InfoHub Logo

Jetekshi: Janataev Danat Janataıuly, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń profesory, dosent

Daıyndaǵandar: Oralbek Nurbıbi, Serikova Aıshýaq; ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranttary

XXİ ǵasyrdyń qazaq ádebıetinde táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda ózine deıingi dástúrli qalyptasqan kórkemdikdi damyta otyryp, jańa turpatty ádebıet týyndady. Bul sıpatta XX ǵasyrdyń 90 - jyldary men XXI ǵasyrdyń basyndaǵy qazirgi qazaq ádebıetiniń damýynda ult tarıhynyń ejelgi zamandardan qazirgi kezeńge deıingi aralyǵynda buryn keń qamtylmaǵan aqtańdaq betterin zerdelep jazý úrdisi óristedi. Sonymen qatar, kórkem shyǵarmanyń mazmuny men pishininde burynǵydaı saıası-ıdeologıalyq qatań baqylaýǵa, shekteýge jaltaqtap jazýdan arylǵan hal-ahýal qalyptasa bastady.«Adam-qoǵamnyń basty qundylyǵy» dep baǵalanyp otyrǵan qazirgi jahandaný jaǵdaıyndaǵy ádebıette qalamgerlerdiń jazýshylyq sheberhanasyndaǵy sabaqtastyq pen olardyń kórkem shyǵarmalarynda kóterilgen máselelerge sony izdenister, jańa kózqaras turǵysynan qaraý, qaǵaz betine túsken oı pikirlerdi, ana tilinde jazylǵan ár janrdaǵy týyndylardy paryqtaý, paıymdaý qajettigi týyndaıdy.

Táýelsizdik jyldarynda dúnıege kelip jatqan kórkem ádebı týyndylar qazirgi zaman kelbetin shynaıy beınelep, ótken tarıhı tulǵalardyń ulttyq múdde turǵysyndaǵy erligin kórkem ádebıetke ákelýin ádebıettanýshy ǵalymdardyń qazaq ádebıetiniń bul kezeńdi «san salaly, kóp maǵynaly, kúrdeli ómir keshken qazaq ádebıetiniń jańa kezeńi» dep baǵalaýy ádebıet tarıhyn belgili bir kezeńge bólip qarastyrý zańdy qubylys ekendigin aıqyndaıdy.Táýelsiz el ádebıetiniń ókilderin tanytý endi ǵana bastalǵan tyń taqyryp ekeni barshamyzǵa aıan. Adam ómirindegi eń aıaýly sezim, qudiretti qasıet - súıe bilý, jaqsy kórý, otbasyn quraý, erli-zaıyptylar qarym-qatynasy halyq aýyz ádebıeti úlgilerinen bastaý alyp, ǵasyrlar boıy jyrlanyp keledi. Bul máńgilik taqyrypty ár qyrynan qarastyrǵan zertteýler barshylyq, degenmen muny jańa dáýir talaptary turǵysynan kórsetý,ádebıettiń altyn qoryn jańa ǵasyrdaǵy táýelsiz el ádebıetimen tolyqtyrý,qazirgi qalamgerler shyǵarmashylyǵyn oqytýmen birlikte qarastyrý máselesin tolyqtyrý bizdiń zertteýimizden oryn alady.

