InfoHub Logo

SHORTANBAI JANUZAQULYNA

Aýdan ortalyǵynan taý baýraılap batysqa sozylǵan úlken joldan bular mingen jeńil gazık qıys burylyp Rań ózeniniń alqymyna túskende Úpilmáliktiń janaryna kireýkelep jas úırildi. Qasyndaǵy shofer balaǵa baıqatpaıyn degendeı ıegin ántek kóterip aldyndaǵy áınekten jal-jal bolyp kóldeneń kósilip jatqan Qarataý bulymdaryna suǵyna kóz tikti. Qaraǵan saıyn balalyq shaǵyn anyǵyraq elestetti: ol kezde qaraborbaı, qarǵa aýyz sábı edi, ákesi soǵysta, jalǵyzilikti sheshege úıelmeli-súıelmeli tórt balany asyraý qıynǵa soqty: sodan anasy Úpilmálikti teriskeıdegi tórkinine ákelip tastaǵan. On úsh jasqa sheıin naǵashynyń qolynda ósti. Oılap otyrsa balalyqtyń qan bazary osynda qalypty, jalań aıaǵyna batqan jarpa tastary anaý, shabaǵyn aýlaǵan móldir ózen mynaý — sýy tartylyp ketken sekildi. Ózgesi túk ózgermepti, shatqal aýzyna úımelegen shaǵyn aýyl, qazaqy toqal tam, ýaq mal qamaıtyn qora-qopsy, baý-sharbaq, suıylyp shyqqan tútin ıisi de bázbaıaǵy.

Qıandaǵy Qarataý qýysyn jaılaǵan naǵashy aýylyna sebeppen kelem degen qaperinde joq tuǵyn.

Oqıǵa Úpilmáliktiń oıda joqta qyzmetten bosaýynan bastalǵan. Jumystan shyǵýy da qyzyq. Az aıt, kóp aıt basyna is túsirip, at basyn elge burǵyzǵan osy aýyldyń dám-tuzy ma dep te oılady. Qaladaǵy til bilimi ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri edi. Ǵylym kandıdaty degen ataǵy bar, endi qyrsyǵynan saqtap, jetekshi din aman tursa, taqyryby kúshin joımasa — birer jylda ǵylym doktory bolamyn dep júrgen. Úpilmáliktiń qabiletine eshkim kúmán keltirmeıtin. Tek qana «jumystan shyǵý» degen pále tóbesinen tas túskendeı jaısyz áser etti. Alǵashynda et qyzýmen aryzyn bere salypty, keıin oılasa sonyń bári tezek tirshiliktiń tezek qaptaǵandaı ǵana áýresi sekildi. Áıtpese «Botakóz, Malkeldi» degen esim qalaı jazylýyna bola bólim bastyǵymen aıtysar ma? Ǵylymı keńeste sózderdiń maǵynalyq bólshekteriniń jeke turǵandaǵy qalpyn saqtap jazý kerek, ıaǵnı morfologıalyq tásildi ustanǵan jón dep bul ózeýregen: qarsylasy — sózderdi aıtylýy boıynsha, ıaǵnı fonetıkalyq tásilmen jazamyz dep daýryqty. «Qyzmet» degen sózdegi «z» árpinen keıin «y» árpi jazylýy kerek pe, joq pa, ol da ýshyqqan jaraǵa ý sepkendeı áser etti. Úpilmáliktiń «qazaq tilinde dıalektızm joq» degen baıaǵydan bergi tujyrymy da búkil bir bólimniń shuqynyp otyrǵan zertteýine topyraq shashqandaı shárkez sharýa eken. Az aıt, kóp aıt, áıteýir Úpilmálik ınstıtýttan ketip tyndy. Áýelde joldas-jorasy «ómirde mundaı-mundaı bolady, demińdi al, seıilde, sendeı talantty ǵalymdy joǵary oqý ornynyń qaısysy da qushaq jaıyp qabyldaıdy» dep jubatqan.

Sóıtse kisige qyzmet istep júrgendeı bolmaıdy eken. Áp-sátte ortadan shetkerilep qaldy. Keı kisiler pápki arqalap, jaqsyly-jamandy bir stoldy baǵyp otyrmaǵan adamdy sanattan demde shyǵaryp tastaıdy. Kóshege shyǵyp qarasa — burynǵy sálemi jatyq tanystary qol alysa salyp: «jumys kóp, jumys kóp» dep syrt aınalyp ketkenshe asyǵady. Eń qıyny — ózińdi-óziń kereksiz seziný bilem. «Qoı, á, shikireıý meniń nemdi alǵan» dep, pedogıkalyq ınstıtýttyń basshylaryna jolyqqan. «Kúzge salym birer bos orynǵa konkýrs jarıalaımyz, qatysyńyz» dep emeksitip shyǵaryp saldy. Úıinde balalarmen shaqyldasyp otyrýdan da jalyǵady eken. Buryn qas-qabaǵyna qarap báıek bop turatyn kelinshegi de qıt etse shyrt ete qalatyn minez tapty. Úı tirshiligine qolǵabys eteıin dep qoıqańdasa-aq «qazan baǵyp ańdyspashy» dep betin qaıtaryp tastaıtyn boldy.

Óstip mondybas bolyp júrgende alystaǵy naǵashysynan hat keldi. «Keıingi kezde syrqatpyn», — depti, kishkentaıynan qolda ósken jıenin saǵynǵanyn aıtypty. Úpilmálik qadirli kisiniń kóńilin surarmyn ári sergip qaıtarmyn dep ertesine-aq poezǵa minip tartyp ketken.

Naǵashysy teriskeı eline esimi belgili, «kimsiń — shabandoz Sazanbaı» atalǵan dıly kisi edi. Shyndyǵynda, óliaradan beri as batyra almaı, jilik maıy úzilip jarǵa súıenip qalypty: tósek tartyp jatpasa da júdeýli desti. Bul kelip kirgende qorjyn tamnyń jaryǵy mol bólmesinde shoqsha saqaly seltıip ustynǵa súıenip qamshy órip otyr eken. Oıda joqta aýdannan kirege alǵan jeńil gazıkpen kep túsken jıenin kórip júregi jaryla qýandy. Lezde túgi betine teýip qodılanyp shyǵa keldi. Áýeli zińgitteı Úpilmálikti baýyryna basyp: «Ah, arystanym, jolbarysym, qasqyrym, arlanym, qarsaǵym, búrkitim, tuıǵynym, torǵaıym!..» — dep tap osydan otyz jyl burynǵy ádetin qaıtalap aınalyp-tolǵanyp aldy. Alyp kisiniń qushaǵy Úpilmáliktiń óspirim shaǵyn eske túsirip eriksiz kóńilin bosatty. Zamatta bala bolyp shyǵa keldi. Sazanbaı naǵashyda buǵyp sóıleý bolmaıdy. Ornynan saýyldaı qozǵalyp áýim-sáýim kıimin túzep, qolyna baldaǵyn aldy.

— Bul úıdiń adamy qaıda ketken?! — dep aıqaılap úıdi basyna kóterdi.

