XIX ǵasyrdyń I jartysyndaǵy Qazaqstan ádebıeti men mádenıeti
Sabaqtyń taqyryby: XIX ǵasyrdyń I jartysyndaǵy Qazaqstan ádebıeti men mádenıeti 2 saǵat
Sabaqtyń maqsaty:
1) bilimdilik: qazaq halqynyń mýzyka óneri men mádenıeti týraly bilimderin tereńdetý;
2) damytýshylyq: izdenýshilik, salystyrý, jınaqtaý,
taldaý;
3) tárbıelik: halqyn tarıhyn bilýge, pánge
qyzyǵýshylyǵyn oıatý, salt - dástúrdi qasterleýge,
estetıkalyq talǵamǵa tárbıeleý.
Sabaq tıpi: aralas
Sabaq túri: dástúrli
Sabaq kórnekiligi: karta, sýretter, mýzyka.
TSO: epıproektor, slaıd shoý kórsetý úshin qoldanylatyn proektor, kompúter
Sabaq ádisteri: túsindirmeli kórnekilik, suraq - jaýap, ishinara izdenýshilik,
shyǵarmashylyq ádister, oı qozǵaý.
Pánaralyq baılanys: ádebıet, beıneleý, mýzyka pánderi.
Sabaq barysy:
I. Uıymdastyrý kezeńi
Sózińe – sónbes juldyz teń,
Jalynyńda aıbyn bar
Kerek emes dańqyńa
Belgi temir, kespek qysh.
Ot jyrlaryn halqyna -
Óshpes máńgi eskertkish!- degendeı XIX ǵasyrdyń I jartysyndaǵy ómir súrip, óz jyrlarymen sol zaman shyndyǵyn jyrlaǵan qazaq ádebıetiniń ókilderiniń shyǵarmalaryn oqyp, jattap, kelýge berildi.
II. Úı tapsyrmasyn suraý
1. Mahambet Ótemisuly
2. Shernıaz Jarylǵasuly
3. Shóje Qarjaýbaıuly
4. Súıinbaı Aronuly
5. Mahambet pen Shernıaz shyǵarmalarynda beınelengen 1836 - 1838 jyly ult azattyq kóterilis týraly.
III. Úı tapsyrmasyn qorytý
«Zymyran» suraqtary
1. Mahambet Ótemisuly kóteriliske arnap qandaı óleńder jazdy?
«Soǵys», «Men edim», «Egeýli naıza qolǵa almaı»
2. Shernıazdyń qazaq ádebıetine qosqan jańalyǵy – sýyryp salmalyq óner
3. Shójeniń ereksheligi – eki kózinen erte soqyr bolsa da óner jolyna túsken.
4. Sh. Ýálıhanov qandaı jyr jazyp alǵan? (Qozy Kórpesh – Baıan sulý) Orystyń qandaı aqyny? (Pýshkın poema jazǵan)
5. Súıinbaı – kimniń ustazy? (Jambyldyń)
6. XIX ǵ. iri aıtys aqyny qandaı elge taraǵan? (Qyrǵyz eline)
7. XIX ǵ. aqyndaryna tán belgi? (El ómirin shyndyqpen jyrlaýy)
IV. Jańa sabaq. Qazaq halqynyń mýzyka ónerimen materıaldyq mádenıeti.
Óner – Saz óneri
- Sáýlet óneri
- Mýzyka óneri
- Sýret óneri
- Músin óneri
- Qol óneri
Mýzyka qazaq halqynyń ómirinde erekshe oryn aldy. Uly Abaıdyń
«Týǵanda dúnıe esigin ashady óleń,
Óleńmen jer qoınyna kirer deneń» – deýi tegin emes. Ásirese, dombyra tartý, kúıshilik óneri – erteden kele jatqan, ultymyzdyń bet - beınesin tanytatyn ulttyq óner. Ár qazaqtyń úıinde, tórinde dombyrasy bolǵan. Kúı tartý qobyzben de, dombyramen, sybyzǵymen de oryndalatyn bolǵan. Qazaq halqynyń mýzykalyq qabileti erekshe, talantty ánshi, daryndy Asan qaıǵy jyraý, Buqar jyraý, Mahambette kúı shyǵarǵan («Joryq», «Aqtaban», «Jumyr qylysh»)
Yqylas....., Qurmanǵazy....., Dına t. b.
