıalyq kınonyń sovet rejısery Lev Atamanovsty («Qar patshaıymy») esepteıtindigin aıtady. 2013 jyldyń qyrkúıeginde Mıadzakı óz mansabyn aıaqtaý týraly sheshim qabyldaǵanyn jarıalady. Onyń sózine súıensek, «Jel kúsheıýde» Mıadzakıdyń sońǵy rejıserlik jumysy bolmaq. 2014 jyly qarashada kınematograf salasyna qosqan úlesi úshin «Oskarǵa» ıe boldy.

Manga jáne basqa grafıkalyq jumystar

— Etik kıgen mysyq (長靴をはいた猫 Nagagýsý o haıta neko) — 1969

— Shól adamdary (砂漠の民 Sabaký no tamı) — 1969—1970 (Sabýro Akısý)

— Janaýrlardyń qymbatty araly (どうぶつ宝島 Do:býsý takaradzıma) — 1972

— Meniń sińilime (妹へ Imo:to e) —poema, 1982

— Jel alqaptarynan Naýsıkaıa (風の谷のナウシカ Kadze no tanı no Naýsıka) — 1982-1994

— Haıao Mıadzakı koleksıasy (宮崎駿イメージボード集 Mıadzakı Haıao ıme:dzı bo:do sú:) — 1983

— Súna saıahaty (シュナの旅 Súna no tabı) — 1983

— Ushatyn qaıyqtar ǵasyry (飛行艇時代 Hıko:teı dzıdaı) — 1990

— Haıao Mıadzakıniń jazba kitaby (宮崎駿の雑想ノート Mıadzakı Haıao no dzasso: no:to) —1992

— Batpaqpen jabylǵan jolbarystar (泥まみれの虎 Doromamıre no tora) — 1998-1999

— Ganstyń qaıta kelýi ( ハンスの帰還 Hansý no kıkan) — 1994.

Fılmder

— Konan (未来少年コナン Mıraı só:nen Konan) – 1978

— Lúpen III: Kalıostro saraıy (ルパン三世カリオストロの城 Rýpan sanseı Karıosýtoro no sıro) - 1979

— Jel alqaptarynan Naýsıkaıa (風の谷のナウシカ Kadze no tanı no Naýsıka) – 1984

— Uly detektıv Holms (名探偵ホームズ１　青い紅玉（ルビー）の巻) – 1984

— Aspan saraıy Lapýta (天空の城ラピュタ Tenký: no sıro Rapúta) – 1986

— Meniń kórshim Totoro (となりのトトロ Tonarı no Totoro) – 1988

— Kıkıniń jetkizý qyzmeti (魔女の宅急便 Madzó no takkú:bın) – 1989

— Porko Rosso (紅の豚 Kýrenaı no býta) - 1992

— Sora Iro no Tane (そらいろのたね) - 1992

— Nandarou ( なんだろう) – 1992

— Mononoke hanshaıym (もののけ姫 Mononoke Hıme) – 1997

— Elester alyp ketkender (千と千尋の神隠し Sen to Tıhıro no Kamıkakýsı) – 2001

— Koro no Daisanpo (コロの大さんぽ) – 2001

— Kujira Tori (くじらとり) – 2001

— Haýldyń kezbe qamaly ( ハウルの動く城 Haýrý no Ýgoký sıro) – 2004

— Balyq Pono (Ponyo on the Cliff by the Sea) (崖の上のポニョ Gake no ýe no Ponó) – 2008

— Kokýrıko bókterinen (Kokurikozaka kara) (コクリコ坂から Kokýrıko-Dzaka Kara) – 2011

— Jel nyǵaıýy (Kaze tachinu) (風立ちぬ Kadze: tachıný) – 2013

Oqýǵa keńes beremiz:

Úreı patshasy – Alfred Hıchkok

Álemdegi eń jany siri akter — Djekı Channyń ómiri men taǵdyry

Ýolt Dısneı jetistiginiń tarıhy

Konosýke Masýsıtanyń ómiri men jetistikke jetý tarıhy

Nemis dárihanasynan álemdik kosmetıka ımperıasyna deıin: Schwarzkopf tarıhy

---