— Úıbaı-aý, bireý býyndyryp jatyr ma seni? — dep áıeli Toıbala jetken. Úpilmálikti kórip jastyq shaǵy esine tústi me, álde kúngeıdegi qaıyn sińlisin saǵynǵany ma — daýys salyp jiberdi. Túıir-túıir jylap kórisip amandasty. Osy mezet esik sart ashylyp naǵashynyń jalǵyz uly Ámze kirgen. «Sabaq berip turyp úshkildiń terezesinen kórdim, sovhoz dırektory ǵoı desem...» — dep arsalańdap qol alysqan. Dańǵaradaı ańyraıyp turǵan kespirsiz úıdiń ishi lezde jadyrap júre berdi. Tórge kórpeshe tóselip, jastyq tastaldy.

— Qoı deıim endi! Jol soǵyp kelgen jolaýshyny julmalamańdar!.. Aı, erim, batyrym, serim, salym, sypam, sáýegeıim!.. Naǵashysyn izdep kelgen, juraǵatym! Ámze, malǵa júgir. Qoshqar baqqanǵa aıt, jıen keldi de, qoıynyń eń semizin bersin!.. Ornyna qozy qosamyn keıin!.. Keshke kelip qobyz tartyp bersin ózi.

Qoqılanyp qonyshyna nasybaı shaqshasyn qaqty. Úpilmálik bosaǵa janynda turǵan qol chemodanyn alyp, ishinen astananyń jemis-jıdegin tókken. Sazanbaı naǵashy: «Paıǵambardyń asy ǵoı», — dep sirnesi qatqan qurmadan alyp jedi. «Tisimdi syrqyratady», — dep aportqa qol sozǵan joq. Úı-ishiniń amandyǵyn surady. «Shópıip azyp ketipsiń ǵoı», — dep oshaq qasynan naǵashy apasy da qystyrylyp qoıady. Janarynda meımildegen jylylyq.

— Azbaı qaıtedi? — deıdi naǵashysy. — Qaıta tastan jaratylǵan. Men bolsam bir kúnde qaý bolyp ushyp keter edim. Shóp kójesinen ishtúınek bop ólip qala jazdaǵam baıaǵyda. Protezimdi ońdatýǵa baraıyn. Soǵysta úırengen az ǵana oryssham byldyrlaýǵa jaraıdy áıteýir. Qısalańdap qaıda qańǵıyn, qonaq úıden shyqsam — kók bazar. Kók bazardan shyqsam — qonaq úı. Kók bazardyń túbindegi shaı janymdy ap qalyp júrdi. Sóıtip apta júrip jasatyp ákelgen protezim kókpardyń dodasyna bir salǵanda-aq poda-podasy shyqty. Dosmaǵambet qańyltyrmen qursaýlap berdi. Shyǵashyq aqsha eken meniki.

— Kókpar, at degende ishken asyńdy jerge qoıasyń, qudaı dep tynysh qana jatatyn keziń jetken joq pa? — deıdi Toıbala.

— Esektilerge qosyp súıegimdi qorlama. Kóz jumǵansha at ustaǵanym ustaǵan.

Osy mezet syrttan noǵaı telpekti shal kelip kirdi. Qazaqy bórik, qyrǵyz qalpaqty kórgeni bar, al jıegine qyzyl kemer júrgizgen noǵaı telpekti birinshi kórýi.

— Dosmaǵambet degen dáýiń osy, — deıdi naǵashysy — Baıaǵy «Qudaısyzdar uıymynyń» jetekshisi bolǵan, búgin qolynan táspisi túspeıtin molda.

— Tútiniń qoıý shyqqanǵa tamaǵym qyshyp kelsem, taba nan kómip jatyrsyńdar ǵoı, — deıdi qynjylyp. — Jıeniń kelip kózaıym boldyń ba? Qodılanyp otyrǵanyńa tańdanam.

— Ýa, astanany tirep turǵan jıenim kelip jatqanda qamyryqqanym kelispes!

Dosmaǵambet tamaǵyn lyq etkizip Úpilmálikke syǵyraıdy.

— Kim bolyp isteısiń, jıen?

— Ázir bospyn. Jalpy, ǵylymmen aınalysamyz.

— Ózendi teris qaraı aǵyzatyn ilim be, álde kóz baılaıtyn ilim be?

— Aqsaqal, mıstıkamen aınalyspaımyz. Osy sóılep otyrǵan tilimizdiń tórkinin zertteımiz, oqýlyq jazamyz.

— Naǵashyńnyń oıqy-shoıqy sózin kitaptan oqıdy ekenbiz onda, — dep kemıek shal keńk-keńk kúldi.

Kemıektiń tiliniń bizi bar eken. Ańdaýsyz sóılep jatypatarǵa túsken palýandaı tyrapaı asa jazdady. Dastarhan jaıylyp kárlen kesemen qoıý aıran jaǵalady. Ystyq tabadan jańa shyqqan nanmen ishken aıran óńeshke maıdaı juqty. Naǵashysy shoqsha saqalyn saýmalap, sál dybysqa eleńdep degbirsizdene túsken.

Óıtetin jóni bar. Bul elde qonaq túsken úıge eshqandaı shaqyrýsyz, aıtýsyz aýyldastardyń úımelep jıyla ketetin salty bar. Úı ıesi de, qonaq ta qabaq shytyp tarylmaıdy. Kór de tur: bul úı keshkilik baqsynyń baspanasyna bara-bar bolar. Ánsheıinde moınyn ishine tyǵyp alyp toń-torys úndemeı júretin qarapaıym sharýa shetinen sheshen, taqpaq aıtyshqa aınalar; qonaqtyń kóńilin aýlar, ertesine kezektesip úılerine shaqyrar. Al bul bolsa áli ázirlikti bastaǵan joq, shalapqa aýyz bylǵap, taba nanǵa maljańdap maldanyp otyr.

Syrttan at dúbiri estilip, artynsha Ámze kirip keldi. «Qoshqarbaqqan qorasyndaǵy deńgenesin berdi, kóke», — deıdi. «İshi pysyp súıkenerge jeleý tappaı otyr eken, jıenniń kelý qurmetine kókpar tartaıyq dep jata jarmasty. Aqsúmbeniń ishinde toǵy bar dep ázer qutyldym. Shabdar alasyn loqyldatyp áni-mini ózi de kep qalady».

Myna sózden naǵashysy shatynap shyǵa keldi.

— Qyztalaq qalaı-qalaı basynady. Bir kókpar berýge shamasy kelmeıtin mondybas deı me, álde erteń kóshe jóneletin doly ma ekem?! Ras, qaltamnyń túbi tesik, qoramnyń qaqpasy ashyq. Mal turmaıdy mende. Nesibem el moınynda. Kúngeı men teriskeıdiń qylquıryǵyn seńdeı toǵystyryp ketetin Aqsúmbeni sonyń jaman shobyryna qor qylsam-aý, onan qara!

— Apyrmaı, qarap otyryp isip-keppeı qoısańshy endi, atyńdy kim jamandapty, — deıdi Toıbala.

Naǵashysynyń namysy — ustap otyrǵan júırik atynda. Júıriksiz jyny tarqaǵan baqsy da bir, bul da bir. Barsha ómiri at baptaýǵa baǵyshtalyp keledi. Úıge kelgen kisi: «Atyńyz babynda eken», — dep birer jyly sóz aıtsa-aq sonyń domalap jastyǵy, jaıylyp tósegi bolady. Túndi kúnge uryp tulpar tuqymy týraly qıssa aıtýǵa bar. Al atynyń minin aıtsa-aq, ol adamǵa kún joq: dastarhanyn jınap, esektilerge qosyp, jer-jebirine jetip aıdap shyǵady. Sazanbaıdyń bul syryna teriskeı eli túgel qanyq.

