Septik jalǵaý
Ońtústik Qazaqstan oblysy, Arys aýdany,
M.Shahanov atyndaǵy jalpy orta mektebi
Qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi
Polatova Aınur Múslimbekqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Septik jalǵaý.
Sabaqtyń maqsaty:
1.Bilimdilik: Septik jalǵaýlary týraly alǵan teorıalyq bilimderin oqýshy esinde qaıta jańǵyrtý, tereńdete túsý.
2.Tárbıelik: Ultymyzdyń salt-dástúrin baǵalap, dáripteýge tárbıeleý.
3.Damytýshylyq: Ótken sabaqtardan alǵan bilimderin qaıtalaýǵa arnalǵan ár túrli jattyǵýlar arqyly balalardy tez oılanyp, jaýaptaryn tıanaqty, júıeli aıta alýǵa daǵdylandyrý. Mánerlep oqýǵa baýlý.
Sabaqtyń tıpi: aralas sabaq
Sabaqtyń túri: dástúrli sabaq
Sabaqtyń ádis-tásili: suraq-jaýap, taqtamen, úlestirmeli kespe qaǵazdarmen , mátinmen aýyzsha, jazbasha jumystary.
Sabaqtyń kórnekiligi: lıngvısıkalyq keste.
Pánaralyq baılanys: qazaq ádebıeti, halyqtyq pedagogıka
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi: 1.Oqýshylarmen sálemdesý
2.Oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý
3.Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý
II. Úı tapsyrmasyn tekserý:
1. 40 jattyǵý
2. Táýeldik jalǵaý
III. Jańa taqyrypty túsindirý:
1. Taqtaǵa jazylǵan sóılemder arqyly túsindirý.
Injenerdiń jańa josparynan bizderge tıetin kómek óte kóp
Ataý ------ kim? ne? ---- bala shege
İlik ------- kimniń? neniń? ----- balanyń ----- shegeniń
Barys --- kimge? nege? -------- balaǵa--------- shegege
Tabys -----kimdi? neni? -------- balany --------shegeni
Jatys ---- kimdi? nede? ------- balada --------shegede
Shyǵys ---- kimnen? neden? --- baladan------ shegeden
Kómektes --- kimmen? nemen? ---balamen --- shegemen
2. Teorıalyq bilim berý.
Sóılemde sózderdiń arasyndaǵy alýan túrli sıntaksıstik qatynastardy kórsetip, ózi jalǵanǵan sózge ár túrli gramatıkalyq maǵyna ústep, sóz ben sózdi baılanystyrýda úlken oryn alatyn zat esimniń túrlený júıesiniń biri – septik jalǵaýy. Septik jalǵaýy da táýeldik, kóptik jalǵaýlary sıaqty sóz ben sózdiń arasyn baılanystyryp, olardy ózara qarym-qatynasqa túsirip turatyn kategorıa. Septik jalǵaýynyń sózderdi baılanystyratyn qasıeti myna túrde túsindiriledi. «Injenerdiń jańa josparynan bizderge tıetin kómek óte kóp» degen sóılemdi taqtaǵa jazyp, ınjener sózindegi –diń, jospar sózindegi –nan, bizder sózindegi –ge qosymshalaryn súrtip tastap, ınjener... jańa jospary... bizder... tıetin kómek óte kóp degen tirkesti qaıta oqytyp, oqýshylardyń ózderine qandaı ózgeris baryn ańǵarttyramyz. Sóıtip, sózderdiń qarym-qatynasqa túse almaı, aıtaıyn degen oıdyń úılesimsiz turatynyna oqýshylardyń kózderin jetkizemiz. Munan soń ınjener, jospar, bizder degen sózderdiń qarym-qatynasqa túsip turǵan tirkesin ańǵartyp, bul úshin tirkestiń ózara bir-birimen septik jalǵaýynyń qosymshalary arqyly qarym-qatynasqa túsip turǵanyn aıtamyz.