Dombyra – halyq ishinde eń kóp taraǵan aspap túri. XIX ǵ. I j. Qazaq mýzyka óneriniń damýyna 1836 - 1838 jylǵy Bókeı ordasyndaǵy sharýalar kóterilisi úlken áser etti.
Ánshiler de, kúıshiler de ózderiniń sheberlikterin oıyn - toılarda kórsetip, el qurmetine bólengen. Sondaı ónerli jandardy qurmettep, el olardy sal, seriler dep ataǵan. (Sal, serilerden kimderdi bilesińder?) Durys olardan basqa Segiz seri, Baıjan sal degender bolǵan.
Saldar – ánshi, aqyn, sazgerligimen qosa, atbegi de, qusbegi, ańǵa tazy salatyn saıatshy da bolǵan. Olardyń jany taza, talantty, ónerdi erekshe qasterlegen adamdar bolǵan. Halyq ta olardy erekshe qurmettegen. Jyrshy, jyraýlar batyrlyqty, erlikti jyrlaǵan. Jyrshy, jyraýlar ándik jáne aspaptyq oryndaýdy qatar paıdalanyp otyrǵan. Isataı, Mahambet kóterilisine baılanysty kóptegen jyrlar shyqty.
Mahambettiń «Jumyr qylysh» kúıin tyńdatý.
Sonymen birge XIX ǵ. Ijart. Qazaq halqynyń materıaldyq mádenıeti de erekshe damydy. Bir jaǵynan, mal sharýashylyǵyna baılanysty, eginshilikke baılanysty, úı sharýashylyǵyna baılanysty boldy.
Qazaqtar kúndelikti turmysqa qajetti buıymdardy ózderi jasady. Mysaly: dıirmen, keli, kelsap t.b. olardy aǵash sheberleri jasady. Al ózderi teriden ár túrli buıymdardy – mes, saba, torsyq, kıimder – jarǵaq shalbar, teriden shekpen, tymaq t. b. jasady. Al úı múlikterin, at ábzelderin, kıiz úıdi arnaıy úıshi sheberler isteıtin boldy.
Kıiz úı qurylysyn ata? (esik, kerege, ýyq, shańyraq, baılaıtyn keregebaý, belbeý, basqur, kıimder – týyrlyq, úzik, túndigi, kıiz esik jáne aǵash esik syqyrlaýyq dep atalady.)
Mal sharýashylyǵy (at ábzelderi, arba)
eginshilik Materıaldyq úı kásipshiligi (úı múlikteri, kıiz úı)
(oraq, aıyr, mádenıet qarý - jaraq (5 qarý túri)
ketpen, shalǵy)
qolóner
zergerlik múıiz óńdeý aǵash sheberi toqymashylyq
Qazaq halqynyń kóshpeli ómiri, feodaldyq qarý - jaraq túrleriniń shyǵýyna áser etti.
Al qarý túrleri – 5 qarýdy bilemiz be?
1. Sadaq
2. Qylysh
3. Naıza
4. Aıbalta
5. Shoqpar
Aýqatty qazaqtar aıbalta, sadaq ustaǵan. Áskerbasy, batyrlarynyń 5 qarýy saı bolǵan. Olardyń qalqany, saýyty, naızasy, qylyshy bolǵan. Myltyqty negizinen Orta Azıa saýdagerlerinen malǵa ne shıkizatqa aıyrbastaıtyn bolǵan. Qazaqtyń sheberleri de qarýdyń ár túrlisin jasaǵan.