— Aqsúmbe ana jylǵy Aqqoıannyń balasy ma? — dedi Úpilmálik naǵashynyń aýanyna jyǵylyp.

— Aqqoıan — teriskeıdiń alaman báıgisin alǵan salymnyń perisi edi ǵoı. Ókpesiniń kórigi bolatyn. Odan jalǵyz tuıaq — Kúreńqasqa qalǵan. Keshegi jylqyǵa qyryn qabaq kezde Kúreńqasqany qoıǵa minip, qanyn qoıyltyp jibergen. Jarytyp shaba almady. Jaqsynyń tuıaǵy ǵoı dep ornyna sútti sıyrymdy berip, jyl jarym arpaǵa baılap, úıirge salyp, tuqym alǵanmyn áıteýir. Aqqoıannyń nemeresi deseń keledi. Ámze-áı, qoıdy jáýkemde de jylqyshy aýylǵa baryp qymyz ákel. Jıenniń ishki saraıynda ystyq bar-aý, aıranǵa tetkip otyr. Aýyldyń orazada ishin kebek tesken shaldaryna qaraılama, shaqyrýsyz ózderi-aq jetedi.

— Sen, Sazanbaı, elýden astyń, jigit aǵasy boldyń, nege aýyz bekitpediń osy? Ylǵı qısyǵyna qyńyraıasyń, ylǵı kitap sózine shúbá keltiresiń, bul bolmaıdy, óle ketseń ıman-saýapsyz qalasyń, — deıdi kemıek qatty tútigip.

— Oqytpa meni, qudaıǵa qulshylyq etip saýap suraıtyn esh kúnám joq, tazamyn, aqpyn! Brıgadır bolyp júrgenińde aýzyńnan aq ıt kirip, kók ıt shyǵýshy edi: oraza ustasań — sol kúnáńdi jýyp júrsiń de!

— Kúpir sóılep, kókime óıdep!

— Ótirik aıtpaımyn, urlyq istemeımin, kisi aqysyn jemeımin, jerde jatqan nandy kóterip alam — orazam sol meniń.

— Apyrmaı, jıen baladan uıat boldy-aý, — dep Toıbala kiristi. — Búgin senderge ıa bále kóringen, ıa sol jambaspen turǵansyńdar. Pátýaly sóz aıtýdyń ornyna kúmpildeısińder kep.

— Kúpir sóıleıtin kisimen tabaqtas bola almaımyn, — dep kemıek táspisin jıyp ókpelep ketýge aınaldy.

— Moldeke, aýyr aıtsam kóńilińe alma, bárin qaıtyp aldym. Sizge saýalym bar edi, — dep jata-jarmasady naǵashysy. — Salaqulash táspi alyp júrý shabandozǵa qıyn kórindi, saýsaǵymnyń basyn sanaı bersem bolǵany emes pe, jaratqan ıe qabyl qyla ma sonymdy?

— Beısheń aýyzben salǵylaspaımyn, — dep kemıek shapanyn kıip ketýge aınalady.

Úpilmálik kúlkige býlyǵyp syrtqa ata jónelgen. Aýla túkpirinde úlken qara aǵash kóleńkesinde Ámze búksheńdep qoı soıyp jatyr eken. Qasyna kelgen muny baıqap janary tolyp, jymyń-jymyń etti. Qýanyp júr. «Jańa baıqadym, qysańnyń qabaǵynda kekilik qaptaı ushady. Bytyraly qos aýyzben erteń ertemen kekilik qaǵyp qaıtamyz», — deıdi. Shyndyǵynda, bul kezde kekiliktiń balapan órgizip semirip shaılaǵan shaǵy. Ásirese, sýǵa qanyp qaıta órgen kezde kezenseń qanjyǵań qur qaıtpaıdy. Kekilik qaǵý — Úpilmáliktiń jastaıynan qanyna sińgen qumar oıyny, eti — jeńsik asy.

Úpilmálik el orynǵa otyryp, jurt aıaǵy jınalǵansha jaıaýlap ózendi órlep seıil quryp qaıtýdy oılady.

Aqsúmbeni úı artyna qańtaryp qoıypty. Saýyrynan tóńkerilgen, qoldaýy bıik sulý jylqy eken. Beıtanys adamǵa qulaǵyn qaıshylap, boıyn tiktedi. Áıtse de moınyn buryp qaraǵan joq: súıegi asyl sypaıylyqtyń belgisi. Aýyl taý ańǵarynan shyqqan Rań ózeniniń boıyna ornalasqan. Bir kezde yǵy-jyǵy bolyp jatatyn úlken kolhozdyń ortalyǵy edi, bul kúnde «Qyzylbaıraq» sovhozynyń bir bólimshesi ǵana. Aýyldaǵy eń laýazymdy adamy — ferma meńgerýshisi men vettehnık: óńgesi ańyzǵa shyqqan qodrendeı qarapaıym sharýa adamy, malshy-qusshy qaýym. Ýattyń oty tyqyrlanyp qalypty. Eki aı taý qoınaýyn jaılaǵan qoıshylar taqaýda yldıǵa, Shý boıyna kóshkeni tóskeıdegi shubyryndy izden baıqalady. Jol jıegindegi zıratty mal kirmesin dep symtemirmen qorshap tastapty. Ózenniń aqtańdaq bolyp qalǵan kemeri, ıini, jarqabaǵy, qoınaý-qatpary kóktemgi tasqynnyń qatty bolǵanyn baıqatady. Baıaǵyda bul mańaı jorǵalaǵan kekilikke, jýsan tústes buldyryqqa, alań kóz sháýlige, kúńkildegen kepterge jyrtylyp aırylýshy edi. Kúni boıy kúnge qaqtalyp, sý soryp maıshabaq aýlaıtyn. Naǵashynyń tabaǵa basqan shabaǵyn jep qyltanaqtap qalǵany esinde. Rańnyń alqymyna boılap engen saıyn sý saryny kúsheıip, qysań taryla tústi: qıa betkeıde úshqat, arsha, dolana aǵashtary ósipti. Aýyldyń tis shuqyp, syrnaı shalýǵa áýes shaldary men balalarynan qalaı aman qalǵany tańǵalarlyq árıne. Qysań ishi lezde qaraýytyp aýa salqyndaı tústi. Saqyldap aǵyp jatqan ózen sýynan qos ýystap urttap iship keri burylǵan. Aldynan izdep shyqqan Ámze ushyrasty.

Úıge kirgende nazaryn aýdarǵan tórdegi qara qobyzdy qylǵyndyra ustaǵan jasamys jigit edi. Óńgesi osy aýyldyń aqsaqal-qarasaqal sypaıylary. Jabyla sálemdesip, amandyq surasyp, qaýqyldasyp ortalarynan oryn ashty.

Kóne shanaqty quıqyljytyp tartqaly otyrǵan Qoshqarbaqqan eken. Jigittiń shyn aty — Nanjaýar bolǵan. Jeńgeleri: «Nansyz kúnimiz joq, atamaı otyra almaımyz», — dep bir kúnde pátýalasyp esimin ózgertip jiberipti. Shynymen keshegi kolhozdyń asyl tuqymdy qoshqaryn baǵypty. Búginde jalaqysy táýir, jumysy jeńil ózen boıynyń jońyshqasyn qorıdy eken. Bul orynnyń ózin tamaǵy tesik meńgerýshige qoı berip alypty degen qaýeset bar. Tór aldyndaǵy ustynǵa arqasyn súıep jıynnyń mátibıi sekildenip aspandap otyr.