Belgili ǵalym D. Ysqaqov: «Ádebıettiń tarıhyn jazý barysynda, ony jasaý joldary qandaı, ony dáýirlerge bólgende, qandaı ustanymdar basshylyqqa alynady, qandaı talaptar qoıylady degen yńǵaıdaǵy biraz saýaldar týyndaıdy. Qazir ádebıet tarıhyn dáýirleýdiń hronologıalyq, azamattyq tarıhpen oraılas, ádebıettiń ózindik kórkemdik damýyna qaraı negizgi úsh joly belgili. Osylardyń ishinde kóbirek qoldanylyp júrgeni – alǵashqy ekeýi. Óıtkeni, ádebıet degenimiz, halyq tarıhynyń kórkem beınesi, beıneli shejiresi. Sondyqtan da halyq bar jerde onyń tarıhy bar desek, onyń ajyramas bir bóligi retinde belgili bir oqıǵanyń, bolmasa qaıratkerdiń ómirde bolǵandyǵyn kórkem beınelep, ılústrasıamen dáleldeı túsetin ádebıetiniń bolýy da – zańdylyq. Sol sebepterden de ádebıet tarıhyn dáýirleýdi qolǵa alǵan kezderden bastap, onyń shegaralaryn jyldarmen, nemese ǵasyrlarmen anyqtap otyrǵan dástúr kúni búginge deıin jalǵasyp keledi», - deıdi. Qazirgi qazaq romandaryn taqyryptyq, kórkemdik turǵydan alǵanda, sońǵy jıyrma bes jyl kóleminde qazaq qoǵamyndaǵy ózekti máselelerdi kóterip, qoǵamdaǵy adamnyń túrli áleýmettik-ekonomıkalyq sıpattaǵy ózgeristerdi, qoǵamdyq aýysýlar men jahandyq úrdistegi jantalasyn, rýhanı keńistiktegi ult máselesi syndy eń mańyzdy máseleni alǵa shyǵardy. Tarıhı kezeńderdegi qazaq halqynyń tragedıasy men búgingi qoǵamdaǵy táýelsiz eldiń áleýmettik-turmystyq jaǵdaıyndaǵy ulttyq problemalar sabaqtasa órilip, ulttyq til, ulttyq bolmys, eń bastysy ulttyq ıdeıasy prozada qur nasıhat, dıdaktıkalyq sarynnan arylyp, ashyq sıpat alyp, sımvolıkalyq, tuspaldy, kodtalǵan, oqyrmannyń ózindik tanymyna qaldyrylǵan jumbaq álem kúıinde berilýi, avtorlardyń aǵym-baǵyttar boıynsha ustanǵan prınsıpterine sáıkes kórkemdik mánge ulasty. Osyndaı kórkemdik mándegi kórkem týyndylardy joǵary mektep baǵdarlamasyna endirip, oqytý úderisinde júzege asyrý ádebıet páni oqytýshylarynyń kásibı pedagogtik sheberlikterimen ushtasyp jatady.Sóıtip, joǵary mektep baǵdarlamasyna engen táýelsizdik jyldaryndaǵy ádebıetti oqytýdyń tıimdiligin onyń taqyryptyq mándiligin ashý arqyly dáıekteı alamyz. Sońǵy jyldary jazylǵan ǵylymı taldaý eńbekterde ádebı sholý maqalalarda qazirgi romandary taqyryptyq turǵydan tarıhı jáne zamanaýı dep jiktelip kórsetiledi. Osy eki jiktemede zamanaýı taqyryptar qoǵam menadam, jahandaný jaǵdaıyndaǵy jeke tulǵa máselesi joǵary mekteptegi ádebıetti oqytýda teorıalyq taldaýlarǵa arqaý bolyp keledi. Romandy teorıalyq taldaýda zamana shyndyǵy, avtordyń ózindik aıqyndamasy, keıipker kelbeti, shyǵarmanyń kórkemdik erekshelikteri jáne ádebıettanýdaǵy mańyzy ózara tutastyqta qarastyrylady. Teorıalyq taldaý ádistemelik taldaýǵa oıysqanda dıdaktıkanyń talaptary basshylyqqa alynady. Máselen, HHİ ǵasyr sheńberindegi qazirgi zamanaýı taqyryptardy kótergen romandar Á.Nurpeıisovtyń «Sońǵy paryz» romany, M. Maǵaýınniń «Jarmaq» (2009), D. Dosjannyń «Aq Orda» (2005), S. Elýbaıdyń «Jalǵan dúnıe» (2003), Álibek Asqardyń «Bir kún, bir tún» (2008), Á. Ybraıulynyń «Zaýqaıyr» (2014) roman-trılleri, A. Álmenbettiń «Mımyrt»(2013), Darhan Beısenbekulynyń «Qyltusaý» (2015), Sáýle Dosjannyń «Úlken úıdegi úreı» (2013), Zıash Tóleýovanyń «Bankırdiń ólimi» (2013) t.b. týyndylaryn elektıvti pán retinde joǵary mektep baǵdarlamasyna endirip, olardy oqytýdyń ádistemelik júıesin jasaý úshin, aldymen teorıalyq taldaý qajet.

---