Sonymen birge toqymashylyq, kıiz basý, metal, súıek, teri óńdeý óneri kóshpeli halyqtyń turmysynda erekshe damydy. Kıizdi qalaı basady? Alasha túrleri, terme, alasha, qaqpa alasha toqıdy, basqur, belbeý, qorjyn toqyǵan. Buǵan órmek aǵashyn quryp toqyǵan. Áıel adamdar jún tútip, jip ıirgen, alasha toqyp, kıiz basqan, kestelegen, teriden kıim tikken. Er adamdar súıekten, teriden, kúmisten, bylǵarydan buıymdar jasaǵan. Qazaqtyń kıiz úılerine syrttan kelgen orys, shetel jıhankezderi qyzyqqan. Reseıge qosylýyna baılanysty qazaqtardyń baspanasyna biraz ózgerister endi. Osy kezderi aǵashtan salynǵan turǵyn úıler paıda boldy. Orys sheberleri salǵan kóp bólmeli aǵash úılerde handar men sultandar turdy. Bul orys materıaldyq mádenıetiniń qazaqtar tirshiligine birtindep ene bastaǵanyn kórsetedi.
V. Sabaqty bekitý.
DAÝYLPAZ
QOBYZ
MES
AIBALTA
TÝYRLYQ
SYQYRLAÝYQ
SHASHBAÝ
1. Qazaq halqynyń ulttyq aspaptarynyń biri.
2. Qorqyttyń mýzykalyq aspaby
3. Teriden jasalǵan ydys
4. Bes qarýdyń biri
5. Keregeni jabatyn kıiz
6. Kıiz úıdiń esigi
7. Zergerlik buıym
VI. Mine, balalar biz búgin XIX ǵ. I j. qazaq halqynyń mýzyka óneri men materıaldyq mádenıeti týraly biraz maǵlumat aldyq. Olaı bolsa «Naǵyz qazaq - qazaq emes, naǵyz qazaq – dombyra» - degen Qadir Myrzalıevtiń jyr joldarymen sabaǵymyzdy aıaqtaımyz.
VII. Úıge tapsyrma
• XIX ǵ. I. j. mýzyka óneri men materıaldyq mádenıeti
• Ulttyq aspaptar, ulttyq kıimder týraly bilý
• Kıiz úıdiń túrlerin bilip kelý
VIII. Baǵalaý
Sabaqtyń maqsaty:
1) bilimdilik: qazaq halqynyń mýzyka óneri men mádenıeti týraly bilimderin tereńdetý;
2) damytýshylyq: izdenýshilik, salystyrý, jınaqtaý,
taldaý;
3) tárbıelik: halqyn tarıhyn bilýge, pánge
qyzyǵýshylyǵyn oıatý, salt - dástúrdi qasterleýge,
estetıkalyq talǵamǵa tárbıeleý.
Sabaq tıpi: aralas
Sabaq túri: dástúrli
Sabaq kórnekiligi: karta, sýretter, mýzyka.
TSO: epıproektor, slaıd shoý kórsetý úshin qoldanylatyn proektor, kompúter
Sabaq ádisteri: túsindirmeli kórnekilik, suraq - jaýap, ishinara izdenýshilik,
shyǵarmashylyq ádister, oı qozǵaý.
Pánaralyq baılanys: ádebıet, beıneleý, mýzyka pánderi.
Sabaq barysy:
I. Uıymdastyrý kezeńi
Sózińe – sónbes juldyz teń,
Jalynyńda aıbyn bar
Kerek emes dańqyńa
Belgi temir, kespek qysh.
Ot jyrlaryn halqyna -
Óshpes máńgi eskertkish!- degendeı XIX ǵasyrdyń I jartysyndaǵy ómir súrip, óz jyrlarymen sol zaman shyndyǵyn jyrlaǵan qazaq ádebıetiniń ókilderiniń shyǵarmalaryn oqyp, jattap, kelýge berildi.
