Zat esimniń sóılemdegi qyzmeti
Ońtústik Qazaqstan oblysy, Arys aýdany,
M.Shahanov atyndaǵy jalpy orta mektebi
Qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi
Polatova Aınur Múslimbekqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Zat esimniń sóılemdegi qyzmeti.
Sabaqtyń maqsaty:
1.Bilimdilik: Oqýshylarǵa zat esimniń sıntaksıstik qyzmeti týraly lıngvısıkalyq bilim berý, jattyǵý jumystary arqyly bekitý.
2.Tárbıelik: Oqýshylardy ádeptilikke, izgilikke tárbıeleý.
3.Damytýshylyq: Oqýshylardyń sıntaksıstik taldaý jasaý daǵdylaryn damytý.
Sabaqtyń tıpi: aralas sabaq
Sabaqtyń túri: dástúrli sabaq
Sabaqtyń ádis-tásili: túsindirý, suraq-jaýap, jattyǵý
Sabaqtyń kórnekiligi: lıngvısıkalyq keste
Pánaralyq baılanys: qazaq ádebıeti
Sabaqtyń barysy:
İ.Uıymdastyrý kezeńi: 1.Oqýshylarmen sálemdesý
2.Oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý
3.Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý
II. Úı tapsyrmasyn tekserý: Jiktik jalǵaýy týraly túsinik. 50-jattyǵý.
III. Jańa taqyrypty túsindirý:
1.Taqtaǵa jazylǵan mysaldar arqyly túsindirý.
1.Taýlardan ózen aǵar sarqyraǵan.
2 Aq basty Alataýdyń Jambylymyn
3. Daırabaı ári kúıshi, ánshi, aqyn (qandaı?) adam bolǵan.
4. Kók torǵyn Kókshetaýdy munar basqan, Bastary kókke baılap bulttan asqan. (S.Seıfýllın)
5. Kókke qaraı qanat qaǵyp, Aqqý ketti buldyrap
2. Oqýshylarǵa teorıalyq bilim berý.
Zat esimniń sóılemdegi qyzmeti onyń qaı septik jalǵaýynda jumsalýyna baılanysty.
Zat esim ataý septikte turyp, kim? ne? degen suraqqa jaýap berip, sóılemde oıdyń ıesi bolady. Mysaly: Taýlardan ózen aǵar sarqyraǵan. (Y.Altynsarın) Bul sóılemde ózen sózi ataý septikte turyp (ne aǵar?), bastaýysh qyzmetin atqaryp tur.
Zat esim jiktelip kelip, sóılemniń baıandaýyshy da bolady. 3-jaqta jiktelgen sózdiń jiktik jalǵaýy bolmaıdy. Mysaly; Aq basty Alataýdyń Jambylymyn. (Jambyl) Yntymaq-aq ótpes saýyt. (Mátel) Bul sóılemderde Jambylymyn (men kimmin?),saýyt (yntymaq-ne?) degen sózder 1 jáne 3 jaqta jiktelip kelip, baıandaýysh bolyp tur.
Zat esim ilik septikte nemese túbir tulǵada turyp, anyqtaýysh bolady. Mysaly: Abaıdyń qonaqtary ymyrt jabylar kezde ǵana kórindi. (M.Áýezov) Daırabaı ári kúıshi, ánshi, aqyn (qandaı?) adam bolǵan. Mundaǵy zat esimder týyndy jáne negizgi túbir tulǵada turyp, anyqtaýysh qyzmetin atqaryp tur.
Zat esim tabys septikte jáne barys, jatys, shyǵys, kómektes septikterde turyp, tolyqtaýysh ta bolady. Mysaly: Kók torǵyn Kókshetaýdy munar basqan, Bastary kókke baılap bulttan asqan. (S.Seıfýllın) Bul sóılemde Kókshetaýdy (neni munar basqan?) tabys septikte turyp, bulttan (neden asqan?) shyǵys septikte kelip, tolyqtaýysh bolyp tur.
Zat esim barys, jatys, shyǵys, kómektes septikterde turyp nemese túbir tulǵada mezgildik, meken-baǵyttyq, seep-maqsattyq mándegi shylaýlarmen tirkesip kelip, pysyqtaýysh ta bolady: Mysaly: Ormannyń Ońtústik jaq búıirinen jol shyqty aıdahardaı ıirilgen. (S.Máýlenov) Kókke qaraı qanat qaǵyp, Aqqý ketti buldyrap (S.Seıfýllın) Bul sóılemderde búıirinen (qaıdan jol shyqty?) Shyǵys septikte, al kókke qaraı (qaıda? qanat qaǵyp?) barys septiktegi sózdiń ústine qaraı shylaýy tirkesip, pysyqtaýysh bolyp tur.
