InfoHub Logo

(hıkaıat)

1

Dúnıeni bar boıaýymen seziný — adamnyń asa baqytty kezeńi. Keıingi kezde sol boıaý solǵyn tartyp, myna tirshilik dámi tańdaıyna kermek tatyp bara jatqandaı. Jasyl boıaýdy sezinbeıdi, júregi loblyp qusqysy keledi.

Aıbar Arystanuly keńseniń tórt qabyrǵasyna qamalyp, tapjylmaı otyryp, oı ishinen oı tergeli úsh saǵatqa jýyqtady. Jýyqta jaǵalaýyna maltyp shyǵa alatyn emes. Áınektiń arǵy jaǵynda jamyrasqan jandar. Jeńil máshıne synapsha syrǵyp ótedi. Árádik daýystap tildesken kisi úni, bala kúlkisi estiledi. Erte kóktemniń átir ıisi sezile qoımaǵan kez. Búgin kún erekshe tereze áınegi terleı bastaǵan. Kári úıeńki qurysyn jazǵan kisideı árádik syqyrlaı teńselgen kezde butaǵyna qonǵan sýyq torǵaı jerge tas bop syrǵyp túsedi. Bir qushaq shýaq ústeliniń ústinde quıynǵa uqsap dóńgelenedi.

Qansha otyrǵany belgisiz. Kún qyzaryp ekindige oıysty. Záýlim úıdiń shatyryna sińip bara jatty. Batar kúndi kórse Aıbardyń muńǵa batatyn bala kúngi ádeti. Boıyn basqan zil salmaqty silkip tastap túregeldi, qara sany uıyp qalypty, mıyna myń san ıne shanshylǵandaı sezildi. Táltirekteı júrip esiktiń oń qaptalyna ilgen sharaınaǵa taqady. Qyzyl kúnniń keneresi shaǵylyp, aına beti alaý órtshe laýlady. Kózine úırenshikti moıyl qara shashty, jazyq mańdaı, qyr muryndy, dóńgelek júzdi, janary shoqsha janyp turatyn sulý bozbala shalynady ǵoı, dep oılaǵan. Tula boıy dir ete tústi. Aına betindegi alaý erttiń ishinen uıpa-tuıpasy shyqqan, usqynsyzdaý jigit shyǵyp kele jatty. Qudaıym-aý, mynaý shynymen ózim be!? Aıbar Arystanuly ma? Kóziniń etegi kógis tartyp, júzinen nury taıyp, beıne, «Jo-ǵa!.. Qoıa turyńdar!.. Kómýge asyqpańdar!..» dep tabyttan turyp ketken aryǵan árýaq, qur qaýqar, súlesoq sulba sekildi me.

Qyr murnynyń ushy appaq, bor jaqqandaı. Qoıý qasy ǵana sol kúıinde. Aınanyń betin alaqanymen sıpap jiberip jáne úńilgen. Batyp bara jatqan kúnniń qan-qyzyl boıaýy bozǵyl tartyp, suıyla tústi. Tútegen aq tútek topyraq, kóshken qumnyń arasynan shyqqan, adasqan, aryǵan jolaýshyǵa uqsaıtyndaı. Esine eriksiz oraldy.

Mana álgide bóksesi bultıyp, janary jaınaǵan hatshy qyz burynǵydaı buratylyp, átir ıisi ábden sińgen keýdesin dirildetip qarsy aldynda kóp turmady.

— Túrińiz ne bop ketken? — dedi.

Sózi betine salqyn sý shashyp jibergendeı áser etti. «Túrime ne bolypty sonshama» dep oılaǵan.

Burynǵy bet qaratpaıtyn minezine salyp, shart ashýlanyp, hatshy qyzdy bólmesinen qýyp shyǵaryp jibergisi keldi. Ózin-ózi tejedi. Boıyn zilbatpan salmaq basyp, eńsesi ezilip osynshama omalǵany ózine yńǵaısyz sezildi. Kreslosyn syqyr etkizip ytyryla kóterildi.

— Ne bolypty túrime?

— Bilmeımin, Aıbar Arystanuly, áıteýir osydan aı, apta burynǵy bozbalaǵa múlde uqsamaısyz. Qaımaq qatqan shaı ákeleıin be, álde...

— Qajeti joq, bara ber, — dedi salqyn ǵana.

Sulý bıkesh beıne kisini nazarynan uǵatyn barmen sekildi, bastyǵy janarymen megzep: «Esikti ishinen jap!.. kóz aldymda tyr jalańash qazir sheshin!..» dese, sol zamatynda-aq lám demeı, úndemeı oryndaýǵa ázir. Bul joly bastyǵynyń zildeı sýyq úninen, ásirese, uıpa-tuıpasy shyqqan usqynsyz túrinen shoshyndy. Tyq-tyq basyp, bóksesin bılete, urshyqsha úıirip shyǵyp jóneldi.

Aıbardy belgisiz úreı meńdedi.

«Ne bolyp baramyn» dep ishteı mújildi. Túrime ne bolǵan?.. Aýyryp júrmin be, álde oınap júrip ot basyp aldym ba? Shyndyǵynda aınadaǵy Aıbar jıyrmanyń segizine shyqqan, tepse temir úzetin, úlken bıznes ortalyǵynyń kompúterdiń qulaǵynda oınaıtyn qyzmetkerine múlde uqsamaıdy. Janarynyń oty azaıyp, betiniń qyzyly tarap, bozǵyl tarta bastapty. Úı irgesinde, kún kózi tımeı ósken shóp sekildi qup-qý, jel úp etse lyp etip ushyp joǵalardaı. Oń qolyn bilegine deıin jalańashtap alaqanyn aýdaryp-tóńkerdi, kók tamyry battıyp kórinbeı, et pen teriniń arasynda jasyryna túskendeı, ázer shalynady, barmaǵyn basyp edi, tamyr soǵysy bilinbedi.

Kóziniń astyndaǵy kógis sheńberge ne joryq dep ishteı shoshyndy.

Mańdaı tusyma ǵaıyptan áldeqandaı kóleńke túskendeı me, álde ájim syzyǵy ma!

Qalyń oıdan aryla almaı, aınalyp kelip kresloǵa sylq otyrdy. Sol búıirdegi kompúterdiń tetigin taýyp, iske qosty. Jańa baǵdarlamany op-ońaı taýyp aldy. Azdap elige túsip, qısyndy, qısynsyz syzbalardyń ishinen kógin, jasylyn bólip shyǵardy. Kók sheńber — bıznes ortalyǵynyń qarjy salymynyń úlesi, jasyl sheńber — taza tabys kózi, sol sheńberdi qyzyl syzbamen birqalypty damý úlesine salyp eselegen saıyn jasyl sheńber kishireıip, kók sheńber ulǵaıa berdi. Kók sheńberdi úzdiksiz ulǵaıtý — bankrotqa ákelip soǵady. Qyzyl syzbany úzdiksiz jetildirip, kiris pen shyǵystyń paıyzyn birde alma-kezek ulǵaıtyp, keleside kishireıte túsip birazǵa deıin qadaldy. Samaı tamyry lyp-lyp soǵyp, kóz janarynyń oty azaıdy. Hatshy qyzdyń álgidegi: «Túrińiz ne bop ketken?» — degen sózi sanasynan jýylmaı, esinen tandyrdy. Suq saýsaǵy dirildedi. Kompúter tetigin basty.

Keńsede japadan-jalǵyz omalyp otyrǵanda kesh túsipti, qas qaraıyp, qyzmetkerler tarap ketipti. Álgidegi sózden keıin ókpeledi me, hatshy qyz zytyp joǵalǵan. Áınekten syrtqa kóz salǵan. Tereze aldyndaǵy kári úıeńki qaraýyta ulǵaıady, ne degen myqtylyq deseńizshi! Tastaq aýlaǵa tamyryn tereń jiberip, qanshama qys pen kóktemdi, jaz ben kúzdi boıynan ótkerip tákappar turysy ǵajap. Oılap otyrsa — bul úıeńki keshegi yzǵysqan, atys-shabysy mol talaı tóńkeristi ótkerdi, ár úıdiń otyn óshirip, qazanyn tóńkergen zulmat zamanyn da kórdi... keshegi aldynan jan balasy ótpeıtin Stalın dúrbeleńin, beridegi jýan judyryǵymen aýany túıgishtep «kýskın mat!» — dep kijinip sóılegen Hrýshev, jazylǵan paraqty qolynan sýsytyp ázer oqyǵan Brejnev, sosynǵy táýelsiz el bop es jıý kezeńin bastan keshirdi. Nesine jasyrady. Aı, qansha myqty bolsa da kóp uzamas, osymen myna úıeńkiniń byqpyrty bitken shyǵar, kóp uzamaı ózegin qurt keýlep, órt shalyp qulatatyn bolar degen ómir jolaýshylary — adamdardyń kóbi toz-tozy shyǵyp joǵalyp jatty. Búgin bar kisi erteń joq. Kári úıeńki bolsa qaqaıyp áli tur. Ne degen myqtylyq, ómirge qushtarlyq dep bul kókeń ishteı tań qalady baıaǵy. Osy aǵashtyń qasynda myna bizder qur ánsheıin jel aıdaǵan qańbaq, qańsyǵan qýraı sekildimiz. Bále qaıda — bassań aıaq astynda, andyzdaǵan pále, vırýs, syrqat, ókpek jel, bári-bári pendelerdiń aıaǵyn shalyp omaqastyryp keledi, omaqastyra bermekshi.

Nesine jasyrady, búgin erteńgisin qyzmetine kele jatyp ortalyq emhanaǵa soǵyp, tanys dárigerine kóringen. Tanys dáriger áýelde naqa jeti atasyn kórgendeı qushaq jaıa qarsy alǵanymen, qan qysymyn ólshep, kóz janaryna qadalyp qaraǵan soń-aq, mazdaǵan shoqqa sý sepkendeı byqsyp sala berdi. Uzyn tósekke jantaıta jatqyzyp, býynyn, erkektik sháýetin muqıat qarap shyqty, tamaq, qoltyq bezderin shoshymady ma dep qolǵap kıgen saýsaǵymen basyp kórdi. Bir mezette basyn kóterip, ústeliniń ústinde áldeneni uzaq jazdy, qalamynyń sıasy sarqyldy. Aıbar qaltasynan altyn qaryndash alyp berdi. Bir mezette dárigerdiń úni kómeski estildi. «Qanyńyzdy tekserýge tapsyramyz!.. Óıtpese bolmaıdy!.. Boı-basyńyzdy bes batpan salmaq ezip, jer tartyp turǵandaı sezilmeıdi me?»

«Keıingi aptanyń júzinde boıymdy jer tartyp turǵandaı, eńsem esh kóterilmeı-aq qoıǵany».

«Sizdeı qarjysy kóp kelisti jigittiń túngi sherýi, serilik sapary úzilmeıtin bolar».

«Jańa jyldan keıin eki-úsh márte sulý bıkesh, alǵyr bozbala, dos-jarandarym qolqalap qoımaǵan soń túngi kazınoǵa, meıramhanaǵa baryp kóńil kótergenimdi qalaı búgip qalaıyn».

«Belgisiz bıkeshtermen jynystyq qatynasqa túsip pe edińiz, týra aıtqanyma keshirim suraımyn, árıne».

«Saqtyq sharalaryn umytqan joq sekildi edim, qaıdan bileıin, jeleń júrip jyn uryp qalmasa».

Dáriger jigit únsiz-túnsiz úńilip taǵy da súıkektetip kóp jazdy. Sol eki arada aýzy-basyn aq dákemen tumshalaǵan eki medbıke kelip, bilegin jalańashtap, kók tamyrynan qan aldy. Bilegin jalańashtap jatyp kók tamyrǵa shanshylǵan ıne izin kórip, irkilip qaldy. Ymmen megzep dárigerge kórsetti. Dáriger lám demedi. Aıbardyń kóńiline qarady ma, qolyn sermelep, álgi bıkelerge: «Tezirek bitirińder, bolyńdar!..» — dep degbirin ala tústi. Aýzy-murnyn tumshalaǵan medbıkeler isin tamamdap, izin suıyltty. Aıbar meń-zeń qalpy kıine bastady. Tamaǵyna keptelip kelip qalǵan ashshy sózdi irke almady.

— Sonda qalaı? Menen bir nárse jasyryp tursyń ba, baýyrym? Qaýipti dert pe mendegi?

— Ázirge aıta almaımyz. Sársenbi kúni kelińiz, keń otyryp sóıleselik, Aıbar Arystanuly!

— Maǵan jabysqan qaterli vırýs pa sonda, ashyp aıtsańshy, baýyrym!

«Qaterli» degen sózdi qylǵynyp baryp ázer aıtty. Ashshy dári jutqan sekildi. Óńgesi esinde joq. Dúnıe shyrkóbelek aınalyp, aıaq-qolyn aspannan keltirip bara jatqan sekildendi. Júrek soǵysy jıiledi. Ornynan turyp júre berdi. «Maqul keleıin, sársenbige», — dedi. Qazaq yrymshyl halyq, sársenbi — sátti kún dep jatady. Aıbardyń ákesi álde saparǵa shyqsa, álde oblys ákiminiń aldyna baryp esep beremin dese de sársenbini tańdaıtyn. Bul zamanda bastyq aıtty — zań. Zańdy oryndap qana jaǵa alasyń. Sol zańnyń qatpar, qaltarysyna úńilip, din aman shyǵyp keter jol izdegen árisi oblys, berisi aýdanǵa belgili, bedeldi zańger osy Aıbardyń ákesi — Arystan bolatyn.

Arystan keıingi jıyrma jyl kóleminde shalǵaıdaǵy aýdannyń prokýrory bolyp istedi, erte turyp, kesh jatty. Aqsha ornyna kóbine abyroı jınady. Keıin egemendi el bolyp, táýelsizdik alǵaly beri «óz bilgenim osy ǵoı» dep jalpıyp jatyp almaı, ata zańdy qabyldaý kezinde de pikirin jazyp jiberdi. «Qylmystyq kodekske» qosymshalar, túsinikteme, tolyqtyrýlar engizýge at salysty. Ásirese keıingi bes jyl kóleminde esimi zıaly qaýymdy eleń etkizdi. Aýdan túgili oblys kóleminde asa aýyr qylmys kóterilse — Arystan aǵamyzǵa júginelik, sol kisi tyǵyryqtan shyǵatyn jol tabady desti, telefon shalyp, osy bir sharýany qalaı qylamyz dep aqyl suraýshylar kóbeıdi. El-elden jolaýshylap jetip, aldynan ádilet tabatyn tanys, bilisteri úzilmedi. «Ádilettiń aq joly Arystan ǵoı», — desti. Sol atyshýly zańger, aýdan prokýrory, abyroıly azamattyń mańdaıyna basqan, alaqanyna salǵan jalǵyz perzenti osy — Aıbar edi.

Júzine jel tıgizbeı, basqan izin qısyq demeı, mápelep esirip mektep tabaldyryǵynan attaǵan kezde dúrkiretip úlken toı jasady. Abyroı bolǵanda bir nárseden beti qaıtpaǵan Aıbar alǵyr bop ósti, mektepti altyn medalmen bitirdi. Myna zaman qaǵyndy, damyǵan sosıalızmnen qaıyra kapıtalızmge top ete tústik, qaltań tompaq bolmasa kisi qaıyrylyp sálem bermeıdi degen oımen ár tarapty boljaǵysh áke jalǵyz ulyn eń sapaly oqý júıesi — Bolashaqqa berdi. Qalyń konkýrstan Aıbary súrinbeı ótti. Ulybrıtanıa astanasy Londonǵa joldama aldy. Sol jazda qýanyshtan tasyǵan ákesi jıǵan-tergenin shashyp ekinshi márte úlken toı jasady. Oblys ákiminiń ózi ádeıilep kelip dastarqan basynda uzaq tolǵap sóz sóıledi. Sosynǵy shetelge sapar, Londonnan at shaptyrym jerdegi Kembrıdj ýnıversıtetinen dáris alý, aǵylshyn tiliniń qıly qaltarys, qupıasyna súńgý — ol ózi «Myń bir túnniń» áńgimesindeı ári uzaq, ári qyzyq hıkaıat.

2

Aıbar senbi kúni uıqydan keshteý turǵan.

Astananyń aýa raıy bulyńǵyr. Ortalyqtan jumys mekemesi nesıege satyp ápergen qýyrshaqtaı eki bólmeli úıinde otyr. Keshe ǵana joldastary kóshirip ákelip kirgizgen. «Kóshirgende» ne — qos shabadan kıim-keshek, jumys orny satyp ápergen masaty tysty uzyn dıvan, shaǵyn ústel, tórt oryndyq qana bar. Álgi ústeldi as isher kezde ashanaǵa kóshiredi, jumys istep, qaǵaz jazatyn ýaqytta tórgi, jumys bólmesine ákeledi. Basy artyq zat bolmaǵan soń, japsarlas eki bólme han saraıy sekildi, daǵaradaı bolyp seziledi eken.

Olaı-bulaı júgirip, otyryp-turyp jeńil jattyǵý jasap aldy. Alys shalǵaıdaǵy ákem men shesheme qala ortalyǵynan qýyrshaqtaı kelisti eki bólmeli úı alǵanymdy telefon shalyp, aıtsam ǵoı, qalaı qýanar edi. Ata-anasyn asytyp-tasytyp qýantý úshin, ótken aılarda «bastyǵym úı satyp alýǵa nesıe bosatty», «úı izdep jatyrmyz», «eki bólmeli kirpish úı satyp aldyq» dep aldyn-ala aıtpaǵan edi. Baryn ishine búgip, osy kúnge sary maıdaı saqtap kelgen. Quda qalasa búgin keshke telefon shalyp, bárin-bárin jaıyp salady.

Aýyzǵy úıdegi telefon shyr etti. Qyz daýysy. Asa jumsaq, juǵymdy úndi estigeni osy. «Ie, menmin», — dedi kúmiljińkirep. Álgi sym ushyndaǵy qyz syńq etip kúldi. «Tanymaı qaldyń ba, Aıbar?! Bıznes ortalyǵynyń baqandaı belim bastyǵy, Astananyń ortalyǵynan oıyp turyp eki bólmeli úı alǵan baǵdarlamashy!.. Bastyqtyń súıiktisi bizdeı beıbaqty neǵylsyn!..» dep kádimgideı bastyrmalatyp barady. Bul kúmiljı túsip: «Tanymaı turmyn!» — dedi.

Álgi jumsaq juǵymdy ún kúrt synyp: «Aıaýlym bolamyn, «Aıa» deıdi qurbylarym... qyzmettespin... kórshi bólmede otyramyn; talaı ázil-qaljyńmen qaýqyldasyp túski shaı ishpeýshi me edik!..»

«Iá, ıá, endi esime tústi, birer márte meıramhanada ushyrasyp bıge shaqyrǵanmyn».

«Telefonyńdy keshe júgińdi kóshirisken Sársennen alǵam, ne sharýa tyndyryp jatyr eken dep sóılese salǵanym ǵoı».

«Aıaýlym eshteńe istep jatqanym joq, tańǵy shaıymdy ishpekshimin».

Beker boldy dep ishteı qobaljyp ernin tistelegen Aıbar, telefon tutqasyn qulaǵynan almaǵan kúıi, «Aıaýlym» dep qyz esimin ádemi yrǵaq, sazben aıtpaýym kerek edi. Saıtan alǵyr qyz esimin beker babyna keltirip aıttym. Bar pále qyzdyń atyn aıalap aıtýdan bastaldy.

Aıaýlym: Kezdessek qaıtedi, kún senbi búgin.

Aıbar: Bilmeımin, yńǵaısyz bolmasa.

Aıaýlym: Mende qaraqat tosaby bar, alamyn da qazir jetemin, tek turaǵyńdy aıtyp jiber!

Aıbar: Sáresige shaqyrǵanym uıat shyǵar, ázirligim joq, tońazytqyshty aptanyń aıaǵynda alarmyn dep josparlaǵam.

Aıaýlym: Túk te qysylma! Boıdaq, erkek qos jigitke qoıatyn kiná joq. Jaqsy, kóp uzamaı jetemin!

Telefon tutqasyn qoıyp jatyp, Aıbardyń oıy onǵa bólindi. Qyzýy kóterilgendeı boldy. Azdap kóńili qobaljı túsip, ishteı lúpildep: «Myna qyz tym erkin eken, keńsede eki-úsh márte sypaıy sálemdesip, «kele qalyńyz»» dep shaqyrǵan soń, túski shaıdy qosyla ishkeni bolmasa, syr bólispegen edi, qalaı bolǵany bul?» — dep bozbala ishteı qobaljýly. Álde qazirgi boıjetken bıkeshterdiń erkin, erke minezi osy ma, álde sopaqsha júzdi, qyr muryndy, ústińgi erniniń ushynda tarydaı qaly bar, kúlgen kezde betiniń sút shuqyry biline qoıatyn kórikti qyzdyń óz oılaǵany bar ma.

Esik qońyraýy shyr etti.

Kirip kele jatqan Aıaýlymnyń kúlgen kezde sút shuqyry oıylyp, qyr muryny ántek kóterile túskeni. Arshyǵan júgeri sobyǵyndaı aqshyl tisterin aqsıtyp kúlgeni ishine shoq túsirdi. Degbiri qalmaı qyzdyń qolyndaǵy qaltany alyp, kúrtkesin ilip, báıek bolyp zyr júgirdi-aı. Jyldam jetip kele qalǵanyna qaraǵanda qyz osy mańnan telefon shalǵan sekildi.

Suraǵysy keldi de, ózin-ózi ishteı irkip qaldy.

— Keshegi kóshirisken jigitterden qalǵan sharap bar, azdap aýyz tıemiz be, — dedi Aıbar abaısyzda ot basyp almaıyn degen adamsha aqyryn ǵana.

Qyz kúlim qaǵyp basyn ızedi de, lám demedi.

— Al, qane, bul úıde sharap quıatyn bokal joq, ákelerimizge uqsap kesemen kórelik endeshe.

Aıaýlymnyń erin ushyndaǵy tarydaı meń sonshama súıkimdi kóringeni. Appaq qardaı qalanǵan tisteri aqsıyp kúlgeni ishin órtedi.

— Dámi jaqsy eken, seniń saýlyǵyń úshin alyp qoıalyq, — dep Aıbar ekinshi keseni kóterdi. Ash qarynǵa ishken sharap asqazanyn, júıke tamyryn qyzdyryp ala jóneldi.

Endi baıqasa sóılep otyrǵan ózi, sharap quıyp, boıjetkendi ıkemine alyp «alyp qoıalyq, shaı alaıyq!..» dep usynys engizetin ózi. Qyz osy tabaldyryqtan attaǵaly lám dep til qatpapty. Ne dese — soǵan kónip, kózderi kúlimdep, betiniń sút shuqyry bilinip, erin ushyndaǵy meńi birde qashyqtap, birde jaqyndap tartyp turǵanyn qarashy. Lezdiń arasynda janary arbalyp qaldy.

Qushaǵyna alyp shıe erninen úzdiksiz úzile uzaq súıdi. Álden ýaqytta qyz kózin jumǵan kúıi álsiz kúbirlep: «Aýyrttyń», — dedi. Qýyrshaqtaı súıkimdi qyzdy lyp etkizip kóterip aldy. Basy aınala tússin, erkime ońaı kónsin dep oılady ma, váls oınaǵandaı qyzdy qushaǵyna kómgen kúıi birer aınaldy. Alqyn, julqyn ýmajdap uzynsha dıvanǵa ákeldi, sylq etkizip sulata saldy.

Perishtedeı pák Aıaýlym yrqyma op-ońaı kóne ketedi dep esh oılamapty. Tula boıyn qushtarlyq oty qyzdyryp, dúnıe shyr kóbelek aınalǵandaı sezildi.

Tar tósektiń ústinde bal erinniń sólin soryp sereıip jata berer me edi.

Aıaýlym ústindegi kıimsheń jigitti ysyryp tastap, yshqyna umtyldy. «Órtenip baram!» — dedi. Jalma-jan sheshine bastady. Salbyraıyp turǵan buǵan: «Sý ákelshi!» — dedi. Aıbar súrine jyǵylyp as úıge ótken. Kese ishindegi sharapty shaıyp tastap, shúmekten sý aǵyzdy. Jartysyn jolaı shaıqap tógip, jatar bólmege engende óz kózine ózi senbedi, júregi atqaqtap aýzyna syımaı barady. Úlbiregen bádendi sulý tyrdaı jalańash, appaq bolyp sulap jatyr.

Jigit eńkeıdi.

Tóńkerilgen kesedeı dóńgelengen anaryn ıiskep eriksiz eltidi.

Aıbar bala kezinde kóshken qoıshylarǵa ilesip Qyzylqumnyń shóline shyqqan. Qıyry kóz jetkisiz bileýlengen qum. Teńiz tolqynyna uqsap, birinen assań, kelesisi kóldeneńdep, yndynyńdy keptirip, adymyńdy tusaıdy. Dármenińdi taýysady. Shól qysady. Qıanda kóringen móldiregen kólge jetem deýmen jolaýshy beıbaq adymyn sanap basyp ilbı túsedi. İlgerileı beredi. Shekesinen kún ótedi. Súmek bop terleıdi. Shólge shyǵandap shyǵyp, qatalap, úzdigip ólip qala jazdaǵan sol bir kúnder kóz aldyna qaıta elestegeni.