Taqtaǵa aq, qyzyl bormen septik jalǵaýynyń attary men suraqtaryn jazyp, árbir septikterdiń ózderine tán arnaýly suraqtary, qosymshalarynyń bary aıtylady. Bul jumys bylaısha oryndalýǵa tıis: taqtaǵa 7 septiktiń ataýlary birinen soń biri aq bormen ret-retimen baǵan retinde tizilip jazylady da, oqýshylardy qatystyra otyryp «Tilimizde neshe septik jalǵaýy baryn kórip otyrsyńdar?» degen suraqqa jaýap alamyz. Osylaısha oqýshylardyń nazaryn aýdarǵan soń, taqtadaǵy septikterdiń qataryna qyzyl bormen árqaısysynyń suraqtaryn jazamyz. Ol suraqtardyń kim? ne? degen negizgi túbirden órbigenin ańǵartyp, ár septiktiń ózderine tán arnaýly qosymshalary baryn, ol qosymshalardyń kim? ne? Jalǵanyp turǵan jalǵaýlar arqyly túrlenetini túsindiremiz de, ár septiktiń tusyndaǵy kim? ne? Suraǵyna qosylyp turǵan septik qosymshalarynyń astyn syzyp kórsetemiz. Sonymen qatar ár septiktiń bildiretin maǵynasyna da toqtalyp ótken jón.
Ataý septik. Ataý septigi syrt tulǵasy jaǵynan da zat esimniń túbiri tulǵasymen uqsas, arnaıy gramatıkalyq kórsetkishi joq bolyp kelse de, basqa septik túrlerimen birdeı arnaıy gramatıkalyq maǵynasy bar, basqa septik tulǵalaryndaı sóz baılanystyrǵysh qyzmeti bar, olarmen tepe-teń, biraq noldik formaly septik júıesiniń bir túri bolyp tabylady. Ataý septigi belgili bir zattardy atap kórsetedi, sondyqtan ataý septigine qoıylatyn suraqtar kim? ne? degen jalǵaýsyz formada jumsalady.
1. İlik septik. İlik septigindegi sóz únemi táýeldik jalǵaýly sózben baılanysty bolady. İlik septiktiń bildiretin basty maǵynasy – gramatıkalyq menshiktilik, ıelikti, menshiktilik-qatystyqty kórsetý. İlik septigi kimniń? neniń? qaı? degen suraqtarǵa jaýap bolady. İlik septiginiń qosymshalary ashyq ta, jasyryn da qoldanylatyny ózara salystyryla áńgimelenýi kerek. Mysaly: mekteptiń mańy – mektep mańy, esiktiń tutqasy – esik tutqasy.
Barys septik. Barys septiginiń de ózindik ereksheligi bar. Barys septigi sóz ben sózdi baılanystyryp, mekendi, baǵytty, maqsatty, mezgildik uǵymdardy bildiredi. Barys septiginiń suraǵy men qosymshalaryn túsindirgen soń, deıin, sheıin, tarta, qaraı, jýyq sıaqty shylaý sózder óziniń negizgi sózderdiń únemi barys septikte turýyn kerek etetini ańǵartylady. Mysaly: úıge deıin.
1. Tabys septik. Tabys septigi zat pen qımyldy ushtastyryp, ózara baılanystyryp turady. Tabys septigi qımyldyq uǵymdy bildiretin keıbir etistikterdiń leksıkalyq maǵynalarymen tikeleı baılanysty bolyp, olarmen tabıǵı jaǵynan da qarym-qatynasta keledi. Mysaly, «Taqtany sýly shúberekpen súrtý kerek» degen sóılemdi taqtaǵa jazyp, súrtý kerek degen tirkestiń baıandaýysh ekenin, oǵan neni? degen suraqtyń tikeleı qoıylatyny ańǵartylady.
Demek, súrtý kerek degen sóz tirkesi taqtany degen sózdiń tabys septikte turýyn qalaıtyny eskertiledi.
Jatys septik. Jatys septiktegi sózder de etistikten bolǵan sóılem múshelerimen baılanysyp, mekendik, mezgildik maǵynalardy bildiredi. Mysaly: ol mektepte boldy.
Shyǵys septik. Shyǵys septigi – septik jalǵaýlarynyń ishindegi ońaı meńgeriletin kategorıasynyń biri. Shyǵys septiktegi sózder de etistikpen baılanysyp, qımyldyń bolǵan ornyn, mezgilin, sebebin, nárseniń neden isteletinin bildiredi. Mysaly: Olar Máskeýden keldi. Shyǵys septigindegi sózderdiń maǵynasy men sóılemdegi qyzmeti tómendegi mysaldar arqyly túsindiriledi:
1. Ǵaryshkerler Baıqońyrdan (qaıdan?) ushyrylady.
