4 سىنىپتارعا ارنالعان قازاق تىلىنەن ديكتانت جۇمىستارى
تۋعان ولكەم
(4 سىنىپتارعا ارنالعان قازاق تىلىنەن ديكتانت جۇمىستارى)
مەنىڭ ولكەم
باتىس قازاقستان وبلىسى – قازاقستاننىڭ قيىر سولتۇستىك باتىسىندا، جايىق وزەنىنىڭ ورتاڭعى اعىسىندا ورنالاسقان.
وبلىستىڭ جالپى شەكاراسىنىڭ ۇزىندىعى 2274 شاقىرىم، سونىڭ ىشىندە رەسەيمەن مەملەكەتتىك شەكارا - 1400 شاقىرىم، قازاقستان وبلىستارىمەن - 847 شاقىرىم. وبلىس سولتۇستىگىندە جانە باتىسىندا رەسەي فەدەراسياسىنىڭ ساراتوۆ، سامارا، ورىنبور، ۆولگوگراد وبلىستارىمەن، ال شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندە قازاقستاننىڭ اقتوبە، اتىراۋ وبلىستارىمەن شەكتەسەدى. قازاقستاننىڭ 14 وبلىستارىمەن سالىستىرعاندا باتىس قازاقستان وبلىسى جەر كولەمى بويىنشا 8 - ءشى ورىندا.
تاپسىرما.
1. سان ەسىمدەردى تاۋىپ، ولاردى سوزبەن جاز.
2. جالقى ەسىمدەردىڭ استىن سىز.
سەن بىلەسىڭ بە؟
باتىس قازاقستان وبلىسىندا 500 - گە تارتا ومىرتقالى جانۋارلار ءتۇرى جانە جۇزدەگەن، مىڭداعان ومىرتقاسىز جانۋارلار كەزدەسەدى.
قۇستاردىڭ تورعايلار وتريادىنا كىرەتىن تۇرلەرى: قاراتورعاي، جىلقىشى، بەزگەلدەك، ۇزاق، قارعا ت. ب. ادامعا ۇلكەن پايدا كەلتىرەدى. ولار باۋ - باقشا، ەگىستىك القابىندا، ورمان - توعايدىڭ وسىمدىكتەرىنە زياندى جاندىكتەردى جويىپ وتىرادى.
بۇركىت، جاپالاق، ۇكى، قارعا، لاشىن، كەزقۇيرىق سياقتى جىرتقىش قۇستار تابيعات تازالىقشىلارى.
تاپسىرما.
1. ەتىستىكتەردى تاۋىپ، ولاردىڭ قاي شاقتا تۇرعانىن انىقتا.
2. تاسىمالدانبايتىن سوزدەردى تەرىپ جاز.
قۇرالاي
قۇرالايدىڭ سالقىنى – شامامەن مامىردىڭ جيىرماسىنان باستالىپ ونشاقتى كۇنگە سوزىلاتىن اۋا رايىنىڭ قۇبىلمالى كۇندەرى. كوبىنەسە ادامعا دا، مالعا دا جايسىز قارا سۋىق، ىزعىرىق جەل ەسەدى، نە جاۋىن - شاشىندى بولادى.
اقبوكەندەر جالقى دا، ەگىزدە تۋادى. 3 - 4 كۇندىك قۇرالاي جاۋىنىنان قۇتىلا المايدى. قاتەر تۋعان كەزدە ولار تىپىر ەتپەي جاتا قالادى. ونى ەكى ادىم جەردەن دە بايقاماي قالاسىڭ، ويتكەنى ءتۇسى سول جەردىڭ رەڭىنە ۇقساس كەلەدى. وسى كەزدە بوكەننىڭ لاقتارى اياقتانادى.
باتىس قازاقستان مالشىلارى قۇرالاي وتكەننەن كەيىن عانا جايلاۋعا كوشە باستايدى.
تاپسىرما.
1. سان ەسىمدەردىڭ استىن سىز. رەتتىك سان ەسىمگە اينالدىرىپ جاز.
2. ماتىندە قانشا سويلەم بار، جاز.