Yndyny kepkeni — jon arqasynan ter sý bop aǵypty.

Shaǵyl baýraıyna tyrmysqany — qyz anaryn ýysyna toltyryp, qyrǵa shyqqandaı óńmeńdeı umtylyp, tósine tósin tıgizip uzaq ýmajdaǵany.

Qulaǵyna qyzdyń álsiz úni jetedi. Beıne shaǵyl qumnyń arǵy jaǵynan jańǵyryp estilgendeı.

«Japalaǵym... janym...»

Bir mezet talyqsyp jatyp kózi ilinip ketipti. Tar tósekke qalaı syıǵany belgisiz. Shól ishi, sary saǵym elesteýin qoıyp, beıne, jap-jasyl jıekke aıaq iliktiripti. Saıraǵan qus, belýardan shóp, tas bulaq byldyrlap aǵyp jatyr. Alaqanymen kósip alyp urttaǵysy keledi, ýysyndaǵy sý ernine jetpeı tógilip ketedi. Tastaı sýǵa eńkeıedi, aýzy jetpeıdi. Osy meniń túsim be, álde óńim be dep shashyraǵan qıalyn jınap alyp, janaryn ashqan edi. Bólme ishi qarańǵy sekildi. Tereze perdesin kim tutqany, bólme esigin qalaı japqany qaperinde joq. Aıaýlym ústine minip alyp, tizerleı tebinip otyr eken.

Qyz anary úlkeıip kórinedi.

Buryn-sońǵy kórmegen rahat jumaqtyń ishine enip kettim be dep qıaldaǵan.

Aıaýlym sadaqsha búgilip tynysh jatqan sháýketin tilimen túrtip oıatty. Ot qanjary qataıǵanyn kútti. Sálden soń bóksesin lyp etkizip ot qanjardyń ústine otyrdy.

Qyz denesine sińip bara jatqan ot qanjardyń kúshi qandaı! Sińe tústi.

Ot qanjarmen quıryq maıdy keselep týraǵan qasapshyǵa uqsady.

«Japalaǵym!.. janym!..»

Bir mezet kúıip-janyp ıtektegen qyz yshqyna daýystap túregelip ketti. Ot qanjar qynabynan shyǵyp, jalańashtandy. Aýyrtyp aldym ba dep oılady. Nege bulaı aıaqtaldy? Tapqa qoıǵan, qorǵasyndaı balqyǵan bula denesi sýıtyn emes. Dir-dir etip sulap jatqan.

«Japalaǵym! Mynda kelshi, janym!»

Qyz tósek ústinen tóńkerilip túsipti. Qos tizerlep, sadaqsha ıilip, etpetinen sulaı jatypty. Bóksesi tóńkerilip appaq muztaý sekildi munartady. Aıbar túk túsinbeı dal. Súmireıip basyn kótergen.

«Japalaǵym! Janym!» degen álsiz ún gúrildegen tolqynnyń arǵy jaǵynan estiledi. Munshalyq belsendi qaıyqshy bolam dep oılaǵan joq edi. Qaıyǵy tóńkerilip, kenet qaryq bop sýǵa ketti. Osy mezet ot qanjary ánsheıin ǵana áljýazǵa aınaldy. Tik ishek arqyly jynystyq qatynasynan qumary qanǵan boıkúıez boıjetken sylq qulady. Edende typyr etpeı uzaq jatty. Kirpigi ázer qımyldady.

Bul ne sonda?

Mahabbat pa, qushtarlyq pa?

Bir kórgen qyzben osynsha uıatsyz, arsyz jalańash qumarlyqqa barǵany álde azaby, álde tozaǵy, lezdiń arasynda arbaýǵa túsken torǵaıdaı osynsha typyrlaǵanym qalaı dep dıvan ústinde Aıbar uzaq jatyp oıǵa shomdy. Qalaı bolǵan bul? Osynsha ádemi, kórikti qyzdyń, qazaqsha aıtsa — on ekide bir gúli ashylmaǵan boıjetkenniń bir kezdesken erkekke sonshalyq ottaı ystyq essiz qumarlyqpen qulaǵany nesi? Óz áreketin quptaý kerek pe, álde dattaý kerek pe? Keshke kezdesýge ýáde baılasyp qoıǵan qalyńdyǵy Jansaıaǵa ne betimen kórinbekshi. Jansaıa ózge qyzdaı emes, rentgen sáýlesi sekildi bir qaraǵannan-aq ishińdegini toqyp, bilip ala qoıady. Odan esh syr jasyra almaısyń. Munyń ústine buryn jynystyq qatynas týraly kitap, jýrnaldan oqyp bilgeni bolmasa, sonshalyq belsendi bolyp kórmegen bul beıbaq bir kúnniń ishinde osynshalyq kúnáǵa belsheden batarmyn dep, sirá, oılapty ma! Oılamaq túgili túsine kirmegen ister emes pe álgi! Aýyr, azapty sezim, sanasyn egeýshe egep, túk tynshytpady. Janyn jegideı jep azapqa salǵany.

Álden ýaqytta aryq arýaqtaı, saýdyraǵan qańqadaı bolyp erbıip túregeldi, jýynatyn bólmege endi. Ystyq sýdy mol aǵyzyp, uzaq ysqylap jýyndy. Túkti oramalmen súrtindi. Esikti syrt ashyp álgidegi oırany shyqqan, maıdan dalasyna aınalǵan bólmege engen.

Jan balasy joq. Erin ushynda ádemi meńi bar, qyr muryndy, ashań júzdi, seldi erindi boıjetken kıinip ketip qalypty. Qoshtaspaı izim-ǵaıyp joǵalǵany nesi dep ishteı tańyrqady. Syrtqy esikke taqady. Tutqasyn ustap ishke qaraı tarta ashyp, alańshaǵa, basqysh ústine jiti kóz salyp edi. Eshkim kórinbedi. Esikti tars jaýyp, ilgegin saldy.

Saǵatyna qarap edi, shoshyp ketti. Jansaıamen ýáde baılasqan merzimge jarty-aq saǵat qalypty: Rentgen sáýlesi sekildi aıryqsha bilgir, ótkir, soıyl janarly Jansaıasy, naqsúıeri muny synaı-mineı jolyn kútip qarap turǵandaı elestegeni. Momaqany, montıǵan múskin jany, boztorǵaıdaı úrkek sezimtaly, beıkúná perishtesi bolǵan oqıǵany bilip qana qoısa neǵylǵany. O, toba! Saqtaı gór óziń, qyzmet dep, jańa baǵdarlama dep, qajyryn qaırap, jigerin jaldap, ómirden óz ornyn tabýǵa umtylyp ókpesi óshken beınetqoryńdy!.. Beınetimdi jelge ushyra kórmeshi, jaratqan ıe!

Aıbar jyldam kıinip, aınaǵa qaraýǵa murshasy bolmaı, degbiri qashyp, úıden kóshege bir-aq atyldy.

3

Qalyńdyǵy kútetin jerge jarty saǵattaı keshigip jetti. Betine jan balasyn qaratpaıtyn tákappar sulý Jansaıa buryn ýádelesken mezgilden on mınýt keshikse — kútpeı, ketip qalatyn. Apta boıy ókpelep áýrege salatyn. Tań qalǵany, úlken jarnama jıeginde qarakól eltirisinen tikken moıyl qara tonǵa orana túsip tapjylmaı kútipti. Arsalańdap jetip kelgen Aıbarǵa tunjyrap uzaq qarady. Jigittiń júzinen oty shyqty. Aıaǵynyń basyna túkirdi. «Keshir, Jansaıa, keshe kesh jatyp, úı sharýasyna aınalyp júrip qalyppyn, nege ekenin bilmeımin, basym meń-zeń...» — dep ár sózdiń basyn bir qurap qyz aldynda quraq ushty-aı. Jansaıa lám degen joq, tunjyraǵan kúıi ton jaǵasyna ıegin sińirip tura berdi. Aıbar tuz jalaǵandaı sezindi ózin. Qyzdyń jińishke, qyldaı qasy, alaqan aýmaǵyndaı ǵana appaq júzi jynys toǵaı arasyndaǵy, beıne, ný shalǵyn arasynan oıylyp shyǵa kelgen móldir kólge uqsaıtyn tereń janary qaraǵan saıyn jan taptyrmaı jiberedi. Jigitti áýel basta ózine tartqan, ǵashyq etken osynaý tunba kól — tunjyraǵan janary edi.

Osynshalyq tereń janardy eshqashan, eshkimnen ushyratpaǵan edi.

Adamnyń, ásirese qyz balanyń kózinde osynshalyq syr, muń, sóz, boıaý bolady dep oılamaǵan.

Alǵash ret tunba kólge uqsaǵan osynaý janarǵa qaraı-qaraı, úńile-úńile... «ishine bir súńgip shyqsam-aý» dep armandaǵan.

Tuńǵysh ret sol tunjyraǵan tuńǵıyq janardyń jıegine ernin tıgizip, súıip alǵan mezette ózine-ózi ıe bola almaı talyp qala jazdaǵan.

— Sen máńgilik menikisiń! — degen. Sol sóz, sol áser arada qansha ýaqyt ótse de sanasynan esh keter emes. Qyz kózine qaraýdan toımaıdy. Tunjyraǵan moıyl qara janardyń jıegine shoq bop janǵan ernin tıgizse boldy — talyp qala jazdaıdy. Ne qudiretiniń baryn ózi de bilmeıdi.

Bul joly da qyzdyń kóz janarynan súıip alǵysy kelip umtyla bergen. Jansaıa sheginip ketti.

Aıbardyń jan álemi jel úrlegendeı edi. Aıdalada japadan-jalǵyz qalǵandaı sezindi.

Qala jarnamasynyń oty janyp, mańaıy shıkil, kúlgin túske boıap qubyla jymyńdady.

— Úıge júr, — dedi Jansaıa kúbir etip, — ákem, anam «kóremiz, batamyzdy beremiz» dep shaqyryp jatyr. Aıtqandaryna aptadan asqan, olaı-bulaı túrli syltaý aıtyp, bolmaıdyǵa salyp, bulqynyp kórip edim, tegi janymdy tyǵyryqqa tirep, bezektetip jiberdi. «Búgin qaıtseń de ertip kel» dedi.

Myna sóz Aıbarǵa tóbeden tas túskendeı áser etti. Qazaq saltyna qalaı bolǵan sonda? Alystaǵy aýdanǵa telefon shalyp, zańnyń túbin tesken, qylmystyq kodekstiń túsiniktemesin jazamyn dep ne qıly sıllogızmdi ezip ishken zańger ákege mán-jaıdy túsindirip, osylaı da osylaı, anamdy alyp Astanaǵa kelip qaıtsańyzdar!.. Úı alyp jatyrmyn, taǵy bir mańyzdy jańalyǵym bar!., dep aldaryna jaıyp salmaqshy edi. Aqyldasyp almaq bolatyn. Sosyn baryp jaılap, aıańdap, jón-josyq osylaı, quda bolý nıetimiz bar degizip qalyńdyǵynyń úıine jiberip almaqshy edi.

Qalyńdyǵy ońaı jerdiń qyzy emes. «Bolashaq» baǵdarlamasymen Ulybrıtanıada birge oqydy demese, Qyrdyń qyzǵaldaǵyndaı bolyp dáp osy qalada ósken, oryssha tárbıelengen, bildeı mınıstrdiń orynbasarynyń qyzy. Otbasyndaǵy úsh qyzdyń eń kishisi, kenjesi. Úlken ápkesi Máskeýde oqyp júrip, Almanıadan kelgen nemis jigitimen tanysyp, kóńil qosyp, ata-anasynan ruqsat suramaı, oqý bitire salyp, «shúý, qaraquıryq» dep Keln degen qalaǵa taıyp turypty. Sonda júrip qyzmetke turypty, perzent súıipti. Ókpesi qara qazandaı bolyp teris qarap ketken áke-sheshesi arada tórt jyl ótkesin baryp, nemeremizdi kórip qaıtalyq desip, bir aptaǵa Almanıaǵa at izin salyp qaıtqan. Ekinshi ápkesi osynda Eýrazıa ýnıversıtetiniń tarıh fakúltetinde oqyp júrip, bul da sol ápkesiniń jolyn qýyp, ata-enesine aıtpaı, káris jigitimen kóńil qosypty. Álgi jigit Ońtústik Koreıaǵa Qazaqstannan zat aparyp satady deı me, álde Ońtústik Koreıadan zat ákelip satady deı me, anyq-qanyǵyn túptep bilmeıdi, áıteýir saý sıyrdyń japasy emes, qaltasy tompaq kásip ıesi kórinedi. Kók qaǵazdy shytyrlatyp júrip qazaq qyzyn ıkemine kóndiripti. «Káris jigitke turmysqa shyǵamyn» degendi estigen kúni mınıstrdiń orynbasary jumysqa shyqpaı, qan qysymy kóterilip, dáriger shaqyrtyp jatyp qalypty. Apta emdelip ońalypty. Áıtse de kúıeý balasy qarapaıym, isker, pysyq, tyńǵylyqty minez ıesi eken, ıá-shaıǵa qaramastan, qalyńdyǵynyń úıine syp etip enip, «áke-sheshe» dep quldyrańdaı júgirip, kilemin qaǵyp, synǵan ústelin bútindep, bazardan kókónis ákelip... qoldy-aıaqqa turmaı júgirgende bar ǵoı... pálen deýge murshasy kelmeı, qatal áke, meıirban sheshe jaǵasyn ustap, táýbaǵa kelipti. «Meıli endi, ózderiń baqytty bolsańdar bopty», — dep batasyn berip, qala shetinen uıadaı úsh bólmeli úı satyp áperipti.

Baz birde, qajyp sóılegende bylaı deıdi eken mınıstrdiń orynbasary:

«Oıhoı, dúnıe-aı, alaqanǵa salyp álpeshtep ósirgen qyzdarymyzdyń biri — nemis, biri -káris jigitine ketti, quda-jekjat bolyp, quıryq-baýyr jesip, syrlasyp, tizelesip otyratyn jibi túzý bir qazaq buıyrmady-aý maǵan!» — dep kúrsingende kókireginen kók jalyn shyǵady deıtuǵyn. Kim biledi, ótirik pe, shyn ba, áıteýir Jansaıamen sóılesip júrgende osy bir sózderdi qulaǵy shalyp qalǵandaı edi.

— Úıge baralyq, — dedi Jansaıa kúbir etip.

Oıy onǵa bólingen Aıbar qapelimde ne derin bilmeı, sasty.

— Bıyl kóktem erte shyǵatyn sekildi, — dedi.

Jansaıa tunjyr janaryn jalt etkizdi. Kóshe boıyndaǵy jarnama myń san qubylyp óship-janyp túrlendi. Saǵat tili keshki jeti jarymdy kórsetti. Qoıyn-qonyshty keýlep yzǵyryq jel kóterildi.

— Qaıdan bileıin... Ákemdi elden shaqyrtyp, aldymen sol kisini jibergen jón be edi.

— Qaıtseń de ertip kel dedi!

Jansaıanyń úni qatqyl shyqty. Amal joq, kóndi. Jolaı gúl satatyn dúkenge burylyp alqyzyl, alsary raýshan gúlin aralastyryp deste oratyp aldy. Tirkesip, ushqasyp qaıra kóshege shyqty. Qar qylaýlaı bastapty. «Taksı ustaımyz ba endi!» — dep Aıbar qorbań qaǵyp qol kótere bergeni sol, Jansaıa syńq kúlip: «Qajeti joq, — dedi, — úıimizdiń irgesinde turmyz». Burynnan beri jarnama túbinde qshyrasyp, tildesip, tirkesip júrgendegi záýlim úıdiń ózi — mınıstrdiń orynbasarynyń otbasy oryn tepken meken-jaı bolyp shyqty. İshteı qysyldy.

Ne derin bilmeı, solbyraıǵan qalpy, qyz sońynan ilesip, syrtqy esikten endi, lıftige otyrdy, záýlim úıdiń besinshi qabatyndaǵy alańǵa kelip tústi. Jansaıa qońyraý shaldy. Urshyqtaı úıirilgen qyzmetshi qyz esik ashty. Qolyndaǵy gúldi qaı jerge qoıaryn bilmeı, súmek bop terlep, kúıbeńdep, aıaq kıimin sheship jatqan mezet—keıýana kórindi. Anasy Jansaıanyń ózi me dep qalasyń. Ashyq, anyq daýyspen amandyq-saýlyq surasty.

Tórgi bólmege ótkizdi. Aıbar sasyp júrip, qolyndaǵy gúlin áli eshkimge usynbapty. Keń esikten ishke attap, aspaly shamy jarqyrap, kóz jaýyn alǵan jıhazǵa toly bólmege engende baryp, qolyndaǵy gúlin ońdap, joǵary kótere túsip, qyzdyń sheshesine usyndy. Keıýana sonshama tákappar ma, álde ańǵal kisi me, gúldi ortadaǵy ústel ústine sulata saldy. Úı halaty sýsyldap kelip tósek shetine tize búkti. «Ákeńdi mınıstr shuǵyl shaqyrtyp áketti, — dedi, — qysylmaı joǵary shyq, balam, mynda otyr, kezdesip, sóılesip júrgeniń qandaı jigit, kóreıin, tildeseıin, ertip kel degen ózim edim».

Urshyqtaı úıirilgen qyzmetshi qyz kúlim qaǵa júrip úlken dastarqanǵa shaı jabdyǵyn jasady.

Jansaıa sheshinýge óz bólmesine ketti bilem, jýyqta shyǵa qoımady. Keıýana men Aıbar qonaq bólmede ekeýden-ekeý qaldy. Qonaq bólmesin tynyshtyq kernedi. Kese, sháınektiń syldyry buzady. Jansaıanyń sheshesi tolyq denesin jeńil qozǵap ústel ústindegi táttilerdi jigit aldyna qaraı ysyrdy, «shaı ish, qysylma!» — dedi. Biraz ýaqyt ótken soń baryp únsizdikti Aıbar buzdy.

— Saýshylyǵyńyz qalaı?

Eki keseni ystyq-ystyq soraptaǵan keıýana keýdesin shalqaq ustap tilge keldi.

«Saýshylyq qudaıdan, balam. Úsh qyz tárbıeledim, nemere kórdim, shúkirshilik bárine. Eldiń aldy bolǵanymyz joq, kóshtiń sońynda da qalmadyq. Baıaǵyda bir eldiń sózin ustaǵan, ketpenine bereke daryǵan dıqan ákem aıtyp otyrýshy edi: júreginde shúkirshiligi bar adam qartaımaıdy, ári buzylmaıdy dep. Bardyń malyn qyzǵanbaı, joqshylyq kelgende jerge qaramaı, adal eńbegine, tamshylaǵan mańdaı terine qol artyp toqsannyń jeteýine kelip baqı jalǵanǵa attandy. Qınalsam, jaza bassam jaryqtyq túsime enedi. Qabaǵyn qalyń jaýyp: «Qyzym-aý, bul neǵylǵanyń!» — deıdi. Kósheli áńgimege túsip ketkenime keshir árıne. Búgingi jastar ıa bolady, ıa bolmaıdy degen toq-toq kelte sózben ómir súredi. Bizdiń uzyn sózimizdi qulaǵyna ile bermeıdi. Jansaıa qyzym bir tóbe, ózge perzentterim bir tóbe. Tuıyq, jabýly qazandaı birtoǵa bolyp ósti. «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha bir jyldaı birge oqypsyń, sóılesipsiń, shalǵaıda júrip aýyldan barǵan sálem-saýqatty bólisip jepsiń. Ózge ata-analarǵa uqsap kóp myjyp: «Qyzymdy qolyńa qondyrsań — qadirine jeter me ediń? Ne bólip berer ediń?» — dep kóldeneń pikir aıtyp, sózdi sozbaımyn. Ákesi birbetkeı mort kisi, áýelgi tildesýge qatynaspaǵanyn ishteı qup kórip otyrmyn. Betiń bar, júziń bar demeı, oıyndaǵysyn aıtyp salyp qarap otyratyn beıbaq. Basshylary sol minezin betine salyq qylatyn kórinedi. Já, birdi aıtyp, birge ketemin. «Kózimniń aǵy men qarasyndaı qara torǵaıym edi, ómirlik bolamyn, alaqanyma salyp ótemin» dep ant-sý ish dep te qınamaımyn. Shyn súıetin bolsań — qadirine jetersiń, ushyp-qonyp júrgen kóbelekke uqsasań — kóptiń biri bolyp byj-tyj bolmashy tirshilik ótkerersiń. Jalǵyz-aq saýal qoıamyn. Soǵan jaýap bershi, balam», — dedi keıýana sýyp qalǵan shaıyn qyzmetshi qyzǵa usynyp jatyp.

Myna sózdi estigen Aıbardyń ishi muzdaǵandaı sezildi.

— Baqyt degendi qalaı uǵasyń? — dedi álden ýaqytta.

Aıbar qylǵyndyryp turǵan galstýgin bosatty.

— Aǵylshynsha, orysshaǵa tóselip, kúnige sol tilmen sóıleskenge qalyp alyp qalǵanbyz, qazaqsham jetpeı jatsa — keshirersiz, apa, — dedi, — baqyt degen úlken sóz ǵoı. Árkimge árqalaı keledi. Bireý kúndelikti qarny toıyp júrse — baqyttymyn dep oılaıdy, kelesi ádemi jarym, jyly baspanam, eki-úsh urpaǵym bolsa — jetedi, baqyt degen sol dep uǵady; bireýdiń baqyty — toıyp sekirse, dos-jarannyń aldynda maqtanyp júrse; kelesi kisi — aldyna úlken bir isti meje ǵyp qoıyp, soǵan jetsem dep ómir boıyna ólip-óshedi, kúresip etkeni baqyt, bireýge kúıip-janǵan jar tósegi qýanysh, bireýge ýaıymsyz, qaıǵysyz ótkizgen kúnderi dátke qýat. Myń kisiniń baqyty da myń túrli. Óz basyma keler bolsam, jalpy ańǵyrt adammyn, bárin ishime túıip jınaımyn. Kóp oılanyp, kóp toqyǵandy táýir kóremin. Jasymda kitaphanadan shyqpaı, balalarǵa ilespeı, ózimmen-ózim bolyp otyrǵanymdy kórip ákem «fılosof» deıdi eken. Fılosof bolyp traktat jazǵanym joq, kitap shyǵarǵan emespin, osy kúnge deıin elge barsam aýyldastarymnyń aýzyndaǵy sózi — fılosof. Jarqyldap júrýim kem. Jurt kúlgen nársege kúle qoımaımyn, ózgeler elp etip ermek etken qyzyqqa elige qoımaımyn. Ózimshe teris jaıylǵan tentekpin. Keı-keıde, qolym bosaǵan kezde jatyp oılaımyn: osy men mamandyqty durys tańdamadym ba dep, oıymdy kestelep qaǵazǵa túsirip otyrsam ǵoı dep qıaldaımyn. Baǵdarlamashy degen ne táıiri! Kompúterdiń qyryq qatpar qupıasyna enip alyp, joq pále syzbalardy salystyryp, elep-ekshep, bir sandy ózgertse — sol syzba san qubylaryn aldyn-ala sezip, múlgip, mólıip otyrý mańdaıyma jazǵan ba dep muńaıamyn. Osy muń, óz-ózime, bul isime qanaǵat qylmaý — túbi meni bir jerde omaqastyrar-aý dep ishteı qaýip qylamyn.

«Túsinikti, — dedi keıýana, — shaı alyp otyr. Qyzymnyń minezi de tuıyq edi, eki tuıyq qosylyp, aqpaıtyn, arnasyn tappaıtyn ómir kólshigine aınalyp tynbasańdar neǵylsyn!»

«Jamanǵa jorymańyz, apa, jaspyz, bilgir mamanbyz, jolymyz bolady-aq dep oılaımyn».

— «Qanyńnyń toby qalaı?»

— «İ-shi top».

— «Apyrmaı, osynshalyq ystyq qanmen búginge deıin bir nárseni búldirmeı, ot qoıyp jibermeı, ıa úılenbeı qalaı shydap júrgensiń? Já, jeter!.. Kóńilińe alma, birdi aıtyp birge ketemin. Úlkeıgen kisi kúdikshil keledi. Jansaıa, janym, qaıda júrsiń? Qonaǵyń jalǵyzsyrap qalmasyn. Qasyna kelseńshi!»

Sheshesiniń shaqyrǵan daýysyn estip bólmesinen Jansaıa shyqty.

Aty zatyna saı, kúlmeńdegen perishtesi, bult arasynan shyqqan aı sekildenip jarq ete túskeni. Servantty ashyp ishinen shólmek sharap aldy. Hrýstal bokal tańdady. Qyzmetshi qyz álgi shólmekti lyp etkizip ashyp, syńǵyr, syldyr etken bokaldarǵa quıa bastady. Átir ıisi burqyrady. Keıýana kisi qan qyzyl sharapty qolyna aldy. Azdap qobaljýly sekildi.

— Baqtaryń ashylsyn, bir Alla jar bolsyn! — dedi úni dirildep.