2. Eńbek sabaǵynda plasılınnen (neden?) at jasadyq.
3. Asqardy alystan júrisinen (nesinen?) tanydym.
4. asqardan (kimnen?) Omar jaqsy oqıdy.
Birinshi sóılemdegi Baıqońyrdan degen shyǵys jalǵaýly sóz qaıdan? degen suraqqa jaýap berip, shyqqan oryndy bildirip, ekinshi sóılemdegi plasılınnen degen sóz neden? degen suraqqa jaýap berip, zattyń neden istelgenin bildirip, sóılemde tolyqtaýysh bolyp tur.
Kómektes septik. Kómektes septik sózder de etistikten bolǵan múshemen baılanysyp, is-árekettiń quralyn, tásilin jáne amalyn bildiredi. Demek, kómektes septigi bir zattyń ekinshi bir zatqa kómekshilik qyzmetinde jumsalatynyn bildiredi. Mysaly: Adam eńbegimen baǵalanady. Kómektes septiginiń –men, -ben, -pen túrleri jıi qoldanylady, al –menen, -benen, -penen túrleri qazirgi tilimizde kóp jumsalmaıdy. Kómektes septiktiń qosymshalarynyń basqa septikterden bir ereksheligi – olardyń jýan varıanty joq. Bulardyń túbirge únemi jińishke tulǵada jalǵanyp, býyn úndestigine baǵynbaıtyny, kómektes septiktiń beretin maǵynalary da, sóılemdegi qyzmeti de túrlishe bolyp keletindigin sóılem taldaý arqyly túsindirgen utymdy bolady. Mysaly:
1. Eńbekkerler traktormen (nemen?) jer jyrtady, kombaınmen (nemen?) astyq orady. Qasym joldastarymen (kimdermen?) ekskýrsıaǵa ketti. Biz baıandamany yqylaspen (qalaı?) tyńdadyq.
Bul sóılemderdegi traktormen, kombaınmen degen sózder nemen degen suraqqa jaýap berip, istiń nendeı quralmen isteletinin bildirip tur. Sol sıaqty joldastarymen degen sóz kimdermen? Degen suraqqa jaýap berip, istiń birlestigin bildirip tur.
Sóıtip, oqýshylarǵa túsindirgen septik jalǵaýynyń túrin, suraǵyn, maǵynasyn, qosymshalaryn jınaqtap, ózderine bala, shege degen eki sózdi aýyzsha septetip, olardyń jaýabyn aq, qyzyl bormen ár septiktiń tusyna jazyp turý kerek. Osyndaı jumystyń nátıjesi taqtada myna túrde kórinýi tıis:
1. Ataý ------- kim? ne? ------------- bala ------------ shege
2. İlik -------- kimniń? neniń? ---- balanyń ------- shegeniń
3. Barys ----- kimge? nege? ------- balaǵa ---------- shegege
4. Tabys ----- kimdi? neni? -------- balany -------- shegeni
5. Jatys ----- kimdi? nede? ------- balada -------- shegede
6. Shyǵys -----kimnen? neden? --- baladan ------ shegeden
7. Kómektes --kimmen? nemen? -- balamen ------ shegemen
Bul kórinisten joǵaryda aıtylǵandardan basqa bala, shege sózderindegi septik jalǵaýlarynyń dál kim? ne? suraqtaryndaı túrlenip turǵanyn, býyn úndestigine baılanysty qosymshalardyń jýan, jińishke túrlerge varıanttanyp turǵanyn aıtý qajet. Budan soń dybys úndestigine baılanysty da ár septiktiń qosymshalarynyń túrli varıantta keletinin myna keste arqyly túsindiremiz.
Septikter ------------- Septikterdiń jalǵaýlary
1. Ataý ----------------- joq
2. İlik ----------------- - nyń, - niń, - dyń, - diń, - tyń, - tiń
3. Bary--------------- - ǵa, - ge, - qa, - ke, - na, - ne, - a, - e
4. Tabys ------------- - dy, - di, - ty, - ti, - ny, - ni, - n
5. Jatys-------------- - da, - de, - ta,- te, - nda, - nde
6. Shyǵyc------------- - nan, - nen, - dan,- den, - tan, -ten
7. Kómektes --------- - men,- ben, - pen
Bul kórneki quraldy jańa materıaldy jınaqtap qorytý retinde paıdalanamyz. Septik jalǵaýynyń jalǵanatyn sózderiniń sońǵy dybystarynyń áýenine qaraı túrlishe bolyp keletini osyndaǵy jalǵaýlardy kórsetý arqyly túsindirilip, sózderdiń osyndaı jalǵaýlar arqyly túrlenýi septeý delinetindigi tujyrymdalady.