تاپسىرما.
1. ءبىرىنشى سويلەمدەگى داۋىسسىز قاتاڭ دىبىستاردىڭ استىن سىز
2. كامشات ءسوزىن سەپتە.
قابىرشاقتى
قابىرشاقتى – كوشىم وزەنىنىڭ ەكىنشى اتاۋى. قابىرشاقتى وزەندەگى سۋ باقالارىنىڭ قابىرشاقتارىنا بايلانىستى قالىپتاسقان. ولار تۇلەگەن كەزدە ەسكى قابىرشاقتارىنان ارىلادى، وزەن جاعاسى وسىنداي قابىرشاقتارعا تولى بولعاندىقتان قابىرشاقتى اتانعان.
قابىرشاقتى وزەنى ءبىرقازان كولىنە قۇيادى. كول ماڭايىن جاعالاي قامىس پەن قوعا، سۋدان قاشىقتاعان سايىن - ءاششىشوپ، يتتابان، جىڭعىل، بۇزاۋباس، اق جۋسان، يتسيگەك، اقسەلەۋ مەن بەتەگە وسكەن.
كوشىم كانالى ارقىلى ءتورت سۋ قويماسىنا قۇيىلىپ، شابىندىق جانە جايىلىمدىق جەرلەردى سۋارۋعا پايدالانىلادى. كوشىم كانالى وسى وبلىس ەڭبەككەرلەرىنىڭ قاجىماس قايراتىنىڭ بەلگىسى.
وتىزىنشى جىلدارى ەلىمىزدە تەحنيكالىق قۇرالدار جەتپەي جاتقان كەزدە ەڭبەكشى بۇقارا بۇل كانالدى قولمەن قازعان.
تاپسىرما.
1. بەس دارا ەتىستىكتەردى تەرىپ جاز. ولاردى كۇردەلى ەتىستىككە اينالدىرىپ جاز.
2. قازعان ءسوزىن ءۇش شاققا اينالدىرىپ جاز.
دالا كۇزەنى
ورال وڭىرىندە كوپ تاراعان دالا كۇزەنى. ونىڭ ءساندى تەرىسى شيكىزات ەسەبىندە شەت ەلدەرگە شىعارىلاتىن اڭ. جالپى ءتۇسى اقشىل سارى، تەك قىلشىعىنىڭ ءۇستى عانا قوڭىر. باۋىرى اقشىل. وسىعان قاراپ كەيدە ونى اق كۇزەن دەپ تە اتايدى. ونىڭ قىسقى تەرىسى قۇندى. بۇل كەزدە ونىڭ ءجۇنى ۇزىن، جۇمساق جانە قالىڭ كەلەدى.
كۇزەندەر ءىن قازبايدى، باسقا كەمىرۋشىلەر ءىنىن قولدانادى. ول اۋىلشارۋاشىلىعىنا زيان كەلتىرەتىن سارشۇناقتاردى قۇرتادى.
تاپسىرما.
1. سىن ەسىمدەردى تاۋىپ، استىن سىز.
2. سەگىزىنشى سويلەمدى سويلەم مۇشەلەرىنە تالدا.
ور قويان
باتىس قازاقستان وبلىسىندا كەڭ تارالعان تەرىسى باعالى اڭ - ور قويان. جايىق وزەنىنىڭ جايىلىمىندا كوپ كەزدەسەدى. قويانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى. سالماعى 6 - 7 كگ.
ور قويان كوبىنەسە اشىق دالالى جەرلەردە، اراسى سيرەك شوق توعايدىڭ اراسىندا، وزەننىڭ جايىلماسىندا، شوق - شوق بۇتانىڭ اراسىندا، جىرا بويىندا، كولدىڭ جاعاسىندا كوپ شوعىرلانادى.
ولار جىلىنا 10 - 12 كوجەك تۋادى. بۇل قوياننىڭ ەتى مەن تەرىسى باعالى. زياندى جاقتارى دا جوق ەمەس. ول ەگىس جانە ورمان، باقشا داقىلدارىن زاقىمداپ زيان كەلتىرەدى، مال مەن ادام اراسىندا اۋرۋ دا تاراتۋشىلار.