Bokal syńǵyry bólmeni kómip ketti. Kermek dám ózegin jylytyp, kóńilin kóterdi. Aıbar ekinshi bokaldy da sarqyp ishti. Nege ekeni belgisiz, úshinshi bokalǵa qol sozǵan kezde azdap júregi kóterildi. Kúndizgi,óz úıindegi oqıǵa oıyna sap oraldy.Tóńkerilgen appaq qardaı bókse, torǵaı uıasyndaı qyzyl jaraqat, ot qanjar elestedi. «Beker boldy» dep oılady, júreginiń qalaýy, aıryqsha jaqsy kóretin asyly, bary, qolyna qus qyp qondyrǵaly júrgen qalyńdyǵy — Jansaıanyń qasynda bóten, kúnáli pıǵyl oılamaýy kerek edi! Saıtan alǵyr, saıtan azǵyrdy ma, kim biledi, kóz aldyna shól ishinde kenezesi keýip, terlep-tepship ilgeri umtylǵan saıyn tabany taıyp óńmeńdegen... ólip-óshken... qum tósine órmelegen jolaýshy beıbaq kóldeneńdegen. Qyzdyń tósi sonshama jumsaq bolar dep kim oılaǵan. Osynsha ólip-óship dármeni bitip óńmeńdermin dep qashan boljaǵan. Sóldi erinniń dámi kermek. Kermek sharapqa qosylyp júregin shaıqaǵany. Shydaı almaı, sharabyn tógip-shashyp ústelge qoıa salyp, ǵafý ótinip, qol shaıatyn bólmege jedel ótti. Ázer jetti. Esikti ishinen ilip, jyly sýdy saryldata aǵyzyp, mańdaıyn tósep al kep loqsy, al kep loqsy!..

Ash ózegi qoparylǵandaı sezilip loqsyp jatyr, loqsyp jatyr.

Jansaıanyń tunjyraǵan tereń janary tý syrtynan tónip qarap turǵan syńaıly.

4

Aıbar qyzmetine jedel enip, syrt kıimin sheshine salyp kompúterge otyrǵan. Qajetti faıldy op-ońaı tapty. Jumysqa kele jatqanda oıyna sap ete túsken ádistemeni aınaldyryp, úıirip ákelip, burynǵy ázir syzbanyń ishine engizip edi. Úıirilip úılese qalǵany. Endi qajetti sandardy logarıfm kestesi boıynsha syzbaǵa salyp, nátıjesin júıeleı túsýge qulshyndy. Tabyla ketken ádisteme jumysqa degen shabytyn shaqyrdy. Saýsaǵy saýsaǵyna juqpaı klavıshti tere túskeni sol, telefon zyń etti. Oıyn bólmegen kúıi qulaǵyna kóterdi.

— Tyńdap turmyn.

Tanys dárigerdiń daýysy.

— Aıbar Arystanuly, ýaqyt taýyp emhanaǵa soǵa ketpes pe ekensiz.

Aıbardyń ashýy burq etti.

— Kókeshim, aıtaryńdy telefonmen-aq aıta ber, jańa baǵdarlama júıesin tenderge ázirlep jatyrmyn, mınıstr bizdiń bultaǵymyzdy qalamaıdy, qas-qaǵym sát qymbat!

— Kelip ketkenińiz jón bolar edi.

— Dúnıe tóńkerilip bara ma? Ne búlindi sonshama?

— Esińizde me, apta buryn aldyma kelip qan tapsyrǵanyńyz, álde umytyp úlgergensiz be?!

— Iá, esimde, tapsyrǵanmyn...

— Soǵan baılanysty shuǵyl shaqyryp otyrmyn. Kelip ketkenińiz jón. «Baǵdarlama», «mınıstr», «tender» kúte turady, adam ómirinen qymbat emes, — dedi de ashý shaqyrǵan dáriger telefondy sart etkizip qoıa saldy. Buryn mundaı minez kórsetpeıtin momaqan, mánjýbas dárigerdiń aıaq astynan moınyn ishine alyp móńkýi tegin bolmas. Baıqamaı júrip ot basyp aldy ma, álde astam sóılep dárigerdiń shamyna tıdi me.

Qoly jumysqa júrmeı qoıdy. Faıldy almastyryp shatasa berdi. Oıy onǵa bólinip, sheke tamyry lyp-lyp soǵyp sazaryp otyrǵan sol, hatshy qyz enip: «Bastyq shaqyryp jatyr», — dedi. Kreslodan umtyla turyp, uzyn dálizdi kókteı ótip, bıznes ortalyǵynyń Prezıdentine keldi. Usynǵan oryndyqqa otyrmady, qazyqtaı qaqshıyp tura berdi. Prezıdent kózinen kózildirigin almaǵan kúıi túregeldi, betpe-bet, qarsylasa kelip kidirgen.

«Bir sózge kelmeı bólim bastyǵy ettim, tilińe, bilimińe sendim. Jarty jylda ortalyqtyń orynbasary boldyń. Astanadan úı satyp áperdim. Astyńda sheteldik máshıne, aldyńda hatshy qyz, uıaly telefon, iship-jemiń, kıimiń, issaparyń ortalyq moınynda, eń bıik jalaqy taǵaıyndadym», — dep kózáınegin almaǵan kúıi zildene sóıledi. Daýyl kóteriler aldyndaǵy teńiz betine uqsap tereńin, túbin kórsetpedi. Tynysyn alyp biraýyq kidirdi. Kózimen kózin ustady. Jasyl áınektiń arǵy jaǵynan sileýsin janaryn kórgendeı titirkendi, ishine alaı-túleı dúmpý endi.

«Keıingi onkúndikte isińnen eshqandaı nátıje kórmedim: «engizip jatyrmyn», «jańalyq ashtym», «Japondyq ádiske kóshtim» deısiń, eshtemege kózim jetip, kóńilim sengen joq. Ázirge jalpylama sóz ǵana!»

«Jyldyq esepti jańa baǵdarlama paıyzyna túsirgenim esińizden shyqty ma?»

«Jo-jo-oq! Ol isińdi quptaımyn, qoldaımyn, nátıjesinde eki esepshini bosatyp, jalaqyńa únemdedik, jyldyq esepti apta buryn bitirdik. Áıtse de sońǵy kezde ne istep júrgenińdi bilmeımin: keshqurym qala shetindegi meıramhanaǵa barady deı me, qumar oıynyna salynady deı me, qyzoınaqqa ket ári emes deı me, áıteýir ersileý sózdi qulaǵym shalady?!»

Aıbar qarsy aldynan tereń or kezikkendeı qorqaqsoqtap qaldy. Júzine dý-dý qan tepti. Qapelimde ne derin bilmedi, úndemedi. Múláıim kúıge endi.

«Jel turmasa — shóptiń basy qımyldamaıdy, baıqa, bala! ot basyp qalma!.. bir sózdi eki qaıtalamaıtynymdy bilesiń!»

Prezıdenttiń ár sózi shekesine nuqyp shertkendeı jaısyz áser etti. Bólmeden eńsesi túsip, ezilip shyqty.

Kabınetine lyp enip, kreslo arqalyǵyna ilip ketken kostúmin aldy, júre kıindi. Hatshy qyz aldyn oraǵandaı bolyp, qyzyl pápkesin ashyp áldebir qaǵazdarǵa qol qoıǵyzdy. Qyz eńkeıgen mezette tyrsyldaǵan tor kóz kóıleginiń keýde tusy qaltalanyp, dóńgelengen qos anary tóńkerilip túskendeı. Saýsaǵyn salyp sıpap alǵysy keldi. Saıtan alǵyr, osynsha úlken keýde bolady eken-aý, dep ishteı tań qaldy. Saýyn sıyryndaı osylar keýdesin qalaı úlkeıtedi eken. Sylap-sıpap kúndelikti massaj jasaı ma, álde bularǵa beımálim qosymsha qorek qoldana ma. Beli úzilip túserdeı jińishke, symǵa tartqandaı solqyldaǵan sulýdyń qos anary sonshalyq úlken bolar dep kim oılaǵan. Tifá, tifá!.. saıtan alǵyr, joldan taıǵyzatyn, adamdy azǵyratyn osyndaılar ǵoı. Janaryn tartyp ala qoıdy.

— Dárigerge kettim. Saǵat on ekide kelemin, — dedi Aıbar sheginshektep shyǵyp bara jatyp.

Uzyn zaldyń eteginen júzi tanys sulba kerindi. Jyldam basyp janynan óte shyqpaqshy edi. Júregi qurǵyr bulqynyp qalǵany, tanys sulba degeni — jeńil plash kıgen, samaıyn buıralap, burymyn on taraý etip órgen, qasy, kózin súrmelegen Aıaýlym eken. Boıjetken taqala berip kidirdi, syńǵyrlaı kúldi. «Tanymaı qaldyń ba, Aıbar!» — dedi. Qos qolyn silke aldyna sozyp, júzinen kúlki shýaǵy shashyla tógilip kózimen kózin ustady, saýsaǵymen saýsaǵyn qarmady. «Nege tanymaıyn, seni basqamen shatastyrý múmkin emes!» — dedi Aıbar. Qyzdyń súırik saýsaqtary alaqanyn aıalaı túskendeı. «Aýyrttyń», — dedi Aıaýlym aqyryn ǵana ıegin ántek kóterip, janaryn jartylaı jumyp. «Jurt júretin joldan bylaı keteıikshi», — dedi Aıbar. «Endeshe esik aldyna shyǵaryp salaıyn», — dedi Aıaýlym. Jigit júregi jáne loblydy. Janynda tyq-tyq basyp kele jatqan boıjetken lebinen jalyn esedi, meıiri mol ma, álde sıqyry bar ma, kim biledi, qalaı janasa ketti -solaı denesi dý-dý qyzyp, qyzýy kóterilip, meń-zeń halge túsetini qyzyq.

Osy qazir oıyna kelgenin alqynyp aıta almaı álek. Esik aldyna shyǵyp, kóleńke sekildi ilesip kele jatqan qyzǵa kilt burylyp: «Al, qosh!» — demekshi edi, qapelimde aýzyna sóz túspedi. Aýla buryshyna qańtaryp qoıǵan jeńil júırigine keldi, kiltin ashyp ishine endi. Aıaýlym máshıneniń aldynan aınalyp oń búıirge jetip úlgeripti. «Esikti asha qal», — dep belgi beredi. Kabına esigin ashty, boıjetken jeńil júırikke syp etip endi. «Bul ne qylǵanyń, Aıa? Terezeden Prezıdent qarap tursa qaıtpeksiń?..» «Oqasy joq, kóshe aınala bere túsirip ket, keshikpeımin... kúdik keltirmeımin...»

Jeńil júırikti dúr etkizip otaldyryp, ornynan qozǵaldy, synapsha syrǵyp aýladan shyqty. Úlken kóshege tumsyq tiredi.

— Kidirshi, — dedi qyz, — qasyńda sál otyrsam jetedi, túsip qalamyn qazir.

Sol qolynyń súırik saýsaqtary tula boıyn tintkilep, syıpap, tómengi jaqqa jyljı oıysyp barady. Boıjetkenniń tóńkerilgen appaq sany kóz jaýyn alady. Abyroıyn qashan ashyp úlgergeni belgisiz. Demine demi aralasty, betine beti tıdi. Súırik saýsaq jaǵalaǵannan-jaǵalap, syrǵanaı syıpalap, jigit shalbarynyń túımesin aǵytyp úlgerdi, aýyn ashty. Netken jyldamdyq deseńshi! Esinen adasyp ne bolǵanyn bilmepti. Mysyq pyrylyndaı motor óship tyndy.

— Rahattan! Órtenip baram!.. Qazir túsip qalam!.. — deıdi aıaýlym jalyn sharpyǵan únmen. Kóshe jıeginde, tapa-tal túste, máshıne ishinde... uıat boldy-aý ózi dep ishteı tolqyǵan jigit ne isterin bilmeı dal.

— Japalaǵym!.. Jabyǵyp jatyr ǵoı ózi!..

«Osy qyzdy kórsem-aq tilim kúrmelip, oıym onǵa bólinip, ózimdi-ózim bıleı almaı delquly halge túsetinim qalaı endi!.. Maǵan buıyrǵan aqyl-oıǵa sıatyn mahabbat, súıispenshilik sharty, qushtarlyq sharqy osy bolǵany ma, sirá!..»

— Japalaǵym!.. Janym!..

Arǵy bir alystan oıanǵan túısigi. «Jeter! — dedi, — kóp oınaǵan ot basady, Aıaýlym, al, qosh, keshke, meıramhanada kezdeskenshe... óziń biletin jerde... túneýkúni bıge shaqyryp, kóńil kótergen meıramhanada!.. Keshki toǵyzda!» Dedi de qyzdy ústinen ázer ajyratyp, eriksiz ıtermelep, ysyrmalap, máshıneden túsirip jiberdi. Esikti japty. Motorǵa jan bitti. Jyldamdyqty barynsha basty.

Sýmań qaǵyp keń kóshege shyqqany sol. Júregi aptyǵyp, qany tasyp basyna shapshyǵan syńaıly. Qulaq shekesi shyńyldaıdy. Árádik kóziniń aldy qaraýytyp ketedi. Máshıne rýlinen aırylyp qala jazdaıdy, «Saıtan alǵyr, — dep ishinen qan túkiredi, — tózimim osynshalyq osal ma edi? Tapa-tal túste tonaýǵa túskendeı álgi myqyndy qyzdyń erik kúshimdi, minezimdi op-ońaı bılep alǵany qalaı. Álde álgi nemeniń basqasha sıqyry, sıpaty bar ma?.. kisiniń erik kúshin qoımaı bılep áketetin ázázil bolady deýshi edi, jolymdy tosqan, sor bop jabysqan, kúnáǵa belsheden batyrǵan saıtannyń sapalaǵy sol bolmasyn! «Japalaǵym!» dep (qaıdan taýyp aldy deseńshi!) yńyrsyǵan álsiz úndi qulaǵym shalsa boldy, degbirim qalmaı, sol qyzdyń súırik saýsaǵyn, úlpildegen denesin, ushy qyzarǵan tóńkerilgen kesedeı qos anaryn, appaq qulama jardaı appaq bóksesin kózim shalsa-aq óz-ózimdi ustaı almaı, otqa túser kóbelekteı oınaqtap, jalbaqtap, eńkeńdep, tar úńgirde túlki soqqan ańshydaı túrtinshektep, tuzdy monshaǵa túsken kisishe súmek bop terlep, átir ıisine eltip eseńgirep, ystyq qushaqqa kómilip óler me em.

5

Qala shetindegi emhanaǵa lezde jetip úlgerdi. Jeńil máshınesin kidirtti, shoıyn qaqpany syqyrlata ashyp tabaldyryqtan attap ishke endi. Emen esikti ıterip keń dálizge kirdi. Naftalın, ıod ıisi ańqyǵan, aq halat kıgen medbıkelerdiń júrisi jyldam, qaǵyp kete jazdaıdy. Jedel basyp tanys dárigerdiń esigin qaqty. Ar jaǵynan: «Kirińiz!» — degen daýys shyqty. Aıbar samaladaı jaryq bólmege enip, dáriger nusqaǵan oryndyqqa tize búgip, óz-ózine kele almaı, entigin basqan bolyp terezeden syrtqa qarady. Jas quralpy ózinen sál úlkendeý dáriger munyń júzine tesilip uzaq qarady, áldene sharýamen kúıbeńdegen medbıkeni shyǵaryp jiberdi.

— Shalbaryńyzdyń túımesin salyńyz, — dedi zilsiz ǵana, — oqasy joq, asyǵyp júrip túımeleýdi umytyp ketkensiz ǵoı. Bárimiz de asyqqanbyz, shalbar túımesin salýdy umytqanbyz... Bir kúngideı bolmaı óte shyǵady áli... Aıbar Arystanuly, nátıje jaqsy emes, qazaqta aýrýyn jasyrǵan óledi degen sóz bar. Qalaı, qandaı jaǵdaıda juqtyrǵanyńyzdy bir qudaıym biledi, sizde ımmýnojetispeýshilik sındromy bar. Túsinesiz be, ishki saraıyńyzǵa enip alyp ımmýnojetispeýshilik týǵyzatyn vırýsty taptyq.

Aıbar sileıip otyrǵan kúıi qaldy. Oryndyǵynyń astyndaǵy jer jyljyp ketkendeı sezildi. Basy tasqa tıgen bekire balyq aldy-artyn boljaı almaı, sýdyń tunyǵy qaısy, tereńi qaıdan... baǵdarynan jańylyp betaldy laǵady deýshi edi. Soǵan uqsady. Kórinbeıtin núktege qadalǵan kúıi uzaq sileıip otyra berer me edi, dárigerdiń judyryǵyn aýzyna keptep jótelgeni, epedeısiz enip kele jatqan semiz medbıkeni qolyn sermelep bólmeden shyǵaryp jibergeni — kúlkisin keltirgeni. Kúlip ne bolypty! Sýyq jymıdy da qoıdy. Dárigerdiń qolyndaǵy uzynsha dıagram syzylǵan ashshy ishek sekildi qatyrma qaǵaz aıdahar jylandy elestetti. Aqyryn sybyrlap qana: «Bálkim, qatelesken bolarsyz, ózge kisiniń saýlyq nátıjesimen almasyp ketti me, bálkim», — dedi Aıbar. Shıpager ustaramen qyrǵyzǵan sopaqsha qaýyn ispetti basyn shaıqady: «Qatelesý múmkin emes, ózim baryp eki márte tekserttim». Bólmeni qulaqqa urǵan tanadaı taǵy únsizdik kernedi. Jaz aıynda, ata-anasyn, týǵan jerin saǵynǵan Aıbar bastyǵynan bir jeti ruqsat surap shalǵaıdaǵy aýlyna, aýdan ortalyǵyna baryp qaıtqan. Sol tusta ákesi eldi shýlatqan asa bir aýyr qylmystyq iske qatysty úkimdi buzyp, sot quzyryna qaıta jiberipti. «İs qaralady» degen soń, ashyq sotqa qatynasyp tyńdap kóreıinshi dep bul kókeń jikjapar jalynyp qoımaı qolqalaǵan. Ákesine ilesip sotqa qatynasqan. Ne kórdi deısiz ǵoı! Eki jaqtan kýálar sóılep, qorǵaýshy men aıyptaýshy alma-kezek til bezesip keshke deıin osharylǵan. Kisi óltirgen qylmysker bárin moıyndaǵan. Áıtse de kisi óltirýge ıtermelegen sebep pen oǵan jetelegen saldardyń astaryn ashamyn dep qorǵaýshy ábden sharshady. Tap beıne Kızeveterdiń logıkasynan oqyǵan sıllogızm sıpaty sekildi, Kaı -adam, adam bolǵandyqtan ajaldan qashyp qutyla almaıdy, al, ajaly jetken adam qylmyskerdiń pyshaǵy bolmaǵanda áli de tirshilik etip júre bere me edi. Sıllogızmge salsaq Kaıdyń ólimi zańdy, ajaly jetken adamnyń aıaq astynan ólýi — zańsyz, óıtkeni ol Kaı emes, óıtkeni ol qylmyskerdiń pyshaǵynan kóz jumdy. Aıbar osylaı sıllogızm shartyn salystyryp otyrǵanda sot úkim oqydy: qylmysker atý jazasyna kesildi dedi. Úkim estilgen mezet eki qyzyl jaǵalynyń ortasynda melıip otyrǵan qylmyskerge jalt qaraǵan: beıbaq neme sileıip otyr. Ajaldyń alaryn sezgen kisiniń esi kiresili-shyǵasyly, tabany jerge tımeı ketedi degen ras bilem, eki mılısıoner eki jaǵynan qoltyqtap alyp jónegende aıaǵy jerge ár jerden tıip, jelp-jelp etip kete bardy. Tý syrtynan kóz salǵan Aıbar sileıgen kúıi qaldy. Sol baıaǵy sottaǵy sýyq sýretke, eki aıaǵy jerge tımeı bara jatqan, ólim jazasyna kesilgen qylmyskerge uqsap ketkenim de dep oılaǵan.

Úni oqys, qatqyl shyqty.

— Maǵan jabysqan ne pále ol?

Dáriger salmaqty qolyn munyń ıyǵyna saldy.

— Túsindirip bereıin, — dedi ustaramen qyrǵyzǵan basyn sol qolymen kesilte sıpap, — sizdiń boıyńyzdaǵy, dálirek aıtsaq qanyńyzdaǵy beloktyq ımmýnojetispeýshilik. Túrli ishki-tysqy zalaldy, kesapat nárselerge attandap qarsy shyǵatyn ımmýndardyń joıyla bastaǵany. Joıyp jatqan VICH ınfeksıasy. Álgi ınfeksıa óz damýynyń birneshe satysynan ótip baryp, adam aǵzasyn bordaı tozdyryp tynady. 1-shi satyny-ınkýbasıalyq kezeń dep ataıdy. Vırýs engen kúnnen bastap 2-3 aptadan birneshe aıǵa sozylady. Denede kózge kórinbeıtin surapyl shaıqas júrip jatyr degen sóz bul. Bul saty kezinde ınfeksıa, sonymen birge qandaǵy antıtelo baıqala qoımaıdy. Áıtse de VICH-pen zalaldanǵan adam basqa kisini de zalaldaýy ábden múmkin. 2-shi saty úsh kezeńge bólinedi. 1-shi kezeńde deneniń qyzýy kóteriledi, tańdaı, jutqynshaq qabynady, jótel paıda bolady, denede bórtpe shyǵa bastaıdy, qoltyq, moıyn, shap bezderi shoshynady. 2-shi kezeńde denede VICH-tiń antıtelasy paıda bolyp, qorǵaýshy, óńdeýshi, jasampaz qan túıirshikterin álgi zıankester jalmap jeı bastaıdy. 3-shi kezeńde silekeı, sól túıinderi qabynady. Áıtse de kisiniń jumys jáne jynystyq qatynas belsendiligi saqtalady. 3-shi satyda kisiniń salmaǵy kúrt azaıady, túsiniksiz ish ótedi, deneniń qyzýy kóteriledi, ishki aǵzalar birinen soń biri isten shyǵa bastaıdy. Eń sońynda SPID-tiń damýyna aınalady. Al, endi SPID degenińiz ajaldyń apan aýyzy. VICH ınfeksıasynyń sońǵy satysyna jetkende adam organızmi sumdyq álsirep, jel úp etse — ushyp jóneletin qańbaq sekildenedi, ystyqqa da, sýyqqa da tóze almaıdy. Tozyǵy jetken tamdaı bir shetin jamasań, beıne, kelesi sheti opyrylyp qulaı bastaıdy. Mysalǵa, kúrt isik, Kaposha sarkomasy, ókpeniń qabynýy, ortalyq júıke júıesiniń isten shyǵýy - sol ımmýnojetispeýshilik nátıjesinen. Qazaqy tilmen túsindirer bolsaq: adam aǵzasy myń, mıllıondap tirshilik satysyn quraıtyn, ómir órmegin damylsyz toqýmen aınalysatyn vırýs pen bakterıalar bolady, olar ómir úshin kúresin bir mınýt te toqtatpaıdy. Álgi denege engen beloktyq antıtelo — qosylystar, beıne, jáhil jalmaýyzǵa uqsap jańaǵy vırýs pen bakterıalardy jalmap, jutyp beıtaraptap qyra bastaıdy. Aǵzany ishten iritedi. Antıtelonyń qan quramynan tabylýy VICH-pen zaqymdanǵannyń belgisi. Sizdiń qan quramyńyzdan beloktyq antıtelo qosylystary tabylyp otyr.

Dárigerdiń baıyppen, ejiktep aıtyp shyqqan sóziniń mazmuny — siz ómirińizde ońbaı qatelik jiberipsiz, sol qateligińiz úshin kóktegi jaratqan ıe kóp uzamaı tirshiliktiń tarazy basyna kelip, amanat qyp tapsyrǵan janyn ózine qaıtaryp berýińizdi suraıdy degen úkim estildi. Sonda qalaı? Tirshiliktiń ýyz dámi, súıispenshiliktiń qan qyzdyrǵany, dúnıeni umytqyzyp, esti alǵan lázzatty shaǵy túgesilip bitkeni me!.. Qarsy aldymda munartyp kóringen asqar ala taý sekildi arman asýyna tyrmysamyn, qaıtsem de óz bıigime qol artamyn, óz nesibemdi taýyp jeımin degen ádemi úmittiń tasqa túsken qumyrasha kúl-parshasy shyǵyp quryǵany ma!? Bar bolǵany osy-aq pa? Kórdim, úırendim, taptym, qushtym, súıdim, jırendim, sezindim, tushyndym degeni sholaq taıdyń quıryǵyndaı sholtań etip shyǵa kelgeni me? Jaratqan ıe jas quraqtaı jetilip, jelkildep, ómir týyn jelbirete bastaǵan munyń janyn alýǵa asyqpaı-aq, anaý kórshidegi toqsannan asyp selkildep, kúshik ertip serýendep júretin sóılempaz kempirdi, myna erteńgisinen qoqsyq konteınerin tintkilep as-aýqattyń qaldyǵyn izdep jantalasqan qańǵyny, aýzyna ashshy sý tıse adamshylyq keıipten aýysyp aıýanǵa aınalyp, otbasynyń berekesin alyp, áıelin, sábılerin kúnige shyrqyratyp sabaıtyn maskúnem ákeni jaǵalasa qaıtedi!.. Ómirge qajetsiz, tirshilik etýdi «uıyqtasam, ishsem, jesem» dep qana uǵatyn kembaǵaldar, keńkelester tolyp jatyr emes pe!