Úpilmálik sol etektegi atlas kórpesheniń ústine quıryq basty. Naǵashysy osy mezetti kútkendeı: «Al, qaraq, qobyzdy sóılet», — dep qolqa salǵan. Qoshqarbaqqan syrtynan ǵana semiz eken, jónsiz táshtımedi. Qyl taıaǵyn saǵaqtaǵy shaıyrǵa janyp alyp eki búktetilip búlkildete jóneldi. Úpilmáliktiń qulaǵy teledıdardyń estradasyna úırenip qalǵan eken, qobyz dybysy áýelgide mıyna daryp, qulaǵyna sińbedi. «Ýgáı-aı, ýgáı-aı, eı-ı-ı» degen bezildegen montany ún maqamnan maqamǵa aýysyp sezim túısigin baýrap barady.

«Apyrmaı, — deıdi ishinen Úpilmálik, — jaǵy sopıǵan qarasur pisende jigittiń ishine munshalyq óner qalaı syıyp júr? Júrektegi jandy oıatqan áýez ǵoı mynaý». Baıaǵyda babalary osy únmen esirik bolǵan kembaǵaldyń jynyn qýyp, esin túzepti. Osy únmen jylan arbap, jylaǵan balany jubatypty. Beıne, naryn týraǵandaı ish bosap, kóńil qulazyǵan bezildek kúıdi kóp bıpyńdatty. Otyrǵandar tolqı bastady.

— Bul kúı maǵan múldem beıtanys, — dedi Úpilmálik terin súrtken jigitke eńserilip.

Taspen bastyrǵandaı tuqshıyp otyrǵan qobyzshy eńsesin jazǵanda baıqady, janary janyp, arýaqtanyp ketipti.

— Ana jyly elge kelgen tátemnen úırenip edim. «Sher tarqatý» kúıi osy, — dedi yńyrsyǵan báseń únmen.

«Tátem» dep otyrǵany bal barmaqty áıgili qobyzshy Jappas Qalambaev. Bul jalǵannan ónerpazdyń ózi ótse de torǵaıdaı shyryldap kóńil sheri qalypty.

Qobyzdyń úni semse de áseri boıdan birazǵa deıin taramady. Boıdy býyp bosatpady. Biraýqymda únin tiliniń ushyna úıirip otyrǵan sypaıylarǵa qozǵalys endi. Naǵashysy etekte qyzmet jasap júrgen Ámzege atty otqa qoı dep jarlyq jasady. Nymsha kıgen tobylǵydaı solqyldaǵayn jas kelinshek qolǵa sý quıa bastady, dastarhan jaıyldy. Dosmaǵambet eńsesin jazyp qolyn shaıdy. İshinen shirep shyrtyldap-aq otyr eken.

— Qyl qobyz baqsynyń baqyryǵy, — dedi keketip.

— Kón qulaǵymyzdy tiriltkenge qýanaıyq, Doseke!

— Quı sen, quı senbe. Jıen, meni tyńda. Paıǵambardyń kózi tiri ýaǵynda Ájimáj degen sıqyry bar qobyzshy bolypty. Ájimáj qobyz shalǵanda jurt sharýasyn tastap, esi aýyp sońynan ilesip ketedi eken. Kúnderdiń kúni jurt sharýa jasaýdy qoıǵan. Ájimájdiń sońynan eńirep, elitip, ilese bergen. Dozaq otynyń qyl kópirine bastap aparatyn bolǵan. Sodan Isa paıǵambar pendelerin aıap Ájimájdi ustap Qap taýynyń úńgirine qamap ketken deıdi. Ájimáj ne zamandar sol taýdy ishinen úńgip shyǵýǵa qalǵan kórinedi. Oraza ustap, aýyz bekitetin kisi taýsylǵan kúni syrtqa tesip shyqpaqshy. Sodan dúm-dúnıeni kúńirentip, qobyzyn shalyp jurtty sońyna ilestiredi. Ǵazaýattyń qyl kópirine bastap aparady.

— Dúnıeniń apaty kóńildiń kózin ashqan náıati qobyzda turǵan joq shyǵar. Aýyz bekitpegen meni muqatyp otyrǵany, — deıdi naǵashysy.

— Kitap sózi qymbat pa, Qoshqarbaqqannyń qyńsylaǵy qymbat pa? — dep Dosmaǵambet tymsyraısyn.

— Asqa qaraıyq, qanekeı! — dep Ámze jurtty úsh jerge úıeme tabaq etip tartqan etke qaratty.

Qoı basy bólek tabaqpen tartylǵan.

— Quıryq asaıtyn kisi ortaǵa bólinsin!

Naǵashy aýlynda qashannan «quıryq asaý» atty salt bar. İshine shyr baılaǵan semiz qunan qoı soıylady. Qoı etin qazanǵa túgel salyp, quıryqty bólek asyp dastarhanǵa ákelip qoıady. Appaq qardaı quıryqty uzyn-uzyn etip bilemdep kesip jeke tartady. Mundaıda maı jegish jigit ózi tilenip ortaǵa shyǵady. Kúni boıy mal sońynda jortaqtap ash ózek bolyp úńireıip kelgen malshyǵa onshalyq juq emes. Keı jigit jurttyń silekeıin shubyrtyp ishtiń jylanyn basyp júre beretin. Al aýyl arasynyń shaımen bir ishek bolyp qalǵan juqaltańdary áni-mini arandap qalady. Bekingen kisi bilemdelgen quıryqty týramaı, shaınamaı jutar bolar. Túgel taýyssa úı ıesi jáne bir qoı soıar, maı asaǵysh juta almasa qoıdyń qunyn tóler. Baıaǵyda, jas kezinde osy Dosmaǵambet quıryq qylǵytam dep maıǵa túıilip, qarýly jigit jelkesinen uryp janyn alyp qalǵan. Endi ǵoı kózi kirtıip maı salǵan tabaqqa qaraıtyn emes.

Quıryq qylǵytýǵa eshkim shyǵa qoımady. Astanadan kelgen Úpilmálikten uıalyp otyr ma, álde jumyrynda juq bar ma, appaq qardaı bolyp túrilip jatqan maıǵa eshkim jolaıtyn emes. Muny bilgen naǵashy sharany aldyna tartyp quıryqty keselep ár tabaqqa bólip salyp berdi. Ózi úıeme etke qol sozǵan joq. Jarty kesedeı naryn týrap jedi de tós qaltasynan arsha alyp, tisin shuqydy.