Sonymen qatar mektep baǵdarlamasynda septeýdiń jaı septeý men táýeldi septeý degen túrleri kezdesedi. Jaı septeý dep jalǵaýlarynyń tikeleı zat esimderdiń jáne basqa esim qyzmetin atqaratyn sózderdiń týra túrlerine jalǵanýyn, septelýin aıtsaq, al táýeldi septeý dep septik jalǵaýynyń zat esim nemese zat esim qyzmetin atqaratyn basqa sózderdiń táýeldi túrlerine jalǵanýyn aıtamyz. Septik jalǵaýynyń jaı septeý túri men táýeldi septeý túrin salystyryp oqytýǵa bolady.
jaı septeý --------- táýeldi septeý
1. qalam ------------- qalamym
2. qalamnyń ------- qalamymnyń
3. qalamǵa ---------- qalamyma
4. qalamdy ----------- qalamymdy
5. qalamda ------------qalamymda
6. qalamnan ----------qalamymnan
7. qalammen ----------qalamymmen
IV. Jańa sabaqty bekitý.
Oqýlyqpen jumys
41-jattyǵý (aýyzsha)
42-jattyǵý (jazbasha)
Tolqyn
Tolqynnan tolqyn týady,
Tolqyndy tolqyn qýady,
Tolqyn men tolqyn jarysad.
Kúńirenisip keńespen,
Bitpeıtin bir egespen
Jarysyp jarǵa barysad.
Tolqyn men tolqyn syrlasyp,
Syrlaryn eptet urlasyp,
Tolqynǵa tolqyn erkelep,
Merýert kóbikke oranyp,
Jylandaı júzge buralyp,
Jarǵa jeter entelep. (M.Jumabaev)
43-jattyǵý (aýyzsha)
44-jattyǵý (aýyzsha)
45-jattyǵý (jazbasha)
Tómendegi sózderge barys septiginiń jalǵaýyn jalǵap kóshirińder de, ol jalǵaýdyń nelikten túrlishe bolǵanyn túsindirińder.
(qaıda?) qalaǵa
(kimge?) ákeme (T.J İ)
(kimge?) atasyna (T.J İİİ)
(nege?) kúrekke
(nege?) saǵatqa
(nege?) úıge
(qaıda?) inisine (T.J İİİ)
(kimge?) apama (T.J İ)
46-jattyǵý (jazbasha)
Kóp núkteniń ornyna qajetti septik jalǵaýyn qoıyp jazyp, qaı septik ekenin anyqtańdar.
Jazǵyturym qalmaıdy qystyń syzy,
Masatydaı qulpyrar jerdiń júzi.
Jan-janýar, adamzat antalasa,
Ata-anadaı eljirer kúnniń kózi.
Jazdyń kórki enedi jyl qusyna,
Jaırańdasyp jas kúler qurbysyna.
Kórden jańa turǵandaı kempir men shal,
Jalbańdasar óziniń turǵysyna.
(Abaı)
Úlestirmeli kespe qaǵazdarmen jumys.
1-kespe qaǵazy. Berilgen sóılemdi qurylysyna, sóılem múshelerine taldap, kezdesken septik jalǵaýlarynyń túrin ajyrat.
Qazaq balasyn aǵash besikke salyp asyraıdy.
2- kespe qaǵazy. Sóılemge morfologıalyq taldaý jasa.
Náresteniń dúnıege kelgen qurmetine arnalatyn salt-dástúrdiń biri – shildehana.
3-kespe qaǵazy. Sóılemde kezdesetin septik jalǵaýlarynyń túrin ajyratyp, asty syzylǵan sózge fonetıkalyq taldaý jasa.
Asyq oıyny balany eptilikke, mergendikke úıretedi.
(«Qazaq halqynyń salt-dástúrleri»)
V. Úıge tapsyrma berý:
1. Septik jalǵaý týraly túsinik
2. 47-48 jattyǵý.
