Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytý
Almaty oblysy, Raıymbek aýdany, Kegen aýyly.
Serik Álıa Amantaıqyzy
Kýrstyq jumys
Mazmuny
İ. Kirispe
II. Negizgi bólim
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytý
1/1. Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytýdyń tıimdi
joldary
1/2. Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytýda jańa tehnologıalardy paıdalaný
İİİ. Qorytyndy
İÚ. Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi
Kirispe
Mektepte oqylatyn qazaq tili kýrsynyń baǵdarlamasynda zat esimniń gramatıkalyq kategorıalarynyń alatyn orny men ony oqytýdyń máni zor.
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytý - oqýshynyń sóıleý, jazý tili daǵdysynyń, mánerli oqýynyń, orfografıalyq, pýnktýasıalyq bilim daǵdylarynyń qalyptasýynyń, damýynyń negizgi kilti bolyp tabylady. Bul taqyrypty oqytý arqyly oqýshylarǵa zat esimniń gramatıkalyq kategorıalary tanytylady. Osy taqyryptan beriletin teorıalyq biliminiń aıasy keń. Atap aıtqanda, oqýshylar mynadaı bilim alady:
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalary týraly túsinik;
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqýdaǵy maqsat;
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalarynyń ózindik belgileri men erekshelikteri.
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalary taqyrybynan oqýshylarǵa tıanaqty bilim men daǵdy berý úshin, eń aldymen, materıaldy neshe saǵatta ótýge bolady, ár saǵatta ótilýge tıisti materıal kólemi men mazmuny jáne oqýshylarǵa burynnan tanys, tanys emestigi, eń sońynda oqýshylardyń qabyldaı alý qabilettiligi, óresi, daǵdylarynyń bar - joǵy sıaqty máselelerdi kún ilgeri oılastyra, josparlap alý qajettiligi týady.
Osylaı ótkiziletin materıal kólemi anyqtalyp alǵan soń, sol materıaldy tolyq meńgertý, árbir mınýtty bos jibermeý, ol úshin oqýshylardyń ózine jumys isteý, oı qorytyndysyn jasatý sıaqty máseleler maqsat etiledi.
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytý prınsıpi pedagogıkanyń dıdaktıkalyq prınsıpterine negizdelip oqytylady. Máselen, dıdaktıkanyń beriletin sabaq taqyryby ótken taqyryppen baılanystyrylyp otyrylýy kerek jáne ótiletin materıaldar birimen - biri tyǵyz baılanysty bolsyn degen erejesine negizdelip otyratyn bolsa, zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytý onyń aldynda ótilgen sóz quramymen baılanysty ótiledi.
Muǵalim zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytýda onyń mynadaı eki jaǵyna kóńil aýdarady:
Birinshi, zat esimniń gramatıkalyq kategorıalary týraly jańa taqyrypty bastamastan buryn, oqýshylardyń bastaýysh mektepte odan ótken materıaldaryn esine túsirip, sony Ú synyp kóleminde ótiletin materıaldy bilgizýge jetek ete otyryp túsindiredi. Ol úshin bastaýysh mektepte ótiletin zat esim túrlenýiniń baǵdarlamalyq kólemin jaqsy bilip, ony qandaı joldarmen baılanystyrýdyń tásilderin belgilep qoıady. Ondaı tásilder ár túrli bolady.
Keıbir muǵalimder bastaýyshta ótilgen zat esimniń kategorıalarynyń negizgi erekshelikterin qamtıtyn suraqtar qoıyp, sol suraqtarǵa oqýshylardyń ózderine jaýap bergizip, mysaldar keltirý jolymen qaıtalap baryp, jańa taqyryppen baılanystyrady.
Keıbir muǵalimder bastaýyshta ótilgen zat esimniń gramatıkalyq kategorıalarynyń baǵdarlamalyq kólemin qamtyǵan mátinderdi taldatyp aıtqyzyp, sony jańa taqyryppen baılanystyrady.
Ekinshiden, muǵalim Ú synyp kóleminde oqylatyn zat esimniń gramatıkalyq kategorıalarynyń erekshelikterin oqýshylarǵa júıeli jáne dál túsindirý úshin, tilimizdegi sózderdiń quramyna, leksıkalyq maǵynasyna qaraı alýan túrli ózgeretindigin baıqatady.