Úpilmálik kelgeli onsha baıqamapty, shyndyǵynda, naǵashysynyń alyp denesinen et taralyp, shúkáıttaı bop shógip qalypty. Asqa tábeti joq. Manaly beri aýyl shaldaryn ázilmen qajap arýaqtanyp otyrǵany kóz ǵana eken. Áıtpese, Qarataý qozǵalsa da qopańdaı qoımaıtyn minezi aýyr seriniń naǵyz ózi edi. Jan shyqsa da syr shyqpasyn deıtin osy naǵashynyń sózi. Keshegi qanquıly soǵysqa qaımyqpaı, kirbińsiz baryp oń aıaqty pashpaıdan jaralap qaıtqanda da syr bermegen. «Apyrmaı, ózgeler soǵysqa attansa da, aman-esen oralsa da aýyl-aımaq, úı-ishimen shurqyrasyp jylap kórisip jatsa da Sazanbaıdyń dáti berik eken», — desetin jurt. Ketip bara jatyp Qarataý jaqqa túnerip bir qaraıtyn da: «Atymnan kóz jazyp qalmańdar», — dep tabystaıdy eken. Eki jyldan soń tútini shubalǵan aýlyna oralǵanda da eń áýeli aýzyna túskeni aty bolypty. Biraz jyl jylqy fermasyn basqarǵan. Aqyrynda óńeshi keń basqarmamen shekisip, «náshándik bolmasam ashtan ólmespin», — dep belsendilikten birjolata qol úzgen. Kolhozdyń tábilshigi boldy, qaraýyly boldy, baǵbany boldy, áıteýir buıyrǵan nápaqasyn adal terip jep, aq júrip ótkizip keledi. Elýinshi jyldardyń basynda ádimulyqqa jetkizem dep júrgen jalǵyz sheshesin jaqsylar ketken úlken jolǵa attandyryp saldy. Artynsha arshanyń butaǵyndaı solqyldap ósken eki birdeı qyzyn kúıdirgi derti jalmady. Sonda da Sazanbaıdyń góı-góıin eshkim estimepti. Ah uryp syzǵa jalańash baýyryn tósep jatyp-jatyp jer tirep turyp ketipti. Endigi aldyndaǵy jalǵyz qarasy — Ámze. Bólimshedegi tórtjyldyq úshkildiń muǵalimi de, dırektory da — bir ózi. Enshi alyp kelinshegimen bólek tursa da aıtqanyn eki etpeı «kóke, kóke» dep tompyldap qyzmetinen tanbaıdy áıteýir. Munysyna da shúkirshilik. Kórip júr, úlken úıden enshi alysymen jas kelinniń etegine oralyp sen kór, men kór joǵalatyn pysyqaılar tabylady.

Naǵashysyn bıik ósken zaý daraqqa teńese, sol daraqtyń ózegine qurt túsip dembe-dem kemire bastaǵan ba qalaı? Alyp aǵash áli de tirshiliktiń tátti dámin qımaı búr jaryp, japyraq jaıǵysy keledi, bolmaıdy, kúlli denesimen shýyldaı teńseledi sodan. Lúpildeı soqqan tereń tamyrda ómir úshin sumdyq kúres júrip jatqanyn Úpilmálik emis-emis ishteı sezgen. Sezgen zamatta jan dúnıesi qulazyp qoıa bergen. Qalaı bolǵany? Teriskeı eli tulpar tuqymyn ustar, qobyz sazyn tyńdar, kúnara syltaý taýyp aǵaıynnyń basyn qosar jaqsynyń juraǵatynan aırylmaqshy ma sonda? Alystan saǵynyp kelgende «arystanym, aıbarym!» dep júregi jaryla qýanar bas ıesin joǵaltpaqshy ma?

As sońynan jylqyshy aýyldan alǵyzǵan qolbala qymyz jaǵalaǵan. Tamaǵynan ótpeı qoıdy.

— Aýyr aıtsam kóterip, jeńil aıtsam kúle tyńdap júre beretin kónbis, kónterli aǵaıynym, el-jurtym! Erkelesem ústerińe sholjańdappyn. Kóterdiń, kóndiń. Rızamyn. Jıenimniń jolyna arnap serke kókpar tartyńdar! — dedi naǵashysy eńsesin kótere túsip. Osy sıpaty — qomdanyp ushqaly otyrǵan kári qyrandy elestetti.

Kópshilik qaýqyldasyp, quptap jelpinip qaldy. Olar da ishteı sezetin, olar da áldeneni kútýli sekildi. Ásirese, Qoshqarbaqqannyń qýanyshynda shek joq. Kóziniń oty janyp jymyń-jymyń etedi. Syrttan Aqsúmbeniń qońyraýlatyp kisinegen daýsy jetti. Jurt qonaqasyǵa meldektep alǵysyn aıtyp kóterile bastady.

Naǵashysy oılaǵan: «Az kún dámge kóp kún baraqat, — dep. Osy jasymda dúnıeniń qyzyǵyn emes, tirshiliktiń qyzyǵyn kóp kórippin. Jurt tapqan taıanǵanyn úıine tasyp, qaltasyna tyqpyshtasa, men dalaǵa shashyppyn. Báıge at ustadym, aıtysqa tústim, kúngeı-teriskeıdiń shabandoz sulýyn ash belinen qushtym: taryqqan, toryqqan shaǵymdy jaqsylarym kórgen emes. Jıenim izdep kelgende baıǵyzǵa uqsap buǵynyp qalmaıyn. Barymdy shashyp, kókpar bereıin, Aqsúmbeniń tuıaǵynyń jelin alaıyn. Nege ekeni beımálim, kóńili qurǵyr órekpigendeı me, qalaı, júregim sylbyr soqqandaı ma, qalaı, ishki saraıda tógilmegen zapyran bar ma, qalaı, áıteýir basqasha sezinem ózimdi».

Úpilmálik oılaǵan: «Jalǵyz soıaý butaq etip ósirmegenińe shúkir, taǵdyrym, — dep. -Alysta ańsap júretin, ilýde bir at basyn buryp kelgende aǵynan jarylyp qarsy alar naǵashy bolǵanyńa shúkir, — dep. — Kóńil qulazyp, ish bosap jetken kezde jastyq shaǵymdy elestetip, silkintip sergitkenińe, shyn márttigińe razymyn. Bir kúnniń bedelinde junttaı jutynyp, dabyraıyp qalǵanymdy túsinemin. Áıtpese, keshe kim edim, búgin kimmin? Sózi uzyn ǵulamamen ker aýyz bop aıtysa-aıtysa dińkem quryp, beıne, ushynǵan kisishe tetkip júrer edim. Keń tynysty qarapaıym jandar arasynda es jıyp, eńse jazarmyn, bálkim».

Erteń kókpar degen kúni Úpilmálik ózendi jaıaý órlep qysań qabaǵynan qos kekilik atyp qaıtty.

Naǵashysy erteń kókpar degen kúni sýǵa túsip, kirsiz kıindi. Saqal- murtyn basqyzdy. Bozǵyl júzine qyzyl boıaý júgirip, tyrpyl-tyrpyl tynym tappaı attyń terin alyp, sýytyp, quıryq-jalyn súzip kóp álektengen. Buryn da babynda, baǵýda turǵan Aqsúmbeni jalpýyshtap, terin úgip, junttaı etip kútýine qaraǵanda naǵashysy áldenege bel býǵan sekildi. Esik aldyna shyqqanda kórdi: jylqy da qas-qabaǵyna qaraǵan sulý kelinshekteı tym jutynyp bıleı basyp, janary ushqyndap, oınap qalypty. Búıirden suqtanǵan bógde kózden qorynyp dóńgelene typyrshıdy. Naǵashysynyń aıtýynsha, Aqsúmbe kókparǵa da, báıgege de birdeı jaraıtyn kádimgi qabyrǵaly qazanattyń tuqymy kórinedi.