II. Úı tapsyrmasyn suraý
1. Mahambet Ótemisuly
2. Shernıaz Jarylǵasuly
3. Shóje Qarjaýbaıuly
4. Súıinbaı Aronuly
5. Mahambet pen Shernıaz shyǵarmalarynda beınelengen 1836 - 1838 jyly ult azattyq kóterilis týraly.
III. Úı tapsyrmasyn qorytý
«Zymyran» suraqtary
1. Mahambet Ótemisuly kóteriliske arnap qandaı óleńder jazdy?
«Soǵys», «Men edim», «Egeýli naıza qolǵa almaı»
2. Shernıazdyń qazaq ádebıetine qosqan jańalyǵy – sýyryp salmalyq óner
3. Shójeniń ereksheligi – eki kózinen erte soqyr bolsa da óner jolyna túsken.
4. Sh. Ýálıhanov qandaı jyr jazyp alǵan? (Qozy Kórpesh – Baıan sulý) Orystyń qandaı aqyny? (Pýshkın poema jazǵan)
5. Súıinbaı – kimniń ustazy? (Jambyldyń)
6. XIX ǵ. iri aıtys aqyny qandaı elge taraǵan? (Qyrǵyz eline)
7. XIX ǵ. aqyndaryna tán belgi? (El ómirin shyndyqpen jyrlaýy)
IV. Jańa sabaq. Qazaq halqynyń mýzyka ónerimen materıaldyq mádenıeti.
Óner – Saz óneri
- Sáýlet óneri
- Mýzyka óneri
- Sýret óneri
- Músin óneri
- Qol óneri
Mýzyka qazaq halqynyń ómirinde erekshe oryn aldy. Uly Abaıdyń
«Týǵanda dúnıe esigin ashady óleń,
Óleńmen jer qoınyna kirer deneń» – deýi tegin emes. Ásirese, dombyra tartý, kúıshilik óneri – erteden kele jatqan, ultymyzdyń bet - beınesin tanytatyn ulttyq óner. Ár qazaqtyń úıinde, tórinde dombyrasy bolǵan. Kúı tartý qobyzben de, dombyramen, sybyzǵymen de oryndalatyn bolǵan. Qazaq halqynyń mýzykalyq qabileti erekshe, talantty ánshi, daryndy Asan qaıǵy jyraý, Buqar jyraý, Mahambette kúı shyǵarǵan («Joryq», «Aqtaban», «Jumyr qylysh»)
Yqylas....., Qurmanǵazy....., Dına t. b.
Dombyra – halyq ishinde eń kóp taraǵan aspap túri. XIX ǵ. I j. Qazaq mýzyka óneriniń damýyna 1836 - 1838 jylǵy Bókeı ordasyndaǵy sharýalar kóterilisi úlken áser etti.
Ánshiler de, kúıshiler de ózderiniń sheberlikterin oıyn - toılarda kórsetip, el qurmetine bólengen. Sondaı ónerli jandardy qurmettep, el olardy sal, seriler dep ataǵan. (Sal, serilerden kimderdi bilesińder?) Durys olardan basqa Segiz seri, Baıjan sal degender bolǵan.
Saldar – ánshi, aqyn, sazgerligimen qosa, atbegi de, qusbegi, ańǵa tazy salatyn saıatshy da bolǵan. Olardyń jany taza, talantty, ónerdi erekshe qasterlegen adamdar bolǵan. Halyq ta olardy erekshe qurmettegen. Jyrshy, jyraýlar batyrlyqty, erlikti jyrlaǵan. Jyrshy, jyraýlar ándik jáne aspaptyq oryndaýdy qatar paıdalanyp otyrǵan. Isataı, Mahambet kóterilisine baılanysty kóptegen jyrlar shyqty.
Mahambettiń «Jumyr qylysh» kúıin tyńdatý.
Sonymen birge XIX ǵ. Ijart. Qazaq halqynyń materıaldyq mádenıeti de erekshe damydy. Bir jaǵynan, mal sharýashylyǵyna baılanysty, eginshilikke baılanysty, úı sharýashylyǵyna baılanysty boldy.