Vİ . Oqýshylardy baǵalaý.
M.Shahanov atyndaǵy jalpy orta mektebi
Qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi
Polatova Aınur Múslimbekqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Septik jalǵaý.
Sabaqtyń maqsaty:
1.Bilimdilik: Septik jalǵaýlary týraly alǵan teorıalyq bilimderin oqýshy esinde qaıta jańǵyrtý, tereńdete túsý.
2.Tárbıelik: Ultymyzdyń salt-dástúrin baǵalap, dáripteýge tárbıeleý.
3.Damytýshylyq: Ótken sabaqtardan alǵan bilimderin qaıtalaýǵa arnalǵan ár túrli jattyǵýlar arqyly balalardy tez oılanyp, jaýaptaryn tıanaqty, júıeli aıta alýǵa daǵdylandyrý. Mánerlep oqýǵa baýlý.
Sabaqtyń tıpi: aralas sabaq
Sabaqtyń túri: dástúrli sabaq
Sabaqtyń ádis-tásili: suraq-jaýap, taqtamen, úlestirmeli kespe qaǵazdarmen , mátinmen aýyzsha, jazbasha jumystary.
Sabaqtyń kórnekiligi: lıngvısıkalyq keste.
Pánaralyq baılanys: qazaq ádebıeti, halyqtyq pedagogıka
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi: 1.Oqýshylarmen sálemdesý
2.Oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý
3.Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý
II. Úı tapsyrmasyn tekserý:
1. 40 jattyǵý
2. Táýeldik jalǵaý
III. Jańa taqyrypty túsindirý:
1. Taqtaǵa jazylǵan sóılemder arqyly túsindirý.
Injenerdiń jańa josparynan bizderge tıetin kómek óte kóp
Ataý ------ kim? ne? ---- bala shege
İlik ------- kimniń? neniń? ----- balanyń ----- shegeniń
Barys --- kimge? nege? -------- balaǵa--------- shegege
Tabys -----kimdi? neni? -------- balany --------shegeni
Jatys ---- kimdi? nede? ------- balada --------shegede
Shyǵys ---- kimnen? neden? --- baladan------ shegeden
Kómektes --- kimmen? nemen? ---balamen --- shegemen
2. Teorıalyq bilim berý.
Sóılemde sózderdiń arasyndaǵy alýan túrli sıntaksıstik qatynastardy kórsetip, ózi jalǵanǵan sózge ár túrli gramatıkalyq maǵyna ústep, sóz ben sózdi baılanystyrýda úlken oryn alatyn zat esimniń túrlený júıesiniń biri – septik jalǵaýy. Septik jalǵaýy da táýeldik, kóptik jalǵaýlary sıaqty sóz ben sózdiń arasyn baılanystyryp, olardy ózara qarym-qatynasqa túsirip turatyn kategorıa. Septik jalǵaýynyń sózderdi baılanystyratyn qasıeti myna túrde túsindiriledi. «Injenerdiń jańa josparynan bizderge tıetin kómek óte kóp» degen sóılemdi taqtaǵa jazyp, ınjener sózindegi –diń, jospar sózindegi –nan, bizder sózindegi –ge qosymshalaryn súrtip tastap, ınjener... jańa jospary... bizder... tıetin kómek óte kóp degen tirkesti qaıta oqytyp, oqýshylardyń ózderine qandaı ózgeris baryn ańǵarttyramyz. Sóıtip, sózderdiń qarym-qatynasqa túse almaı, aıtaıyn degen oıdyń úılesimsiz turatynyna oqýshylardyń kózderin jetkizemiz. Munan soń ınjener, jospar, bizder degen sózderdiń qarym-qatynasqa túsip turǵan tirkesin ańǵartyp, bul úshin tirkestiń ózara bir-birimen septik jalǵaýynyń qosymshalary arqyly qarym-qatynasqa túsip turǵanyn aıtamyz.