Kókpar kúni naǵashysy Aqsúmbeni munyń aldyna tartqan. Úpilmálik attan taqymy shyǵyp qalǵanyn aıtyp, Ámzeniń motosıklimen-aq kórip qaıtamyn dep edi — kónbedi. Aý, kókesi, ózińiz shaýyp tamashalap kóńil sergitińiz degen — bolmady. Kórshiniń sıyrǵa salyp júrgen tory shobyrymen-aq tepektermin deıdi ózi. Amalsyz Aqsúmbege Úpilmálik mingen. Taqymynyń astynan sýyryla syrǵı jónelgende júregi oınap, qulaǵy shýlady. Sońynda jortaqtaǵan naǵashyda damyl joq: «Tizginge qarysa berme!.. Qamshyny shoshańdatpa!.. Yrqyna jiber!.. Aqsúmbe aıdaý jolmen júrgendi qalamaıdy!.. Iesiniń oıyn taqymnan sezedi!..» Osynaý keńesti tyńdap kele jatyp tegi qysyldy. Áýelgide kóılegi deleńdep, taqymy dymdanyp dalaqtaǵan kep. Tizgindi sál bosatsa-aq alyp qashyp ketetindeı, taqymyn sál qyssa-aq qulaqty jymyp ytyryla jóneletindeı kórindi. Kókpar bolatyn jazyqqa jetkenshe biraz loqqy kórdi. «Oıpyrmaı, — dep oılaǵan, aldynan qaýlap shyqqan qaraqurym attyny kórip. — Jaı júriske ishim shaıqalyp kele jatqanym mynaý, qalaı ǵana quıyndaı júıtkip kókpar tartarmyn, at baýyrynda dodaǵa túsermin? Jurtqa saıqymazaq bolmasam jaraǵany. Bas amanda atyn ózine qaıyryp qutylǵanym jón shyǵar?!»

— Naǵasheke, Aqsúmbeniń alǵashqy terin ózińiz alyńyz, peıilińizge rızamyn, — deıdi bul.

— Bul dalanyń shańyn at tuıaǵymen talaı qaqqam, shyraǵym, boıyndaǵy aram terdi shyǵaryp óziń shap, — deıdi naǵashysy.

— Kókpar bizden ne jesin? — deıdi bul.

— Aqsúmbeniń ústinde kókpardy myǵym ustap otyrsań bolǵany, qashyrtqyǵa salyp qutylatyn ózi, — deıdi naǵashy.

Sen sal, men sal dep turatyn ne bar? Serke kókpar bastaldy da ketti. Qoshqar baqqannyń qıqýy qulaqty kesip barady, aty da saýyrynan tóńkerilgen jýan jylqynyń teginen eken, doda bitkendi dákedeı ydyratsyn, tuıaǵymen kesek atyp zyrlasyn. Aqsúmbe kókpardy ekinshi aınalymda qýyp jetti. Qyzynyp alǵan Qoshqarbaqqan muny qonaq qoı dep, uıat qoı dep kókparyn berer emes, qulaq jara qıqýlap tartysqa shaqyryp barady. Saýyr sıpasyp, qoldaý qaǵyp kelip kókpardyń bir borbaıyn ustaǵany sol edi: Aqsúmbe jalt buryldy, at ústinen sypyrylyp túsip qaldy. Shań seıilgende baryp seltıip ornynan turǵan. Tartystan oıqastap shyǵa kelgen Aqsúmbeni kórip, júregi usha tobalap, naǵashy jetken. Jýsan arasynan shań-shań bop túregelgen Úpilmáliktiń o jer, bu jerin ustap kórip, aman-saýyna kóz jetkizdi. Kókparshylar da úrpıisip osylaı oıysqan.

— Bolmas, bolmas, — dep naǵashysy shobyrdy Úpilmálikke túsip berip, Aqsúmbege ózi mindi. — Estigen qulaq, kórgen kózden uıat endi. Qartaıǵanda jorǵa ashyp balalarmen kókpar tartysyp, taqym sozysyp júr degen sózden qashyp edim. Aqsúmbeniń jynyn basyp, terin almaı aýylǵa qaıtý aýyr kúná! — Naǵashysy atty saýyrynan tóńkerip uzaı bastaǵan úlken topqa aralasqan.

Jýsandy jazyqta uılyǵysyp júrgen kókparshylar endi Rań ózeniniń alqymyna qaraı oıysypty. Arǵy jaǵy saldyraǵan malta tas, at aıaǵyn alyp ketedi. Neǵylsa da yldıǵa sorǵytpaı turyp aldyn oraýy qajet. Árıne, ázirge kókparshylardyń taqymy sozylyp, jyny tarqaǵan joq, kún kúıdirip kenezesi kepken jýsandy jonda oıdym-oıdym bolyp lyqsyp júrgeni sodan. Serkeniń terisi shydas berse alyp qashý kún bata bastalmaqshy.

Naǵashysy at basyn eki márte jibergende alda sozylyp kele jatqan qaıys taqym kókparshyny qýyp jetken. Tartysqa sol jambaspen janasatyn ádeti, óıtpese oń aıaqtyń protezi ılikpeıdi, tartys qınaıdy. Aqsúmbe syr minez, ıesiniń oıyn taqymnan túsinip ádettengen. Kókpar alyp bara jatqan jigittiń oń búıirinen kep janasty. Anaý da aılaker ákki eken, serkeni bult etkizip ary aýnatyp jiberdi. Aǵyp bara jatqan at jalynan asylyp tutymǵa túsirý qalǵan.

Jurt sońynan tepirektegen Úpilmáliktiń kóńilin áldebir qaýip uıalady. Osynaý qaraqurym attylar arasynda kózge kórinbeı, janǵa sezilmeı sýyq júzdi ajal júrgendeı sezildi. Áıtpese ásheıinde qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn qaýym kózi qantalap, bulshyq eti oınap sál qıqýǵa jeliger me?.. Birin-biri taptap keterdeı, tútip jerdeı julqysar ma? Kárini kári, jasty jas deıtin emes. Naqa pálen jyl izdegen kektesin jańa jolyqtyrǵandaı óńmendeı umtylyp, ózeýrep óktep jatqan bir kisi. Beıne, jaıbaraqat jaıylǵan otar ishine sýmaqaı bóri kirip ketken be dersiń. Beıne, mań dalany qutyrǵan quıyn jaılaǵan ba dersiń. Jas kezinde atqa shaýyp kórse de qalada ótken jıyrma jyl ishinde atty ógeısinip taqymy qyshyp qalǵany ras. Ásheıinde dúr etken at dúbirinen dý ete túsetin qan qyzýy qazir joq, sýyp qalǵan sekildi. Endi baıqap keledi, bylaıǵy kezde tym kishik tirshilik kezgen, mal baqqan, ketpendep egin salǵan, bala ósirip, urpaq jetkizgen qazekemniń bir minezi osy kókparda jatpasyn dep oılady Úpilmálik. Kókpar men qazaq egiz jaratylmasyn osy.

Degenshe bolǵan joq, Aqsúmbe uıysqan shańnan sýyrylyp sytyla berdi, naǵashysy kókpardy bultyldatyp alyp shyqty. Aıaq-qoly sereıgen naýsha kisi at ústinde ash kúzenshe búgiledi. Qıqýshy top sońynan satyrlatyp kep salǵan. Aqsúmbe aıaqty jylqy ekenin jáne aıǵaqtady, dem-dem saıyn qýǵynshy top pen aradaǵy qashyqtyq ulǵaıa tústi. Aqyrynda jalǵyz qara jaly burqyrap qıandap shyǵyp ketti.