تاپسىرما.
1. جۋان سوزدەردى ءتۇبىرى مەن قوسىمشاسىنا اجىراتىپ، بەلگىلە.
2. جايىلىمىندا، زياندى سوزدەرىن بۋىنعا ءبول.
سۋ قويناۋلارى
باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىنان 200 - گە جۋىق وزەندەر اعادى، ونىڭ جالپى ۇزىندىعى 5100 كم قۇرايدى. ونىڭ سەگىزى عانا جاز بويى اعىسىن ساقتاپ وتىرسا، قالعانى كەۋىپ كەتەدى.
سول سياقتى 178 وزەندەر مەن توعاندار بار، ونىڭ 56 - سى تۇششى سۋلى. جەر استى سۋلارى دا بار. وسىنداي سۋ قويناۋلارىنىڭ جاعاسىندا كوپتەگەن وسىمدىكتەر ءوسىپ، جانۋارلار تىرشىلىك ەتەدى.
تاپسىرما.
1. ماتىندە قانشا سويلەم بار؟ جازىپ كورسەت.
2. سوڭعى سويلەمدى سويلەم مۇشەلەرىنە تالدا.
كوشىم جىلقىسى
نەگىزى 1963 جىلى قۇرىلعان «كراسنوگور» جىلقى زاۋىتى – الەمگە تانىمال «كوشىم» اسىل تۇقىمدى جىلقىسىن وسىرەتىن بىردەن – ءبىر شارۋاشىلىق. 1973 جىلى وعان اسىل تۇقىمدى جىلقى زاۋىتى مارتەبەسى بەرىلدى.
كوشىم جىلقىسى – ءمىنىپ - جەگۋگە ارنالعان، قازاقى جىلقىدان ەداۋىر ءىرى، سۇيەگى بەرىك، ءتوزىمدى، تەبىندە باعۋعا دا جاقسى بەيىمدەلگەن تۇقىمدىق توپ. ءتۇسى قوڭىر، جيرەن، تورى. ونى اۋىر جۇمىسقا جانە ەت - ءسۇت
تاپسىرما.
1. سوڭعى سويلەمدەگى دىبىس ۇندەستىگىنە باعىنباي تۇرعان ءسوزدىڭ استىن سىز.
2. ماتىندە جۋان ايتىلعان ءتورت ءسوزدىڭ ءتۇبىرى مەن قوسىمشاسىن اجىراتىپ، بەلگىلە.
كۇزەن
ءوز جاۋلارىنان قورعايتىن، كۇزەننىڭ انالىق بەزىنەن شىعاتىن وتە ساسىق ءيىستى زات شىعىپ تۇرادى. سوندىقتان قازاقتار بۇل جىرتقىشتى ساسىق كۇزەن دەپ اتايدى.
باتىس قازاقستاننىڭ تابيعاتى كۇزەنگە قولايلى، سوندىقتان ولار كوبىرەك كەزدەسەدى. جايقالىپ وسكەن شابىندىعى بار دالالى ايماق، ءشول، شولەيتتى وڭىرلەر، وزەن مەن كولدەر ولاردىڭ نەگىزگى مەكەنى. ۇساق كەمىرگىشتەر – دالا كۇزەنىنىڭ نەگىزگى قورەگى. ولار ءىن قازبايدى، باسقا كەمىرۋشىلەر ءىنىن قولدانادى. ىندەرىندە جاس ەت ساقتايتىن بولەك ورىندارى بولادى.
ساسىق كۇزەننىڭ تەرىسى قاراشادان باستاپ قۇندى. سوندىقتان قاراشادان باستاپ اقپانعا دەيىن اۋلاۋعا رۇقسات ەتىلەدى.
تاپسىرما.
1. ماتىندە قانشا سويلەم بار ەكەنىن انىقتا. جازىپ قوي.
2. ماتىندەگى قۇرمالاس سويلەمنىڭ استىن سىز.