Taqtaǵa aq, qyzyl bormen septik jalǵaýynyń attary men suraqtaryn jazyp, árbir septikterdiń ózderine tán arnaýly suraqtary, qosymshalarynyń bary aıtylady. Bul jumys bylaısha oryndalýǵa tıis: taqtaǵa 7 septiktiń ataýlary birinen soń biri aq bormen ret-retimen baǵan retinde tizilip jazylady da, oqýshylardy qatystyra otyryp «Tilimizde neshe septik jalǵaýy baryn kórip otyrsyńdar?» degen suraqqa jaýap alamyz. Osylaısha oqýshylardyń nazaryn aýdarǵan soń, taqtadaǵy septikterdiń qataryna qyzyl bormen árqaısysynyń suraqtaryn jazamyz. Ol suraqtardyń kim? ne? degen negizgi túbirden órbigenin ańǵartyp, ár septiktiń ózderine tán arnaýly qosymshalary baryn, ol qosymshalardyń kim? ne? Jalǵanyp turǵan jalǵaýlar arqyly túrlenetini túsindiremiz de, ár septiktiń tusyndaǵy kim? ne? Suraǵyna qosylyp turǵan septik qosymshalarynyń astyn syzyp kórsetemiz. Sonymen qatar ár septiktiń bildiretin maǵynasyna da toqtalyp ótken jón.
Ataý septik. Ataý septigi syrt tulǵasy jaǵynan da zat esimniń túbiri tulǵasymen uqsas, arnaıy gramatıkalyq kórsetkishi joq bolyp kelse de, basqa septik túrlerimen birdeı arnaıy gramatıkalyq maǵynasy bar, basqa septik tulǵalaryndaı sóz baılanystyrǵysh qyzmeti bar, olarmen tepe-teń, biraq noldik formaly septik júıesiniń bir túri bolyp tabylady. Ataý septigi belgili bir zattardy atap kórsetedi, sondyqtan ataý septigine qoıylatyn suraqtar kim? ne? degen jalǵaýsyz formada jumsalady.
1. İlik septik. İlik septigindegi sóz únemi táýeldik jalǵaýly sózben baılanysty bolady. İlik septiktiń bildiretin basty maǵynasy – gramatıkalyq menshiktilik, ıelikti, menshiktilik-qatystyqty kórsetý. İlik septigi kimniń? neniń? qaı? degen suraqtarǵa jaýap bolady. İlik septiginiń qosymshalary ashyq ta, jasyryn da qoldanylatyny ózara salystyryla áńgimelenýi kerek. Mysaly: mekteptiń mańy – mektep mańy, esiktiń tutqasy – esik tutqasy.
Barys septik. Barys septiginiń de ózindik ereksheligi bar. Barys septigi sóz ben sózdi baılanystyryp, mekendi, baǵytty, maqsatty, mezgildik uǵymdardy bildiredi. Barys septiginiń suraǵy men qosymshalaryn túsindirgen soń, deıin, sheıin, tarta, qaraı, jýyq sıaqty shylaý sózder óziniń negizgi sózderdiń únemi barys septikte turýyn kerek etetini ańǵartylady. Mysaly: úıge deıin.
1. Tabys septik. Tabys septigi zat pen qımyldy ushtastyryp, ózara baılanystyryp turady. Tabys septigi qımyldyq uǵymdy bildiretin keıbir etistikterdiń leksıkalyq maǵynalarymen tikeleı baılanysty bolyp, olarmen tabıǵı jaǵynan da qarym-qatynasta keledi. Mysaly, «Taqtany sýly shúberekpen súrtý kerek» degen sóılemdi taqtaǵa jazyp, súrtý kerek degen tirkestiń baıandaýysh ekenin, oǵan neni? degen suraqtyń tikeleı qoıylatyny ańǵartylady.
Demek, súrtý kerek degen sóz tirkesi taqtany degen sózdiń tabys septikte turýyn qalaıtyny eskertiledi.
Jatys septik. Jatys septiktegi sózder de etistikten bolǵan sóılem múshelerimen baılanysyp, mekendik, mezgildik maǵynalardy bildiredi. Mysaly: ol mektepte boldy.
Shyǵys septik. Shyǵys septigi – septik jalǵaýlarynyń ishindegi ońaı meńgeriletin kategorıasynyń biri. Shyǵys septiktegi sózder de etistikpen baılanysyp, qımyldyń bolǵan ornyn, mezgilin, sebebin, nárseniń neden isteletinin bildiredi. Mysaly: Olar Máskeýden keldi. Shyǵys septigindegi sózderdiń maǵynasy men sóılemdegi qyzmeti tómendegi mysaldar arqyly túsindiriledi:
1. Ǵaryshkerler Baıqońyrdan (qaıdan?) ushyrylady.