Qosymsha túsinik.
Bastaýysh synyptarda sóılem músheleri turlaýly jáne turlaýsyz músheler dep ekige bólip oqytylǵany belgili. Sóılemniń turlaýly múshelerine bastaýysh pen baıandaýysh, turlaýsyz múshelerine anyqtaýysh, tolyqtaýysh, pysqtaýysh jatatyn.
Sóılemdegi árbir tolyq maǵynaly sóz túrlenip kelip, belgili bir suraqqa jaýap beredi de, sóılemniń bir múshesiniń qyzmetin atqarady. Máselen, bastaýysh kim? ne? kimder? neler? kimim? nem? qaısysy? qanshasy? nesheýi? degen sıaqty suraqtarǵa jaýap beredi de, baıandaýysh bildiretin is-qımyldyń ıesi bolady. Mysaly: Meniń týǵan jerim- Almaty. Ákesi-qurylysshy.
Baıandaýysh bastaýyshtyń atqarǵan is-qımylyn nemese bastaýyshtyń kim, ne ekendigin kórsetedi. Baıandaýyshqa suraq bastaýyshpen baılanystyryla jáne qaı sóz tabynan jasalǵanyna qaraı qoıylady. Mysaly: Er joldasy-táýekel. (Er joldasy ne?) Qyzdyń belbeýi ádemi. (Belbeýi qandaı?) Aǵasy-stýdent. (Aǵasy kim?) t.b.
Anyqtaýysh-zat esimnen nemese zat esim ornyna júretin basqa da sóz taptarynan bolǵan múshelermen baılanysyp, olardy syn-sapa,
san-mólsher, menshiktilik-táýeldilik jaǵynan sıpattaıtyn turlaýsyz múshe. Anyqtaýysh qandaı? qaı? qansha? neshe? kimniń? neniń? degen suraqtarǵa jaýap beredi. Mysaly: Ór Altaıǵa, arý Altaıǵa kóktem keldi. (qandaı Altaıǵa, qaı Altaıǵa?) Altaı keýdesinen eki júz ózen arqyrap, etekke enteleı qulaıdy. (qansha ózen?)
Tolyqtaýysh-sóılemde ózi tolyqtaıtyn múshesimen tabys, barys, shyǵys, kómektes septikteriniń birinde turyp, onymen zattyq uǵymda baılanysatyn turlaýsyz múshe. Sondyqtan tolyqtaýysh kimdi? neni? kimge? nege? kimnen? neden? kimde? nede? kimmen? nemen? degen suraqtarǵa jaýap beredi. Mysaly: Saǵıt aq oramalǵa túıilgen bir nárseni qolyna ustatyp ketti. (S.M.) (Nege túıilgen? Neni ustatyp ketti? Nege ustatyp ketti?) Abaı muny bilip júr edi. (M.Á.) (Neni bilip júr edi?)
Pysyqtaýysh-sóılemde etistikten bolǵan múshelermen baılanysqa túsip, is-qımyldyń amalyn, mezgilin, mekenin, sebebin, maqsatyn, san-mólsherlik sıpatyn bildiretin turlaýsyz múshe. Pysyqtaýysh qaıda? qaıdan? qashan? qalaı? qaıtip? ne úshin? ne maqsatpen? ne sebepten? degen suraqtarǵa jaýap beredi. Mysaly: Erteń ol Qarqaralyǵa júrmek. (M.Á.) (qashan júrmek? Qaıda júrmek?) Biz jemisti ómir súrý úshin asyǵaıyq. (Z.Sh.) (Ne úshin asyǵaıyq?)
3. Lıngvısıkalyq keste arqyly túsindirý.
1. Seniń atyń tura tursyn,
Meniń atym júre tursyn.
2. Óner aldy –qyzyl til.
3. Sheberdiń qoly ortaq.
Sheshenniń tili ortaq.
4. Otan ottan da ystyq.
5. Kókke qaraı qanat qaǵyp,
Aqqý ketti buldyrap.
(S.S.)
IV. Jańa sabaqty bekitý.
Oqýlyqpen jumys
49-jattyǵý (jazbasha)
Mátindi oqyp, quramyndaǵy zat esimderdiń qaı septikte turǵanyn jáne qaı sóılemniń qaı múshesi ekenin aıtyńdar.
