InfoHub Logo

Aýdarma – adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas jasaýǵa múmkindik týǵyzatyn, ejelden bar bolǵan mamandyqtardyń biri ári biregeıi. Aýdarmany árqashan aýdarma teoretıkteri san qyrly, kúrdeli qubylys retinde sanaǵan. Sebebi, aýdarmanyń negizi – mátin dep alsaq, kóbine ondaǵy tildik erekshelikter men belgiler tikeleı til bilimine, ıaǵnı lıngvısıkaǵa qatysty bolyp keledi. Al, jazbasha aýdarmada kórkem ádebıetti aýdarý ádebıet salasymen tyǵyz baılanysty. Aýyzsha aýdarmaǵa keler bolsaq, aýdarmanyń bul túri ǵylym, saıasat, ásker, medısına tipti psıhologıa salasyna da  qatysty.

Aýdarma isi aýdarmashyda naqty jeke qasıetter, bilim, daǵdylar men qabiletterdiń bolýymen qalyptasady. Aýyzsha aýdarma salasynda eki negizgi túrin ajyratýǵa bolady, olar: sınhrondy aýdarma jáne ilespe aýdarma. Sıhrondy aýdarma – sóılep turǵan baıandamashy nemese sheshenmen birge, qosarlasa qatar aýdaratyn aýyzsha aýdarmanyń kúrdeli ári qıyn salasy. Bul aýdarma túriniń qıyn, kúrdeli bolýynyń basty sebebi – aýdarmashy bir emes, birneshe úderisti bir mezette basynan ótkizetine baılanysty. Iaǵnı, sóıleýshini qulaqqap arqyly tyńdaý, aqparatty oıda taldaý, sol habarlamany tyńdaýshyǵa mıkrofon arqyly jiberý. Sonymen qatar, bul úderis sóıleýshiniń daýys tempimen qatar júzege asady. Aýdarmadaǵy temp jaǵdaıdyń sıpatyna ári sóıleýshiniń jeke erekshelikterine de baılanysty. Aýdarmashy bul jaǵdaıda tempti ózgertýge eshqandaı múmkindigi joq, degenmen, aýdarmashyǵa óziniń aýyzsha aýdarmasyn naqty bir ýaqyt aralyqtarynda jasaýy kerek. Tájirıbe kezinde bul óte qıyn bolady.

Sınhrondy aýdarmany úıretetin kásibı baǵdarlamalar álemniń kóptegen ýnıversıtetter bar, olarǵa Kanadadaǵy Ottava ýnıversıtetin, Máskeýdegi Morısa Toreza atyndaǵy Lıngvısıkalyq ýnıversıtetti, Jenevadaǵy Aýdarmashylardyń joǵarǵy mektebin jatqyzýǵa bolady. Sınhrondy aýdarmany úırenýge bilim kýrstarynda eki jyl ketedi. Al shynynda, bul kýrsty odan erte aıaqtaý múmkin emes nárse. Sonymen birge, úırengennen keıin stýdentter alǵan bilimderin tájirıbelik sabaqtarda jalǵastyrady, jáne sosyn ǵana bastapqy satyda sınhrondy aýdarma jasaýǵa kirisýge bolady.

Reseılik oqý oryndary sınhrondy aýdarmany úıretýdi 1979 jyly jaryqqa shyqqan A.F.Shıráevtiń ádistemesine súıenedi. Zamanaýı lıngvısıka sınhrondy aýdarmany úırenýdiń tórt negizgi sharttaryn bólip qarastyrady:

1. Paraqtan aýyzsha aýdarý tehnıkalaryn meńgergergennen keıin, tájirıbede aýdarma jáne tildik daǵdylardy mindetti túrde jetildirý.
2. Bir mezette túpnusqa mátinin qabyldap, mátindi tujyrymdaý men ony jetkizýde úzdiksiz tájirıbe jasaý
3. Aýdarma mátinin tujyrymdaýda ári jetkizýde sóıleýshiniń sózinen qalyp otyrý daǵdysyn qalyptastyrý
4. Sınhrondy aýdarmada keń taralǵan qatelikterdi jattyǵýlar arqyly túzetý júrgizý (ásirese, saıası, zańgerlik jáne ekonomıkaǵa qatysty mátinderde).

Aýyzsha aýdarmashydan shet tilin belsendi meńgerýdiń joǵary deńgeıi talap etiledi. Bul tek aýdarma mátinine ǵana emes, shet tildegi aýyzsha tildik daǵdylardy(durys dybystaý, naqty dıksıa). Jazbasha aýdarmashyǵa qaraǵanda, aýyzsha aýdarmashyda sózdikti qoldaný, áriptesterimen aqyldasý, ǵalamtordan aýdarma nusqasyn izdeý syndy jeńildikter joq. Ol barlyq sheshimderdi tyǵyz ýaqyt shekteýlerinde qabyldap, aldyn ala boljaý múmkin bolmaǵan qıyn jaǵdaılardan laıyqty túrde shyǵa alýy kerek.

Degenmen de, aýyzsha aýdarmashydan termınderdiń tereń sáıkestigi, stılderdi ajyratý, orfografıanyń ár qyryn bilý, pýnktýasıany durys qoıa bilý talap etilmeıdi. Negizinen, ol qandaı da bir shıki materıaldy óz oıynan shyǵarady. Sonymen qatar, onyń negizgi mindeti – múmkindiginshe maǵynasyn burmalaýsyz ári mańyzdy qateliktersiz jandy qarym-qatynaspen qamtamasyz etý.  

Aýyzsha aýdarmanyń kásibı daǵdylaryn qalaı meńgerýge bolady? Aýdarmashyny daıyndaý – aýyzshaǵa da, jazbashaǵa da mindetti kezeńderdi qamtıdy.

1. Jalpytildik daıyndyq

Aýdarmany «nólden» baıypty, tolyq bilý múmkin emes. Aýdarmany úırený úshin joǵarǵy deńgeı emes, shet tilin kásibı túrde meńgerýi qajet: bul shet tilinde keıbir nárselerdi aıta alý ǵana emes, barlyq tildik belgilerdi saýatty ári sanaly túrde qoldaný. Bolashaq aýdarmashy sol sekildi nemese basqa jaǵdaıda nege dál osylaı aıtý kerek ekenin bilýi kerek, al basqasha aıtqanda, mátinniń túrli maǵynalyq renkterin sezine otyryp, aýdarmanyń ár túrli nusqalaryn usyna bilýi qajet. Sondyqtan da, shet tilin tolyq tereńdikte bilý aýdarmany úırenýshige negizgi irgetas bolyp tabylady.

2. Teorıalyq negizderdi jáne bastapqy aýdarma daǵdylaryn meńgerý

Aýdarma tek qoldanbaly pán bolǵandyqtan, aýdarma tarıhy men teorıasyn bilý, ádette, aýdarma úderisimen sátti aınalysý úshin sheshýshi mánge ıe emes. Keıde aýdarmanyń "teorıasy" dárejesine kóteriletin kóptegen nárse-bul aýdarmashynyń keıbir tıptik jaǵdaılarda qalaı áreket etýi kerek ekendigi týraly praktıkalyq usynystardyń tizimi. Biraq kún saıyn aýdarmashy sheshýi kerek mindetter sonshalyqty ár túrli, sondyqtan ómirdiń barlyq jaǵdaılaryna "teorıany" boljaý múmkin emes.

3. Jazbasha jáne aýyzsha aýdarma daǵdylarynyń ózara táýeldiligi

Árıne, árbir aýdarmashy jeke qalaýy men ómirlik jaǵdaılaryna qaraı jazbasha nemese aýyzsha aýdarmaǵa mamandanýǵa quqyǵy bar. Degenmen, naǵyz kásipqoı jáne bul jaǵdaıda aýdarmanyń osy jáne basqa túrin kásibı deńgeıde bilýi kerek. Óıtkeni, aýdarmashydan aýyzsha aýdarylǵan is-sharanyń baǵdarlamasyn nemese qarym-qatynastyń mátinin jazbasha túrde aýdarýdy suraıtyn jaǵdaılar jıi kezdesedi (árıne, bul aýyzsha aýdarmaǵa zıan tıgizbeýi kerek). Sol sıaqty, jazbasha aýdarmashy aýyzsha aýdarmaǵa kómek suraǵan jaǵdaıda bolýy múmkin. Shet tilinde jazbasha jáne aýyzsha sóıleý-bul kásibı tildi meńgerýdiń ajyramas bóligi. Jazbasha jáne aýyzsha aýdarma daǵdylary eki baılanys ydysyna uqsas. Aýdarmashynyń jazbasha aýdarmalardy oryndaý kezinde alatyn jáne jasaıtyn barlyq nárseleri sol taqyryptaǵy aýyzsha aýdarmada paıdaly bolýy múmkin.

Tájirıbede qoldanýǵa bolatyn resýrstardan tómendegiler usynylady:

• https://webgate.ec.europa.eu/sr/ – Speech repository EK aýdarmashylarymen daıyndalǵan Eýropalyq komısıanyń resýrsy, qazir barlyǵyna qol jetimdi. Onymen qalaı jumys jasaýǵa bolady? Úırenip jatqan tilińizdi, deńgeıińizdi tańdaısyz, sosyn aýdarmaǵa kez kelgen taqyrypty tańdaısyz da vıdeony qosyp, aýdara beresiz.
• http://www.speechpool.net/ru/ – taǵy bir keremet aýdarmashynyń keremet saıty, ol stýdentterge kómektesý nıetimen jattyǵý úshin tilder tobyn qurǵan
• http://www.ted.com/ – bul resýrs jaıly estigen shyǵarsyz, biraq aýdarmada qoldanbaǵan bolýyńyz múmkin, endeshe baıqap kórińiz
• http://www.americanrhetoric.com/speechbank.htm – óte aýqymdy amerıkalyq saıasatkerlerdiń sózderi(amerıkalyq aǵylshyn aksentin túsinýge taptyrmas saıt, ári barlyq baıandamalarǵa skrıpt engizilgen, ózińizdi tekserýge múmkindigińiz bar)
• http://www.un.org/en/ga/meetings/ – jáne taǵy bir keremet BUU-nyń saıty, munda barlyq resmı tilderde otyrystar men sesıalardyń vıdeo jáne aýdıo nusqasyn salady. Qoryta kele, aýyzsha aýdarmany tildik mashyqtardy kásibı deńgeıde damyta otyryp úırenýge bolady.

Beksultan D., Qanybekov Á.,

ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ 1-kýrs magıstranty;

Janataev D., Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri

---