(4 سىنىپتارعا ارنالعان قازاق تىلىنەن ديكتانت جۇمىستارى)
مەنىڭ ولكەم
باتىس قازاقستان وبلىسى – قازاقستاننىڭ قيىر سولتۇستىك باتىسىندا، جايىق وزەنىنىڭ ورتاڭعى اعىسىندا ورنالاسقان.
وبلىستىڭ جالپى شەكاراسىنىڭ ۇزىندىعى 2274 شاقىرىم، سونىڭ ىشىندە رەسەيمەن مەملەكەتتىك شەكارا - 1400 شاقىرىم، قازاقستان وبلىستارىمەن - 847 شاقىرىم. وبلىس سولتۇستىگىندە جانە باتىسىندا رەسەي فەدەراسياسىنىڭ ساراتوۆ، سامارا، ورىنبور، ۆولگوگراد وبلىستارىمەن، ال شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندە قازاقستاننىڭ اقتوبە، اتىراۋ وبلىستارىمەن شەكتەسەدى. قازاقستاننىڭ 14 وبلىستارىمەن سالىستىرعاندا باتىس قازاقستان وبلىسى جەر كولەمى بويىنشا 8 - ءشى ورىندا.
تاپسىرما.
1. سان ەسىمدەردى تاۋىپ، ولاردى سوزبەن جاز.
2. جالقى ەسىمدەردىڭ استىن سىز.
سەن بىلەسىڭ بە؟
باتىس قازاقستان وبلىسىندا 500 - گە تارتا ومىرتقالى جانۋارلار ءتۇرى جانە جۇزدەگەن، مىڭداعان ومىرتقاسىز جانۋارلار كەزدەسەدى.
قۇستاردىڭ تورعايلار وتريادىنا كىرەتىن تۇرلەرى: قاراتورعاي، جىلقىشى، بەزگەلدەك، ۇزاق، قارعا ت. ب. ادامعا ۇلكەن پايدا كەلتىرەدى. ولار باۋ - باقشا، ەگىستىك القابىندا، ورمان - توعايدىڭ وسىمدىكتەرىنە زياندى جاندىكتەردى جويىپ وتىرادى.
بۇركىت، جاپالاق، ۇكى، قارعا، لاشىن، كەزقۇيرىق سياقتى جىرتقىش قۇستار تابيعات تازالىقشىلارى.
تاپسىرما.
1. ەتىستىكتەردى تاۋىپ، ولاردىڭ قاي شاقتا تۇرعانىن انىقتا.
2. تاسىمالدانبايتىن سوزدەردى تەرىپ جاز.
قۇرالاي
قۇرالايدىڭ سالقىنى – شامامەن مامىردىڭ جيىرماسىنان باستالىپ ونشاقتى كۇنگە سوزىلاتىن اۋا رايىنىڭ قۇبىلمالى كۇندەرى. كوبىنەسە ادامعا دا، مالعا دا جايسىز قارا سۋىق، ىزعىرىق جەل ەسەدى، نە جاۋىن - شاشىندى بولادى.
اقبوكەندەر جالقى دا، ەگىزدە تۋادى. 3 - 4 كۇندىك قۇرالاي جاۋىنىنان قۇتىلا المايدى. قاتەر تۋعان كەزدە ولار تىپىر ەتپەي جاتا قالادى. ونى ەكى ادىم جەردەن دە بايقاماي قالاسىڭ، ويتكەنى ءتۇسى سول جەردىڭ رەڭىنە ۇقساس كەلەدى. وسى كەزدە بوكەننىڭ لاقتارى اياقتانادى.
باتىس قازاقستان مالشىلارى قۇرالاي وتكەننەن كەيىن عانا جايلاۋعا كوشە باستايدى.
تاپسىرما.
1. سان ەسىمدەردىڭ استىن سىز. رەتتىك سان ەسىمگە اينالدىرىپ جاز.
2. ماتىندە قانشا سويلەم بار، جاز.
تاپسىرما.
1. ءبىرىنشى سويلەمدەگى داۋىسسىز قاتاڭ دىبىستاردىڭ استىن سىز
2. كامشات ءسوزىن سەپتە.