Tanys dáriger ózin-ózi áldenege kináli sanaǵandaı, jazbalarynan kóz almaı, janaryn alyp qashyp áldebir resepti súıkektetip jaza bastady.

— Baýyrym, shynyńdy aıtshy, eshqandaı úmit joq pa?—dedi Aıbar aýa jetpegendeı tunshyǵyp, — bala emespin, ashyǵyn aıtshy!

— Álgide túsindirdim emes pe. Aǵzańyzda aıqas júrip jatyr.

— Jeńis qaı jaǵyna sheshilmekshi?

— Ony ýaqyt kórsetedi, Aıbar Arystanuly. Otyryńyz, quıryq basyńyz. Sonshama sumdyq kórgendeı shoshyna bermeı, myna dári-dármekti qabyldaı bastańyz, dári qabyldaıtyn keste jasap alyńyz. Jo-ǵa, kidire turyńyzshy, — dep ashshy ishekshe shubalǵan nátıje qaǵazynyń oraýyn jazyp, áldebir hımıalyq formýlanyń tusyna qaryndashyn qadaı túsip, lep belgisin qoıdy, — osynaý san áli de úmitke taban tireýge bolady deıdi. Antıtelo quramyn ajyratatyn lazerlik zertteýge tapsyryp kóremin. Lazerlik zertteý antıtelonyń ósý qarqyny báseń, beloktiń quramy ázirge jeti paıyzdan aspaıdy dep kórsetse — onda aıymyz ońynan týdy deı ber, kúshti vırýs egýdi bastaımyz.

Dárigerdiń bir sózin túsinse, kelesi aıtqany sanasyna sińbeı dal. Meıli de. Úmitsiz — saıtan ǵana. Tirshilik úshin jantalasa kúresip, janyn jaldap, baryn bazarlap ómir jaǵalaýyna umtylyp sharshamaı-aq, taǵdyr jazýyna moıynsuna salar edi, tunjyraǵan janary tastuma sekildi súıkimdi qalyńdyǵy Jansaıany, tún uıqysyn tórt bólip, betine jel tıgizbeı ósirgen súıikti anasyn, «barym da, bazarym da, ómir súrip júrgen zamanym da ózińsiń» dep otyratyn aqjúrek adal ákesin qaıda, qalaı zarlatyp tastap ketedi!

— Aıbar Arystanuly, sońyma ilesińiz, munda júrińiz, — deıdi dáriger buıyra sóılep. Kózge kórinbeıtin buıdaly jippen jetelegen botadaı etip túkpirdegi bos bólmege engizdi. Kebeje qaryn ústel jıegine otyrǵyzdy. Bir býma qaǵaz, qaryndash ákeldi. — Syrtyńyzdan jaýyp ketemin. Eshkim kelip oıyńyzdy bólmeıdi. Tynysh otyryp VICH vırýsyn qalaı, qandaı jaǵdaıda juqtyrǵanyńyzdy qaǵazǵa túsirińiz. Tártip solaı. Búge-shigesine deıin qaldyrmaı, jadyńyzdyń qaltarys, qýysyna tinte úńilip túgel jazyńyz. Qupıany saqtaýǵa ýáde beremin. Balanyń oıynshyǵy emes, bas ketetin jaǵdaı bul!

Osyny aıtqan dáriger sheginshektep shyǵyp ketýge aınaldy. Aıbar ókpesine aýa jetpegendeı tunshyǵyp, «ah» dep aıqaı saldy.

— Abaqty ma bul!

— Ómir degen abaqty, baýyrym.

— Esikti nege qulyptap ketpeksiń?

— Tártip solaı, baýyrym.

Dedi de bólmeden jylystap shyǵyp, esikti syrtynan syrt jaýyp kilttedi. Ańyraıǵan tórt qabyrǵa ishinde bul kókeń japadan-jalǵyz qaldy. Aldyndaǵy qaryndashty qolyna alyp qarsh-qarsh kemirdi. Aıaǵynyń basyna túkirdi.

Shynymen, túkpirlep oılasa, bul qubyjyq qalaı juǵyp júr ózi. Qaı jerden ot basyp aldy. Eńsesin salyp, úlken ústeldi jerge sińirip jibererdeı, etpetinen túsip, kórinbeıtin núktege qadalyp jatyp aldy. Qos qolymen samaıyn syqty. Kádýilgi kıno kórgendeı, kóz aldynan lenta ótkizgendeı, sońǵy aıdaǵy tirshiligin, Astanaǵa kelgeli bergi júris-turysyn, qara, aq, alqyzyl, sary boıaýly ómir sýretterin syryldatyp kóz aldynan ótkere berdi, ótkere berdi.

Alqyzyl boıaýly kórinis ysabynda qala shetindegi seıil, serýeni elestedi. Baıaǵyda mektepte birge oqyǵan Beısen esimdi joldasy ushyrasqan, osynda Astanada, qurylysta isteıdi eken. Kezdeskennen jelpine sóılep: «Aqsha pishen, qurylysta brıgadır bolyp isteımin, qorǵanys mınıstrliginiń ǵımaratyn salyp, aıaqtaýǵa qaldyq», — dedi. «Áıda, kezdeskenimizdi atap ótelik, sen kórmegen qyzoınaqqa aparamyn», — dedi. Degbirin alyp, delebesin qozdyryp, qas qaraıa Esil jaǵasyndaǵy jer úıge alyp keldi. Munysy nesi? Meni maskúnemge uqsatyp júr me dep ishteı kidilenip, qyrsyǵyp kejegesi keri tartyp bákene jer úıge enedi.

Qańyltyr pesh gúrildep janady, qýyrdaq qýyryp, shaı ázirlep eki boıjetken zyr júgiredi, pesh qyzýyna júzi órtenip, pisken almadaı qyzarǵan qyz betinen súıip alǵysy keledi. Suńǵaq boıly, aqquba júzdi, qasy-kózi qıylǵan qyz ózin «Aıgúlmin» dep tanystyrdy. Bákene boıly, tósi men bóksesi shyǵyńqy, tyǵynshyqtaı sarysy «Alma bolamyn» dep kúlmeń qaqty. Alma dese — degendeı, búırek beti qyzaryp, bólmeden bólmege domalanyp bir tynbaıdy. Shaı ishilip, sharap shúpildegen bokaldar birinen soń biri bosaı bastaǵan kezde esikti sart-surt uryp eńgezerdeı jigit endi. Kavkaz halqyna keletin qalyń qasty, qońqaq muryn, mardymsyǵan, mańǵaz neme ózin «esimim Juma» dep tanystyrdy. «Juma namazynda bas qurap otyrmyz», — dep Beısen qarqyldap kep kúledi. Jumanyń qoıny-qonyshy syldyr, syńǵyr etedi, naqa tar bólmege gastronomdy kóshirip kelgendeı sezinedi, shólmek, shubalǵan shujyq, konservi, sańyraýqulaq qalbyryn shyǵaryp jatyr... shyǵaryp jatyr... Aıbardyń sharaptan basy aınaldy. Juma aqsıa kúledi, munyń qulaǵyna ernin taqap sybyr etedi: «Aıgúl sulý tezirek qyzyp qalsyn dep sharabyna meńdýana qosyp jibergen edim, baıqamaı bokaldy almastyryp alǵansyń ǵoı, — deıdi yrq-yrq kúlip, — neshaýa, aıylyńdy jıma, qyzǵa kóńiliń shapsa — tósek bólisemiz!» Bir qarasa, Beısen dosy Almany qushaǵyna qysyp alyp kóterip tórgi bólmege jónele berdi. Meńdýana degeni esti alyp, esirik eter pále me, qaıdaǵysy qozyp, tym taqalyp otyrǵan Aıgúldiń aıaǵyna aıaǵy tıip ketip edi, qyz janary botalap qoıa berdi. Apyl-ǵupyl tura kelip, ash belinen qushaqtap, bul kókeń de tórge órledi. Boıjetken «ket ári!» demedi. As ústelin baǵyp qalǵan Juma shirkin árdik óz-ózinen qarqyldaı kúledi. Qasy-kózi qıylǵan, músindi, súıkimdi Aıgúldi jertósekke sulatyp salyp, qushyrlana óbip, óńmeńdeı umtylǵany sol — boıjetken keýdesinen ıterip sál kidirtti. «Qýyqqapty kı!» — dep qolyna ustatty, buryn mundaıǵa úırenbegen sháýeti sylq qulady. Ary-beri boıjetkenniń anarynan, tamaǵynan aımalap súıdi, ot erinniń ystyǵynan maısha balqyp eridi, túk ónbedi. Jatyp-jatyp erbıip túregeldi. Shaǵyn shymyldyqtyń ishinde, temir kerýette lázzatqa berilip jatqan Beısenniń baby kelgeni sonshalyq, temir kerýet zar ıleıdi-aı, zar únine qyz kúıleıdi, aqyrynda kerýettiń ishi túsip, shymyldyq jyrtylyp, álgilerdiń qyrǵyn maıdany kınodaǵydaı kóldeneńdedi. Aıbardyń júregi kóterildi. Qazan-aıaq basynda óz-ózinen jyndy adamsha qarqyldap kúlip otyrǵan Juma túsi buzylyp kelgen Aıgúldi, jertósekten tomsyraıyp túregelgen Aıbardy kórip, mán-jaıdy aıtpaı-aq túsindi. «Qamyqpa dosym, — dedi bul kókeńdi baýyryna qysyp, — jaǵdaıdy qazir-aq túzetemiz, myna shprıstegi azdaǵan morfıı, sheńber boıynsha eki-úsh tamshydan salyp shyǵamyz, saǵat boıy shapsań da qyz ústinen túspeıtin shabandoz bolyp shyǵa kelesiń!..» Alǵashynda úrkip, sheginshektep, shprıske jolamady. Munyń kózinshe bilegin túrinip, kók tamyrǵa ıneni lyp engizip, dárini áýeli ózi qabyldady, «salamysyńdar?» — dep suraýly kózben bularǵa jaýtańdady. «Urysta ne turys bar», — dep Aıgúl shybyqtaı solqyldaǵan appaq bilegin Jumanyń kóz aldyna kóldeneń tosty. Kavkaz halqyna keletin susty jigit qyzdyń kók tamyryn dál taýyp, shprısti lyp engizdi. Endigi kezek Aıbarǵa tireldi. «Qalaı dosym, salǵyzasyń ba, álde, belsiz, átek bolǵan kúıińshe qalasyń ba?» — deıdi qarqyldaı kúlip. Álgi sózi estigen bul kókeńniń qaradaı jyny qyzdy, onyń ústine jigittiń «saǵat boıy shabatyn shabandoz bolasyń» degen sózi qulaǵynan jýylmaı delebesin qozdyrdy. Kóıleginiń jeńin túrinip, bilegin sozdy. Jumanyń syrt degizetin aıtyp bolmas eptiligine qaıran qaldy. Odan arǵysy emis-emis esinde... júregi julqynǵandaı bolyp alqymyna tyǵylyp, ári-beriden jon arqasy sý bop terlep... Aıgúldiń «boıkúıez kóńildessiń!.. taltaıyp jata beresiń!..» dep shapalaqtap jibergeni... Jumanyń pesh qasynda qýyrdaq jep otyryp qarqyldap kúlgeni... Alma qyzdyń ústinde lypasy joq, dalaǵa tyrdaı jalańash qashqany, Beısen dosynyń shalbarynyń bir balaǵyn suǵynyp, bir balaǵyn suǵyna almaı, oıbaıyn salyp qyzdy qýalaǵany...

Álde qala shetindegi kazınoda karta oınap otyryp jelikkeni esinen shyqty ma. Ortalyq alańshada biri káris, biri qazaq eki qyz juptasyp bılep júrgen. Ásirese qazaq qyzynyń ústińgi erin etegindegi tarydaı meńi qyzyqtyrdy, janaryn arbap jeliktirdi. Kartasyn tastaı salyp alańshaǵa shyqty. Bılep júrgen qyzdardy ajyratyp, tilge keldi, meńi bar boıjetkendi bıge ıkemdedi.

Tap qazirgideı kóz aldynda.

Qyzdyń aıaq basýy, denesin tik, tákappar ustaýy sonshalyq sulý, qaraǵan kisini arbaı tartady. Esinde qalǵany. «Osynsha sulý júristi qalaı úırengen, álde balet bıshisi me» dep ishteı tańyrqaǵan. Erin jıegindegi tarydaı meńi sumdyq jarasady.

— Esimińdi Meńsulý desem qatelese qoımaspyn», — dep bıge ıkemdeı berdi. Beli úzilip túserdeı, tegi.

— Taba almadyńyz. Esimi Aıa, ata-anam «Aıaýlym» dep qoıypty».

— Aǵalaryń árdaıym aıap, alaqanǵa salyp, úlpildetip ustasyn degen bolar».

— Aıańyz meni, aǵataı!»

— Áli beıbastyq jasap búldire qoıǵanym joq, qaryndasym».

— İship-jep qadala qalǵan kózińizden qorqamyn, aǵataı».

Saz náshine balqı erip terbetile bılegeni erekshe. Úlpildegen úkideı. Saýsaǵyna saýsaǵy tıgen kezde óz-ózinen úgitilip túserdeı. Keýdesin shalqaq ustap, aıaǵyn kezek tastap, teńiz tolqynyndaı shaıqalady. Shaıqalǵan saıyn jonynan sý tógilmes bozjorǵa elesteıdi, myqyny árádik dir-dir etedi. Sózi de, ózi de názik, sezimtal, sergek sulýdyń saýsaǵyn ustap qasynda júrýdiń ózi jumaqtyń esigin ashqandaı áserge bóledi. Kim biledi. Elpektep, ópektep, otqa túser kóbelekshe jelpildep dúnıeni umytyp saz yrǵaǵymen tańǵa deıin bıler me edi, qyz janaryn jalt etkizdi. «Aıańyz, aǵataı, sharshadym», — dedi. Bul artyqtaý ketkenin jańa sezdi, sonysyn jýyp-shaıǵysy kelgen syńaı tanytyp: «Júrshi, Aıa, azdap sýsyn ishelik», — dep barǵa shaqyrdy. Qyz qymsynbady, ilesip bardyń bıik erneýine asyldy. Osy mezet barmen jigit qýysynan atqyp shyǵyp: «Mynda ońasha bólme bar, kirińizder!.. qysylmańyzdar!.. ári jyly, ári syrt kózden tasa», — dep jik-japar bola qaldy. Jelimshe jabysqan qaı pále bul dep tiksingen. Aıa sulý aıylyn jıar emes, burynnan tanys-bilis pe, álde erkinshe jaılap úırengen mekeni me, onshasyn baǵamdap bilmedi, «nesi bar, baraıyq», — dep ońasha bólmege erkinsı endi. Qýyrshaqtaı ǵyp jasaýlap qoıǵan bólme bos bolmady, álgidegi káris qyz naıza baltyryn aıqastyryp, temekisin shanshyltyp otyr, kók tútin qolqasyn qapty. «Sora salyńyz, jótel joǵalady», — dep káris qyz sıdıǵan sıgarasyn usynady, bul qysylady, qolqalap qoımaǵan soń qolyn sozady. Uzyn sıgarany sorǵany sol, ishine sýmań qaǵyp jińishke jylan ótkendeı sezildi, jan teri shyǵyp, qaqyldap jóteldi. Basy zyrqyldaı zeńgip, kóz aldy kilegeılenip odan arǵysy esinde joq, áıteýir káris qyz ben Aıa «ish» dese — ishipti, «qush» dese — qushypty, basynyń qaıda, aıaǵynyń qaıda qalǵanyn umytyp jyǵylyp turypty, turyp jyǵylypty, jalańash qushtarlyq kóline tunshyǵa jazdap maltyp júzipti.

Osy oqıǵalardy táspiniń tasyndaı tizip hatqa túsirdi, tús aýa dáriger jigittiń qolyna qoljazbasyn tapsyrdy, eshkimmen, eshqandaı jaǵdaıda jynystyq qatynas jasamaýǵa sert etip qolhat jazyp berdi. Eki-úsh kún ete qaıyra soǵyp lazerlik zertteýge túsetin bolyp kelisti.

Aýrýhana esiginen namazshamnyń kóleńkesine uqsap uzara soraıyp qur qaýqar shyqty.

6

Shalǵaı aýdannyń ortalyǵyna Qyzylorda-Astana júırik poezy tań aldynda keletin. Aýdandyq prokýror Arystan: «Balama baryp qaıtamyn!.. úı alypty, qyzmetke turypty, qutty bolsyn aıtamyn, mınıstrdiń qyzymen ýádesi bar kórinedi. Osy joly qaıtsem de qudalardyń aldynan ótip, sóz baılasyp qaıtamyn», — dep úlken úmitpen artynyp-tartynyp stansaǵa úıilip jetken kezde, shyǵaryp salýshylar legi shaǵyn vokzalǵa syımaı ketti. Qasynda talaqsha jabysqan báıbishesi bir eli qalmaıdy, jiti basyp, júk kótergen, bılet ákelgen jigitterge qaıta-qaıta jarlyq jasap, naqa bir alys qajylyq saparǵa bara jatqandaı «ah, qudaılap» daýysy esh sembeıdi. Jubaıyna zildene sóıleıdi. «Osy biz qýyrǵan qyrǵaýyl salǵan qorapty umytyp ketken joqpyz ba, otaǵasy?» «Qaýynqaq qaıda, oıbaı, qaýynqaq!..» «Aý, dardaı basymmen seniń qoraptaryńdy túgendep júrsem, myna jurt Arystandy jyn ıektepti, aıbatty arystan emes, mysyq bop úlgeripti dep kelemej qylmaıdy ma, báıbishe! Qaýynqaq, qyrǵaýylyńdy óziń túgende — túgendeseń?!» «Alda ǵana eshteńege ebi joq qonjyq sekildi súleıim-aı, Astanaǵa bári tańsyq, onda kókónis shópten basqa tiske basar eshteme joq deıdi». Ásemaı shesheniń ýaıymy tipten bóten, jalǵyz ulynyń jabdyǵyna, as-aýqatyna dep artynyp alǵan qoraptary aıadaı perronǵa syımaı, odan qalsa túkpirdegi shaǵyn stansaǵa úsh-aq mınót aıaldaıtyn júırik poezǵa syǵystyryp salyp úlgeredi me, joq pa ol daǵy mazalaıdy.

Jolaýshylardy alys jolǵa shyǵarysa kelgen aýdan ákiminiń birinshi orynbasary prokýror qurdasyn qoltyqtap alypty.«Arystaneke, túneýkúni balańyzdyń tabaqtaı sýretin respýblıkalyq gazettiń birinshi betine kórgem, — deıdi maı jutqandaı tamaǵy qarlyǵa sóılep,

— Aıbaryńyzdyń ataǵy dúrildep tur ǵoı bul kúnde». Arystannyń bosteki maqtanbaıtyn sypaıy, seri minezi alabóten. «Juldyzy janyp tursa — tegin adam emestigi shyǵar, úsh tilde erkin sóıleıdi, kompúterdiń qulaǵynda oınaıdy, tifá, tifá, til-kózden aman bolsa bir jerden shyǵady dep oılaımyn». «Arystan-eke, bylaı júrip tildeseıikshi... Sizde ul, bizde qyz bar degendeı, quıryq-baýyr jesip quda bolyp qoısaq, aıymyz ońynan týar ma edi, balalardyń baǵy ashylar, bálkim». Shólmek konágin, tiske basar qazy-qartasyn sómkesinen shyǵaryp jol ashar jasaýǵa beıimdelgen qyzmetshi jigitti qolymen jasqap kidirtti. «Sál kidire turshy, kókeshim, jylqynyń maıyn jyltyńdatpaı! Arystan-eke, Aıbar balańyz Astananyń ortasynan oıyp turyp úı aldy dep estidim be, qyzmeti bir saty joǵarylapty, qutty bolsyn!.. Arystan-eke, jalaqysy mardymsyz dep memlekettik qyzmetke barýdan bas tartypty dep estidim be?..» Arystan shólmegin jyltyńdatqan qyzmetshi jigitti aıap ketti. «Quısań — quıshy, shyraǵym! Onshalyq anyq-qanyǵyn bilmedim, jurttyń bári jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeıtin tyńshyǵa aınalyp ketken be, elorda jaqtan sybdyr etken dybysty sezip-bilip otyrady, qarap otyryp qaıran qalamyn», — deıdi Arystan prokýror. «Tileýles jandar jaqsylyqty elden buryn estıdi, ishteı tasyp shúkir-shúkir dep qýanyp júredi, onyń nesi aıyp, Arystan-eke, — dep ákim jigit jolasharǵa dep quıylǵan rúmkeni kótere berdi, — Aıbar qaraǵyma sálem aıtyńyz! Jolyńyz bolsyn! Jyly habardy asyǵa kútemiz, sizde ul, bizde qyz bar degendeı, qazan aýzy joǵary dep úmittenemiz!..» Osy sózdi aıtyp ákim jigit konákti kóterip qoıdy. Arystan-ekeń erin ushyn tıgizdi de rúmkeni qyzmetshi jigittiń qolyna ustatty. «Jaqpaıdy, átasyna nálet, aı, baýyryma búıishe qadalady!»

Osy mezet jerdiń eńbegin tesip jiberetindeı bolyp dúrildep úlken lokomotıv súıretken kógildir poezd stansaǵa kelip kirdi. Beıýaqta bolǵasyn ba, ortadaǵy birer vagonnyń esigi ázer ashyldy. Kondýktor shala uıqyly: «Áı, osynsha halyq minesińder me? Mende oryn joq! Oblys ortalyǵynan saqtap kele jatqan eki SV bar, óńgesi bos emes!» — dep bet baqtyratyn emes. «Bulardyń bári shyǵaryp salýshylar», — dep Arystan prokýror bıletin kórsetip, baspaldaqqa aıaǵyn salyp, ishke etti. «Aýdannyń shópke shyǵarynyń bári júr ǵoı órip. Aı, osynsha kisi vagonymdy qıratyp keter!.. aı, osynsha qorapty salyp jatyrsyńdar, júk vagony emes bul, áıda!» Urysta ne turys bar degendeı, ábjil, qarýly jigitter kógendegi qozydaı qaptaǵan qoraptardy lezdiń arasynda lyp-lyp salyp, kondýktordyń oıbaıyn qulaǵyna qystyrmaı, ysyrmalap, yǵystyryp, arasynda prokýrordyń báıbishesi Ásemaıdy kóterip salyp jóneltti de jiberdi. Zarjaq kondýktordyń úni sap tyıyldy. Álgidegi epti jigit o baıǵustyń qolyna kók qaǵazdy qystyra qoıǵanyn syrt kóz sezbedi. Poezd dúr silkinip qozǵala berdi. Túkpirdegi aýdan ortalyǵyn tún túńligi búrkedi.

Ekpin alyp solqyldaı jóńkilgen sostavtyń ishi uıqy qushaǵynda eken. Kondýktor kýpeniń esigin ashyp, qaptaǵan qalyń qoraptardy tasyp, biraz qol ushyn bergen. Keýdesi syryldap entigip qaldy. «Astanaǵa kóship barasyńdar ma, osynshama júkpen?» — dep tań qalady baıaǵy. Ásemaı keıýana qýyrǵan qyrǵaýyl, qaýynqaq salǵan qoraptardy tappaı júrgen: «Qaıdaǵy kóshi-qon! Onda ulymyz turady, dókeı qyzmetker, úı alǵan, bul sálem-saýqatymyz apara jatqan», — deıdi óz-ózinen kúıgelektenip. Kondýktor judyryǵyn aýzyna keptep qaqyldap jóteledi: «Balańyz úılegen be edi?» «Úılenbese quda túseıin dep pe ediń, basy jas, oqýyn byltyr bitirgen, buıyrǵan bir shúıkebas tabylar!» — dep daýryǵady.

Jubaıy Arystan syrt kıimin sheship, toqyma sport kıimin kıip aqshańqan tósekke jantaıa ketken. Súıegi sypaıy, minezge berik kisi zaıybynyń sóz tórkinin jaratpady, kondýktorǵa «shaı ákel» dep jarlyq jasady. Lezdiń arasynda aldyna kelgen qyzylkúreń shaıǵa lımon týrap salyp, ystyqtaı urttap, terisi keńidi bilem.

— Erteńgisin Aıbarǵa telefon shalyp ustaı almadym, sharýasy shash etekten be qaıdam, hatshy qyz eskertip aıtamyn dep ýádesin berdi. Al, báıbishe, shaı iship órekpigen kóńilińdi bas qorabyń túgendelse.

— Ádirem qalǵyr, kóringen kóldeneń kók attynyń aýzyna túsetin sózi «balań úılengen be edi», dep tikenekshe qadalady. Úılenbese - úılener! Aıbarjannyń basy bos júrgeni jurttyń qabyrǵasyna batyp boldy ábden. Jańa álgide qolpashtap shyǵaryp salǵan ákimniń orynbasary tegin júrgen joq, aldy-artyńdy orap áne bir úıinde ótpeı otyrǵan qyzyn Aıbarjanyma buıyrtpaqshy. «Maqul, quda boldym» degen sóz aýzyńnan shyqsynshy, bar jıǵanyn poezǵa teńseldirip artyp, qyzyn Astanaǵa ózi-aq aparyp tastamaqshy.

— Qyzy táýir me óziniń, sheshesi qaratorynyń ádemisi, jón biletin jan.