Úlgi: parashútpen-kómektes septiginde, sóılemde tolyqtaýysh qyzmetin atqaryp tur.
Parashút.
Parashútpen, ushaqtan sekirýge qumar boldym. Osy oıymdy oryndaýǵa tyrystym. Áýeli parashútpen munaradan sekirip úırendim. Sodan keıin ushaqtan sekirýge talpyndym. Bir kúni tańerteń belime parashút baılap ushaqqa mindim. Ushaq jerden eki kılometrdeı bıikke kóterildi. Men sekirýge ázirlenip, eptep ushaqtyń qanatyna shyqtym. Sol kezde ushqysh qolyn kóterdi. Ushaqtyń qanatynan tómen qaraı sekirdim. Azdan keıin bir selosynyń qasyna kelip tústim.
(T.Bıgeldınov)
50-jattyǵý (aýyzsha)
Qoralar qalady qańyrap,
Ertemen qoı órip ketedi,
Momaqan qozylar mańyrap,
Únderi kósh jerge jetedi.
(Q.Myrzalıev)
51-jattyǵý (jazbasha)
Úlgi: İ Men dárigermin. Biz dárigermiz.
İİ Sen dárigersiń. Sender dárigersińder.
Siz dárigersiz Sizder dárigersizder
İİİ Ol – dáriger Olar – dárigerler
Dáriger. Azamat. Injener. Oqýshy.
52-jattyǵý.
Sıntaksıstik taldaý jasaý.
Aýyldyń shetkeri jaǵynda shaǵyn ózen aǵyp jatyr. Ózenniń ústine kópir ornalasqan. Kópirdiń jıegi sementpen bekitilgen. Kópir ústinde aǵylyp jatqan mashınalar. Jamal dóńestiń tóbesinde tur. Keshke aýada esik aldynda erkin sóılesken úı ishiniń áńgimesi Jamaldyń qulaǵyna anyq estiledi. Aýyldyń syrtyndaǵy jolmen jolaýshylar ketip barady.
V .Úıge tapsyrma berý: 53 - jattyǵý
Zat esimniń sóılemdegi qyzmeti
VI. Oqýshylardyń jaýaptaryn baǵalaý.
M.Shahanov atyndaǵy jalpy orta mektebi
Qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi
Polatova Aınur Múslimbekqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Zat esimniń sóılemdegi qyzmeti.
Sabaqtyń maqsaty:
1.Bilimdilik: Oqýshylarǵa zat esimniń sıntaksıstik qyzmeti týraly lıngvısıkalyq bilim berý, jattyǵý jumystary arqyly bekitý.
2.Tárbıelik: Oqýshylardy ádeptilikke, izgilikke tárbıeleý.
3.Damytýshylyq: Oqýshylardyń sıntaksıstik taldaý jasaý daǵdylaryn damytý.
Sabaqtyń tıpi: aralas sabaq
Sabaqtyń túri: dástúrli sabaq
Sabaqtyń ádis-tásili: túsindirý, suraq-jaýap, jattyǵý
Sabaqtyń kórnekiligi: lıngvısıkalyq keste
Pánaralyq baılanys: qazaq ádebıeti
Sabaqtyń barysy:
İ.Uıymdastyrý kezeńi: 1.Oqýshylarmen sálemdesý
2.Oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý
3.Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý
II. Úı tapsyrmasyn tekserý: Jiktik jalǵaýy týraly túsinik. 50-jattyǵý.
III. Jańa taqyrypty túsindirý:
1.Taqtaǵa jazylǵan mysaldar arqyly túsindirý.
1.Taýlardan ózen aǵar sarqyraǵan.
2 Aq basty Alataýdyń Jambylymyn
3. Daırabaı ári kúıshi, ánshi, aqyn (qandaı?) adam bolǵan.
4. Kók torǵyn Kókshetaýdy munar basqan, Bastary kókke baılap bulttan asqan. (S.Seıfýllın)
5. Kókke qaraı qanat qaǵyp, Aqqý ketti buldyrap
2. Oqýshylarǵa teorıalyq bilim berý.
Zat esimniń sóılemdegi qyzmeti onyń qaı septik jalǵaýynda jumsalýyna baılanysty.
Zat esim ataý septikte turyp, kim? ne? degen suraqqa jaýap berip, sóılemde oıdyń ıesi bolady. Mysaly: Taýlardan ózen aǵar sarqyraǵan. (Y.Altynsarın) Bul sóılemde ózen sózi ataý septikte turyp (ne aǵar?), bastaýysh qyzmetin atqaryp tur.
Zat esim jiktelip kelip, sóılemniń baıandaýyshy da bolady. 3-jaqta jiktelgen sózdiń jiktik jalǵaýy bolmaıdy. Mysaly; Aq basty Alataýdyń Jambylymyn. (Jambyl) Yntymaq-aq ótpes saýyt. (Mátel) Bul sóılemderde Jambylymyn (men kimmin?),saýyt (yntymaq-ne?) degen sózder 1 jáne 3 jaqta jiktelip kelip, baıandaýysh bolyp tur.
Zat esim ilik septikte nemese túbir tulǵada turyp, anyqtaýysh bolady. Mysaly: Abaıdyń qonaqtary ymyrt jabylar kezde ǵana kórindi. (M.Áýezov) Daırabaı ári kúıshi, ánshi, aqyn (qandaı?) adam bolǵan. Mundaǵy zat esimder týyndy jáne negizgi túbir tulǵada turyp, anyqtaýysh qyzmetin atqaryp tur.
Zat esim tabys septikte jáne barys, jatys, shyǵys, kómektes septikterde turyp, tolyqtaýysh ta bolady. Mysaly: Kók torǵyn Kókshetaýdy munar basqan, Bastary kókke baılap bulttan asqan. (S.Seıfýllın) Bul sóılemde Kókshetaýdy (neni munar basqan?) tabys septikte turyp, bulttan (neden asqan?) shyǵys septikte kelip, tolyqtaýysh bolyp tur.
Zat esim barys, jatys, shyǵys, kómektes septikterde turyp nemese túbir tulǵada mezgildik, meken-baǵyttyq, seep-maqsattyq mándegi shylaýlarmen tirkesip kelip, pysyqtaýysh ta bolady: Mysaly: Ormannyń Ońtústik jaq búıirinen jol shyqty aıdahardaı ıirilgen. (S.Máýlenov) Kókke qaraı qanat qaǵyp, Aqqý ketti buldyrap (S.Seıfýllın) Bul sóılemderde búıirinen (qaıdan jol shyqty?) Shyǵys septikte, al kókke qaraı (qaıda? qanat qaǵyp?) barys septiktegi sózdiń ústine qaraı shylaýy tirkesip, pysyqtaýysh bolyp tur.
Qosymsha túsinik.
Bastaýysh synyptarda sóılem músheleri turlaýly jáne turlaýsyz músheler dep ekige bólip oqytylǵany belgili. Sóılemniń turlaýly múshelerine bastaýysh pen baıandaýysh, turlaýsyz múshelerine anyqtaýysh, tolyqtaýysh, pysqtaýysh jatatyn.
Sóılemdegi árbir tolyq maǵynaly sóz túrlenip kelip, belgili bir suraqqa jaýap beredi de, sóılemniń bir múshesiniń qyzmetin atqarady. Máselen, bastaýysh kim? ne? kimder? neler? kimim? nem? qaısysy? qanshasy? nesheýi? degen sıaqty suraqtarǵa jaýap beredi de, baıandaýysh bildiretin is-qımyldyń ıesi bolady. Mysaly: Meniń týǵan jerim- Almaty. Ákesi-qurylysshy.
Baıandaýysh bastaýyshtyń atqarǵan is-qımylyn nemese bastaýyshtyń kim, ne ekendigin kórsetedi. Baıandaýyshqa suraq bastaýyshpen baılanystyryla jáne qaı sóz tabynan jasalǵanyna qaraı qoıylady. Mysaly: Er joldasy-táýekel. (Er joldasy ne?) Qyzdyń belbeýi ádemi. (Belbeýi qandaı?) Aǵasy-stýdent. (Aǵasy kim?) t.b.
Anyqtaýysh-zat esimnen nemese zat esim ornyna júretin basqa da sóz taptarynan bolǵan múshelermen baılanysyp, olardy syn-sapa,
san-mólsher, menshiktilik-táýeldilik jaǵynan sıpattaıtyn turlaýsyz múshe. Anyqtaýysh qandaı? qaı? qansha? neshe? kimniń? neniń? degen suraqtarǵa jaýap beredi. Mysaly: Ór Altaıǵa, arý Altaıǵa kóktem keldi. (qandaı Altaıǵa, qaı Altaıǵa?) Altaı keýdesinen eki júz ózen arqyrap, etekke enteleı qulaıdy. (qansha ózen?)