— Shyn shabandoz dep Sazanbaıdy aıt!

— Bos taqym jıenniń qarymtasyn qaıtardy!

— Áı, ózi shaýyp ne kóringen bul shalǵa, — desken qańqý sóz qulaǵyna jetken. Úpilmálik keıde zaý bıik zeńgir kókte artyna aqshyl jolaq tastap ushqan reaktıvti samoletti kórýshi edi: tap qazirgi jalpaq dalada josyǵan Aqsúmbe sol sýretti elestetti. Sońyndaǵy aq jolaq shańdy suıyltpaı beri oıysqan. Túre shaýyp shańyn jutyp bara jatqandar da, ókpe tustan kese-kóldeneń salǵandar da bar. Árıne, bulttan shyqqan kún ashshy demekshi, búıirden salǵan qýǵynshy jaman. At qaqtyǵysyp adam mertigýi múmkin. Sony sezgen Úpilmálik astyndaǵy shobyrǵa aıamaı qamshy bassyn, naǵashynyń aldynan shapsyn. Bitene shobyr qamshykesti bop qalǵan eken, oıǵa qaraı synaptaı syrǵymaı, tepirek atyp loqyldaı jóneldi. Azanǵy ishken qymyzy shaıqalyp aýzyna tepti. Iá, sát!.. Iá, sát!.. Anyq baıqady, búıirden laqtyrǵan naızadaı shanshyla shaýyp bara jatqan túndegi qyl qobyzdy azynatqan jigit, ýsıqy kókparshy — Qoshqar baqqan. Manaǵy el kóshirgen qıqýy ashshy edi; kókpar aldynda kóknár iship alǵany onda. Etin qyzdyryp, qanyn oınatyp qoımaı bara jatqan sonyń káıpi. Sýsyldap kele jatqan Aqsúmbeni alqymnan, ne saýyrdan soqsa eki at ta sheńbirek atary anyq. Jandaıshaptyń túrpeti jaman. Kóre tura qarap qalý kúpirlik. «Qarsy shappa!.. Qaraý jasama!..» — dep bar daýsymen aıqaı salyp tyrapaılaı shapqan. Qoshqarbaqqannyń qulaǵyna jetti me, jetpedi me — beımálim, áıteýir kóz aldynda álem-tapyryq shań kóterildi de ketti. Qopańdap kele jatyp óz-ózinen tuzym jeńil, sorym qalyń beıbaqpyn dep kúńirengen. Sán-saltanat, kókpar-dýman nemdi alǵan-aý! Qaladaǵy tasbolat úıde qulaqty tyǵyndap, túbir sózdi zerttep, syrt dúnıege selt etpeı jata bersem qaǵyndy alar ma edi?

Áýeli shań arasynan Aqsúmbe sytylyp shyqqan, ústinde naǵashysy, kókpardy taqymynan túsirmepti. Kúlbettenip tútigip ketken, oıqastap qyzǵan attyń tizginin syńarlaı tartady. Qoshqarbaqqannyń shabdar alasy eri aýyp bos shyqty. Úpilmálik atynan domalaı túsip jigitti súzgen, áýdem jerde júresinen otyr. Kúlden alǵan kómeshteı ústi-basyn topyraq basyp, shekesin qos qoldaı ustap, bebeýleı teńseledi. Mertikken jeri joq sekildi, munyń ıyǵynan ustap, entigip ázer túregeldi.

At ústinde basyn bir ıyǵyna qondyryp naǵashysy jetken.

— Páderińe nálet-aý, qarsy shappa dep qashanǵy qaqsaımyn! Aqsúmbeniń aılasy bolmaǵanda qyrylyp qala jazdadyq qoı!

Aınala uılyǵyp qalǵan jurtqa taqymyndaǵy kókpardy sýyryp alyp tymaqsha laqtyryp jiberdi. Shabysty kidirtpeýge qosty. Mertige jazdasa da márttiginen tanbady.

Qyzynyp alǵan kókparshylar qaýqyldasyp máz bolyp dúrlige jónelgen. Demniń arasynda shań basylyp, dúbir alystap ketti. Naǵashysy at basyn aýylǵa burǵan, bul ekeýi súmetilip sońyna túsken. Orta jolǵa jetkende baryp shabandozǵa til bitti.

— Álgide jurtty shoshytpaıyn dedim. Soǵysqan kezde sol aıaǵym synyp ketti, — dedi.

Shyndyǵynda, saqtıan etiginiń ókshesinen qan tamshylap keledi eken. Úpilmáliktiń tóbe quıqasy shymyrlap ketti. Osynaý jannyń bolattaı berik tózimine tánti boldy ári ishteı aıady. Naǵashysy úıge jete álsiregen. Qoltyqtap túsirip tósegine jatqyzdy. Ámze shapqylap júrip dáriger shaqyrdy, otashy taýyp ákeldi. Úzeńgi soqqan kezde sol aıaǵy jilinshikten shytynapty. Betinen túgi shyǵyp tyrs etip úndeýdi qoıdy. Dárigerdiń ýkoly janǵa batqan aýrýdy sálge báseńsitken sekildi. Otashy shal epti eken, shytynap ketken súıekti syrtynan sıpap bir-birlep salǵandaı boldy. Naǵashysynyń aýzyna sý tamyzyp, jastyǵyn bıiktetip otyrǵan Úpilmálik, beıne, arýaǵynan aırylǵan aqyndaı, jynyn aldyrǵan baqsydaı alakúlik hal keshti. Eń áýeli jaqsy kórip pir tutatyn adamynyń kóz aldynda jany qınalyp jatqany batty: sosyn ishteı kemirgen oı bar. Osy beınetke bastaǵan ózim dep mújilgen. Men bolmasam, men kelmesem bári burynǵysha jaıbaraqat baraqatty tirshilik keshken bolar edi: Qoshqarbaqqan kóknárge toıyp alyp qyl qobyzyn qıqyldatar edi. Aqsúmbeni baptap, kútip, aqsańdaı basyp arýaqtanyp naǵashysy júrer edi: ár úıdiń qazanyn ańdyp, táspisin tyrsyldatyp Dosmaǵambet keler edi. Momyn aýyldyń tútini tik shanshylar edi, bul keldi de búldirdi. «Sher tarqatý» kúıin tyńdatty, kókpar tartqyzdy, týlaqtaı dalanyń shańyn qaǵyp, jylqysyn boldyrtyp: eki birdeı azamatty attan jyqty. Bul azdaı-aq: álgide estidi — Qoshqarbaqqan basymnyń ishine torǵaı kirip ketti dep bilgir táýipke kórinbekke kúngeı asyp joǵalypty. Óz-ózinen tómenshik tartyp kúıgelektenip otyrǵan muny naǵashysy biraýqymda ymdap janyna shaqyrǵan.

— Kúzetem dep júdep qaıtesiń, sharýańnan qalma, úı-ishińe sálem aıt, menen ruqsat, alystan ańqyldap kelgenińe razymyn, sońǵy qolqam: Aqsúmbeni minip ket, endigi bas ıe ózińsiń, men ketken soń bul elde at qadirin túsiner adam joq.

