19 عاسىردىڭ ءى جارتىسىنداعى قازاقستان مادەنيەتى. حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ دامۋى
ۇبت-عا دايىندىق قازاقستان تاريحى پانىنەن
IV ءبولىم. 19 عاسىردىڭ ءى جارتىسىنداعى قازاقستان مادەنيەتى. حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ دامۋى
كونسپەكت
قازاق جەرىنىڭ رەسەي قۇرامىنا قوسىلۋى اعارتۋ سالاسىنىڭ كەڭەيۋىنە، جەرگىلىكتى حالىق ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنىڭ جاڭا سيپات الۋىنا اسەر ەتتى. ءىرى مەدرەسەلەردە اراب تىلىنەن ساباق بەرۋگە نەگىزىنەن “مۇعالىمدىككە” كۋالىگى بار ادامدار تارتىلدى.
قازاقستاندا جاڭا وقۋ جۇيەسىنىڭ دامۋى ومبى، ورىنبور، سەمەي، ورال قالالارىندا ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ اشىلۋىنان كورىنىس تاپتى. قازاق جەرىندە 1789 جىلى ازيالىق ۋچيليششە اشىلىپ، مونعول، مانچجۋر، جۇڭگو، پارسى تىلدەرىن وقىتتى. 1813 جىلى ومبىدا، 1825 جىلى ورىنبوردا اسكەري ۋچيليششەلەر اشىلىپ، رەسەيلىك اكىمشىلىك ءۇشىن شەنەۋنىكتەر دايىندادى. ولار كەيىن 1837 جىلى ءسىبىر كادەت كورپۋسى، 1844 جىلى ورىنبورلىق نەپليۋيەۆ كادەت كورپۋسى بولىپ قايتا قۇرىلدى. 1841 جىلى كىشى وردادا جاڭگىر حاننىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن تاتار، ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپ اشىلدى. ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ ىقپالىمەن اشىلعان بۇل مەكتەپ قازاق جاستارىنا ءبىلىم بەرۋ عانا ەمەس، وتارشىلدىق اكىمشىلىككە بەرىلگەن قىزمەتكەرلەر دايارلاۋدى ماقسات ەتكەن. 1831 جىلى ومبى وبلىسىنىڭ قونىستارىندا ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن ۋچيليششەلەر اشۋ ۇيعارىلدى. 1831 جىلعى 18 قىركۇيەكتە سەمەيدە ورىسشا وقىتاتىن ۋچيليششە اشىلدى. 1836 جىلى وسكەمەندە ينتەرناتى بار ۋچيليششە اشىلدى. 1850 جىلى ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ جانىنان ورىس مەكتەپتەرى اشىلدى. مۇعالىمدەردىڭ، قاراجاتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، مەكتەپ ۇيلەرىنىڭ تالاپقا ساي كەلمەۋى قازاقستاندا ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى.
ۆ. ي. دال 1833 - 1841 جىلدارى ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ جانىنداعى شەنەۋنىك قىزمەتتە جۇرگەندە ورىنبور ولكەسىندەگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ جازبالارىن، اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناستىردى، اڭگىمەلەر جازدى. 1839 - 1840 جىلدارى حيۋا جورىعىنا قاتىسقان. 1836 - 1838 جىلدارداعى شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارى ي. تايمان ۇلى مەن م. وتەمىسۇلىنا جاناشىرلىق ءبىلدىردى. “بيكەي مەن ماۋلەن” پوۆەسىندە ورىنبور ولكەسىندەگى قازاقتاردىڭ تۇرمىسىن سيپاتتادى.
1833 جىلى ا. س. پۋشكين ورىنبوردا بولىپ، 1773 - 1775 جىلدارداعى ە. ي. پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسى تۋرالى مالىمەت جيناقتادى. “پۋگاچيەۆ بۇلىگىنىڭ تاريحى”، “كاپيتان قىزىنىڭ” باسپادان شىعۋى ورىس دەموكراتيالىق وكىلدەرىنىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستان تۋرالى قۇندى مالىمەتتەردىڭ تاراۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. ا. س. پۋشكين ورالدا “قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ” پوەماسىمەن تانىسقان.