— Ádiram qal-aı, úı sharýasyna joq pa, qyzyn qashan kórseń kitaptan bas almaı otyrady. Balamnyń moınyna minip alyp, bes-alty jylda egiz qozydaı náresteni shubyrtyp tabaryna shúbám qalmaıdy. Myqyny keń kórindi.

Arystan-ekeń áıeline ala kózimen qarady.

— Ótken senbide oblysta jınalysta bolǵam. Oblys ákimi tóbemdi kóre salyp, sálemimdi alyp, úzilis kezinde artqy bólmedegi sárilik shaıǵa shaqyryp shyr aınalyp jaqyn tartyp barady. «Álde ósirgeli júr me, álde elorda jaqtan mınıstr birdeme dedi me» dep ishimnen órekpip qoıam. Shaı ishildi, úzilis tamamdaldy. Oblys basshysy asyǵatyn emes: «Arseke, ulyńyz Astanada bolashaq baǵdarlamasynyń báıgesiniń aldyn bermeı tur dep estidim, qutty bolsyn!» — deıdi ishi erigendeı jylyushyrap, eljirep. Syr bermeımin baıaǵy.

— Ádiram qal-aı! Oblys ákiminiń úıelmeli-súıelmeli úsh qyzy bar dep estigem. Úlkeni kúıeýden qaıtyp kelipti, nárestemen úıinde otyr. Ortanshysy Astanada Eýrazıa ýnıversıtetinde oqıtyn kórinedi, apta saıyn oblysqa, úıine ushaqpen ushyp kelip turatyn kórinedi. Kishi qyzy mektepte oqıdy. Arǵy ańǵary, kómekeı búlkili qaıtse de Aıbarjandy arbap shyrmap almaq.

Arystan sýyp qalǵan shaıyn qylq-qylq jutty.

— Solaı ma edi. Jazǵan basym oblysqa shaqyrǵaly oqtaldy ma, álde mınıstrliginen qońyraý tústi me dep tulypqa ıip júr ekem. Túnniń bir ýaǵy bolyp qaldy, demalaıyq.

Osy sózben basyn jastyqqa qoıǵan Arystan kópke deıin kóz ile almady. Qıaly alys-jaqyndy sharlady. Bul domalaq dúnıe poezd dóńgelegine uqsap zyrlaǵannan-zyrlap ne bolyp barady, qaı baǵytqa aparady ózi dep ishteı saýal qoıady. Myna qazaqtyń oılaǵany esep, qaıtsem úlkenniń kózine túsemin, qaıtsem qaltamdy tompaıtamyn dep ólip-óship júrgeni. Álde kapıtalızm qoǵamyna, naryq bazaryna aıaǵy salbyrap top ete túsken kezdegi jan shyǵyp, es ketkendeı hali osy ma. Adal tapqan nanym buıyrsyn, yrzyǵymdy mańdaı terimmen terip jeıin dep júrgen kisi neken-saıaq. Bári — alarman. Bireý bireýdiń aldyn orasam deıdi, bireý aılamdy asyrsam deıdi, endi kelesi kisi syrt kózge momaqan, ishi montany qalyppen-aq eki-aq ret júrip, eki jep bıge shyqsam deıdi. Adal eńbegine senip ádilet aýlynan taban aýdarmaı júrgen myna Arystan-ekeńniń qalaı qosaq arasynda quryp ketpeı júrgeni belgisiz, ıa, joǵary jaqta et jaqyn baýyry joq, ıa, alys-beris minezden taǵy ada, jurt qatarly jan baǵyp júrgenine tegi qaıran. Baıaǵyda balasy aýpartkom tórge shyǵýshy edi, endi ana Aıbarjany shet elden oqý bitirip kelip, úlkenderdiń, iskerlerdiń kózine túsip, tasy órge domalaǵan saıyn óziniń de qalpaǵy qoqyraıyp, tór jaqqa ótetindi shyǵardy. El qulaǵy elý. Báriniń ańdyǵany — kimniń irgesi berik, kimniń qoly uzyn, qadamyn baǵady, qabaǵyn ańdıdy. Adam bárin bilip týmaıdy, kóre-kóre, júre bara kósem bolady. Endi mine elýdiń segizine shyǵyp, alpys degen bir aıańdasa jetetin bıik tóbeniń basy, soǵan tyrmysyp jetip alsam, aldy-artymdy boljasam, aqyldyń aýlyna at shaldyryp ózine buıyrǵan tirshilik tarazysyn quryp qoıyp, ne tyndyrdym?.. Qalaı júrip óttim?.. Burysym kóp pe, álde durysym kóp pe?.. — dep ólshep-piship alýdy qup kórip júrgen.

Dúrsildegen poezd júrisi júreginiń yrǵaǵyna qosylyp esh ushtyǵy taýsylyp bolmaıtyn qıaldyń jetegine jipsiz baılady. Oı-ho-o-oı, dúnıe degen! Jigit jasynda qandaı ótkelden ótpedi, nesheme qaqtyǵysty ótkerdi; aýkom búrosynda sál jibergen qateligi úshin «partbıletti ústelge qoı!.. komýnıs emessiń endi!..» — degen birinshi hatshynyń sýyq sózinen keıin jınalystan súlelenip shyǵyp, úıine baryp asylyp qalǵan kolhoz tóraǵasyn kórdi; joǵary keńes depýtattyǵyna selodaǵy beti qyzyl, kózi oınaqshyǵan qyzdy «kúrishshi, saýynshy» degen qujatpen qoımaı júrip saılatyp alyp, ekinshi áıelindeı ǵyp ustaǵan aýdan basshysyn biledi; qoldan jasaǵan qýyrshaq ozattyń orden alǵanyn jýysty; qaıta qurý, ashyǵyn aıtý saıasaty dúrildep turǵan kezde oblys basshysyn synaımyn dep alty aı qyzmetsiz qalǵany júreginen esh jýylmaıdy; «Jeltoqsan» partıasyna múshe bolamyn dep salpańqulaq úndemesterdiń sońynan kóleńkeshe ileskenin sezedi; aıtty-aıtpady, jaqsylyq uzaq turmaıdy, jamandyq ár kez tozbaıdy, bir qaıǵyny oılasań, júz qaıǵyny qozǵaıdy, dep aqyn aıtqandaı, sonyń bárin kórip, bilip, tushynyp ótkenge jetpeıdi. Áıtpese joǵaryda aıtqan kolhoz tóraǵasyna uqsap «partbıletten aıryldym, qarabetpin, endi maǵan jaryq dúnıe joq» dep asylyp qalsa qaıter edi. Depýtat qyzdy toqalyndaı etip ustaǵan birinshi hatshy áldeqashan júregi ustap baqı jalǵanǵa attanǵan. Tek júrseń — toq júresiń degendeı, tym lapyldap mazdap janbaı, ózgeler kúıingen, keıigen nársege aǵynan jarylmaı, byqsyp janyp, janyp byqsyp, jaýyndy kúngi qoıshynyń qolamtasyndaı óship qalmaýǵa tyrysyp baqqany ǵanıbet endi. Birde aldynan kisi ótkizbeıtin, bet qaratpaıtyn ór minezdi birinshi hatshy jedel shaqyryp alyp eskertý jasaǵany esinde. Urysqan, ıa, keıigen joq, únsiz túıilip otyryp-otyryp bylaı dedi:

«Jastar arasynda nashaqorlyq ulǵaıyp barady, SPID degen pále jer túbindegi osy aýdanǵa da jetipti, qımylyńyz baıaý, qataldaý bolyńyz, betinen qalqymańyz dep birer márte eskertkenim esińizde. Siz byqsyp janǵan qolamta, sý otyn sekildisiz, tútinińiz kóz ashytady, jylýyn seze almaımyn».

«Joldas, birinshi hatshy, aýyr aıttyńyz, meniń jumysym kóńilińizge tolmasa bosatyńyz, usynys berińiz, osyndaı qyzmetti kórshi aýdannan-aq taýyp alamyn», — dedi de ornynan lyp kóterilip basshynyń aldynan sýyrylyp shyǵyp jóneldi. Hatshymen aradaǵy túsinispestik, kıkiljiń kóp uzamaı umytyldy. Áıtse de álgi sóz ómir boıy jadynda myqtap jattalyp qaldy. «Byqsyp janǵan qolamta, sý otyn sekildisiz, tútinińiz kózdi ashytady» dedi-aý álgi neme dep talaıǵa deıin oı teńizine maltyp, shyǵa almaı júrdi. Qıal qanatynda terbetilip, poezdyń qalypty yrǵaǵymen teńselip jatyp talyǵyp, kózi ilinip ketipti.

Kýpeniń qarsy sákisinde jaıǵasqan Ásemaı keıýana kúni boıǵy súrkil júgiristen, el keshkendeı sálem-saýqattyń qoraptaryn túgendeýmen ábden silesi qashyp bitip sharshaǵan eken. Basy jastyqqa tıisimen uıqy qushaǵyna shym batty, tastaı qatty.

Kógildir poezd dalıǵan shel dalany jasyl jippen kektegen ınege uqsady. Kóne qala Túrkistanǵa tań bozynda ilikti. Vokzal mańyndaǵy meshit munarasyna shyǵyp azan shaqyrǵan moldanyń azynaǵan únin estimedi, oǵashtaý tús kerdi.

Ásemaı keıýana azynaǵan jel etinde, úlken perronnyń jıeginde ústindegi plashynyń etegi deldıip poezd kútip tur eken deıdi. «Keıýana, sonshama nege erte shyqtyńyz? Siz kútken poezdyń kelýine áli bir saǵat bar», — degen kezekshiniń sózin qulaǵyna ilmedi. Boıy tońazyp, qalsh-qalsh titirep, jalańash alań ústinde japadan-jalǵyz tura berdi, álden ýaqytta yzǵyryq jelden jaýraǵanyn sezdi, ıegi-ıegine tımeı qalshyldap barady. Vokzal kezekshisi janyna jáne taqady: «Keıýana, ishke kirińiz, bul túrińizben sýyqqa ushyp ólesiz, — dedi esirkep-músirkeı, — kútip turǵanyńyz kúıeýińiz be, keıýana?»

— Joq, taǵatym taýsylyp balamdy, qulynshaǵymdy kútip júrmin, shetelde úlken oqýdy tamamdap qaıtyp kele jatqan beti. Ábden saǵyndym ózin, oıyma tússe — ózimdi-ózim qoıarǵa jer tappaımyn. Mańdaıy jarqyrap qashan qarasy kóriner eken qaraǵymnyń!»

«Túsinikti, túsinikti, keıýana. Ananyń kóńili balada, balanyń keńili dalada degen osy daǵy. Aıtpady demeńiz, ekpeńizge sýyq tıgizip alsańyz jaýap bermeımin, qańtardyń yzǵyryǵy kisini saý qoımaıdy, qaǵyp túsiredi».

«Sonaý jer shetinde jyltyraǵan jaryǵymnyń poezy ma, qalqam, janarym jasaýrap esh kóre alatyn emespin!» — deıdi degbiri taýsylǵan sheshe baıǵus.

«Sol, sol, — deıdi vokzal kezekshisi qatqyl únmen daýystap, — apyrmaı qarqyny tym kúshti, vokzalǵa aıaldamaı zý etip ete shyǵar ma eken, ýaqyt kestesi áli durystap belgilenbegen júırik poezdyń quıǵytyp, jer tanabyn qýyryp ekpindeýi tym jaısyz ǵoı, tegi!»

Vokzal kezekshisi beker ýaıym etpepti, jer shetinen arqyrap, zyrqyrap kele jatqan júırik poezd vokzal tusynda ekpinin esh báseńdetpedi, qaıta órshelene ókirip, jer dúnıeni solq-solq etkizip, josylǵan kúıi bulardyń tusynan zaýlatyp óte berdi. Ásemaı keıýananyń jaýlyǵy jelpildep poezǵa qaǵylyp óler me edi, kezekshi jigit qoltyǵynan der kezinde qarmap úlgeredi. «Sostavqa soǵylasyz ba, qaıtesiz? Bylaı turyńyz, sheshe!» — dep julqa tartpaǵan da bar ǵoı, kógildir vagonnyń astyna óbektep túser me edi! «Qulynym-aý, Aıbarym-aý, nege túsip qalmaısyń!» — dep jol jıeginde eki búktelip syńsyp jylaǵan kúıi otyra ketti. Áne! Ánekeı! Kózi shalyp qaldy! Ortańǵy vagonnyń ashyq tambýrynda aq kóılekti, shashy burqyrap jelkesine túsken, aıbaty, abyroıy, Aıbary sol! Jińishke shyńyltyr daýyspen sheshesin kórip qap, aıqaıyn salady-aı.

— Apa-a-a-a!

— Qulynym-aý, qoshaqanym-aý, poezdy nege toqtatpaısyń? Saǵynyshtan sarǵaıyp júrgen shesheńdi jel ótine, jalańash alańǵa sopaıǵannan sopaıtyp tastap ketkeniń be, qulynym-aý!

— Apa-a-a-a! — deıdi Aıbardyń álemtapyryq ashshy úni, — poezdy toktatýǵa dármenim joq. Endi qaıtyp oralam ba, oralmaımyn ba, bilmeımin, apa-a-a-a!..

Aıbarynyń, qulynshaǵynyń, kóziniń aǵy men qarasynyń daýsyn úzdik-úzdik jańǵyrtyp ókirgen poezd zaýlaǵan kúıi quıyndatyp óte shyqty. Ásemaı keıýana jer tiregen kúıi eńkildep, sostavtyń sońǵy qyzyl jaryǵy jer shetine sińip joǵalǵansha janary botalap qaraǵan kúıi qaldy. Balbal tasqa aınaldy. Tońǵan ernin jybyrlatyp, dir-dir qaǵyp: «Qulynym-aý, myna shesheń baıǵusty jer tiretip, jer shetine qaldyryp, jer ortaǵa kelgende qaıda qarańdy batyryp joǵaldyń. Búıtkenshe meni de qosa alyp ketpediń be? Sensiz dúnıe bazardyń qyzyǵy qaısy? Jatsam da, tursam da bir seni oılap esh sanamnan shyǵarmaı, kúnige atyndy myń atap, júz tolǵanyp, jolyńa qurban bolardaı ómirimdi, úmitimdi jalǵap, tirshiligin uzartqan shesheńdi tirideı óksitip zym-zıa joǵalǵanyń ne qylǵanyń!

Jaman tústen Ásemaı keıýana jastyǵy malmandaı sýlanyp jylap oıandy. Osyndaı da beti beri qaramaıtyn sýyq, suryqsyz tús enedi eken-aý dep júregi ezile kúrsindi.

7

Dárigerdiń aldynan júdep shyqqan Aıbar qyzmetke barýǵa qulqy soqpaı, úıine tikeleı tartty. Uıaly telefonymen prezıdentpen tildesti. «Saýshylyǵym bolmaı turǵany, prezıdent myrza, qyzmetke erteń bas suqsam», — dedi. Bıznes ortalyǵynyń prezıdent) áldeneden sekem alyp qaldy ma, jumsara sóıledi: «Jaraıdy, demińdi al, basyńdy tynyqtyr, erteńgilik keıigenime renjip qalǵandaısyń, oqasy joq, bastyq bolǵan soń shıratyp, pysytyp otyrý mindetimiz!»

— Renjip neǵylaıyn, prezıdent myrza, — dedi Aıbar.

— Jaqsynyń ókpesi jibek oramal kepkenshe degen bar ǵoı, Aıbar Arystanuly, — dedi prezıdent.

Uıaly telefonyn úzip, jeńil júırigin jeldeı eskizip úıine demniń arasynda jetip úlgerdi. Esikti ashyp ishke endi. Qas qaraıyp, qarańǵylyq úı ishine uıyǵan aırandaı jaılap alypty. Aýa tymyrsyq. Syrt kıimin sheshine salyp, tórgi bólmedegi dıvanǵa kósilip jata ketti. Jaryq jaqpady.

Úńireıgen bólme ishi úreı shaqyrady.

Myna jumyr basty pende qorshaǵan ortanyń bir bólshegi. Týǵan jeri qulpyrsa — reńi kiredi, topyraǵynan bozdaǵy shyǵyp, tuzdy aıtaqyry jaýyr atqa uqsap, alapat azynaǵan jel týlaqsha qaǵyp jelpildetip jatsa — myńdaǵan shaqyrym jyraqta júrgen urpaǵynyń da mánisi bolmaıdy. Ushynǵan, shoshynǵan kisideı kidilenip júdeıdi. Mundaıda adamnyń jan álemi barometrge aınalady. Álgi dáriger aıtqan páleni qaıdan juqtyryp aldym dep ishinen iridi Aıbar.

Synyptas syrlasy Beısen aparǵan úıde, josyqty, josyqsyz qarqyldap kúle beretin taý halqyna uqsaǵan Juma esimdi jigittiń kisini kúlegesh etetin esirtkili shprısi arqyly aýysqan beloktyq antıtelo ma? Buryn bireý qoldanǵan ıneni kóktamyrǵa suqtyra salǵany shyn aqymaqshylyq bolǵan. Ortaq flakon, ortaq eritindi degennen at tonyn ala qashý kerek edi. Saýatty adamnyń bári biledi, juqtyrýdyń barshasy qabynýǵa ákelip soqtyrady. Qabyný bastalǵan organda qannyń aq túıirshikteri — lımfosıtter shoǵyrlanady. Dene men aǵzanyń qaı jeri álsirese-aq túıirshikter atoı sap sonda jetip barady. Aq túıirshikterdiń azaıýy men kóbeıýine qarap deneniń qaı tusy kúrt álsiregenin bilesiz. Endi kelip álgi lımfosıt aq túıirshikke antıtelo jabysady. Lımfosıttiń róli ózgeredi. Adam aǵzasyn janushyryp qorǵaýshy emes, VICH-tiń konteınerine aınalyp shyǵa keledi, bıologıalyq tosqaýyl júıelerin buzyp, kletkany tikeleı tozdyrýǵa bet alady. Álgi qabyný prosesi beloktyq antıtelonyń kúrt molaıýyna jol ashady degen dáriger sózi qulaǵynda qalǵan.

Álde qala shetindegi kazınoda, túkpir bólmege enip alyp, Aıaýlymnyń sanyn sıpap rahatqa bólenip, káris qyzben alma-kezek qatynasqa túskenniń saldary. VICH antıtelosy uryqqa jabysqysh, abaısyzda uryqty tánine jabystyryp úlgerdi me, kim biledi.

Qarańǵy bólmede, tynyshsyz tósek ústinde sereıip jatqan Aıbar kenet ashshy ózegin órteıtindeı ǵyp óksip kep jylaǵysy keldi. Iyǵy selkilep, janarynyń kóbesinen jyly jas jylystap akty. O, toba! Osynshalyq kiriptar halge túserdeı, otyzǵa jetpeı ne jazdym.

Eshkimniń aldyn kesip ótpedim, zulymdyq jasamadym, jetimdi jylatpadym, kisi aqysyn jegenim joq!.. osynshalyq oqyp, toqyp, dúnıeniń bilimin ıgerip kep keleshekke baspaldaq qoıdym ba, İlgeri tileýli joldas-jora taptym ba, Jansaıa sekildi kúnádan pák perishte qyzdy qolyma qus qyp qondyramyn ba, ákem Arystan, sheshem Ásemaıdy taý basyna shyqqandaı etip mereıin tasytyp, abyroıyn asyrsam, kelin jumsatyp marqaıtsam ba degende — sumdyq sýyq dertti ishki aǵzama ótkizip alǵanyma ne joryq, ne josyq!..

Jastyǵy sý bop solyqtap búk túsip jatyp azǵana kóz shyrymyn alypty.

Álden ýaqytta búıirinen bireý túrtkendeı oqystan oıanyp ketipti. Terezeden tolyq aı appaq sáýlesin eseleı quıady. Netken keremet deseńshi! Dúnıeniń jumbaqtyǵy da, ǵajaıyptyǵy da osynda. Aspan áleminde qalqı júzgen tabaqtaı dóńgelengen keremet jerdiń tartylys kúshine ózinshe áser etip, kúnniń túnge, bolmasa túnniń kúnge aýysýyn bir sekýntke qalt jibermeı, qadal ustap, muhıttardyń tasýy men qaıtýyn rettep myń-mıllıon jyldan beri seriktesip kele jatyr. Osydan úsh myń jyldan burynyraq tıbet monahtary sanskrıtpen jazǵan ken kitapta eń áýeli tirshilik aıda damyǵan kórinedi, bir zamanda ottegi, sýtegisi azaıyp óli denege aınala bastaǵan kezde, aqyldy tirshilik ıeleri tuqym-tuıaǵyn alyp aıdy talaq qyp tastap, jerge kóshirgen desedi. Aı — jerdiń óli denesi, jansyz qańqasy. Jaratylysta máńgilik, turaqty eshteńe joq, bári de ómir úshin jantalasady, aqyrynda azynaǵan jel, sýsyǵan qum qoınynda aǵaryp qańqasy qalady.

Bir mınýt bir kisiniń ómirine uqsas dep aqyn aıtqan sóz esine oraldy.

Ómir súrgenniń sáni, qyzyqqa qumartqannyń jóni osylaı eken dep tirshilik tizginin tym-tym bosatyp alǵanyn jańa ǵana shyndap uǵyp jatyr. Ári-beriden oıdan oı saýǵan saıyn jany bezektep, saı-súıegi syrqyraǵandaı bolady. Jambasyna áldene tas bolyp batady. Dıvannan ytyryla turyp, shyrt etkizip jaryq jaqty. Shaǵyn sórede tizilip turǵan kitaptardyń ishinen dittegen qol basyndaı, kókshil basylymdy lezde sýyryp shyǵardy. Oılanbastan ashyp jiberip uly aqynnyń qara sózderin kóz júgirtip oqı bastady. «Myna sóz ózine arnalyp jazylǵandaı, tegi. «Jastyqty bir qyzyqtan soń bir qyzyq taýyp alatyn kisimsip, jastyǵy tozbastaı, býyny bosamastaı kórip júrip, birer qyzyqty qýǵanda-aq moıny qatyp, býyny quryp, ekinshi talap qylýǵa jaramaı qalady eken». Beli qaıqy, qushaǵy ystyq, erini úlbiregen, kózi jáýdiregen boıjetken kórse moıyn tamyryn úze burylyp jastyǵy tozbastaı, býyny bosamastaı, dúnıeni umytyp qulshynyp júgiretini jaman. «Árbir nársege qyzyqpaqtyq» týraly jazǵan sózi týra ózine tirep aıtylǵandaı ǵoı. «Ol ózi boıǵa qumarlyq paıda qylatyn nárse eken» deıdi aqyn. «Árbir qumarlyq ózine bir dert bolady eken, ár túrli qumar bolǵan nársege jetkende, ıakı áni-mine, jeter-jetpes bolyp júrgende, birtúrli mastyq paıda bolady eken. Árbir mastyq boıdan agatty kóp shyǵaryp, aqyldyń kózin baılap, yldı-tómen tastaǵan tas sekildi aldy-artyńa qaratpaı jibere me, kim bilgen.

Sanasyna bitken baı qıalyn, zeıinin, ustazdyń aýzynan bir estigen sabaǵyn qaǵyp alyp, ózinshe damytyp, jetildirip jóneletin alǵyrlyǵyn aldyna salyp qanshama qıyndyqty jeńip úlgerdi. Aǵylshyn, orys tilin qazaqshadan artyq bilmese, kem sóılemeıdi. «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha qym-qýyt qıyn emtıhannan aldyna jan salmady, baz birde keıbir pánnen ustazynan tereńirek, aýqymdyraq biletinin ańǵartty. Aǵylshyn oqytýshylary ondaǵan qıyn suraqqa qıystyryp jaýap bergen kezde «mundaı výnderkındi kórgenimiz joq» desip, aýzyn ashyp, kózin jumdy. Ulybrıtanıanyń Kembrıdj ýnıversıtetin úzdik bitirip shyqty. Aǵylshyn ustazdary «osynda qal, ǵylymnyń jolyna sham alyp túsesiń, myqty maman bolasyń», - dep jata-jarmasqan kezde túkpir aýdandaǵy ákesi men sheshesi ruqsat bermedi. «Kózimizdiń aǵy men qarasyndaı jalǵyz tuıaqsyń, jolyńa búkil qarasha áýleti, Syr boıy eli qarap otyr, bar keleshegin senimen sheship almaqshy, jerge qaratpa, saǵymyzdy syndyrma!..» desip, ári-beriden jer tepkilep jylaǵan kúnderde baýyry ezilmeı tura almady. Kóndi, moıynsundy, shabadanyn qattap salyp, túbine altyn jalatqan dıplomyn tyǵyp, jer shetinen salaqtaǵannan salaqtap qaıtyp keldi.

Kóp uzamaı Astananyń ortasynan oıyp turyp qyzmetke turdy. Árnársege aıaýshylyq jasap, elikkish, ezilgish júreginiń yrqymen ketkeni durys bolmady ma. Túptiń túbinde bul kókeńdi eljiregish júregi qurtty ma. Poezd áıneginiń arǵy jaǵynda kerilip jatqan sulý dalany kórse — ezile eljireıdi: qan bazardyń kire berisinde sadaqa surap qol jaıyp turǵan kiriptardy kórse — qaırylmaı ótpeıdi; bir kórgen jorasy «qınalyp qaldym, qaryz bere turshy» dese — qaltasyndaǵy sońǵy aqshasyn usynady; shaǵyn bólmedegi tıtimdeı tósekte appaq sany tóńkerilip, qos anary keýdesine syımaı, uıqysyrap boıjetken jatsa — eljiregen boıyn bıleı almaı, naqa ot bop kúıgen denesin salqyndatyp alýǵa qam qylyp kólge súńgigen kisideı, qushtarlyq kóline kúmp ete túsedi. Qushtarlyq kóline tunshyǵa jazdap maltı júzedi.