Naǵashynyń úzip-úzip entigip aıtqan ár sóziniń arasynda batpandaı zil salmaq jatqanyn sol joly baǵamdamapty; boı-boı bolyp barsha jiger-qaıraty úgitilip bara jatsa da, ishteı shıryǵyp syr bergisi kelmeıdi. Naǵashynyń aqtyq demi bitkenshe qasynda qalýǵa, basynda bolýǵa tas túıin bekingen. Dárigerler de qoldan kelgen kómegin aıanyp qalǵan joq. Aıaǵynan taýsylyp kúnige keletin, ýkol salatyn, jaraqatyn jýyp tańatyn. Áıtse de naǵashy hali kún sanap tómendeı berdi. Bir dem ary, bir dem beri jatqan naýqastyń basynda túnimen otyrǵan kezde Úpilmáliktiń kóz aldyna qatty daýyldan qulaǵan alyp daraq elesteıtin. Sol daraqty qansha mápelep kútkenimen, nesheme aıla-áreket jasaǵanymen qaıta kóterilip japyraq jaıyp kete almas edi. Naǵashysy da soǵan uqsaıtyn. Tań aldynda myzǵyp ketken eken, tizesinde jatqan shabandozdyń kúrekteı qoly dir etti de sýyp sala bergeni. Óliaranyń ortasy bolatyn, juma kúni tańsáride Sazanbaı máńgilikke kóz jumdy. Osy mezet Úpilmáliktiń eńsesi ezilip, ózin de qosa jer tartyp bara jatqandaı sezingen.

Naǵashynyń basyn qaraıtyp, jetisin ótkizip, jany qulazyp jolǵa shyqqanyn biledi. Aýyl-aımaq kórisip qoshtasty. Úı artyndaǵy asha qazyqta shurqyraı kisinep Aqsúmbe qaldy.

Aýdan ortalyǵyna aparatyn qasqa jolǵa deıin shyǵaryp salǵan Ámze qoshtasarda kóziniń jasyn syǵyp aldy.

— İzdep keletin kókem kóz jumdy, elge endi qaıtyp oralmasyńdy bilemin, — dedi daýsy dirildep.

— Áıtse de artymda árdaıym aq jol tilep, aq batasyn aıamaı otyratyn naǵashy jurtym bar dep oılaǵaısyń. Týǵan jer, týysqan ortany saǵynsań — qaıtyp oral, árqashan jyly qushaǵymyz ózińe ashyq.

Úpilmálik tamaǵyna tas tyǵylǵandaı tutyǵyp aýyz tushyrlyq jalǵyz aýyz sóz aıta alsynshy qanekeı. Bar bolǵany qasynda jaýtańdaǵan Ámzeniń arqasynan qaǵyp, únsiz qolyn qysyp, bas shulǵı berdi. Kóńil túbindegi zil batpan muńnan arshylyp, aıyǵa almady...

Kórshi sovhozdan júıtkip kele jatqan jaıdaq júk mashınasyna qol kótergen. Tusyna jete toqtaı qaldy. Kabına ishinde ýyljyǵan jap-jas kelinshek bar eken. Kepkasy qıqaıǵan shofer jigit: «Kýzovqa otyrsań alyp ketem», — dep daýystady. Úpilmálik kelise ketti. Qol chemodanyn qaý ishine atyp uryp, Ámzege al qosh aıtyp, mashınaǵa órmelep shyqty da kýzovtaǵy shań-shań taqtaı quıryqbasarǵa jaıǵasqan. Júzin artqa berip otyrǵan. Mashına yshqyna qozǵalyp, jol jıeginde turǵan Ámzeni shańǵa kómip uzaı bergen. Qarataýdyń alys bulymdary saǵymmen buldyrap qosh-qosh degendeı boldy, et júregi ezile soqty.

Úpilmálik oılaǵan: «Naǵashymnyń aqtyq demi taýsylǵansha qasynan tabylǵanym qandaı jaqsy boldy dep. Aqyrettik saparǵa attandyryp, basyna topyraq saldym. Endi ǵoı astanada meni ańsap kútip otyrǵan qaı orta; jelpildep áketip bara jatqan ne jelik?! Jelpildermin, jetermin; ádimulyqqa aparatyndaı qyzmet dep, abyroı dep, ózeýrermin. İzdenip júrip doktorlyq ta qorǵarmyn. Sondaǵy mysqaldaı bolsa da týǵan jer, ósken ortanyń qadirin arttyrǵanym, aǵalar isin alǵa aparǵanym, bir pendege jaqsylyq jasaǵynym qane? Naǵashy jurtqa endi qashan soǵarmyn?.. Buryn qalaı oılamaǵam deseńshi!..»

Kúndelikti kúıki tirlik sońynda súrkil salyp selkildeppin; qyzmet dep, jaǵdaı dep bozdaqtappyn; ósý jolynda aıla-sharǵy oılastyryp tún uıqymdy tórt bólippin; qara bastyń qamy úshin jiger, jarym jasty tárk etippin. Ýaqyty qurǵyrdyń sonshama jyldam sýsyp ótip keterin buryn qalaı bilmegenmin? Endi ǵoı kóp bolǵanda jıyrma bes, otyz jasarmyn; jıyrma bes ret aǵashtyń qaıyra búr jarǵanyn, jıyrma bes márte qarlyǵashtyń qaıtyp kelgenin kórermin-aý; adam shaıtan emes, kóp bolǵanda jıyrma shaqty ret jańa jyldy toılarmyn-aý. Sol sary maıdaı saqtaǵan jıyrma bestiń úshten birin uıqymen, bes-alty jyly tamaq ishý, seıil qurýmen ótse qaıtpeksiń? Arǵy jaǵynda tabaq túbinde qalǵan sarqyttaı tam-tum ýaqytty qaı jyrtyqqa jaratarsyń?.. Qaı tirlikke baǵyshtarsyń?.. Sol mardymsyz mezgildi bolmashymen buldap júrgenime jón bolsyn?! Kóshedegi yzy-qıqý tirshilikten bir pás entik basyp, sál baıyzdap, osynym qalaı dep oılanýǵa mursha bolmapty ǵoı tegi. Azǵana kún naǵashymen sóılespesem, el adamdarymen syrlaspasam, syılaspasam ǵoı — sol pıǵylmen, «jumys kóp, jumys kóp» dep dedekteýmen júrer me edim, kim bilgen.

Jan dúnıemdi dúr silkintken naǵashyǵa razymyn; árkimniń-aq osyndaı jaqyny bolǵaı! Shaldyqqanda entik basar, oı qorytyp, aldy-artyńa qaratar qasıetti qazyǵyń bolǵanǵa ne jetsin!

Oımen otyrǵanda baıqamapty, Qarataý qyrattary qashyqtaǵan saıyn sylań tartyp sulýlanyp ketipti. Myń oılanyp, san tolǵanyp sheshýin taba almaı júrgen qıyn jumbaqtyń jaýabyn jańa tapqandaı, buryn tańdaıynda bal tatyǵan tirshilik dámi endi ashshy da kermek sezile bastaǵandaı ózgeshe ógeı hal keshti. Zaman óter, urpaq aýysar, jaqsy iz qalar — qaıtse de qalybynan tanbaıtyn osynaý jurtqa óziniń ishteı bolsa da jaqyndaı túskenin sezindi.

---