قابىرشاقتى
قابىرشاقتى – كوشىم وزەنىنىڭ ەكىنشى اتاۋى. قابىرشاقتى وزەندەگى سۋ باقالارىنىڭ قابىرشاقتارىنا بايلانىستى قالىپتاسقان. ولار تۇلەگەن كەزدە ەسكى قابىرشاقتارىنان ارىلادى، وزەن جاعاسى وسىنداي قابىرشاقتارعا تولى بولعاندىقتان قابىرشاقتى اتانعان.
قابىرشاقتى وزەنى ءبىرقازان كولىنە قۇيادى. كول ماڭايىن جاعالاي قامىس پەن قوعا، سۋدان قاشىقتاعان سايىن - ءاششىشوپ، يتتابان، جىڭعىل، بۇزاۋباس، اق جۋسان، يتسيگەك، اقسەلەۋ مەن بەتەگە وسكەن.
كوشىم كانالى ارقىلى ءتورت سۋ قويماسىنا قۇيىلىپ، شابىندىق جانە جايىلىمدىق جەرلەردى سۋارۋعا پايدالانىلادى. كوشىم كانالى وسى وبلىس ەڭبەككەرلەرىنىڭ قاجىماس قايراتىنىڭ بەلگىسى.
وتىزىنشى جىلدارى ەلىمىزدە تەحنيكالىق قۇرالدار جەتپەي جاتقان كەزدە ەڭبەكشى بۇقارا بۇل كانالدى قولمەن قازعان.
تاپسىرما.
1. بەس دارا ەتىستىكتەردى تەرىپ جاز. ولاردى كۇردەلى ەتىستىككە اينالدىرىپ جاز.
2. قازعان ءسوزىن ءۇش شاققا اينالدىرىپ جاز.
دالا كۇزەنى
ورال وڭىرىندە كوپ تاراعان دالا كۇزەنى. ونىڭ ءساندى تەرىسى شيكىزات ەسەبىندە شەت ەلدەرگە شىعارىلاتىن اڭ. جالپى ءتۇسى اقشىل سارى، تەك قىلشىعىنىڭ ءۇستى عانا قوڭىر. باۋىرى اقشىل. وسىعان قاراپ كەيدە ونى اق كۇزەن دەپ تە اتايدى. ونىڭ قىسقى تەرىسى قۇندى. بۇل كەزدە ونىڭ ءجۇنى ۇزىن، جۇمساق جانە قالىڭ كەلەدى.
كۇزەندەر ءىن قازبايدى، باسقا كەمىرۋشىلەر ءىنىن قولدانادى. ول اۋىلشارۋاشىلىعىنا زيان كەلتىرەتىن سارشۇناقتاردى قۇرتادى.
تاپسىرما.
1. سىن ەسىمدەردى تاۋىپ، استىن سىز.
2. سەگىزىنشى سويلەمدى سويلەم مۇشەلەرىنە تالدا.
ور قويان
باتىس قازاقستان وبلىسىندا كەڭ تارالعان تەرىسى باعالى اڭ - ور قويان. جايىق وزەنىنىڭ جايىلىمىندا كوپ كەزدەسەدى. قويانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى. سالماعى 6 - 7 كگ.
ور قويان كوبىنەسە اشىق دالالى جەرلەردە، اراسى سيرەك شوق توعايدىڭ اراسىندا، وزەننىڭ جايىلماسىندا، شوق - شوق بۇتانىڭ اراسىندا، جىرا بويىندا، كولدىڭ جاعاسىندا كوپ شوعىرلانادى.
ولار جىلىنا 10 - 12 كوجەك تۋادى. بۇل قوياننىڭ ەتى مەن تەرىسى باعالى. زياندى جاقتارى دا جوق ەمەس. ول ەگىس جانە ورمان، باقشا داقىلدارىن زاقىمداپ زيان كەلتىرەدى، مال مەن ادام اراسىندا اۋرۋ دا تاراتۋشىلار.
تاپسىرما.