2. Eńbek sabaǵynda plasılınnen (neden?) at jasadyq.
3. Asqardy alystan júrisinen (nesinen?) tanydym.
4. asqardan (kimnen?) Omar jaqsy oqıdy.
Birinshi sóılemdegi Baıqońyrdan degen shyǵys jalǵaýly sóz qaıdan? degen suraqqa jaýap berip, shyqqan oryndy bildirip, ekinshi sóılemdegi plasılınnen degen sóz neden? degen suraqqa jaýap berip, zattyń neden istelgenin bildirip, sóılemde tolyqtaýysh bolyp tur.
Kómektes septik. Kómektes septik sózder de etistikten bolǵan múshemen baılanysyp, is-árekettiń quralyn, tásilin jáne amalyn bildiredi. Demek, kómektes septigi bir zattyń ekinshi bir zatqa kómekshilik qyzmetinde jumsalatynyn bildiredi. Mysaly: Adam eńbegimen baǵalanady. Kómektes septiginiń –men, -ben, -pen túrleri jıi qoldanylady, al –menen, -benen, -penen túrleri qazirgi tilimizde kóp jumsalmaıdy. Kómektes septiktiń qosymshalarynyń basqa septikterden bir ereksheligi – olardyń jýan varıanty joq. Bulardyń túbirge únemi jińishke tulǵada jalǵanyp, býyn úndestigine baǵynbaıtyny, kómektes septiktiń beretin maǵynalary da, sóılemdegi qyzmeti de túrlishe bolyp keletindigin sóılem taldaý arqyly túsindirgen utymdy bolady. Mysaly:
1. Eńbekkerler traktormen (nemen?) jer jyrtady, kombaınmen (nemen?) astyq orady. Qasym joldastarymen (kimdermen?) ekskýrsıaǵa ketti. Biz baıandamany yqylaspen (qalaı?) tyńdadyq.
Bul sóılemderdegi traktormen, kombaınmen degen sózder nemen degen suraqqa jaýap berip, istiń nendeı quralmen isteletinin bildirip tur. Sol sıaqty joldastarymen degen sóz kimdermen? Degen suraqqa jaýap berip, istiń birlestigin bildirip tur.
Sóıtip, oqýshylarǵa túsindirgen septik jalǵaýynyń túrin, suraǵyn, maǵynasyn, qosymshalaryn jınaqtap, ózderine bala, shege degen eki sózdi aýyzsha septetip, olardyń jaýabyn aq, qyzyl bormen ár septiktiń tusyna jazyp turý kerek. Osyndaı jumystyń nátıjesi taqtada myna túrde kórinýi tıis:
1. Ataý ------- kim? ne? ------------- bala ------------ shege
2. İlik -------- kimniń? neniń? ---- balanyń ------- shegeniń
3. Barys ----- kimge? nege? ------- balaǵa ---------- shegege
4. Tabys ----- kimdi? neni? -------- balany -------- shegeni
5. Jatys ----- kimdi? nede? ------- balada -------- shegede
6. Shyǵys -----kimnen? neden? --- baladan ------ shegeden
7. Kómektes --kimmen? nemen? -- balamen ------ shegemen
Bul kórinisten joǵaryda aıtylǵandardan basqa bala, shege sózderindegi septik jalǵaýlarynyń dál kim? ne? suraqtaryndaı túrlenip turǵanyn, býyn úndestigine baılanysty qosymshalardyń jýan, jińishke túrlerge varıanttanyp turǵanyn aıtý qajet. Budan soń dybys úndestigine baılanysty da ár septiktiń qosymshalarynyń túrli varıantta keletinin myna keste arqyly túsindiremiz.
Septikter ------------- Septikterdiń jalǵaýlary
1. Ataý ----------------- joq
2. İlik ----------------- - nyń, - niń, - dyń, - diń, - tyń, - tiń
3. Bary--------------- - ǵa, - ge, - qa, - ke, - na, - ne, - a, - e
4. Tabys ------------- - dy, - di, - ty, - ti, - ny, - ni, - n
5. Jatys-------------- - da, - de, - ta,- te, - nda, - nde
6. Shyǵyc------------- - nan, - nen, - dan,- den, - tan, -ten
7. Kómektes --------- - men,- ben, - pen
Bul kórneki quraldy jańa materıaldy jınaqtap qorytý retinde paıdalanamyz. Septik jalǵaýynyń jalǵanatyn sózderiniń sońǵy dybystarynyń áýenine qaraı túrlishe bolyp keletini osyndaǵy jalǵaýlardy kórsetý arqyly túsindirilip, sózderdiń osyndaı jalǵaýlar arqyly túrlenýi septeý delinetindigi tujyrymdalady.