Oqytý tek bilim berý ǵana emes, sonymen birge balalardy jan - jaqty jetildirý jáne tárbıeleý, sheberlik jáne daǵdymen qarýlandyra túsý bolyp sanalady. Sondyqtan da zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn meńgertý úshin iriktelip alynatyn materıaldar oqýshylarǵa tárbıe berý jaǵynan da mańyzdy, baǵaly bolýǵa tıis. Al sabaq júrgizý prosesinde qoldanylatyn metodıkalyq ádis - tásilder taqyrypty oqýshylar túsiný úshin jaǵdaı jasap qana qoımaı, soǵan sáıkes balalardyń jan - jaqty damýyna áser etetindeı bolǵany jón.
Negizgi bólim
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytý
1/1 Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytýdyń tıimdi joldary
Zat esimniń basqa sóz taptarynan erekshelenetin bir belgisi – kóptik, táýeldik, septik, jiktik kategorıalarynyń bolýy. Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn shyǵarmashylyq turǵyda júıeli oqytý jáne ony oqýshylarǵa sapaly bilgizip, tıanaqty meńgertý oǵan kerekti ádistemelik ádis - tásilderdi durys qoldanyp otyrýǵa baılanysty. Ol úshin muǵalim zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryna tán belgilerin baǵdarlama boıynsha josparlap, odan uıymdastyrylatyn sabaq túrleri men ótiletin materıaldardyń kólemine qaraı ádisterin belgileıdi. Ol ádisterdiń jeke tásilderin utymdy qoldanýdyń nátıjesinde zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryna tán belgileri shyǵarmashylyq turǵyda túsindiriledi.
Baǵdarlama boıynsha zat esimniń morfologıalyq belgileri İİ synyptan bastap oqytylady. İİ synypta zat esimniń jekeshe, kópshe túri, kópsheniń morfologıalyq belgisi ótiledi de, İİİ – İÚ synyptarda bul qaıtalanyp oqytylady. Ú synyp oqýshylaryna zat esimniń jekeshe, kópshe túrleri bastaýysh mekteptiń ózinde tanys bolǵandyqtan, endi olardy gramatıkalyq turǵydan túsindirý qajet. Bul úshin birdeı zattyń jeke jáne birnesheýi beınelengen sýretterdi paıdalanýǵa bolady. Muǵalim solardyń maǵynasyn túsindirý arqyly zat esimniń jekeshe, kópshe túri bolatynyn ańǵartady. Zat esimderdiń jekeshe, kópshe tulǵada jumsalatyny, zattyń kóptigin bildirý úshin kóptik jalǵaýy jalǵanatyny týraly erejemen tanystyrady. Sonymen qatar oqýshylarǵa kóptik jalǵaýynyń qosymshalaryn, olardyń sózderge jalǵaný varıanttaryn shatastyryp alýshylyq jáne nelikten bir jalǵaýdyń túrlenip varıantqa bólinip ketý zańdylyqtaryn mektep qabyrǵasynan úıretýdiń mańyzy zor. Ol úshin býyn úndestigi men dybys úndestigi eske túsirilip qaıtalanylady da, úndestik zańyna baılanysty sózderdiń sońǵy býynynyń jýan, jińishke áýenine qaraı úılesip kelýine baılanysty ekendigi túsindiriledi.
Kóptik jalǵaýynyń qosymshalaryn, olardyń sózderge úndestik zańynyń zańdylyǵyna boı usyna jalǵanatyn ereksheligin mynadaı kórnekilik arqyly túsindirýge bolady.(2, 4, 8, 11)
Bul kórnekilikti túsindirý joly mynadaı:
Aldymen kóptik jalǵaý degen tirkeske túsinik beriledi. Kóptik jalǵaýy jalǵanǵan sózine kóptik maǵyna berip, ony ekinshi bir sózben jalǵastyratyn bolǵandyqtan, bul qosymshaǵa berilgen ataý óziniń atqaratyn qyzmetine tolyq saı kelip, óziniń mazmunynyń qandaı ekenin birden ańǵartyp turǵanyn eskertemiz.