«Árbir jaqsy nárseniń ólsheýishi bar, — dep jazypty uly aqyn, — ólsheýishinen assa jaramaıdy.

Ólsheýin bilmek — bir úlken kerek is.

Oılanbaq jaqsy,

İske tipti salynyp ketken kisi oıyn baılaı almaı, qıalı bolyp ta ketkeni bolady. İshpek, jemek, kımek, kúlmek, kóńil kótermek, qushpaq, súımek, mal jımaq, mansap izdemek, aılaly bolmaq, aldanbastyq — bul nárselerdiń báriniń de ólsheýi bar. Ólsheýinen asyrsa, boǵy shyǵady».

Keshegi kúndiz aldynan ótken dáriger bir sózinde «qanyńyz ystyq, asa daryndy adam ekensiz, boıdaǵy qýatqa ıe bola almaı kózińiz aspandap júrip ot basyp aldyńyz ba, álde» degen edi, sol aıtqanynyń jany bar sekildi. Myna tusta uly aqyn sol ýáj pikirdi ózinshe qaıtalap hatqa túsirgendeı, sirá. «Iaǵnı «sıla prıtágatelnaıa odnorodnogo» birlán «podvıjnyı element» — bul ekeýi qosylyp tura turǵan nárse, kúlli paıda da bulardan shyǵady, ýa kúlli zarar da bulardan shyǵady. Mansap súıgishtik, maqtanshaqtyq, ashýlanshaqtyq, ótirikshilik, osyǵan uqsaǵan árbir maskúnemdikke tartyp, qumar qylyp, aqyldan shyǵaryp jiberetuǵyn nárseler osy ekeýinen bolady... adamshylyqtan shyǵaryp, qumarpazdyqqa salyp jiberetuǵyn nárseden boıdy erte tyıyp alýǵa kerek». Shyny kerek, oıdy tıa almaı júrip, boıdy qalaı tyısyn! Bar pále sol qyzyqmas, jelpingen kóńildiń jeteginde ketken podvıjnyı element — qushtarlyq otynyń kúshtiliginen, bálkim. Shyndyqtyń betine týra qarap, arynyń, uıatynyń aldynda jaýap berer bolsa — myna quryǵan qutylyp bolmaıtyn derttiń myńdaǵan maskúnemdi, júzdegen qumarpazdy, mıllıondaǵan qaıyrshyny jazalamaı, asaý attaı arman pyraǵyna qol artamyn-aq dep jantalasa umtylǵan muny tabýyn qalaı túsinýge bolady. Qudaı aldyna jasaǵan kúnási bar ma! Kim qalaı tirshilik jasap júr, kim basy asaý óz minezimen alysyp sharshaıdy, kim kúrmeýge kelmeıtin tapshylyq pen joqshylyqtan qutyla almaı qajıdy, kimniń qajyr-qaıraty mol, qaısynyń ilgeri tileýi mol — bárin-bárin jaratqan ıe jipke tizip zerdelep otyr degenge ólse senbeıdi. Endeshe sanasyna «meni shesh, meni shesh» desip syǵylysyp kelgen san saýaldyń jaýabyn kim tabady. Aýyr, aıyqpas derttiń daýasyn tabatyn jer betinde qudiretti kúsh bar ma, joq pa!

Yshqyna yńyrsyp búktetilip uzaq jatty.

Áınekten syǵalaǵan aıdyń jaryǵy solǵyndady.

Keshegi kúndiz qabyldaýynda bolǵan dárigerdiń sózi qulaǵynda zyń-zyń jańǵyrady: «Kosmos kerýeninde Ýaqyt sherýi bastalýy da, aıaqtalýy da joq sheksiz sáýle sekildi. Kózdi taldyrǵan kómeski ǵasyrlar ańyzǵa aınalady. Keleshek she? Kesheginiń qıyr sheksizdigi sekildi keleshek te qıyr sheksiz. Qıyr keleshektiń kózimen qarasaq bizder kesheginiń qıyrdaǵy núktesi sekildimiz. Adamnyń negizgi qasıetteri nesheme myńdaǵan jyldar boıynda onshalyq ózgere qoıǵan joq, aqyl alǵa ozyp shyqty, tehnıkany damytty, kompúterdi oılap tapty, genalyq ınjenerıa adam aǵzasyndaǵy mıllıondaǵan tektik qurylym — hromosty eseptep shyqty, al júrek sorly tas dáýirindegi názik qalpynda qaldy. Adamdar birin-biri súıýden, qadir tutýdan tas dáýirindegi sezim kúıinen onshalyq uzap kete almady.

Adamdar qatygezdene tústi. Aıaýshylyq azaıdy. Birin-biri joıýdyń sumdyq jańalyǵyn ashty. Ǵylym men tehnıka zamany adamnyń rýhanı jetilýin umyttyrdy. Dúnıeni jalǵan dep jalpaǵynan, janymen qabyldaýdan qaldy. Rýhanı ádepti tozǵan kıimshe laqtyryp, jan álemin jetildirýdiń ornyna qatyp qalǵan zańdylyqtardyń qalbyryna qamady. Adamdar Joǵarǵy erikten qol úzdi.

Kúlt qyzmetkerleri Uly shyndyqty umytty. Býddanyń baqı jalǵandyq bolǵanyna úsh ǵasyr ótkende Senim dinı daý-damaıǵa aınaldy. Jáne bir ǵasyr óte hrıstıan dini dúrdaraz dańǵoıdyń, bet qaratpaıtyn qatty minezdiń kebin kıdi. Mashaıyqtar, sofylar, poptar, áýlıeler, dinbasylar, sheıhtar kosmostyq garmonıany, jaratqan ıe pármenin burmalap, buzyp túsindirdi.

Ómir úshin kúres, tirshilik taıtalasy eshteme oılantpady. Ózge álemniń jasyl, kúlgin sáýlesi sonshama lastanǵan jer aýrosyna ete almaıtyn halge jetti. Joǵarǵy kosmostyq úılesim, jaratqan ıe yqylasy álgi gaz ben ýly zattardy buzyp-jaryp jerge erkin jete almaı, nazaryn túsire almaı qor boldy.

Eń jamany — adam sanasyna kúdik pen óshpendilik dendep endi. Ne istesek te erkimizde, esep alyp, tarazyǵa salyp istegen kúnáni ólshep-pishetin qudiret joq degen senim ıektedi.

Eń sumdyǵy — adam azdy, kúndiz sulý kıinip júrsedaǵy, túnde sheshinip, jeke dara, jalańash qalǵanda naǵyz saıtanǵa aınaldy. Jynystyq qatynaspen bul dúnıede ketken óshimizdi, tata almaı júrgen lázzatty erkimizshe alamyz dep dámelendi. Jaratqan ıe — uly kúshterden seskenbeýge, shimirikpeýge aınaldy.

Joǵarǵy ıeden qol úzgen adam ózin aıdalada jalǵyz qalǵan kisideı sezindi, qujynaǵan halyqtyń arasynda júrip jalǵyzsyrady, syr bólisetin kisi tappady. Sodan qıt etse qýlyq oılaıtyn, qalshyldap ashýlanatyn, dańǵoı, kórseqyzar, qyzyqmas, qatygez bolyp aldy. Bala ata-anasyna sýyqtandy.

Dóńgelengen dúnıe naýqasqa aınaldy, emdeı qoıatyn qudiret-kúsh shyqpady. Adam aǵzasyndaǵy aýrý birte-birte jerge aýysty. Tirshilik tamyryn qıǵan qıly qaterli shirı bastaǵan denelerdi, atom qaldyqtaryn, ýly zattardy jer qoınyna kómip qutylýǵa daǵdylandy. Ý men aýrý qoımasyna aınalǵan dúnıe yrǵaǵynan jańylyp, qalypty raıy buzylyp, ár túkpirde jer silkiný, ózen, teńizdiń tartylýy, daýyl, ashtyq, indet, tumaý, soǵys, ereýil, opasyzdyq dendedi; erteńiniń ne bolaryn boljap bilý qıyndady. Kerisinshe, kóripkel, táýip, qumalaqshy, joramalshy, mashaıyqtar kóbeıip: «bul ne degen zaman týdy!» — dep góıgóıledi.

Osydan baryp asa qaterli jalmaýyz dert dúnıege keldi.

SPID shyqty. Qulshynyp júrgen kisini baqı jalǵanǵa júr-júrlep máńgi uıqyǵa jeteledi. Jaratqan ıeniń jer betine jibergen alǵashqy habary, kóktamyrǵa esirtki egip, beıbereket jynystyq qatynas jasaǵan saıtannyń sapalaǵyna tikeleı tóndirgen sazaıy, ashý-yzasy osy boldy!

Men aıtaıyn, siz tyńdańyz dep dilmársidi dáriger jigit: osy kezde jer betinde mıllıonnan astam adam ımýndyq antıtelo jetispeýshiligin juqtyrýshy. Qoınyna bir-bir bomba tyǵyp júrgen jankeshti — harakırı ıesi. VICH-tiń ósý qarqyny geometrıalyq údemeli dańǵylǵa tústi. Ásirese jynys qatynasy arqyly juǵatyn túri mınýt saıyn eselep kóbeıýde.

Qazaqstan kóp ultty el bolǵan soń adam nıetin ıa dástúrmen, ıa dinmen ustap, ar aıasynan attamaýǵa kóndirý múmkin bolmaı barady. Getero-gomo-beıseksýaldyq jynystyq qumarlyq etek aldy. Árbir júz júkti áıeldiń bireýinde, árbir júz qan berýshiniń bireýinde merez derti tabylady. Sarapshylar san soǵyp otyr: árbir júz eresektiń ony jynys aýrýyn juqtyrǵan. Elimizde búgingi kúni 2200-den astam SPID — máńgilik joqtyqqa jutylý dertin juqtyrýshy, tirkelgen, máńgilik uıqyǵa ketkeni qanshama!»

Osy háldi bir demmen aıtyp shyqqan dáriger monshaqtaǵan mańdaı terin suq saýsaǵymen sypyrdy. Qolyn jan qaltasyna júgirtip betoramalyn izdedi, tappady. Aqyrynda áppaq kirshiksiz halatynyń oń jaǵasyn julqa tartyp, óńirimen júzin súrtti. Sharshap dińkelegen syńaı tanytyp jumsaq keresloǵa shym batty. «Bossyz!.. Bara berińiz!.. Esepte turasyz!.. Úsh kún óte qaıta soǵasyz!..» — dep entige jótelip, qolyn silkip erbeńdetti. Aıbar shyǵyp jóneldi. Barsha bolǵan oqıǵa osy.

Endi mine óz tórinde, jumsaq tóseginde jatyp uıqysyz dóńbekshýde.

Bir mezgilde talyqsyp jatyp kózi ilinip ketipti. Qansha ýaqyt uıyqtaǵany belgisiz. Búıirinen áldekim túrtkendeı bolyp, oqys oıanyp kózin ashty. Terezesiniń aldynda áldekim jaıdaq oryndyqqa óńkıip tize búgipti. Álgi jaqtaýǵa qaǵazyn jaıyp, búkshıip, áldeneni súıkektetip jazyp otyr. Bul shoshyp ketti.

— Áı, kimsiń-áı! — dedi.

Álgi qaǵazdan eńsesin kóterip buǵan qaraı buryldy. Kisiniń júzi birtúrli nurlanyp, sáýle shashyp tur eken.

— Perishtemin.

— Munda neǵyp otyrsyń?

— Jaratqan ıeni jaqsy kóretin pendeleriniń esimin jazyp, tizim jasap otyrmyn.

— Ol tizimińde men bar ma ekem?

— Joqsyń, — dedi álgi perishte, — kúnákár, beıádep adamdardy bul tizimge engizbeımiz.

— Men de jaratqan ıeni jaqsy kóremin ǵoı! — dep yshqyna daýystap jiberdi.

Perishte sulbasy tań bozyna aralasyp izim-ǵaıyp joǵaldy. Tóseginen sozalańdaı turyp «birer paraǵy shashylyp, qalyp qoımady ma eken», — dep olaı-bulaı sıpalap qarady. Eshteme umytylmapty. Jyraqtan átesh úni estiledi. Basynyń saqınasy ustaǵan kisige uqsap, meń-zeń qalpy, tósegine qaıyra kelip qulady. İshteı yńyrsyp jatyp: «Men de jaratqan ıeni jaqsy kóremin ǵoı» dep kúbirledi. Óstip, qaradaı kóshten qalyp, sanattan shyǵyp, áıkápir atanǵanym ba. Sonshama bári túńilerdeı ne kúná jasap edim? Ne búldirgenim bar?»

Jastyq jeliktiń jetegine ilesip, atam qazaq aıtqandaı: «Qyzdy kim súımeıdi, qymyzdy kim ishpeıdi» dep, músini sheberdiń qolynan shyqqandaı, kóz janary qaraǵan kisiniń jan álemin aralap keterdeı arýdy qalaı súımessiń?.. Qalaı jalyn qushaǵyna jutylmassyń?.. Abaı aqynnyń «sulýdy súımektik paıǵambar súndeti» degen sózi bar emes pe!

Osy mezet, nege ekeni belgisiz, tunjyraǵan kóz janary súzilip Jansaıa elestedi. Qudaı-aý, qyz janarynda qanshama saýal tur deseńizshi! Beıne alys jaǵalaýǵa asyǵyp kele jatqan, tereń túkpirden kúsh alǵan muhıt tolqyny tárizdi. Birinen soń biri, birinen soń biri sabylyp, aıǵyrjaldanyp jaǵany uryp jatyr... uryp jatyr... Nege sonsha jalǵyzsyrap jabyqtyń deıdi Jansaıa jeleý bolýǵa ázirmin. Qınalma, qapa bolma!.. Jaza basqanyńdy jaratqan keshiredi. Keshirimi, rahymy, meıiri kem jaratqan ıe bolmaıdy. Úlken rýhtyń ekinshi esimi — keshirim emes pe edi! Sen de súı ol allany jannan tátti. Aqyn sózi osy, aıbarym!

Tústik óńirden shyqqan júırik poezd Astana vokzalyna alakeýimde, erteńgilik jetide kelip jetti. Jel azynap turǵan. Jer tanabyn qýyryp, sharshaǵan jolaýshydaı entigip, demigip jetken poezd birinshi jolǵa kidirgen. Ata-anasyn kútip alýǵa shyqqan Aıbar jeńil máshıneden túsip, juqa paltosynyń jaǵasyn kótere qaýsyrynyp perronǵa kóterildi. Vagondardyń esigi birinen soń biri sartyldap ashyla bastady.

Ortańǵy vagonnyń esiginen áýeli kondýktor áıel tústi, sońyn ala ákesi Arystannyń nusqaly bıik jaýyryny shalyndy. Sheshesiniń sharshylap jaýlyq tartysyn tanyǵan kezde et júregi eljireı soqty. Janaryna jas tyǵyldy.

— Kóke! Saý-salamat jettińizder me! — dep arsalańdap júgirip kep ákesiniń qushaǵyna jutyldy. Saǵynyp qalypty. Týǵan jerinde ósetin sekseýil, jyńǵyl, jıde ıisi mol sińgen be, eńgezerdeı deneli ákesiniń qushaǵynan eldiń, jerdiń ıisi ilese jetipti. Ákesiniń qushaǵynan bosana sap anasyna umtylǵany sol. Ásemaı keıýana Aıbardyń bet júzine nazar jyǵa salyp, janary botalady.

— Qaraǵym-aý, ne bolǵansyń? — dep botadaı bozdap daýys salyp jiberdi.

— Apa, jylamashy, — dep Aıbar kelip anasynyń moınyna oratyldy. «Jylamashy» degen sózdi jutqynshaǵy jybyrlap ázer aıtty. Tynysy tarylyp teńselip ketti. Ákesi ań-tań. Zaıybyna burylyp keıis bildire, ashýyn tóndire sóıledi.

— Qoısańshy! Qaptaǵan jurt qarap tur, botadaı bozdaı bermeı!

— Qulynym-aý, qaıteıin endi... sen degende janym birge!.. ne bolyp ketkensiń!.. Óń-tús qalmapty ǵoı ózińde!.. Álde aýyryp júrsiń be!..

Anasynyń «aýyryp júrsiń be» degen sózi júregine shanshý bolyp qadaldy. Lám demesten ishten qoraptardy shyǵardy. Shofer bala ekeýi qoldasyp júkti qol arbaǵa saldy, júkshige aqysyn tóledi, qaptaǵan qoraptardy jeńil máshınege ázer syıǵyzdy. Máshıne júıtkigennen júıtkip ortalyq kóshelerge tústi. Beıbitshilik kóshesi, Respýblıka dańǵyly aınadaı jarqyrap kóz tartady. Erteńgilik jumysqa asyqqan, áli qysqy kıimin tastamaǵan sabylǵan jurt. Qaptaǵan máshıne. Arystan máshıneniń aldyńǵy otyrǵyshynda edi. «Paı-paı, qala qanshama ósip qalǵan!.. Osydan birer jyl buryn kelgende qısyq kóshe, kóne úıler, tyrbıǵan taldarǵa kóz súrinetin. Mynaý túrikter salǵan «Interkontınental» qonaq úıi bolar sirá!..» aıdaýshy bala aýyz jappaı tanystyryp keledi, Arystan-ekeń tamsanýdan kende emes.

Artqy otyrǵyshqa quıryq basqan sheshe men bala únsiz. Árádik kóz jasyna ıe bola almaǵan Ásemaı keıýana bet oramalyn betine basyp, tula denesimen solq-solq óksıdi. Dybysyn shyǵarmaýǵa tyrysady.

Esil jaǵalaýyn syzyp ótip bes qabatty qysh úıdiń aldyna solq kidirgen. Tirkesip-ushqasyp joǵary kóterilgen. Aıbar esikti kiltpen ashyp, ákesi men sheshesin ishke ótkizdi, sheshindirdi. Tórge ozdyrdy. Shaı qoıýǵa umtyldy.

— Páteriń qutty bolsyn, — dedi Arystan uzynsha dıvanǵa tize búgip jatyp, — dál ortalyqta eken, qysh úı sýyqqa tózimdi keledi, ornalasýy jaqsy, terezeden Esil ózeni kórinedi, kún sáýlesi mol túsedi eken.

Ásemaı keıýana qoraptardyń birinen soń birin ashyp, ishindegi sálem-saýqatty aqtaryp shyǵara bastady, álgileri aıadaı eki bólmeni solaıymen alyp ketti. Shetinen aıtyp túsindirip jatyr.

«Bala kezińnen qumartyp jeıtin tarydan jasalǵan jent mynaý. Sary maı, jańǵaq qosylǵan, qantyn az salǵam. Qaýynqaq shaıǵa jaqsy, terletip, býyn-býynyńa túsedi. Qysqy soǵymnan saqtap alyp qalǵan qazy, jal, jaıany mol ǵyp ákele almadym, myna minezi jaman ákeń «kóship barasyń ba birjola» dep artyq salǵyzbady. Mynaý bordaqylap soıǵan qunan qoıdyń súrlengen tóstigi, otqa qaqtap tiske bassań - tisińniń qyshýy qanady. Túıe órkeshi, súrlengen, erteńgisin sharýańa asyqqan kezde bir týramyn qara nanmen jep alsań - túske deıin búlk etpeısiń. Shujyqtyń maıy az, júregińe tımeıdi, ádeıi soǵymnyń telshesinen aınaldyrdym. Qarynǵa tyǵyp buǵa pisirgen ýyz qýyrdaqty jaqsy kórýshi ediń ǵoı, mynaý sol, muzdaı jerge qoıyp saqtasań — úsh-tórt aıǵa deıin dámin bermeıdi, úlpershegi tildi úıirip túsińe enedi. Astananyń aýa raıy qatal, sýyq tıgish degendi estigen soń, darıa jaǵasyna ósken moıyl men qaraqatty kóp jınap qaınatqan edim, mynaý sýyq tıgenge, tumaýǵa ishetin varene, jemis sóli, eki-úsh qanyp ishken kisi qur attaı bolyp shyǵa keledi. Áı,'shal, bal qosyp pisirgen quımaǵym qaıda-áı, bir qorabyn salǵan sekildi edim?»

«Oıbaı, quımaǵyńdy qaıdan bileıin! Quımaq baǵyp júr dep pe ediń meni!» — dep ana jaqtan Arystan shyr-pyr.

«Álde ánebir ákim dosyńnyń balasy jep qoıǵan ba, shyǵaryp salamyn dep úıge san kirip, san shyǵyp bylyqtyryp edi».

«Onyń ne jep júrgenin ıtim bilip pe, — dep ákesi daýystaıdy, — teledıdardan qysqy olımpıada jarysyn kórip qyzyqtaıyn desem, sen de pále boldyń ǵoı, joq nárseni surap!»

«Balam, mynaý arǵy ájeńnen kele jatqan jylan-baýyr bilezik pen Aqádil zergerdiń qolynan shyqqan kúmis júzik. Enem marqum quny bir túıelik dep otyratyn. Ornatqan tasy — sárýar dep atalady, aınalasyna aqyq qondyrǵan. Úlken laýazym ıesi mınıstrdiń qyzyna kóz salyp júr dep estigenbiz, sóz baılasyp qoısań, quda qalasa, osy joly sol bolashaq kelinimizdiń syrǵa, júzigin salyp, quıryq-baýyr jesip, qudandal bolyp qaıtsaq degen uly úmitpen keldik, ulym. Áı, shal, kúmis tanasyn qondyrǵan kemer beldik kózińe tústi me kelinge dep ákelgen?» — dep tórgi bólmege moıyn sozyp daýystaıdy. Ákesiniń zor úni aspaly shamdy shaıqaǵandaı seziledi.

«Oıbaı, kemer beldik baǵyp júr de pe eń meni! Qaıdaǵyny surap, Qazaqstan sportshysynyń shańǵysy synyp qapalanyp otyrsam ózim», — dep qınalady ákesi.

Aıbar as úıge shaı dastarqanyn jaıǵan.

«E, mine, kemer beldikti taýyp aldym. Toı kúni jeńsiz beshpentiniń syrtyna salsa bolady, jarqyrap, jurttyń bárin qaıran qaldyrary kámil. Bolashaq kelin balanyń aıryqsha kózi ádemi deıdi ǵoı estigen jurt, til-kózden saqtap júrsin dep Paqyr maǵzymǵa dem saldyryp altyn tumar ákeldim. Balam, umytyp barady ekem, mynaý ádeıi sekseýil shoǵyna ustap pisirgen jaýjúrek, ıisi keremet qoı, shirkin! Qara maldy soıǵan kezde ystyq júregin alyp, qara qanyn aǵyza salysymen qabyn jarmaı, qolqa tamyr enetin tusyn sál ulǵaıtyp, júrek ishine týralǵan ultabar, búırek, sarymsaq sóline ustaǵan jent, syqpa qurt, azdap qalampyr salyp, tyǵyzdap, aýzyn qaıta tigedi de kóleńkege degditedi. Birer táýlik ótken soń álgi jaýjúrekti sekseýil shoǵyna ustap pisiredi. Pisken soń muzdatyp, salyp qoıady. Baıaǵydaǵy batyr babalaryń uly joryqqa attanar kezde dos jaranymen osyndaı jaýjúrek jesip sóz bekitisedi eken. Sert buzylmaıdy degen yrym qalǵan. Bolashaq kelinimizdi túsirip, toı dastarqanyn jaıǵanymyzda aldaryńa tartýǵa dep asyldap ákelgen dám-tuzym edi. Saqtap qoı, yrym bolsyn».

— Shaılaryń daıyn boldy ma? — dep tórgi úıden ákesiniń tóbesi kórindi. — Qysqy olımpıada jarysynan bizge júlde buıyrmaıtyn boldy. Kónkı jarysynda qyzymyz márege jetpeı qulyp qaldy, tik qulamadan sekirgen shańǵyshynyń shańǵysy syndy, shanasy aýdaryldy, áıteýir shetinen qyrsyq aınaldyrdy.

Ásemaı keıýana otaǵasynyń aldyna kese jyljytty, baýyrsaq qoıdy.

— Men aıtsam: olımpıada komandasy alys jolǵa attanar aldynda Arystanbabqa soǵyp, Qoja Ahmet Iasaýı sopynyń basyna mal shalýy kerek edi. Óıtpegen. Janyn shapattap júre bergen. Aı, áttegen-aı, balardyń balalyǵy kúıdiredi óstip.

— Bolashaq quda-qudaǵımen osy joly tanysyp, kelinimizge syrǵa salyp, quıryq-baýyr jesip qaıtatyn bolamyz elge, sonyń qamyn oılaspaımyz ba, otaǵasy. Bireýdiń shańǵysy, kelesisiniń shanasy dep aıdalaǵa qarap ańyryp, tulypqa ıigen ingenge uqsamaı!

Arystan shaıyna shashalyp: «Myna báıbishe ne dep móńirep otyr», — degen saýalmen kózildiriginiń ústinen súzilip qarady. Sýyp qalǵan shaıdy qylq etkizip jutty.