1. جۋان سوزدەردى ءتۇبىرى مەن قوسىمشاسىنا اجىراتىپ، بەلگىلە.
2. جايىلىمىندا، زياندى سوزدەرىن بۋىنعا ءبول.
سۋ قويناۋلارى
باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىنان 200 - گە جۋىق وزەندەر اعادى، ونىڭ جالپى ۇزىندىعى 5100 كم قۇرايدى. ونىڭ سەگىزى عانا جاز بويى اعىسىن ساقتاپ وتىرسا، قالعانى كەۋىپ كەتەدى.
سول سياقتى 178 وزەندەر مەن توعاندار بار، ونىڭ 56 - سى تۇششى سۋلى. جەر استى سۋلارى دا بار. وسىنداي سۋ قويناۋلارىنىڭ جاعاسىندا كوپتەگەن وسىمدىكتەر ءوسىپ، جانۋارلار تىرشىلىك ەتەدى.
تاپسىرما.
1. ماتىندە قانشا سويلەم بار؟ جازىپ كورسەت.
2. سوڭعى سويلەمدى سويلەم مۇشەلەرىنە تالدا.
كوشىم جىلقىسى
نەگىزى 1963 جىلى قۇرىلعان «كراسنوگور» جىلقى زاۋىتى – الەمگە تانىمال «كوشىم» اسىل تۇقىمدى جىلقىسىن وسىرەتىن بىردەن – ءبىر شارۋاشىلىق. 1973 جىلى وعان اسىل تۇقىمدى جىلقى زاۋىتى مارتەبەسى بەرىلدى.
كوشىم جىلقىسى – ءمىنىپ - جەگۋگە ارنالعان، قازاقى جىلقىدان ەداۋىر ءىرى، سۇيەگى بەرىك، ءتوزىمدى، تەبىندە باعۋعا دا جاقسى بەيىمدەلگەن تۇقىمدىق توپ. ءتۇسى قوڭىر، جيرەن، تورى. ونى اۋىر جۇمىسقا جانە ەت - ءسۇت
تاپسىرما.
1. سوڭعى سويلەمدەگى دىبىس ۇندەستىگىنە باعىنباي تۇرعان ءسوزدىڭ استىن سىز.
2. ماتىندە جۋان ايتىلعان ءتورت ءسوزدىڭ ءتۇبىرى مەن قوسىمشاسىن اجىراتىپ، بەلگىلە.
كۇزەن
ءوز جاۋلارىنان قورعايتىن، كۇزەننىڭ انالىق بەزىنەن شىعاتىن وتە ساسىق ءيىستى زات شىعىپ تۇرادى. سوندىقتان قازاقتار بۇل جىرتقىشتى ساسىق كۇزەن دەپ اتايدى.
باتىس قازاقستاننىڭ تابيعاتى كۇزەنگە قولايلى، سوندىقتان ولار كوبىرەك كەزدەسەدى. جايقالىپ وسكەن شابىندىعى بار دالالى ايماق، ءشول، شولەيتتى وڭىرلەر، وزەن مەن كولدەر ولاردىڭ نەگىزگى مەكەنى. ۇساق كەمىرگىشتەر – دالا كۇزەنىنىڭ نەگىزگى قورەگى. ولار ءىن قازبايدى، باسقا كەمىرۋشىلەر ءىنىن قولدانادى. ىندەرىندە جاس ەت ساقتايتىن بولەك ورىندارى بولادى.
ساسىق كۇزەننىڭ تەرىسى قاراشادان باستاپ قۇندى. سوندىقتان قاراشادان باستاپ اقپانعا دەيىن اۋلاۋعا رۇقسات ەتىلەدى.
تاپسىرما.
1. ماتىندە قانشا سويلەم بار ەكەنىن انىقتا. جازىپ قوي.
2. ماتىندەگى قۇرمالاس سويلەمنىڭ استىن سىز.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: احمەت يۇگىنەكيدىڭ «اقيقات سىيى» داستانى
-
«تۋعان جەرىن ءان ەتكەن ەسكەندىر حاسانعالييەۆ»