19 عاسىردىڭ 20 - 40 جىلدارى قازاقستاندى زەرتتەۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. 1848 - 1849 جىلدارى گ. س. كارەليننىڭ كاسپيي تەڭىزىنە، ا. بۋتاكوۆتىڭ ارال تەڭىزىنە جاساعان ەكسپەديسيالارى قازاق دالاسىن زەرتتەۋدەگى ۇلكەن بەتبۇرىس بولدى. ولار سىرداريا وزەنىنىڭ جاعالاۋلارىن كارتاعا ءتۇسىردى. ارال تەڭىزى مەن سىرداريانىڭ تەرەڭدىگىن انىقتاپ، كارتادا بەلگىلەدى. ساياحاتشىلار ە. پ. كوۆاليەۆسكيي، ن. ا. سيەۆەرسيەۆ، پ. ي. نەبولسين قازاق جەرىن توپوگرافيالىق زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپ، تابيعي بايلىقتارىن انىقتادى.
عالىمدار ا. ليەۆشين، ە. مەيەر، ي. زاۆاليشين، ن. كراسوۆسكيي، ۆ. ۆيتيەۆسكيي قازاق حالقىنىڭ ءومىرىن زەرتتەپ، تاريحي ەڭبەكتەر جازدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. قازاقستاندى زەرتتەۋدىڭ جاڭا كەزەڭى قاشان باستالدى؟
2. ا. س. پۋشكين بولعان قازاقستان قالالارى:
3. “بيكەي مەن ماۋلەن” پوۆەسىندە نە سيپاتتالادى؟
4. 1831 جىلى ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن ۋچيليششەلەر قاي وبلىستا اشىلدى؟
5. كىشى ورداداعى مەكتەپتى كىم ۇيىمداستىردى؟
6. العاشقى ساۋاتتى ماماندار دايىنداعان وقۋ ورنى:
7. ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر اشىلعان قالالار:
8. «ازيالىق ۋچيليششە» قاي جىلى اشىلدى:
9. وسكەمەن ۋچيليششەسى قاي جىلى اشىلدى:
10. 1848 - 1849 جىلدارى كاپيتان - لەيتەنانت ا. بۋتاكوۆ قازاقستاننىڭ قاي ايماعىنا ەكسپەديسيا جاسادى:
11. قاي جىلى ومبىدا اسكەري ۋچيليششە اشىلدى:
12. 19 عاسىردىڭ I جارتىسىنداعى قازاق جەرى تۋرالى قۇندى ەڭبەكتەر جازعان ورىس عالىمى:
13. تارباعاتاي تاۋلارىن، قالبا جوتاسىن 19 عاسىردا كىم زەرتتەگەن:
تاقىرىپتىڭ تەستى
IV ءبولىم. 19 عاسىردىڭ ءى جارتىسىنداعى قازاقستان مادەنيەتى. حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ دامۋى
كونسپەكت
قازاق جەرىنىڭ رەسەي قۇرامىنا قوسىلۋى اعارتۋ سالاسىنىڭ كەڭەيۋىنە، جەرگىلىكتى حالىق ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنىڭ جاڭا سيپات الۋىنا اسەر ەتتى. ءىرى مەدرەسەلەردە اراب تىلىنەن ساباق بەرۋگە نەگىزىنەن “مۇعالىمدىككە” كۋالىگى بار ادامدار تارتىلدى.
قازاقستاندا جاڭا وقۋ جۇيەسىنىڭ دامۋى ومبى، ورىنبور، سەمەي، ورال قالالارىندا ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ اشىلۋىنان كورىنىس تاپتى. قازاق جەرىندە 1789 جىلى ازيالىق ۋچيليششە اشىلىپ، مونعول، مانچجۋر، جۇڭگو، پارسى تىلدەرىن وقىتتى. 1813 جىلى ومبىدا، 1825 جىلى ورىنبوردا اسكەري ۋچيليششەلەر اشىلىپ، رەسەيلىك اكىمشىلىك ءۇشىن شەنەۋنىكتەر دايىندادى. ولار كەيىن 1837 جىلى ءسىبىر كادەت كورپۋسى، 1844 جىلى ورىنبورلىق نەپليۋيەۆ كادەت كورپۋسى بولىپ قايتا قۇرىلدى. 1841 جىلى كىشى وردادا جاڭگىر حاننىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن تاتار، ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپ اشىلدى. ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ ىقپالىمەن اشىلعان بۇل مەكتەپ قازاق جاستارىنا ءبىلىم بەرۋ عانا ەمەس، وتارشىلدىق اكىمشىلىككە بەرىلگەن قىزمەتكەرلەر دايارلاۋدى ماقسات ەتكەن. 1831 جىلى ومبى وبلىسىنىڭ قونىستارىندا ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن ۋچيليششەلەر اشۋ ۇيعارىلدى. 1831 جىلعى 18 قىركۇيەكتە سەمەيدە ورىسشا وقىتاتىن ۋچيليششە اشىلدى. 1836 جىلى وسكەمەندە ينتەرناتى بار ۋچيليششە اشىلدى. 1850 جىلى ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ جانىنان ورىس مەكتەپتەرى اشىلدى. مۇعالىمدەردىڭ، قاراجاتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، مەكتەپ ۇيلەرىنىڭ تالاپقا ساي كەلمەۋى قازاقستاندا ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى.