— Aý, tulypqa móńiregen sıyr men be, álde sen be? Keliniń ne, quıryq-baýyr jegeniń qalaı? Bireýmen týra sóz baılasyp qoıǵandaı suńqyldaısyń. Astanada shalqyp bılik quryp otyrǵan mınıstrdiń orynbasary shalǵaı túkpirde taýyq shójesindeı qyt-qyttap nesibe tergen bizderdi neǵylsyn!

Myna sóz Ásemaı keıýananyń tóbesine tas túsirgendeı jaısyz áser etti.

— Ádirem qalǵyr, mınıstr bolsa ózine, qyzy mınıstr emes shyǵar, altyn saqadaı aǵylshyn oqýyn bitirip kelgen balamyzǵa qalyńdyq tabylady.

— Endi, bolashaq kelinniń qulaǵyn shýlata bergenshe, «qalaısyń?.. úılenetin oıyń bar ma?.. kimniń qyzyna quryq salmaqsyń?..» dep áýeli jón sózdi myna balańnan estip almaımyz ba, aıdalaǵa aýa jaıyla bergenshe!

— Meni-aq minep, jerlep, nyǵarlap bittiń ǵoı, qasyńdaǵyny qaralaýdan tanbaısyń, — dep Ásemaı keıýana daýsy irip, kózine jas úıirildi. Turyp jýynatyn bólmege ketti.

Áke men bala ekeýi as úıde únsiz osharyldy.

Aıbar ishteı tolqyp, qapelimde ne derin bilmeı, janarymen jer shuqydy.

Arystan oryndyǵyn syqyrlata qozǵap ornynan túregeldi. Shaı jabdyǵyn jınastyra bastaǵan ulyna jekı sóıledi. «Jınap alar, shesheń júr ǵoı!.. Júrshi bylaı?..» — dedi bos bólmeni megzep. Aıbar ákesiniń sońynan kóleńkeshe ilesti. Tórgi bólmege etti. Biri - oń búıirdegi dıvanǵa, biri shaǵyn qyzyl kresloǵa tize búkti. Yzyń etken shybyn dybysy estilmeıdi. Kresloǵa otyrǵan áke basyn kóterip, eńsesin jazyp, qarsy aldyndaǵy ulynyń betine qarady.

Sózin úzip almaýdy oılaǵan jandaı aqyryn bastady.

— Aıbar, — dedi uzaq únsizdikten soń, — bir jeriń aýyryp júr me, shynyńdy aıtshy!

«Bir jeriń aýyryp júr me» degen sózdi estigen kezde Aıbardyń aıaǵynyń asty dóńgelenip júre bergendeı sezildi. Jan-júıesimen bosap, ishteı tebirendi. Aýyzǵy úıdegi anasy bolmasa ǵoı... osy qazir ókirip jylap, qos tizerleı ketip ákesiniń aldyna barsha shyndyqty jaıyp salmaqshy edi, bosap, sýǵa túsken qam kesekteı ezilip bara jatqan denesin ázer jınap aldy. Jan ushyryp aıqaılaǵysy keldi. «Áketaı-aý!.. Men quryǵan adammyn!.. Túrimdi, boı-basymdy kórmeısiń be bordaı tozyp bara jatqan! Kelin túsiremiz, quda bolyp quıryq-baýyr jeımiz, ulan-asyr toı jasaımyz deısizder, áli de pendeshilik qyzyqtan dámelisizder! Men bárinen bezgen, sengen, túńilgen adammyn! Boıymda aıyqpas dert bar! Júregimdi tyrnap, janymdy jeı bergenshe bir pás janaryma úńilip, jabbar ıege jalbarynaıyq! Bizden nendeı kómek bar! Qandaı járdem tileısiń dep bir aýyz arashaǵa túseriń bar ma?.. Já, jeter! Jabbar ıege jalbarynǵanda ne, senderge júginip jaýtańdaǵanda ne, bári de bitken nárse!»

Aıbar osy oımen qap-qara bop tútigip biraz otyrdy da, kúbir etti.

— Aýyryp júrgenim ras.

— Ol qandaı dert tutqıyldan jabysqan?

— Dáriger asa qaterli aýrý deıdi, áıtse de túbegeıli tekserip bitken joq áli. Anama aıta kórmeńizshi, jalynamyn. Júregi aýyrady, talyp jyǵylyp qalar.

Myna sózdi estigen áke bozaryp kúlbettenip ketti.

Tili kúrmelgendeı bolyp sazaryp otyryp qaldy.

Myna sýretti elestetińizshi: mıdaı dala, quba jon, keń sahara. Kóz ushyndaǵy kógergen oıpańda butaǵy berik kúltelengen alyp qara aǵash turar. Qysta boranǵa, jazda daýylǵa des bermeı, japyraǵyn jamyratyp, tamyryn tereńge boılatyp elý jyl, júz jyl turady. Qabyǵy jarylyp, butaǵyn jasyn shalyp shaıqap qulatýǵa aınalady. Sonda da ómir úshin kúresin toqtatpaı, jolaýshyǵa, adasqan ań-qusqa pana bolyp aqtyq kúnine deıin teńselip turǵany turǵan. Endi bir jyldary tamyryna qurt túsip, ózegin órt keýlep aqyry alypty qulatyp tynady. Qula dúzdi meńireý únsizdik tumshalaıdy. Jel ekesh jel de julqyp, terbeıtin tuldyr tappaı sahara betinen jylap ozady. Kóz toqtatar migir qalmaıdy. Kópti kórgen jolaýshy taqtaıdaı jazyq betinen baıaǵy alyp daraqty tappaı: «Apyrmaı, eń bolmasa sońynda belgi bop turar bir shybyq qalmady-aý!» — dep jabyǵyp, duǵa oqyp bet sıpary anyq. Jabyǵyp jylap alar, bálkim.

Arystan osy otyrysynda qula dúzde, mıdaı jazyq sahara betinde qartaıyp qulaýǵa aınalǵan alyp aǵashty elestetti.

Sońymda shybyq bop shanshylar bir tuqym qalmaıtyn boldy-aý dep ishteı óksip otyrǵandaı.

Aıbarymnan aırylsam tuldyrsyz ómir, ıt tirshilik, ári ıterip, beri jyqqan baıansyz qyzmet opa bolar deımisiń.

Tabanyna kirgen tikenek mańdaıyma kirsin dep mápelep, alaqanyna salyp esirgen jalǵyz uly baqı jalǵanǵa jol alsa, bul daǵy sońynan ilesip baǵady.

Osy mezet esik sart ashylyp, Ásemaı keıýana enip kele jatty. Áke men bala eńsesin jınap aldy.

— Aý, ursysyp qalǵandaı sazaryp, tomsaryp neǵyp otyrsyńdar? Qazanǵa tamaq salaıyn ba, álde basqa josparlaryń bar ma? Kisini delquly, eki oıly etip omalyp otyra bermeksińder me?

— Báıbishe, asqa zaýqym soqpaıdy. Mınıstrliktegi jerles jigitterge baryp amandasyp qaıtamyn, keshteý oralamyn, — dedi de kıim ilgishten syrt kıimin alyp, jedel ıyǵyna ile sap, syrtqa sytyldy. Esikti tars japty.

Ásemaı keıýana tańyrqaǵany sonsha, ernin sylp etkizdi. Álgidegi kúıeýi kóterilgen kresloǵa tize búkti. Basyndaǵy sharshy oramalyn túzep, samaı shashyn qaıyryp, túıreýishpen ilip az-kem otyrdy da, úrpıgen úkige uqsaǵan ulyna qolyn sozdy. «Beri kelshi, qulynym, — dedi, — saǵynyshym basylǵan joq áli, mańdaıyńnan ıiskeıin!» Aıbar atylyp turyp kep anasynyń qushaǵyna jutyldy. Meıirimdi júrek lúpilin sezindi. Sábı kezinde armansyz ıiskep, qumaryn qandyrǵan keremet tátti juparǵa eltidi. Ana júreginiń, jylýynyń qudiretin sezindi. Boı-basy shymyrlap erip bara jatty. «Apa!.. apashym!.. — dedi ernin jybyrlatyp, — ana mahabbatynyń ólini tirilterdeı keremet qudireti bolady deýshi edi ǵoı, myna beıbaq ulyńdy emdep jazshy!.. Boıyna daryǵan jáhil páleden qutqarshy!.. Boıyma pármen bershi!..» Ásemaı keıýana ulynyń kúbirin ózinshe jorydy. Tóbesinen, eńbeginen, jelkesinen súıdi. Qyshqyltym ǵajaıyp ıis et júregin eljiretti.

Shólge shyǵandap shyǵyp ketken jolaýshy tyrmysyp júre-júre kenezesi keýip ábden shóldemes pe. Tas tóbeden aptap kún shyjǵyra túsedi. Sýsyǵan qum adymyn tusaıdy. Bir shaǵyldan assam móldiregen kólge kezigermin dep ildebaılap ilgerileı beredi. Qany qoıýlap, ashshy ter janaryn tutady. Ári-beriden ırek saǵym shıkildenip aldyn tosqan qubyjyqqa aınalady. «Ólgen jerim osy shyǵar, — dep ishteı kúbirlep, tilin kálımaǵa keltirer, — bitken jerim osy bolar, sirá? Óstip kele jatqanda taban astynda jyltyrap shyǵyp jatqan bir burym bulaqqa kezikken, jaǵasyna shala-jansar halde qulaı ketken, keni kepken, kózine ajal elestegen, jolaýshy sekildendi.

Shólirkep, úzdigip kelip tas bulaqqa bas qoıǵan kisige uqsaǵan Ásemaı keıýana kózin jumyp, kóndi mas bop myzǵyp ketken kisige keledi. Ana júregi julqyna soǵyp, aıtpasa da bir páleni sezedi. Qushaǵyna qatty qysqan kúıi uzaq otyryp emirenedi. Qý dúnıe nege osynsha asyǵyp dóńgelenedi? Júregi qurǵyr dıirmenge túsken sýsoqty dánshe eziledi. Janaryna nebir qubyjyq sýretter tiziledi. Álden ýaqytta tereń uıqydan oıanǵan kisige uqsap: «Ah, qudaıa, jalǵyzymnyń jolyna janym pıda, qulynyma tóngen zaýal myna meni tapsyn-aı!.. qoıdym, toıdym, rızamyn, artymda jelkildep jas shybyq qalsa bolǵany», — dep ishteı tobalady kep.

Anasynyń myna túrinen, táýbasynan ishteı shimirikken Aıbar shoshynaıyn dedi. Ne dep jubataryn bilmedi. Alasurǵan halde oıyna oralǵan nársesi ana jas qalyńdyǵy Jansaıa boldy.

— Mama, kúni erteń Jansaıamen tanystyramyn.

— Qulynym-aý, onyń kim? Ana úkilep dámelendirip júrgen mınıstrdiń orynbasarynyń qyzy ma? Esimi qandaı ádemi! Qulynym-aý, artynyp-tartynyp alystan jetkende qyzdyń áke-sheshesin myna jańa úıge shaqyryp, quda bolaıyq desip, qalyńdyqqa syrǵa taǵyp kádemizdi jasap kórelik te! Osy kúnge jetemin be, jetpeımin be dep aýrý júrekti súıretip kelgende qýanyshtan jarylsyn daǵy!

— Kelistik, mama! Kúni erteń bolashaq kelinińizdi ákelip tanystyryp, syrǵa salǵyzamyn.

— Sóıtshi, jaryǵym.

— Papam asyqtyń dep qarsy bop júrmese.

— Oı, mıyn zań men kitap keptirgen ákeńdi ózime qaldyr, qolyma alyp, saqasha úıirip, qaıda atsań — sonda dóp tıetin etip epke keltirip qoıamyn. Sóıtshi, jaryǵym, aýrý júrekti emdeshi sóıtip!

Aıbar anasynyń qushaǵynan qulan-taza aıyǵyp, qulpyryp, qulynsha týlap shyqty. Júzine qan júgirdi. Janarynyń oty jandy. Ándetip júrip gazdy jaǵyp, qazandy otqa qoıdy, sý quıdy. Alystan áspettep, ádeıilep ákelgen jaýjúrekti asyp jemekshi. «Aý, qulynym, jaýjúrek eljirep pisken, tabaǵa salyp jylytsa — jetip jatyr», — dep asty ázirleýge keıýana ózi bilek sybanyp kiristi. Súriniń ıisi burqyrap tanaý qytyqtady. Aıbar darý dámdi jegenshe asyqty. Ári-beriden tabaǵa túsip kete jazdady. Ǵasyrdan ǵasyrǵa umytylmaı kele jatqan jaýjúrek boıyna tosyn kúsh quıatyndaı, aýrýynan qulan taza aıyǵatyndaı sezindi.

Yńyrsyp jatqa óleń aıta júrip keshki as mázirin ázirledi. «Siz — jany shoq, biz —bir maı, ystyq sóziń kirdi ishke, maı tura ma shyjymaı; qylyǵynda joq oǵat, ystyq tartyp barasyń, bir saǵattan bir saǵat».

«Qulynym-aý, qaradaı aqyn bolyp ketkenbisiń óziń!»

«Jansaıadaı qyzǵa janasqan kisi aqyn bolmaı qaıtedi, apa!»

«Táýba, táýba!.. Myń shúkirshilik! Tilegimdi bere gór!..»

9

Aıbar qyzmetten kúndegiden erterek shyǵyp, kelisip qoıǵan ýáde boıynsha jolaı Jansaıaǵa soǵyp, áke-sheshesine tanystyrǵaly júırigimen ala ketpekshi edi. Kıinip kabınetten shyǵa bergen. Telefon shyr ete tústi, oqys áserden selk ete qaldy. Jan qaltasyndaǵy uıaly telefon eken. Dereý sýyryp, qulaǵyna tosty. Qyz daýysy. «Kezdessek qaıtedi! — dedi syldyr etip, ıa kúlgeni, ıa naz ekeni belgisiz, — Aıa bolamyn, tanymaı qaldyń ba, Aıbar?» Jigit betine sýyq sý shashyp jibergendeı shimirikti. Julyp alǵandaı oqys jabaıy únmen: «Joq! — dedi, — meni umyt, Aıa, elden ata-anam kelgen, kóp uzamaı úılenem, qazir qalyńdyǵymmen kezdesýim kerek». Uıaly telefondy qulaǵynan alyp, syrt jappaqshy edi, qyz úni zyń-zyń etip asa jaısyz estildi: «Aıbar, tyńda meni! Búgin ózimdi SPID ortalyǵy shaqyryp alyp tekseriske, tergeýge saldy. Qanymdy zerttedi». Aıbardyń samaıynan ter monshaǵy jyltyrady. «Onda meniń qandaı sharýam bar? Seniń óz jolyń, meniń óz jolym bar qıylyspaıtyn». Qyz daýysy oqys qatqyldana tústi. «Ekeýmiz kógendeýli attaı bolyppyz. Keıingi aıda qandaı qyzben jynystyq qatynasqa túskenińdi SPID ortalyǵyna túgel tizip jazyp beripsiń, taıǵa tańba basqandaı. Sen jazǵan tizim boıynsha shetimizden shaqyryp, shyrqyratyp qanymyzdy alyp, tekseriske salyp jatyr!»

Aıbar myna sózden eseńgiregen kisishe teńselip ketti.

«Endeshe, kút meni! Qaıda tursyń qazir?»

«Interkontınental» qonaq úıiniń aldynda turmyn». «Qazir jetemin!»

Tómenge túsip, jeńil júırigine otyra salyp, jyldamdyqty barynsha basty. Sam jamyrap, qas qaraıa bastaǵan kez. Kóshe jaryqtary jarqyraı jandy. Astana kóshesiniń keshqurym ǵajaıyp nurlanyp, sulýlanyp ketetinin jańa sezdi. Júregi alyp-ushty. Záýlim ǵımarattyń aldyndaǵy alańshaǵa mańdaı tirep sál kidirdi. Esigin ashyp syrtqy sytyldy. Aıaýlym qyzdy sonadaıdan tanydy. Kóziniń asty kógis tartyp, jylaǵan ba, dombyǵyp isip ketipti. Usqyny bóten.

— Iá, dárigerler ne dedi?

— Bul jerde turýǵa bolmaıdy, ishke kireıik, — dedi Aıaýlym. Úrpıip júdep qalypty.

Qonaq úıiniń keń holyna endi. Jumsaq kresloǵa qarsylasyp tize búkti.

Jandaryna qonaq úı kezekshisi taqady.

— Sizderge ýaqytsha arzan nómir kerek pe, — dedi.

— Qajeti joq, kóp otyrmaımyz, — dedi Aıbar aǵylshynsha, — azdap sóılese turamyz.

Qonaq úı kezekshisi aǵylshynsha aǵyp tur eken.

— Munda otyrýǵa bolmaıdy, myrza. Óıtkeni qazir sheteldik qonaqtar kelip dáp osy jerde teledıdarǵa suhbat berip, kınoǵa túsedi. Aldyn-ala kelisilip qoıylǵan. Sóılesetin sózderińiz bolsa — ýaqytsha, arzan nómir bar dep aıttym ǵoı. Eskertý jasaǵanyma, ǵafý ótinemin.

Aıbar ne isterin bilmeı abdyrap qalǵan. Aıaýlym araǵa kılikti.

— Maqul, kelistik, úsh saǵatqa aıtqan nómirdi bizge buıyrtyńyz!

— Qup bolady, tólqujattaryńyzdy berińizder.

Samsoz turyp Aıbar kýáligin usyndy. Aıaýlym tólqujatyn berdi.

Lezdiń arasynda nómirge ıe boldy. Kezekshi: «Mynda júrińizder!» — dep, sypaıy ıilip, lıftige engizip, onynshy qabatqa lyp etkizip kóterip, nómirdi ashyp, jigit pen qyzdy kirgize salyp ókshe izin aınalyp joǵaldy. Ekeýden-ekeý sostıyp biraýyq kidirip qaldy. Terezeden alyp qala jarq-jurq otyn oınatyp, jerge túsken juldyzqurtsha jymyńdaıdy.

Aıaýlym mamyq tósekke baryp sheshinbesten sulap jata ketti. Appaq sany jarqyrap ashyldy. Sylq-sylq kúldi.

— Neǵyp sostıyp tursyń! Sheshin, qasyma kel!

— Dárigerler ne aıtty sonymenen?

— Imýnıtet jetispeýshilik vırýsyn juqtyrypsyń dedi.

— Sumdyq-aı! Seneıin be, senbeıin be? Bul dúnıe ne bolyp bara jatyr, — dep Aıbar qos qolymen basyn qumyrasha qysyp ustaǵan kúıi edenge dúrs ete qulap, tizerlep otyra ketti. Ia eńirep jylaǵany, ıa kúlgeni belgisiz qumyqqan daýyspen teńsele túsip zar ıledi. Syrttan qulaq salǵan kisi jyraqtan ash bóri ulydy dep uǵar edi.

Jigit japan dalada jalǵyz qalǵan ash bórishe ulyp biraz otyryp qaldy.

Bir mezgilde esin jınady, eńsesin kóterdi. Aıaýlym tyrdaı jalańash sheshinip salyp, eki emshegi úıilip, dál jelkesine tónip artylyp alypty. Endi buǵan ne deısiń? Kúlersiń be, jylarsyń ba? «Bálkim, maǵan sen juqtyrǵan shyǵarsyń, — deıdi mekerlene kúlip, — senimen janasqanǵa deıin kúntımesim taza bolatyn, tekseristen ótkem!. «Senen aýysqan vırýs ol! — dedi Aıbar sýyq jymıyp, — ózim de tekseristen ótken bolatynmyn, seniń túnimen tósek izdeıtin saıqal ekenińdi bilsemshi!» Aıaýlymnyń alaqany jaǵyna sart tıdi. «Tilińdi tarta sóıle, men eshkimge jalynyp janasqam joq, sol bir keshte qynabyma deıin jalap ólip-óshken sen emes pe eń!» «Qalaı ǵana basymdy aınaldyryp alǵanyńdy bilmeımin. Seniń ystyq demińdi sezsem-aq esimnen adasyp qalamyn», — dep qalshyldady Aıbar. «Meniń basymnan da sondaı hal ótedi. Sirá, ekeýmizdiń qan quramymyz, aýramyz bir deńgeıles bolǵannan», — dep Aıaýlym bylqyldaǵan tósek ústine baryp quıryǵyn basty. Tóńkerilgen bóksesi mármárdán quıylǵandaı, beli qyldyryqtaı bolyp úzilgeli tur. Shalqaıǵan kezde qos anary odan saıyn úlkeıip, janardy sýyra tartady. Emshek eńisi asa tereń, keń ıyǵyna tógilgen qara shashy, áppaq moıyny, Leonardo da Vınchı qashaýynan shyqqan ǵajaıyp músindi elestetti. «Mundaı da sumdyq sulýlyq jaratylady eken-aý», dep ishteı arpalysqan Aıbar janaryn taıdyra almaı álek, — perishteniń ózin joldan taıǵyzatyn sıqyr ǵoı! Súıir, úshkil ıegi, qyr muryny, tostaǵan erneýindeı shyǵyńqy mańdaıy, sút shuqyry sonshama súıkimdi kórsetedi. Qyryn otyrǵan qyz Aıbarǵa buryldy. Appaq qardaı qalanǵan tisteri jarq etti.

— Kelshi, — dedi demi úzilip.

Aıbar atylyp baryp sulýdyń qushaǵyna súńgidi. Dúnıe dóńgelenip júre berdi.

— Aıyqpas dert jamappyz ǵoı, ólsek te lázzatqa batyp óleıik.

— Bálkim, saıajaıda, taý halqyna uqsaǵan kúlegesh jigittiń esirtki ekkeninen juqty, — dep Aıbar kókiregi qars aıryla kúrsindi.

— Qurysyn bári, esirtkisi de, shprısi de! — dep Aıaýlym ystyq qumarlyqtyń tolqynyna shym batty.

Mamyq tósek ústinen quıyn ótkendeı sezildi. Qan shapshyp basqa tepti. Qyzdyń jumyr sany, jyraǵa jasyrynǵan qynaby, kindik oıyǵy, tóńkerilgen qos anary alaqan tıgen kezde ot sharpyǵan janartaýǵa uqsap basylyp-kóterildi. Alys qıyrdan bastalyp jaǵalaýǵa kelip bas urǵan teńiz tolqynyna uqsady. Álden ýaqytta janartaý — anar kóterilip basyldy.

— Órtenip baram, ústińe shyǵaıynshy, — dedi qyz.

Endigi kezekte jigit denesi týlaǵan teńiz tolqynyna aınaldy. Sol tolqynǵa bir batyp, bir shyǵyp, jelkenin túrip appaq qaıyq júzedi. Qaıyq pen tolqynnyń terbelisi tym uzaqqa sozyldy.

Qaıyq bókse shym bata jazdap qaltyrap kidirdi. Appaq jelkeni túsirildi. Týlaǵan tolqyn alaqanmen sıpaǵandaı tynshydy.

Aıaýlym sylq qulady.

— Dúnıeni umyttyryp jiberetin syıqyryń bar seniń, — dedi entigin basyp jatqan qyz.

— Bilmeımin, qaı jerden qatelestim, — dep kúrsindi jigit, — álgini oılasam ózegime ý tolady.

— Endeshe oılama, — dep qyz syńq ete kúldi. Jumsaq ulpa alaqany jigit denesin sıpalady. Sıpaǵan saıyn tánine shytyrlap elektr zarády ótkendeı seziledi. Ulpa alaqan syrǵanaı otyryp ot qanjarǵa tıdi. Jan berip tiriltti. «Súıkimdiniń súıkimdisi, — dedi qyz kúbirlep, — tirshiliktiń táttisi».

Áınek syrtynan kóshe jaryǵynyń sáýlesi qubylady. Alyp qala aýyr tynystap jatyr.

— Dúnıeni taǵy umytqaly qam qyldyń ba? — dedi Aıbar, — maıda saýsaǵyń óli kisini tirilter, netken keremet!.. asyqpaı aqyryn sıpashy!..

— Asyǵamyn.

— Saýsaǵyńda tok bar sekildi.

— Tula boıyń tap-taza eken.

— Qanjardy qynabyna salsam netedi!

— Janym, japalaǵym!

Muztaýǵa uqsaǵan appaq bókse tóńkerilip tústi, taý ústi quba jon. Jigit sol taýǵa órmelegen álpınıske uqsady. Umtylyp súrinip, súrinip umtylyp jan teri shyqty. Tym jyraqtan sybyrlaǵan ún estiledi. «Japalaǵym, jaryǵym!» Jarqabaqqa jabysqan jarqanatqa uqsap ketkenin ózi bilmedi.

O, dúnıe, mundaı da keremet bolady eken-aý. Ystyq deminen appaq muztaý erip túgesilipti, aıaǵy taıyp shyńyraýǵa qulaǵandaı. Esinen tanyp qalypty. «Janym... japalaǵym!..» degen sóz qaıyra tiriltip alǵandaı. Qara terge malshynypty.

10

Taǵy da tań atty.

Osy tań taǵdyrynyń talqysy bolaryn Aıbar ishki bir sezim túısigimen boljaǵandaı edi. Keshe ǵana Jansaıa satyp ápergen kókshil kóılegin kıdi, eń jaqsy galstýgin taqty, prezıdentpen kezdesýge bararda kıetin teńiz túbindeı — sáýle tússe qubylyp turatyn kostúmin ıyǵyna ildi. Kembrıdj ýnıversıtetinde oqyp júrgende alǵan týflıin jaltyrata súrtip, jańa shulyq kıdi.

Sheshe shirkin shala búlinip júr. «Bolashaq qudalarǵa baramyz» degennen shashtarazǵa júgirdi, ústindegi qytaı jempirin, qytaı kóılegin tastap, eýropa úlgisimen tigilgen kóılek satyp aldy. Elden ákelgen sybaǵalaryn qatyrma qoraptarǵa qattap tyrmysa salyp, taǵy ne umytyldy, qaı nárse qaǵa beriste qaldy, sanamalap túnimen sharshaǵan. Erteńgisin talyp uıyqtap jatqan jerinen jubaıy baryp ázer oıatyp aldy. Arystan sol sabyrly qalpy. Jalǵyz ýaıymy — keleshek qudamyz qyryqtan endi asqan tym jas eken, sózimiz jarasa ma, joq pa dep, kúızele qaýip qylady.

Sabylyp, qapylyp júrgende kún túske tyrmysty. Baıaǵy qoraptardy qosshy bala tasydy. Jeńil máshınege syqap tıedi. Boldy-aý, toldy-aý degende júırikke otyryp qala ortalyǵyndaǵy qudalar úıine tartty. Árádik Ásemaı keıýana: «A, Qudaıa, bere gór!» — dep jaratqan ıege jalbarynyp qoıady.

Esikti Jansaıa ashty. Keshe kelip sálem bergende arshyǵan júgeri sobyǵyndaı appaq edi, búgin sál taralypty. Burymyn on eki órim etip órip jelkesine bos tastapty. Denesine dáldep tikken sheteldik kóılegi tósin, bóksesin aıryqsha aıqyndap, qulyn múshesine kúp úılese jarasady. Betine lap etip alaý júgirip:

— Kirińizder! Munda júrińizder, — dep qonaqtaryn ishke ótkizdi. Syrt kıimin alyp ilgishke ildi. Aıbar men qosshy bala qoraptardy ishke tasyp áýre. «Lagerde osylaı júk tasytyp tıtyqtatady deýshi edi, aıdaýdaǵy tutqynnan aıyrmamyz qaısy!» — dep kúńkildep qoıady. Kemi tómengi qabatqa on túsip, on márte shyqqan shyǵar. Aqyrynda Aıbar terge malshynyp, entigip qoraptardy túgesti. Sheshinip, bilegin túrinip, jýynatyn bólmege ótti. Shofer balany bossyń dep qaıtaryp jiberdi. Beti-qolyn sabynmen jýyp, súlgimen súrtip qaıyra shyqqan kezde Jansaıa ushyrasty. Tunjyraǵan tereń janarynan qoıý muń oqydy.

— Nege ekenin qaıdam, ákem keshigip jatyr, — dedi kúbir etip, — eki sóılemeýshi edi.

Qos qudaǵı qonaq bólmesinde dastarqan ázirlep, ázildesip máre-sáre. Qoraptyń ishinen shyqqan baǵaly syılyq, eldiń dám-tuzy dastarhan mázirin solaıymen alyp ketipti. Jent, qaýynqaq, balqaımaq kóz jaýyn alady.

— Mynaý Jansaıaǵa ákelgen syrǵamyz, Qarataý ústine zergerligimen aty shyqqan Aqádil usta soqqan. Ortasyna sárýar tasyn bekitip, keneresin aqyqpen kómkergen. Sheshemniń sheshesi kelin bop túserde atan túıege baǵalap soqtyrypty. Jaryqtyq toqsannyń ústine shyǵyp kóz jumdy. Bul qudaǵa ádeıilep tiktirgen qasqyr ishik qoı anaý, jyldary o páleler órip kóbeıdi emes pe, eń táýirin tespeı soıyp, qaǵazdaı etip ılep, kóleńkege keptirip, tobylǵy túsine boıap, sheberge tikkizdik. Qaqaǵan aıazda qyńq degizbeıdi. Tórge ilip qoısa — teris pıǵyldy saıtannyń sapalaǵy jolamaıdy, pysy basady.

Jansaıanyń sheshesi kún ekindige oıysyp, keshke eńkeıgen saıyn syrtqa esikke bir, telefonǵa eki jaltaqtap mazasyzdana tústi. Ornyǵyp otyra almady.

Bir ýaqytta taǵaty taýsyldy bilem, quda, qudaǵıyn dastarqanǵa shaqyrdy.

— Qoı, asqa otyraıyq, qaryndaryńyz ashqan shyǵar. Jansaıa, shaıyńdy ázirle, — dep daýystady da as úıge enip, kúni boıy esh tynbaı as-aýqattyń qamynda kúıbeńdegen qyzmetshi áıelge ońasha jarlyqtar berip jatty. Úıeme tabaq úlken as tartyldy. Túrile úıitilgen qunan qoıdyń basy men jambasy Arystannyń aldyna qoıyldy. Ásemaı keıýanaǵa yljyrap pisken jaq, til, quıymshaq, ózge de kádeli músheler keldi. Aıbarǵa appaq qardaı tós tartyldy.

— Úsh qyz ósirdik, — deıdi Jansaıanyń sheshesi shynyn aıtyp, — oqýdan kemdigi joq, úsheýi de ǵylym-bilimniń sońynan sham alyp túsip joǵary oqýdy qyzyl dıplommen bitirdi. Úlken kúıeý balamyz nemis, ortanshy kúıeý balamyz káris. Túneýkúni shaqyryp bolmaǵan soń Almanıaǵa aptaǵa baryp, úsh kúnge ázer shydadyq. Qudaı basqa salmasyn.

— Apa, sonyń ne qajeti bar? — dep Jansaıa kılikti. Esip sóılep otyrǵan úı ıesi keıýana tuttyǵyp kóshesinen jańylyp qaldy.

— Qaıdan bileıin, bizge ersileý sıaqty, — dep artyq aıtyp, kem túskenin jýyp-shaıa bastady, — myna sharaptan azdap alyp otyraıyq. Káris kúıeý bala tatyp almaıdy, nemis balamyz da ishkilik dese azar da bezer. Myna Aıbar azdap urttaıtyn sekildi.

— Apa, sonyń ne qajeti bar? — dep qyzy araǵa jáne qystyryldy.

— Al, astan alyńyzdar! Káris kúıeý balanyń úıi osy Astanada. Bir saǵatqa bas suqsaq sarymsaq pen qyzyldáriniń ótkir ıisi kúni boıy tanaýymyzdan ketpeıdi. Pysqyryp, túshkirip bitemiz. Alla qudaı jar bolsa, ısi qazaqpen quda bolsaq qoı dep «ah» uryp armandaǵanbyz. Kisi óz saltyn ózi saǵynady eken. İnshalla, tileýimizdi berip sizdermen quıryq-baýyr jegiskeli otyrmyz.

— Apa, sonyń ne qajeti bar? — dep Jansaıa qabaǵyna kirbiń uıalatty.

Úı ıesi keıýana sharapty urttap ishemin dep azdap qyzyp qaldy.

— Jas pen jas birin-biri unatsa qarsy turyp neǵylaıyq. İshin bosatyp syr bólisetin jekjatqa zar bolady ekensiń. Áıtse de ońtústiktiń qazaqtary tym dinshil, eskilik kıimine áýes, úıinen topyrlap kisi aıaǵy azaımaıdy deı me. Qaıdam, Jansaıa asa názik, aýrýshań bolyp ósti. Kópshilik dańǵazany unata bermeıdi. Qyzymdy qolǵa túsirgen soń shúý qaraquıryq dep qum ishine tartyp ketpeıtin shyǵarsyzdar. Al, Arystan quda alyp otyr. Aldyndaǵy astyń tipti murty shaǵylmapty. Já, birdi aıtyp birge ketemin, toıdy qaıda, qashan ótkizetin oılaryń bar?

Jansaıa betin basyp, as úıge sytyla jóneldi.

Arystan tamaǵyn kenedi.

— Sizderdeı zıaly qaýym ókilimen quda, jekjat bolǵanǵa aspandap qýanamyz. Biz de balamyzdy kem tárbıelemedik. Úsh tilde emin-erkin sóıleıdi, Kembrıdj ýnıversıtetiniń oqý úzdigi, kez kelgen jerge sińip, oınap júrip isti ilgeriletip áketedi. Jurtpen, kisilermen til tabýy erekshe. «Áý» dep tildeskennen keıin baýraı tartyp alatyn ıkem minez ıesi.

Telefon shyr etti. Úı ıesi keıýana turyp, qulaǵyna tosty. Sym ushynan sóılegen kisiniń daýysy tóske balǵa soqqandaı estiledi.

Úı ıesi keıýananyń túsi buzylyńqyrap turdy.

Manaǵy ashyq, sóılempaz, ańqyldaǵan áıeldiń ornyn almastyryp qas pen kózdiń arasynda ornyna bóten bireýdi engize salǵandaı. Sostıyp turdy-turdy da, shetki oryndyqqa otyrdy.

— As alyńyzdar, — dedi, — otaǵasy, qazir kelip qalady. Kidire turyńyzdar.

Arystannyń ishi qyp ete qaldy. Úlken asty qaıyra sap, bata jasap, turyp keteıin dep oqtalǵan bular joq. «Kidire turyńyzdar» degeni ıa mazaǵy, ıa sasqany. Aıaq astynan qubyla qalǵan kúnbaǵys minezge ne joryq. Oıyn bólip, tilge keldi.

— Osy joly quıryq-baýyr jesip quda bolyp attansaq, Jansaıaǵa syrǵa salsaq, ýáde baılassaq, toıdy sol egin orylyp, jıyn-terin bolǵan qazan aıynyń ortasyna jasasaq degen oıdamyz.

Úı ıesi keıýana tis jaryp til qatpady. Meńireıgen kúıi únsiz osharyldy. Sózge Ásemaı aralasty.

— Qol ustatar, tabaldyryq attar qudalyq kádemizdi osy joly ala keldik. Jer shalǵaı, túkpirde turamyz, sabylyp kele berýge jaǵdaıymyz, ýaqytymyz kótermeıdi.

Úı ıesi keıýana áli meń-zeń qalpy.

Qońyraý shalyndy, qyzmetshi áıel baryp esik ashty. Úı ıesi enip kele jatty. Bular óre túregelisip jylyushyraı bas ızesip, qol alysyp amandasa bastady. Bir qyzyǵy, mınıstrdiń orynbasary mańdaıy jarqyraǵan, janary otty, qasy qalyń, qońqaq muryn, qylyshtaı qylpyǵan jigit bop shyqty, syrt kıimin sheshpedi. Aıaq kıimi tabaldyryq túbinde qaldy. Túnerip otyrdy-otyrdy da burq ete tústi.

— Sizder men bizge quda bolý buıyrmaǵan.

Myna sóz ashyq aspanda kún kúrkiregendeı asa jaısyz áser etti. Esik qaptalynda tal shybyqtaı maıysqan Jansaıanyń júzin jas jýyp ketti. Kreslo shetinde tize búkken Aıbar yshqyna túregeldi. Bylaıǵylar túkti túsinbeı ań-tań, tóbeden tas túskendeı oqys áserden tura almastaı omala túsken.

— Muny menen emes, myna turǵan Aıbardan suraýlaryńyz kerek edi, — dedi úı ıesi sazarǵan qalpy.

— Nege!

— Qalaısha!

— Qazaq atamyzdyń saltyn ustap alystan artynyp-tartynyp jetkenimizde bul qalaı boldy, — dep Arystan keń alaqanyn jaıdy, — eki jas birin-biri unatatyn sekildi, sóz baılasyp «maqul» desipti, bizdiki bata berý ǵana!

— Sizderde turǵan kiná joq, — dedi úı ıesi salmaqty qalpyn saqtaýǵa tyrysyp, — bar pále myna Aıbarda, aıyqpas dert juqtyryp alypty, mana erteńgilik tanys dárigerden bildim.

Ásemaı keıýana qolyn kókke silke kóterip daýys salyp jiberdi. «Oı-bo-oı, jaratqan ıe, jabbar ıem, qaıdasyń-aý! Bul neǵylǵan basqa salǵan taqsiretiń! Aıyqpas dert jamaıtyndaı ne kúnámiz bar edi! Jalǵyzym-o-o-oı, endi qaıtip tiri júreı-e-e-em!..» — dep zarlaǵanda estigen jan shydap tura almastaı ashshy joqtaý saı-súıekti syrqyratty. Jansaıanyń anasy syńsyp jylady. Jubatatyn, toqtaý aıtatyn jan bolsaıshy. Arystan ah uryp túkpir bólmege ketti. Kostúminiń, bas kıiminiń qaıda qalǵanyn umytyp alasurdy. Jansaıanyń ákesi qos qolymen basyn qarmap, aıaǵynyń ushyna qarap tapjylmaı qalypty. Surlanǵan myna túri daladaǵy balbal tasqa uqsaıdy. Arystan tordaǵy taǵydaı tegi: «Boldy!.. Jetti!.. Qalpaǵymdy tap! Zarlaı berme úıdi basyńa kóterip!..» — dep aqyryp jiberdi. Zaıybyn qolynan alyp julqa tartyp turǵyzyp alyp esikke súıredi. Sodan keıingi oqıǵa Aıbardyń esinde emis-emis. Jer álemdi jańǵyrtqan, saı-súıekti syrqyratqan sheshesiniń daýsy esin shyǵaryp jiberdi. Úı ıelerimen qalaı qoshtasqany esinde joq, anasynyń bir qoltyǵynan bul, kelesi qoltyǵynan ákesi súıemeldep, tirkesip-ushqasyp lıft alańshasyna jetkende sońynan ilese shyqqan Jansaıany kórdi.

Janary botalap, úlbiregen erininiń ústinde jas monshaǵy tizilip, jaýtań qaǵady. «Túsinbedim, Aıbar, aıyqpas dert degen ne pále!.. Máńgilik birgemiz dep ýáde baılasqanymyz qaıda?.. Tastamashy!..» — dep úzdige óksip, beıne, sýǵa batyp bara jatyp tal qarmaǵan kisishe qolyn sozady. Aıbar artyna aınalyp qaramaıdy. Lıft esigi sart etip ashyldy. Osy mezet bulardyń sońyn ala áldene edenge dúrs qulaǵanyn estidi. Qol sozymǵa kelip esinen tanyp jyǵylǵan Jansaıa eken. Burylyp turǵyzýǵa, qoltyǵynan súıeýge murshasy bolmady. Bular mingen lıft esigi sart jabyldy. Lyqsyp jónele berdi.

Aıbar ózin zyndanǵa túsip bara jatqandaı sezindi.

Arystan bas kıiminiń álgi qonaq bolǵan úıinde umyt qalyp qoıǵanyn jańa sezdi, samaıyn, basyn kóstıte sıpap: «Á, atasyna nálet búıtken ıt ómirdiń!» — dep qolyn bir-aq sermedi.

Ásemaı ana janary aspandap, baıaǵy, Astanaǵa poezben sapar shegip kele jatqanda talyqsyp jatyp kórgen túsi esine oraldy. Saǵyna jolyn kútip júrgen jalǵyz uly stansaǵa kidirmeı zymyraǵan poezben «apa-a-a!» — degen kúıinshe tusynan zaýlap óte shyqqany qaıda! Sol sýyq tús osy jazmyshqa kórinipti endeshe!

EPILOG

Osydan úsh myń jyl shamasy buryn jazylǵan kóne úndis kón kitaby «Vıshný Pýrana» degen kitapty Tıbet monahtary sanskrıtke túsirgen. Ol sanskrıtti oqyǵan Nıkolaı Rerıh «Álemniń jeti uly tańǵajaıyby» atty kitap jazyp qaldyrǵan. Sol kitaptyń «Ekinshi qupıa» atty taraýynda bylaı deıdi: «Sen tirisiń, áıtse de ýaqyttyń syrtyndasyń; bul pendeler ózińdi qıalmen mólsherlep elestete almaıdy: sen ómirdiń ózisiń, ıa rýhpen, ıa janmen ómir súrmeısiń, óıtkeni barlyq jannyń janysyń». Sondyqtan ol týraly taldaý, aıtý, saýal qoıý — kúpirlik. Sokrattyń ózi álemdik negizdi taldaýdan bas tartqan. Bir shyndyq bar: pendelerdiń oısyz, ospadar, qasıetti kitapqa qaıshy keletin qylyqtary jınala-jınala, ulǵaıa-ulǵaıa baıaǵy adamzattyń basyna bult bolyp tónedi. Adam azaıyn dep azbaıdy, júrekte berik baılaý, minezde myqty qajyr bolmaǵan soń azady, bir quldyraǵan soń quldyrap tabany taıyp qudyqqa qulaǵan kisideı basqalaryn da aıaǵynan, qolynan qarmap ala ketedi. Immýnojetispeýshilik vırýsy álemdik garmonıaǵa qaıshy árekettengen janartaý sekildi jańadan týǵan, adamzatty joıýǵa umtylǵan uly ámirshiniń susty nazary edi. Adam aǵzasyndaǵy ıa juqpaly aýrý, ıa kezdeısoq isikten, qabynýdan saqtaıtyn — Alla bergen ımýndyq júıeni jalmap jep qurtatyn sýyq ajaldyń tikeleı elshisi. Qorǵanysh júıeniń ajdahasy. Adam organızminiń ishteı irip, bordaı tozýy.

Aty málim, táýelsiz eldiń bolashaǵyna baspaldaq qoıamyn dep Ulybrıtanıanyń Kembrıdj ýnıversıtetin úzdik tamamdap, «Bolashaq» baǵdarlamasyn jetildirýge, kelesi tolqynǵa ońtaıly, pármendi etýge jigerin jumsaýǵa batyl kirisken Aıbar aıaq astynan ımmýnojetispeýshilik sındromyna ushyrap, asa qaterli vırýsty juqtyryp márege jetpeı murttaı ushqan báıge aty sekildendi. Áli úmit bar shyǵar, shetelden myqty dári aldyramyz, bilgish dáriger shaqyrtamyz dep jora-joldastary alas uryp izdenip júrgende zarlap jylaǵan anasyn, «ah» uryp qaıǵydan qan jutqan ákesin zorlap kóndirgendeı bolyp júırik poezǵa mingizip salǵan kúni úıine óń-tússiz oraldy. Beıne ishki ózegin áldekim sýyryp alyp tastaǵandaı sezindi.

Qala ortalyǵyndaǵy aıadaı eki bólmeli páterine baıaǵy Aıbar emes, qur súlderi endi. Esigin ashyp súlesoq qana oryndyqqa otyrdy. Balbal tasqa aınalyp qansha osharylǵany jadynda joq. Esik janyndaǵy kók telefon damylsyz bezildeıdi. Telefon qulaǵyna qol sozbady. Taǵy yzyńdady. Uıqysynan shoshyp oıanǵan kisige uqsap ytyryla túregelip, bara salyp telefon symyn julyp aldy, ekinshi ushy qabyrǵadan bosamap edi. Aıaǵymen basyp turyp shirenip qalyp byrt etkizip úzdi. Jalma-jan oryndyqty aspaly shamnyń astyna týralap qoıdy. Oryndyqqa shyǵyp, álgi symnyń bir ushyn aspaly shamnyń ilgegine myqtap baılady, kelesi ushyn duzaq qyp ıip moınyna saldy. Oılanyp jatpastan oń aıaǵymen astyndaǵy oryndyqty qaǵyp jiberdi.

Janarynyń oty jarq etkendeı sezilip, dún-dúnıe dóńgelenip kete bardy.

Astanadaǵy jalǵyz ulynyń asylyp ólgenin estigen Ásemaı sheshe kóp uzamady, júrek dertinen aýrýhanada arpalysyp jatyp kóz jumdy. Arystan áke delquly kúıge ushyrap jumystan bosap qaldy. Erteden qara keshke úıinen shyqpaı, tórge ilingen ulynyń úlken sýretine mólıip qaraıdy da otyrady. Eshkimmen tildespeıdi, kórshi áıel kelip, tamaǵyn aýzyna tossa — ishedi, áıtpese qarnym ashty dep jaq ashpaıdy. Tósegin salyp berip, jat dese — jatady, tur, kıin dese — únsiz turyp kıinedi. Eshkimdi jyǵa tanymaıdy. Beıne jady joq janǵa aınalyp muqym ózgerip tyndy desedi.

Aıaýlym boıjetken salaýatty ómir súrý máseleleri boıynsha Ortalyqtyń emhanasyna tirkelip, minekeı, bir jarym jyl boıyna em alýmen keledi. Áýelgi kezde shoshymaly aýrýdan aıyǵyp, boı-basyna qarap, qyzmetine bara bastaǵan edi. Keıingi aptada hali kúrt ózgerip shyǵa kelgeni. Áýeli qoltyǵynyń bezi shoshydy, tamaǵynyń baspasy kóterilip, jótelse — qan túkiretin boldy. Aıaq saýsaǵynyń arasynda sańyraýqulaqshalar kúrt kóbeıip, túnemesi qyshytyp, mazasyn alatyndy shyǵardy. Kishi dáret qýyǵy qatty shanshyp aýyryp, qınala bergen soń dárigerge kelip kóringen edi. Ol kisiler: «Tek qana SPID ortalyǵyndaǵy aýrýhanaǵa jatyp emdelesiz, basqa amal joq», — dep kesip aıtty. Aıaǵynda tor kóz terezeli abaqtyǵa túsken kisige uqsap temir kereýet, temir esiktiń tutqynyna aınalyp, ázirge qoldanystaǵy em-domdy ala bastady.

Jansaıa qalyndyq juma saıyn bazarǵa baryp, tiri gúl satyp alyp, qala syrtyndaǵy qorymǵa qatynap, Aıbardyń qabirine gúl qoıyp júrdi. Súıgen jigitiniń molasyna gúl qoıyp júrgenin ákesinen, sheshesinen jasyrdy. Jaz ótip, kúz jetti. Jansaıa, beıne, jyly jaqqa ushqan serikterinen jyrylyp qalǵan aqqýǵa uqsady, kúrt synyp, burynǵydaı oıyn aıtyp salyp — syqylyqtap kúletin ashyq minezinen aırylyp, ishteı muńaıyp otyryp qalatyn kúıge tústi. Sheshesi qyzynyń osy minezinen shoshydy: «Úıge qamalyp otyra berme, kóshege shyq, dostaryńa bar!» — dep ursatyndy shyǵardy.

Aspanda nóser bulty jóńkilgen qazan aıynyń basynda Aıbardyń basyna gúl qoıyp kele jatqan qyz oıda joqta bet turpaty taý halqyna uqsaǵan, shashy jalbyraǵan, qońqaq muryn, sopaqsha júzdi, tutasa qalyń shyqqan saqalyn qyryp, jaǵyn, ıegin kóktuqyl etken jigitpen ushyrasty. Álgi jigit baıaǵydan biletin tanysyndaı erkin janasyp, batyl tildesip, qoıar da koımaı qyzdy sheteldik máshınesine mingizip aldy. «Esimim Juma, — dedi qarqyldaı kúlip, — sizdeı sulýǵa qala shetinde jaıaý, jalǵyz júrýge bolmaıdy». Jansaıa áýelgide janasa kidirgen máshınege únsiz kelip otyrǵan edi. Jigit janarynyń almasy bar ma dep qaldy, ustaǵan tusy shatyr-shytyr etkeni. Bıoórisiniń mol ekeni sezildi. Jurt estimegen qyrshańqy sóz, qaljyń áńgimeni sapyrǵanda bar ǵoı, Jansaıa eriksiz ezý tartty. Appaq tisterin kórsetip kúlgeni sol, Juma jigit burynǵydan beter batyldandy, júıtkigennen júıtkip otyryp, qyzdy úıine ákelip saldy. Qyzdy ary-beri bir apta tasydy. Aqyrynda qazan aıynyń aıaǵynda úılenetin bolyp kelisimin aldy. Muny estigen úlken laýazymdy áke talyp qala jazdady.

«Ah, jaratqan ıe jar bola gór, — dep túni boıy kúńirenip shyqty, — betine jel tıgizbeı, úlpildetip, qýyrshaqtaı qyp ósirgen úlken qyz Almanıaǵa, nemis jigitine tıip ketti, ortanshy qyz ýnıversıtette oqyp júrip alypsatar káristiń qolyna qus bop qondy: endi qyzdarynyń ishindegi eń aqyldy, salmaqtysy, asyl murasy, aqyl qaltasy, Jansaıasy qańǵyp júrgen grýzın be, osetın be, qońqaq muryn jigittiń eteginen ustap ketemin degeni nesi! Taǵdyrdyń tálkegi me álde? Álde jaratqan ıeniń jer tabandap júrsin dep tas tóbeden urǵany ma? Osydan keıin jer bolyp jasymaı kórshi myqty bolsań! Budan keıin qudaı bar dep qalaı aıtarsyń! Tifá-tifá, artyq aıtsam keshire gór!»

Súmelegi sabalaǵan qazannyń aıaǵynda Esil jaǵasyndaǵy meıramhanada Juma men Jansaıanyń úılený toıy ótti. Nege ekeni belgisiz, álgi toı ústinde kúıeý jigit, beıne ishinen túlen túrtkendeı óz-ózinen qarqyldap kúle berdi.

2002 jylǵy naýryz.

---