Tolyqtaýysh-sóılemde ózi tolyqtaıtyn múshesimen tabys, barys, shyǵys, kómektes septikteriniń birinde turyp, onymen zattyq uǵymda baılanysatyn turlaýsyz múshe. Sondyqtan tolyqtaýysh kimdi? neni? kimge? nege? kimnen? neden? kimde? nede? kimmen? nemen? degen suraqtarǵa jaýap beredi. Mysaly: Saǵıt aq oramalǵa túıilgen bir nárseni qolyna ustatyp ketti. (S.M.) (Nege túıilgen? Neni ustatyp ketti? Nege ustatyp ketti?) Abaı muny bilip júr edi. (M.Á.) (Neni bilip júr edi?)
Pysyqtaýysh-sóılemde etistikten bolǵan múshelermen baılanysqa túsip, is-qımyldyń amalyn, mezgilin, mekenin, sebebin, maqsatyn, san-mólsherlik sıpatyn bildiretin turlaýsyz múshe. Pysyqtaýysh qaıda? qaıdan? qashan? qalaı? qaıtip? ne úshin? ne maqsatpen? ne sebepten? degen suraqtarǵa jaýap beredi. Mysaly: Erteń ol Qarqaralyǵa júrmek. (M.Á.) (qashan júrmek? Qaıda júrmek?) Biz jemisti ómir súrý úshin asyǵaıyq. (Z.Sh.) (Ne úshin asyǵaıyq?)
3. Lıngvısıkalyq keste arqyly túsindirý.
1. Seniń atyń tura tursyn,
Meniń atym júre tursyn.
2. Óner aldy –qyzyl til.
3. Sheberdiń qoly ortaq.
Sheshenniń tili ortaq.
4. Otan ottan da ystyq.
5. Kókke qaraı qanat qaǵyp,
Aqqý ketti buldyrap.
(S.S.)
IV. Jańa sabaqty bekitý.
Oqýlyqpen jumys
49-jattyǵý (jazbasha)
Mátindi oqyp, quramyndaǵy zat esimderdiń qaı septikte turǵanyn jáne qaı sóılemniń qaı múshesi ekenin aıtyńdar.
Úlgi: parashútpen-kómektes septiginde, sóılemde tolyqtaýysh qyzmetin atqaryp tur.
Parashút.
Parashútpen, ushaqtan sekirýge qumar boldym. Osy oıymdy oryndaýǵa tyrystym. Áýeli parashútpen munaradan sekirip úırendim. Sodan keıin ushaqtan sekirýge talpyndym. Bir kúni tańerteń belime parashút baılap ushaqqa mindim. Ushaq jerden eki kılometrdeı bıikke kóterildi. Men sekirýge ázirlenip, eptep ushaqtyń qanatyna shyqtym. Sol kezde ushqysh qolyn kóterdi. Ushaqtyń qanatynan tómen qaraı sekirdim. Azdan keıin bir selosynyń qasyna kelip tústim.
(T.Bıgeldınov)
50-jattyǵý (aýyzsha)
Qoralar qalady qańyrap,
Ertemen qoı órip ketedi,
Momaqan qozylar mańyrap,
Únderi kósh jerge jetedi.
(Q.Myrzalıev)
51-jattyǵý (jazbasha)
Úlgi: İ Men dárigermin. Biz dárigermiz.
İİ Sen dárigersiń. Sender dárigersińder.
Siz dárigersiz Sizder dárigersizder
İİİ Ol – dáriger Olar – dárigerler
Dáriger. Azamat. Injener. Oqýshy.
52-jattyǵý.
Sıntaksıstik taldaý jasaý.
Aýyldyń shetkeri jaǵynda shaǵyn ózen aǵyp jatyr. Ózenniń ústine kópir ornalasqan. Kópirdiń jıegi sementpen bekitilgen. Kópir ústinde aǵylyp jatqan mashınalar. Jamal dóńestiń tóbesinde tur. Keshke aýada esik aldynda erkin sóılesken úı ishiniń áńgimesi Jamaldyń qulaǵyna anyq estiledi. Aýyldyń syrtyndaǵy jolmen jolaýshylar ketip barady.
V .Úıge tapsyrma berý: 53 - jattyǵý
Zat esimniń sóılemdegi qyzmeti
VI. Oqýshylardyń jaýaptaryn baǵalaý.
You Might Also Like