Ekinshi rette, kóptik jalǵaýynyń arnaýly – lar, - ler, - dar, - der, - tar, - ter tulǵaly jalǵaýynyń baryn jáne bulardyń býyn úndestigine baılanysty jýan, jińishke varıantta aıtylatynyn, sol tulǵada jazylatynyn balalar, kemeler, kólder, kitaptar, mektepter sózderi arqyly túsindiremiz.
Úshinshi rette, kóptik jalǵaýynyń qosymshalarynyń basqy dybystarynyń l, d, t, dybystarynan bastalatyn septeriniń syryn ashamyz. Bul jaıdy muǵalim kórnekiliktegi úshkil syzyq arqyly túsindiredi. Kóptik jalǵaýy jalǵanatyn sózderdiń sońy daýysty, sonor r, ý, ı dybystarynyń birine aıaqtalsa, kóptik jalǵaýy úndi l dybysynan bastalyp, - lar, - ler tulǵasynda jalǵanatyndyǵyn suraq - jaýap ádisimen ózderine jınaqtatyp, osy tárizdi mysaldar aıtqyzamyz. Mine, osyndaı jolmen kóptik jalǵaýynyń d, t dybystarynan bastalatyn sebebin túsindirip, mysaldardy ózderine tapsyramyz. Osy jolmen túsindirilgen jańa materıaldy oqýshylardyń qanshalyqty dárejede túsingendikterin baıqaý úshin, magnıtofondy paıdalana otyryp, mynadaı jattyǵý jumystaryn júrgizýge bolady.
Birinshiden, oqýshylarǵa mynadaı mazmunda jazylǵan kespe qaǵazdaryn úlestirip beremiz:
Daýysty dybysqa bitken eki sóz oılap, oǵan kóptik jalǵaýyn jalǵa.
Ónerpazdar, eginshiler sózderindegi kóptik jalǵaýy nelikten – dar, - ler bolyp tur?
Kúrekter, kilemder sózderindegi kóptik jalǵaýynyń túrlerine taldaý jasa.
Kóptik jalǵaýy qandaı jaǵdaıda «d» dybysynan bastalady, mysal keltir.
Kóptik jalǵaýy qandaı jaǵdaıda «t» dybysynan bastalady, mysal keltir.
Bul sıaqty kespe qaǵazdaryn úlestirip bergen soń, «Tyńdap otyryńdar, qatesi bolsa, túzeısińder» degen eskertý aıtyp, muǵalim kespe qaǵazy arqyly jaýap beretin oqýshylardyń jaýabyn úntaspaǵa jazyp alady da, ózderine qaıta tyńdatyp, oqýshy jaýabynyń durys ne teris ekenin tekseredi. Jańa materıaldy bulaısha bekitip, jattyqtyrý – sabaqty jandandyryp, túrlendirýdiń bir túri jáne balalardyń ynta - jigerin arttyrý úshin qolaıly.
Sondaı – aq, zat esim sózderiniń keıbir toby leksıka - semantıkalyq maǵynada qoldanylyp, olarǵa kóptik jalǵaýy jalǵanbaıtynyn da eskerý kerek. Kóptik jalǵaýda qoldanbaıtyn zat esimder naqty mysaldar tóńireginde mynadaı júıemen túsindiriledi:
Suıyqtyq uǵymdy bildiretin zat esimderdiń ataýlary: sý, shaı, sorpa.
Gaz tektes zat esimderdiń ataýlary: bý, tútin, shań.
Ýaq, untaq, maıda zat esimderdiń ataýlary: qant, un, qum.
Dereksiz zat esimderdiń ataýlary: qýanysh, shyndyq, ókinish.
Tabıǵat baılyǵy, ken ataýlary: altyn, mys, almas.
Tabıǵat qubylystarynyń ataýlary: jel, boran, qar.
Juptyq uǵymdy bildiretin zat esim ataýlary: kóz, qol, aıaq.
Kóptik kategorıasynyń negizgi gramatıkalyq maǵynasy – zattyń kóptigin bildirý. Osy negizgi maǵynalarymen birge kóptik jalǵaý basqa da maǵynalyq reńkterdi, mánderdi bildirýi múmkin ekendigin mysaldar arqyly túsindirý kerek. Mysaly, kóptik jalǵaýy san esimge, ústeýge jalǵanyp, sol sóz bildiretin uǵymnyń jalpy mólsherin, boljamyn bildiredi: jasy qyryq – tarda. Abstrakty zat esimderge jalǵanyp, onyń kóptigin emes, ár túrliligin nemese salmaq, mólsher, kólem esebin bildiredi: oı - lar, sý - lar. Daralyq mándegi zat ataýlaryna, jalqy esimderge jalǵanǵanda, olardyń óziniń kóptigin emes, kópke ortaq ekenin jáne onymen birge toptaý uǵymyn bildiredi: áke - ler, sheshe - ler. Zattyń óziniń kóptigin emes, kópke ortaqtyqty da bildiredi: as - taryńdy ishińder degende astyń kóptigi emes, ony ishetin adamnyń kóptigin bildiredi. Osyndaı ár jaqtyq maǵynada, maǵynalyq reńkte jumsalatyndyqtan, kóptik jalǵaýy ár túrli stıldik qyzmet atqaratyndyǵyn da aıta ketken jón.
Kóptik jalǵaýy keıde zat esimnen basqa da sóz taptaryna jalǵansa, olarǵa zattyq maǵyna ústep, zattandyryp turady. Kóptik jalǵaýdyń bul qasıeti árqashan durys túsindirile bermeıdi. Bul «Kóptik jalǵaýynyń bul jerdegi qyzmeti jurnaq qyzmetimen para - par derlik» - dep jalpy jalǵaýdyń tabıǵatyna tereń úńilmegendikten týyp otyr. (6, 7, 10) Birinshiden, basqa sóz taptaryn zattandyrý qasıeti tek kóptik jalǵaýda emes, septik, táýeldik jalǵaýda da jıi kezdesip otyrady: Erinshektiń erteńi taýsylmas, Bilimdiden shyqqan sóz, talaptyǵa bolsyn kez.(Abaı) Ekinshiden, kóptik, táýeldik jáne septik jalǵaýlarynyń bundaı qasıeti, basqa sóz taptarynan jasalǵanda, olardy zattandyryp jiberý qasıeti, bul tulǵalardyń zat esimge tán túrlený júıesi ekendigin, zat esimniń taza gramatıkalyq kategorıasy ekendigin dáleldeıdi.
Bir zattyń ekinshi bir zatqa táýeldi, menshikti, qatysty bolýy – tildegi
aqıqat qubylys. Bundaı zattar arasyndaǵy menshiktilik - táýeldik qatynas qandaı tilde bolsa da bar. Biraq ondaı uǵymdardyń gramatıkalyq máni men sıpaty, berilý amal - tásilderi barlyq tilderde birdeı, birkelki bola bermeıdi. Qazaq tilinde bul mán táýeldik jalǵaý arqyly jáne menshiktelýshi zat ataýy men býyn úndestigine baǵynbaıtyn – niki, - diki, - tiki qosymshaly sózdiń tirkesi arqyly beriledi. Osy arqyly, ıaǵnı, jaq túrlerine baılanysty táýeldilik
gramatıkalyq formalar negizinde berilýi arqyly qazaq tilinde táýeldik kategorıasy gramatıkalyq kategorıa bolyp qalyptasqan. Baǵdarlama boıynsha bul kategorıa İİ synyptan bastap, Úİİ synypqa deıin oqytylady. İİ synypta oqýshylar zat esimniń táýeldik jalǵaýy, táýeldik jalǵaýynyń İ, İİ jaqtary tek adamǵa aıtylatyny jaıly maǵlumat alsa, İİ, İÚ synyptarda bul maǵlumattardy qaıtalap ótedi.(14, 13, 5)
Al Ú, Úİİ synyptar aralyǵynda «Zat esimniń táýeldenýi» taqyrybyn oqytý barysynda mynadaı maqsat qoıylady: Táýeldik jalǵaýynyń táýeldik uǵymyn bildirip, únemi ilik septik jalǵaýly sózben baılanysta keletinin túsindirý; táýeldik jalǵaýynyń arnaýly úsh jaǵy bolatynyn jáne olardyń İ, İİ jaqtary tek adamǵa ǵana menshikti aıtylsa, İİİ jaq adamǵa da, basqa zattarǵa da qatysty ekenin bildirý; táýeldik jalǵaýynyń arnaýly qosymshalaryn meńgertý.
Serik Álıa Amantaıqyzy
Kýrstyq jumys
Mazmuny
İ. Kirispe
II. Negizgi bólim
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytý
1/1. Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytýdyń tıimdi
joldary
1/2. Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytýda jańa tehnologıalardy paıdalaný
İİİ. Qorytyndy
İÚ. Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi
Kirispe
Mektepte oqylatyn qazaq tili kýrsynyń baǵdarlamasynda zat esimniń gramatıkalyq kategorıalarynyń alatyn orny men ony oqytýdyń máni zor.
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytý - oqýshynyń sóıleý, jazý tili daǵdysynyń, mánerli oqýynyń, orfografıalyq, pýnktýasıalyq bilim daǵdylarynyń qalyptasýynyń, damýynyń negizgi kilti bolyp tabylady. Bul taqyrypty oqytý arqyly oqýshylarǵa zat esimniń gramatıkalyq kategorıalary tanytylady. Osy taqyryptan beriletin teorıalyq biliminiń aıasy keń. Atap aıtqanda, oqýshylar mynadaı bilim alady:
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalary týraly túsinik;
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqýdaǵy maqsat;
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalarynyń ózindik belgileri men erekshelikteri.
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalary taqyrybynan oqýshylarǵa tıanaqty bilim men daǵdy berý úshin, eń aldymen, materıaldy neshe saǵatta ótýge bolady, ár saǵatta ótilýge tıisti materıal kólemi men mazmuny jáne oqýshylarǵa burynnan tanys, tanys emestigi, eń sońynda oqýshylardyń qabyldaı alý qabilettiligi, óresi, daǵdylarynyń bar - joǵy sıaqty máselelerdi kún ilgeri oılastyra, josparlap alý qajettiligi týady.
Osylaı ótkiziletin materıal kólemi anyqtalyp alǵan soń, sol materıaldy tolyq meńgertý, árbir mınýtty bos jibermeý, ol úshin oqýshylardyń ózine jumys isteý, oı qorytyndysyn jasatý sıaqty máseleler maqsat etiledi.
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytý prınsıpi pedagogıkanyń dıdaktıkalyq prınsıpterine negizdelip oqytylady. Máselen, dıdaktıkanyń beriletin sabaq taqyryby ótken taqyryppen baılanystyrylyp otyrylýy kerek jáne ótiletin materıaldar birimen - biri tyǵyz baılanysty bolsyn degen erejesine negizdelip otyratyn bolsa, zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytý onyń aldynda ótilgen sóz quramymen baılanysty ótiledi.
Muǵalim zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytýda onyń mynadaı eki jaǵyna kóńil aýdarady:
Birinshi, zat esimniń gramatıkalyq kategorıalary týraly jańa taqyrypty bastamastan buryn, oqýshylardyń bastaýysh mektepte odan ótken materıaldaryn esine túsirip, sony Ú synyp kóleminde ótiletin materıaldy bilgizýge jetek ete otyryp túsindiredi. Ol úshin bastaýysh mektepte ótiletin zat esim túrlenýiniń baǵdarlamalyq kólemin jaqsy bilip, ony qandaı joldarmen baılanystyrýdyń tásilderin belgilep qoıady. Ondaı tásilder ár túrli bolady.
Keıbir muǵalimder bastaýyshta ótilgen zat esimniń kategorıalarynyń negizgi erekshelikterin qamtıtyn suraqtar qoıyp, sol suraqtarǵa oqýshylardyń ózderine jaýap bergizip, mysaldar keltirý jolymen qaıtalap baryp, jańa taqyryppen baılanystyrady.
Keıbir muǵalimder bastaýyshta ótilgen zat esimniń gramatıkalyq kategorıalarynyń baǵdarlamalyq kólemin qamtyǵan mátinderdi taldatyp aıtqyzyp, sony jańa taqyryppen baılanystyrady.
Ekinshiden, muǵalim Ú synyp kóleminde oqylatyn zat esimniń gramatıkalyq kategorıalarynyń erekshelikterin oqýshylarǵa júıeli jáne dál túsindirý úshin, tilimizdegi sózderdiń quramyna, leksıkalyq maǵynasyna qaraı alýan túrli ózgeretindigin baıqatady.
Oqytý tek bilim berý ǵana emes, sonymen birge balalardy jan - jaqty jetildirý jáne tárbıeleý, sheberlik jáne daǵdymen qarýlandyra túsý bolyp sanalady. Sondyqtan da zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn meńgertý úshin iriktelip alynatyn materıaldar oqýshylarǵa tárbıe berý jaǵynan da mańyzdy, baǵaly bolýǵa tıis. Al sabaq júrgizý prosesinde qoldanylatyn metodıkalyq ádis - tásilder taqyrypty oqýshylar túsiný úshin jaǵdaı jasap qana qoımaı, soǵan sáıkes balalardyń jan - jaqty damýyna áser etetindeı bolǵany jón.
Negizgi bólim
Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytý
1/1 Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn oqytýdyń tıimdi joldary
Zat esimniń basqa sóz taptarynan erekshelenetin bir belgisi – kóptik, táýeldik, septik, jiktik kategorıalarynyń bolýy. Zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryn shyǵarmashylyq turǵyda júıeli oqytý jáne ony oqýshylarǵa sapaly bilgizip, tıanaqty meńgertý oǵan kerekti ádistemelik ádis - tásilderdi durys qoldanyp otyrýǵa baılanysty. Ol úshin muǵalim zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryna tán belgilerin baǵdarlama boıynsha josparlap, odan uıymdastyrylatyn sabaq túrleri men ótiletin materıaldardyń kólemine qaraı ádisterin belgileıdi. Ol ádisterdiń jeke tásilderin utymdy qoldanýdyń nátıjesinde zat esimniń gramatıkalyq kategorıalaryna tán belgileri shyǵarmashylyq turǵyda túsindiriledi.
Baǵdarlama boıynsha zat esimniń morfologıalyq belgileri İİ synyptan bastap oqytylady. İİ synypta zat esimniń jekeshe, kópshe túri, kópsheniń morfologıalyq belgisi ótiledi de, İİİ – İÚ synyptarda bul qaıtalanyp oqytylady. Ú synyp oqýshylaryna zat esimniń jekeshe, kópshe túrleri bastaýysh mekteptiń ózinde tanys bolǵandyqtan, endi olardy gramatıkalyq turǵydan túsindirý qajet. Bul úshin birdeı zattyń jeke jáne birnesheýi beınelengen sýretterdi paıdalanýǵa bolady. Muǵalim solardyń maǵynasyn túsindirý arqyly zat esimniń jekeshe, kópshe túri bolatynyn ańǵartady. Zat esimderdiń jekeshe, kópshe tulǵada jumsalatyny, zattyń kóptigin bildirý úshin kóptik jalǵaýy jalǵanatyny týraly erejemen tanystyrady. Sonymen qatar oqýshylarǵa kóptik jalǵaýynyń qosymshalaryn, olardyń sózderge jalǵaný varıanttaryn shatastyryp alýshylyq jáne nelikten bir jalǵaýdyń túrlenip varıantqa bólinip ketý zańdylyqtaryn mektep qabyrǵasynan úıretýdiń mańyzy zor. Ol úshin býyn úndestigi men dybys úndestigi eske túsirilip qaıtalanylady da, úndestik zańyna baılanysty sózderdiń sońǵy býynynyń jýan, jińishke áýenine qaraı úılesip kelýine baılanysty ekendigi túsindiriledi.
Kóptik jalǵaýynyń qosymshalaryn, olardyń sózderge úndestik zańynyń zańdylyǵyna boı usyna jalǵanatyn ereksheligin mynadaı kórnekilik arqyly túsindirýge bolady.(2, 4, 8, 11)
Bul kórnekilikti túsindirý joly mynadaı:
Aldymen kóptik jalǵaý degen tirkeske túsinik beriledi. Kóptik jalǵaýy jalǵanǵan sózine kóptik maǵyna berip, ony ekinshi bir sózben jalǵastyratyn bolǵandyqtan, bul qosymshaǵa berilgen ataý óziniń atqaratyn qyzmetine tolyq saı kelip, óziniń mazmunynyń qandaı ekenin birden ańǵartyp turǵanyn eskertemiz.
Ekinshi rette, kóptik jalǵaýynyń arnaýly – lar, - ler, - dar, - der, - tar, - ter tulǵaly jalǵaýynyń baryn jáne bulardyń býyn úndestigine baılanysty jýan, jińishke varıantta aıtylatynyn, sol tulǵada jazylatynyn balalar, kemeler, kólder, kitaptar, mektepter sózderi arqyly túsindiremiz.
Úshinshi rette, kóptik jalǵaýynyń qosymshalarynyń basqy dybystarynyń l, d, t, dybystarynan bastalatyn septeriniń syryn ashamyz. Bul jaıdy muǵalim kórnekiliktegi úshkil syzyq arqyly túsindiredi. Kóptik jalǵaýy jalǵanatyn sózderdiń sońy daýysty, sonor r, ý, ı dybystarynyń birine aıaqtalsa, kóptik jalǵaýy úndi l dybysynan bastalyp, - lar, - ler tulǵasynda jalǵanatyndyǵyn suraq - jaýap ádisimen ózderine jınaqtatyp, osy tárizdi mysaldar aıtqyzamyz. Mine, osyndaı jolmen kóptik jalǵaýynyń d, t dybystarynan bastalatyn sebebin túsindirip, mysaldardy ózderine tapsyramyz. Osy jolmen túsindirilgen jańa materıaldy oqýshylardyń qanshalyqty dárejede túsingendikterin baıqaý úshin, magnıtofondy paıdalana otyryp, mynadaı jattyǵý jumystaryn júrgizýge bolady.
Birinshiden, oqýshylarǵa mynadaı mazmunda jazylǵan kespe qaǵazdaryn úlestirip beremiz:
Daýysty dybysqa bitken eki sóz oılap, oǵan kóptik jalǵaýyn jalǵa.
Ónerpazdar, eginshiler sózderindegi kóptik jalǵaýy nelikten – dar, - ler bolyp tur?
Kúrekter, kilemder sózderindegi kóptik jalǵaýynyń túrlerine taldaý jasa.
Kóptik jalǵaýy qandaı jaǵdaıda «d» dybysynan bastalady, mysal keltir.
Kóptik jalǵaýy qandaı jaǵdaıda «t» dybysynan bastalady, mysal keltir.
Bul sıaqty kespe qaǵazdaryn úlestirip bergen soń, «Tyńdap otyryńdar, qatesi bolsa, túzeısińder» degen eskertý aıtyp, muǵalim kespe qaǵazy arqyly jaýap beretin oqýshylardyń jaýabyn úntaspaǵa jazyp alady da, ózderine qaıta tyńdatyp, oqýshy jaýabynyń durys ne teris ekenin tekseredi. Jańa materıaldy bulaısha bekitip, jattyqtyrý – sabaqty jandandyryp, túrlendirýdiń bir túri jáne balalardyń ynta - jigerin arttyrý úshin qolaıly.
Sondaı – aq, zat esim sózderiniń keıbir toby leksıka - semantıkalyq maǵynada qoldanylyp, olarǵa kóptik jalǵaýy jalǵanbaıtynyn da eskerý kerek. Kóptik jalǵaýda qoldanbaıtyn zat esimder naqty mysaldar tóńireginde mynadaı júıemen túsindiriledi:
Suıyqtyq uǵymdy bildiretin zat esimderdiń ataýlary: sý, shaı, sorpa.
Gaz tektes zat esimderdiń ataýlary: bý, tútin, shań.
Ýaq, untaq, maıda zat esimderdiń ataýlary: qant, un, qum.
Dereksiz zat esimderdiń ataýlary: qýanysh, shyndyq, ókinish.
Tabıǵat baılyǵy, ken ataýlary: altyn, mys, almas.
Tabıǵat qubylystarynyń ataýlary: jel, boran, qar.
Juptyq uǵymdy bildiretin zat esim ataýlary: kóz, qol, aıaq.
Kóptik kategorıasynyń negizgi gramatıkalyq maǵynasy – zattyń kóptigin bildirý. Osy negizgi maǵynalarymen birge kóptik jalǵaý basqa da maǵynalyq reńkterdi, mánderdi bildirýi múmkin ekendigin mysaldar arqyly túsindirý kerek. Mysaly, kóptik jalǵaýy san esimge, ústeýge jalǵanyp, sol sóz bildiretin uǵymnyń jalpy mólsherin, boljamyn bildiredi: jasy qyryq – tarda. Abstrakty zat esimderge jalǵanyp, onyń kóptigin emes, ár túrliligin nemese salmaq, mólsher, kólem esebin bildiredi: oı - lar, sý - lar. Daralyq mándegi zat ataýlaryna, jalqy esimderge jalǵanǵanda, olardyń óziniń kóptigin emes, kópke ortaq ekenin jáne onymen birge toptaý uǵymyn bildiredi: áke - ler, sheshe - ler. Zattyń óziniń kóptigin emes, kópke ortaqtyqty da bildiredi: as - taryńdy ishińder degende astyń kóptigi emes, ony ishetin adamnyń kóptigin bildiredi. Osyndaı ár jaqtyq maǵynada, maǵynalyq reńkte jumsalatyndyqtan, kóptik jalǵaýy ár túrli stıldik qyzmet atqaratyndyǵyn da aıta ketken jón.
Kóptik jalǵaýy keıde zat esimnen basqa da sóz taptaryna jalǵansa, olarǵa zattyq maǵyna ústep, zattandyryp turady. Kóptik jalǵaýdyń bul qasıeti árqashan durys túsindirile bermeıdi. Bul «Kóptik jalǵaýynyń bul jerdegi qyzmeti jurnaq qyzmetimen para - par derlik» - dep jalpy jalǵaýdyń tabıǵatyna tereń úńilmegendikten týyp otyr. (6, 7, 10) Birinshiden, basqa sóz taptaryn zattandyrý qasıeti tek kóptik jalǵaýda emes, septik, táýeldik jalǵaýda da jıi kezdesip otyrady: Erinshektiń erteńi taýsylmas, Bilimdiden shyqqan sóz, talaptyǵa bolsyn kez.(Abaı) Ekinshiden, kóptik, táýeldik jáne septik jalǵaýlarynyń bundaı qasıeti, basqa sóz taptarynan jasalǵanda, olardy zattandyryp jiberý qasıeti, bul tulǵalardyń zat esimge tán túrlený júıesi ekendigin, zat esimniń taza gramatıkalyq kategorıasy ekendigin dáleldeıdi.
Bir zattyń ekinshi bir zatqa táýeldi, menshikti, qatysty bolýy – tildegi
aqıqat qubylys. Bundaı zattar arasyndaǵy menshiktilik - táýeldik qatynas qandaı tilde bolsa da bar. Biraq ondaı uǵymdardyń gramatıkalyq máni men sıpaty, berilý amal - tásilderi barlyq tilderde birdeı, birkelki bola bermeıdi. Qazaq tilinde bul mán táýeldik jalǵaý arqyly jáne menshiktelýshi zat ataýy men býyn úndestigine baǵynbaıtyn – niki, - diki, - tiki qosymshaly sózdiń tirkesi arqyly beriledi. Osy arqyly, ıaǵnı, jaq túrlerine baılanysty táýeldilik
gramatıkalyq formalar negizinde berilýi arqyly qazaq tilinde táýeldik kategorıasy gramatıkalyq kategorıa bolyp qalyptasqan. Baǵdarlama boıynsha bul kategorıa İİ synyptan bastap, Úİİ synypqa deıin oqytylady. İİ synypta oqýshylar zat esimniń táýeldik jalǵaýy, táýeldik jalǵaýynyń İ, İİ jaqtary tek adamǵa aıtylatyny jaıly maǵlumat alsa, İİ, İÚ synyptarda bul maǵlumattardy qaıtalap ótedi.(14, 13, 5)
Al Ú, Úİİ synyptar aralyǵynda «Zat esimniń táýeldenýi» taqyrybyn oqytý barysynda mynadaı maqsat qoıylady: Táýeldik jalǵaýynyń táýeldik uǵymyn bildirip, únemi ilik septik jalǵaýly sózben baılanysta keletinin túsindirý; táýeldik jalǵaýynyń arnaýly úsh jaǵy bolatynyn jáne olardyń İ, İİ jaqtary tek adamǵa ǵana menshikti aıtylsa, İİİ jaq adamǵa da, basqa zattarǵa da qatysty ekenin bildirý; táýeldik jalǵaýynyń arnaýly qosymshalaryn meńgertý.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