Qazaqtar kúndelikti turmysqa qajetti buıymdardy ózderi jasady. Mysaly: dıirmen, keli, kelsap t.b. olardy aǵash sheberleri jasady. Al ózderi teriden ár túrli buıymdardy – mes, saba, torsyq, kıimder – jarǵaq shalbar, teriden shekpen, tymaq t. b. jasady. Al úı múlikterin, at ábzelderin, kıiz úıdi arnaıy úıshi sheberler isteıtin boldy.
Kıiz úı qurylysyn ata? (esik, kerege, ýyq, shańyraq, baılaıtyn keregebaý, belbeý, basqur, kıimder – týyrlyq, úzik, túndigi, kıiz esik jáne aǵash esik syqyrlaýyq dep atalady.)
Mal sharýashylyǵy (at ábzelderi, arba)
eginshilik Materıaldyq úı kásipshiligi (úı múlikteri, kıiz úı)
(oraq, aıyr, mádenıet qarý - jaraq (5 qarý túri)
ketpen, shalǵy)
qolóner
zergerlik múıiz óńdeý aǵash sheberi toqymashylyq
Qazaq halqynyń kóshpeli ómiri, feodaldyq qarý - jaraq túrleriniń shyǵýyna áser etti.
Al qarý túrleri – 5 qarýdy bilemiz be?
1. Sadaq
2. Qylysh
3. Naıza
4. Aıbalta
5. Shoqpar
Aýqatty qazaqtar aıbalta, sadaq ustaǵan. Áskerbasy, batyrlarynyń 5 qarýy saı bolǵan. Olardyń qalqany, saýyty, naızasy, qylyshy bolǵan. Myltyqty negizinen Orta Azıa saýdagerlerinen malǵa ne shıkizatqa aıyrbastaıtyn bolǵan. Qazaqtyń sheberleri de qarýdyń ár túrlisin jasaǵan.
Sonymen birge toqymashylyq, kıiz basý, metal, súıek, teri óńdeý óneri kóshpeli halyqtyń turmysynda erekshe damydy. Kıizdi qalaı basady? Alasha túrleri, terme, alasha, qaqpa alasha toqıdy, basqur, belbeý, qorjyn toqyǵan. Buǵan órmek aǵashyn quryp toqyǵan. Áıel adamdar jún tútip, jip ıirgen, alasha toqyp, kıiz basqan, kestelegen, teriden kıim tikken. Er adamdar súıekten, teriden, kúmisten, bylǵarydan buıymdar jasaǵan. Qazaqtyń kıiz úılerine syrttan kelgen orys, shetel jıhankezderi qyzyqqan. Reseıge qosylýyna baılanysty qazaqtardyń baspanasyna biraz ózgerister endi. Osy kezderi aǵashtan salynǵan turǵyn úıler paıda boldy. Orys sheberleri salǵan kóp bólmeli aǵash úılerde handar men sultandar turdy. Bul orys materıaldyq mádenıetiniń qazaqtar tirshiligine birtindep ene bastaǵanyn kórsetedi.
V. Sabaqty bekitý.
DAÝYLPAZ
QOBYZ
MES
AIBALTA
TÝYRLYQ
SYQYRLAÝYQ
SHASHBAÝ
1. Qazaq halqynyń ulttyq aspaptarynyń biri.
2. Qorqyttyń mýzykalyq aspaby
3. Teriden jasalǵan ydys
4. Bes qarýdyń biri
5. Keregeni jabatyn kıiz
6. Kıiz úıdiń esigi
7. Zergerlik buıym
VI. Mine, balalar biz búgin XIX ǵ. I j. qazaq halqynyń mýzyka óneri men materıaldyq mádenıeti týraly biraz maǵlumat aldyq. Olaı bolsa «Naǵyz qazaq - qazaq emes, naǵyz qazaq – dombyra» - degen Qadir Myrzalıevtiń jyr joldarymen sabaǵymyzdy aıaqtaımyz.
VII. Úıge tapsyrma
• XIX ǵ. I. j. mýzyka óneri men materıaldyq mádenıeti
• Ulttyq aspaptar, ulttyq kıimder týraly bilý
• Kıiz úıdiń túrlerin bilip kelý
VIII. Baǵalaý
You Might Also Like