ۆ. ي. دال 1833 - 1841 جىلدارى ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ جانىنداعى شەنەۋنىك قىزمەتتە جۇرگەندە ورىنبور ولكەسىندەگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ جازبالارىن، اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناستىردى، اڭگىمەلەر جازدى. 1839 - 1840 جىلدارى حيۋا جورىعىنا قاتىسقان. 1836 - 1838 جىلدارداعى شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارى ي. تايمان ۇلى مەن م. وتەمىسۇلىنا جاناشىرلىق ءبىلدىردى. “بيكەي مەن ماۋلەن” پوۆەسىندە ورىنبور ولكەسىندەگى قازاقتاردىڭ تۇرمىسىن سيپاتتادى.
1833 جىلى ا. س. پۋشكين ورىنبوردا بولىپ، 1773 - 1775 جىلدارداعى ە. ي. پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسى تۋرالى مالىمەت جيناقتادى. “پۋگاچيەۆ بۇلىگىنىڭ تاريحى”، “كاپيتان قىزىنىڭ” باسپادان شىعۋى ورىس دەموكراتيالىق وكىلدەرىنىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستان تۋرالى قۇندى مالىمەتتەردىڭ تاراۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. ا. س. پۋشكين ورالدا “قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ” پوەماسىمەن تانىسقان.
19 عاسىردىڭ 20 - 40 جىلدارى قازاقستاندى زەرتتەۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. 1848 - 1849 جىلدارى گ. س. كارەليننىڭ كاسپيي تەڭىزىنە، ا. بۋتاكوۆتىڭ ارال تەڭىزىنە جاساعان ەكسپەديسيالارى قازاق دالاسىن زەرتتەۋدەگى ۇلكەن بەتبۇرىس بولدى. ولار سىرداريا وزەنىنىڭ جاعالاۋلارىن كارتاعا ءتۇسىردى. ارال تەڭىزى مەن سىرداريانىڭ تەرەڭدىگىن انىقتاپ، كارتادا بەلگىلەدى. ساياحاتشىلار ە. پ. كوۆاليەۆسكيي، ن. ا. سيەۆەرسيەۆ، پ. ي. نەبولسين قازاق جەرىن توپوگرافيالىق زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپ، تابيعي بايلىقتارىن انىقتادى.
عالىمدار ا. ليەۆشين، ە. مەيەر، ي. زاۆاليشين، ن. كراسوۆسكيي، ۆ. ۆيتيەۆسكيي قازاق حالقىنىڭ ءومىرىن زەرتتەپ، تاريحي ەڭبەكتەر جازدى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. قازاقستاندى زەرتتەۋدىڭ جاڭا كەزەڭى قاشان باستالدى؟
2. ا. س. پۋشكين بولعان قازاقستان قالالارى:
3. “بيكەي مەن ماۋلەن” پوۆەسىندە نە سيپاتتالادى؟
4. 1831 جىلى ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن ۋچيليششەلەر قاي وبلىستا اشىلدى؟
5. كىشى ورداداعى مەكتەپتى كىم ۇيىمداستىردى؟
6. العاشقى ساۋاتتى ماماندار دايىنداعان وقۋ ورنى:
7. ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر اشىلعان قالالار:
8. «ازيالىق ۋچيليششە» قاي جىلى اشىلدى:
9. وسكەمەن ۋچيليششەسى قاي جىلى اشىلدى:
10. 1848 - 1849 جىلدارى كاپيتان - لەيتەنانت ا. بۋتاكوۆ قازاقستاننىڭ قاي ايماعىنا ەكسپەديسيا جاسادى:
11. قاي جىلى ومبىدا اسكەري ۋچيليششە اشىلدى:
12. 19 عاسىردىڭ I جارتىسىنداعى قازاق جەرى تۋرالى قۇندى ەڭبەكتەر جازعان ورىس عالىمى:
13. تارباعاتاي تاۋلارىن، قالبا جوتاسىن 19 عاسىردا كىم زەرتتەگەن:
تاقىرىپتىڭ تەستى
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بۋىلتىق قۇرتتار تيپىنە جاتاتىن جاندىكتەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى
