InfoHub Logo

Jabır bın Haııan (arab.: جابر بن حيان‎; Týs, 721 shamasy, — El-Kýfa, 815 shamasy) - Hımıa ǵylymynyń negizin salýshy, máshhúr Islam ǵalymy. Búkil ıslam ǵalymdary sekildi din ilimderimen qatar jaratylystaný ǵylymdardy jetik meńgerdi. Jaratylystaný ǵylymdarynyń búkil salalarynda eńbekteri bar. Jafar Sadyq hazretterinen tálim alǵan. Islam áleminde «sýfı», al Eýropada «Geber» (Geber) degen atpen tanylǵan. Jabır Bın Haııan áýeli dárilerge qatysty jumys jasady. Eńbekteri tájirıbeler negizinde bolatyn. Tájirıbeleri men nátıjelerin kitaptarǵa túsirdi. Kópshiligi hımıa jáne basqa da jaratylystaný ǵylymdaryna baılanysty bes júzden astam kitap jazdy. Bulardyń arasynda dinı ilimderge qatysty eńbekteri de bar.     

^{«Geber», Jabır bın Haııannnyń 15-ǵasyrdaǵy Eýropalyq portreti.}

Hımıa ilimine qatysty qyzmetteriniń birshamasy: Krıstaldaný, dıstılátor, kalsınasıa, sýblımasıa jáne býlaný sıaqty úrdisterdi ashty. Eń alǵash bolyp osy atalǵan úrdisterdi júrgizetin hımıalyq qurylǵy (ál-ımbık) jasady. Mıneraldar men qyshqyldardy ashty. Tájrıbeleriniń nátıjesinde qoldanbaly hımıaǵa kóp jańalyqtar engizdi, jańa ádister shyǵýyna jáne basqa da jaratylystaný ǵylymdarynda jańa oı-pikirler týýyna jol ashty.

Ár túrli metaldardyń qoldanysqa jaramdy halge keltirý, bolattyń jaqsy óńdelýin, teri ılenýi, sý ótkizbeıtin matalardy laktaý, shyny jasaýda mangan-4-oksıdin qoldaný, totyǵýdyń aldyn alý, altyn tústi boıaýmen árleý, boıaýlar men maılardyń jasalýy t.b. Sondaı-aq bulardyń quramyn jáne hımıalyq qasıetterin taýyp kitaptaryna túsirgen. Hımıalyq elementterdiń bir-birimen reaksıaǵa túsetinin aıtqan. Birneshe hımıalyq elementterdi anyqtap arabsha esim bergen. Birshamasy áli sol esimderimen atalýda. Jazǵan kitaptary Islam medreselerinde oqytylyp, Ándýlýs musylmandary arqyly Eýropaǵa ótken. Eýropanyń zıalylary ǵasyrlar boıy onyń kitaptarynan tálim alǵan. Eńbekteriniń kópshiligi joǵalyp, jıyrma jetisi latynsha jáne nemis tiline aýdarylyp 1473-1710 jyldar aralyǵynda Nýrenberg, Frankfýrt jáne Strazbýrgta basylǵan.

 

---