Sonymen qatar mektep baǵdarlamasynda septeýdiń jaı septeý men táýeldi septeý degen túrleri kezdesedi. Jaı septeý dep jalǵaýlarynyń tikeleı zat esimderdiń jáne basqa esim qyzmetin atqaratyn sózderdiń týra túrlerine jalǵanýyn, septelýin aıtsaq, al táýeldi septeý dep septik jalǵaýynyń zat esim nemese zat esim qyzmetin atqaratyn basqa sózderdiń táýeldi túrlerine jalǵanýyn aıtamyz. Septik jalǵaýynyń jaı septeý túri men táýeldi septeý túrin salystyryp oqytýǵa bolady.
jaı septeý --------- táýeldi septeý
1. qalam ------------- qalamym
2. qalamnyń ------- qalamymnyń
3. qalamǵa ---------- qalamyma
4. qalamdy ----------- qalamymdy
5. qalamda ------------qalamymda
6. qalamnan ----------qalamymnan
7. qalammen ----------qalamymmen
IV. Jańa sabaqty bekitý.
Oqýlyqpen jumys
41-jattyǵý (aýyzsha)
42-jattyǵý (jazbasha)
Tolqyn
Tolqynnan tolqyn týady,
Tolqyndy tolqyn qýady,
Tolqyn men tolqyn jarysad.
Kúńirenisip keńespen,
Bitpeıtin bir egespen
Jarysyp jarǵa barysad.
Tolqyn men tolqyn syrlasyp,
Syrlaryn eptet urlasyp,
Tolqynǵa tolqyn erkelep,
Merýert kóbikke oranyp,
Jylandaı júzge buralyp,
Jarǵa jeter entelep. (M.Jumabaev)
43-jattyǵý (aýyzsha)
44-jattyǵý (aýyzsha)
45-jattyǵý (jazbasha)
Tómendegi sózderge barys septiginiń jalǵaýyn jalǵap kóshirińder de, ol jalǵaýdyń nelikten túrlishe bolǵanyn túsindirińder.
(qaıda?) qalaǵa
(kimge?) ákeme (T.J İ)
(kimge?) atasyna (T.J İİİ)
(nege?) kúrekke
(nege?) saǵatqa
(nege?) úıge
(qaıda?) inisine (T.J İİİ)
(kimge?) apama (T.J İ)
46-jattyǵý (jazbasha)
Kóp núkteniń ornyna qajetti septik jalǵaýyn qoıyp jazyp, qaı septik ekenin anyqtańdar.
Jazǵyturym qalmaıdy qystyń syzy,
Masatydaı qulpyrar jerdiń júzi.
Jan-janýar, adamzat antalasa,
Ata-anadaı eljirer kúnniń kózi.
Jazdyń kórki enedi jyl qusyna,
Jaırańdasyp jas kúler qurbysyna.
Kórden jańa turǵandaı kempir men shal,
Jalbańdasar óziniń turǵysyna.
(Abaı)
Úlestirmeli kespe qaǵazdarmen jumys.
1-kespe qaǵazy. Berilgen sóılemdi qurylysyna, sóılem múshelerine taldap, kezdesken septik jalǵaýlarynyń túrin ajyrat.
Qazaq balasyn aǵash besikke salyp asyraıdy.
2- kespe qaǵazy. Sóılemge morfologıalyq taldaý jasa.
Náresteniń dúnıege kelgen qurmetine arnalatyn salt-dástúrdiń biri – shildehana.
3-kespe qaǵazy. Sóılemde kezdesetin septik jalǵaýlarynyń túrin ajyratyp, asty syzylǵan sózge fonetıkalyq taldaý jasa.
Asyq oıyny balany eptilikke, mergendikke úıretedi.
(«Qazaq halqynyń salt-dástúrleri»)
V. Úıge tapsyrma berý:
1. Septik jalǵaý týraly túsinik
2. 47-48 jattyǵý.
Vİ . Oqýshylardy baǵalaý.
You Might Also Like
