احمەد يۇگىنەكيدىڭ "اقيقات سىيى" داستانى
ادەبيەت 8 cىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: احمەت يۇگىنەكيدىڭ «اقيقات سىيى» داستانى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: احمەت يۇگىنەكيدىڭ ءومىرى جانە شىعارماشىلىعىمەن وقۋشىلاردى تانىستىرۋ، داستاندارىنداعى يماندىلىق، كوركەم مىنەز ماسەلەلەرىن ۇيرەتۋ؛
دامىتۋشىلىق: يسلام ءداۋىرى ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ، وسى كەزەڭ اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىقتارىنىڭ ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ادەبي تەوريالىق بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ؛
تاربيەلىك: يماندىلىققا، ادامگەرشىلىككە، جان دۇنيەنى تازا ۇستاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى، ءادىس‐تاسىلدەرى: اڭگىمەلەسۋ، ءتۇسىندىرۋ، سۇراق‐جاۋاپ، بايانداۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كىتاپتار، كەسپە قاعازدار
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ا) سالەمدەسۋ؛
ءا) كلاسس تازالىعىنا ءمان بەرۋ؛
ب) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
II. وتكەندى قايتالاۋ كەزەڭى
سۇراقتار:
ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى قاي عاسىرلاردىڭ اراسىن قامتيدى؟
(ب. ز. د. Vءىى - V ع. ب. ز. حV عاسىرىنا دەيىن).
قانداي داۋىرلەرگە بولىنەدى؟ قالاي جۇيەلەنەدى؟
(1. زامانىمىزدان بۇرىنعى ساق، عۇن داۋىرلەرىندەگى جازۋ‐سىزۋلار، اڭىز‐جىرلار ب. ز. د. 7−5عع. ب. ز. 5ع.؛
2. تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندەگى ادەبيەت 5−8ع.؛
3. وعىز داۋىرىندەگى ادەبيەت 9−10 ع.؛
4. يسلام داۋىرىندەگى ادەبيەت 10−12 ع.؛
5. التىن وردا داۋىرىندەگى ادەبيەت 13−14ع..)
ەسىك قالاسىنان تابىلعان التىن بەكزادانىڭ جانىنداعى كۇمىس توستاعاندا قانداي جازۋ بار ەدى؟
(«اعا، ساعان بۇل وشاق! وشاعىنان بەزگەندەر، تىزەڭدى بۇك! حالىقتا ازىق‐تۇلىك مول بولعاي!» دەپ جازىلعان).
الىپ ەر توڭانى «شاھناما» كىتابىنداعى كوركەم بەينەسى قالاي اتالادى؟ (افراسياپ).
الىپ ەر توڭانى جوقتاۋدى قاي عالىم جازىپ العان؟ (ماحمۇت قاشقاري)
ورحون ەسكەرتكىشتەرى قاي داۋىردە، قاي عاسىردا جازىلعان؟ (تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندە، 8 عاسىر).
نە سەبەپتى «ورحون ەسكەرتكىشتەرى» دەپ اتالادى؟ (مونعولياداعى ورحون وزەنى ماڭايىنان تابىلعاندىقتان).
ورحون ەسكەرتكىشتەرى كىمدەرگە ارنالىپ جازىلعان؟ (بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، تونىكوككە).
جىردىڭ يدەيالىق مۇراتى نە؟ (ەل تاۋەلسىزدىگى مەن بىرلىگى. ەلگە قورعان بولعان باتىرلاردى دارىپتەۋ).
قورقىت اتا كىم؟ قاي عاسىردا ءومىر سۇرگەن؟ (اۋليە، ساۋەگەي، جىراۋ، كۇي اتاسى. 8‐عاسىردا ءومىر سۇرگەن).
«قورقىت اتا كىتابىندا» قانداي ناقىلدار بار؟
قورقىت اتا نەنى ىزدەگەن؟ ىزدەگەنىن تاپتى ما؟
«وعىز قاعان» جىرىنداعى وعىزدىڭ ۇلدارىنىڭ اتى كىم؟ (كۇن، اي، جۇلدىز، كوك، تاۋ، تەڭىز).
وعىز قاعان قاي ەلمەن سوعىستى؟ (ءۇرىم قاعانمەن)
ءابۋناسىر ءال‐فارابي كىم؟ قانداي عىلىم سالاسىندا ەڭبەكتەر جازعان؟
ءابۋناسىر ءال‐ءفارابيدىڭ قانداي ولەڭدەرىن بىلەسىڭدەر؟
IIءى. جاڭا ساباق. احمەت يۇگىنەكيدىڭ «اقيقات سىيى» داستانى
احمەت يۇگىنەكي، يۋگناكي اديب احمەد يبن ماحمۋد (12 عاسىردىڭ سوڭى، تۇركىستان ءوڭىرى — 13 عاسىردىڭ باسى، سوندا) — ورتا عاسىرلىق اقىن، حاكىم، ويشىل. يۇگىنەكي (قازاقشا جۇينەك) قالاسىندا تۋىپ وسكەن.
احمەد يۇگىنەكيدىڭ عۇمىرى، ءومىر سۇرگەن ورتاسى تۋرالى دەرەكتەر تىم تاپشى. زاعيپ بولىپ تۋىپ، ءفاني جالعاننىڭ جارىق ساۋلەسىن كورمەي باقيعا وزعان احمەت جاستايىنان ءىلىم - بىلىمگە قۇمارتىپ، تۇركى تىلدەرى مەن اراب ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن. شاريعات قاعيدالارىن جان - جاقتى زەرتتەپ - تانىپ، تەرەڭ ىلىمىنە ساي “ءاديب احمەد” دەگەن قۇرمەتتى اتقا يە بولعان. اقىل - ويى تولىسىپ، ءدىني تانىمى ابدەن كەمەلدەنگەن شاعىندا احمەت يۇگىنەكي قىسقاشا تاقىرىپتارعا ءبولىپ، يسلام قۇندىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن ولەڭ - جىرلارىن ومىرگە كەلتىرە باستايدى. كەيىن بۇل جادىگەرلىكتەردىڭ باسى بىرىكتىرىلىپ، “ھيبۋات - ۋل - حاقايق” (“اقيقات سىيى”) دەپ اتالاتىن ديداكتيكالىق ولەڭدەر جيناعىنا اينالعان. مازمۇنى، تانىمدىق ءنارى جاعىنان العاندا “اقيقات سىيى” — ءابۋناسىر ءال - فارابي، ماحمۋد قاشقاري، بالاساعۇني، قوجا احمەت ياساۋي مۇرالارىمەن ىشتەي استاسىپ، 9 — 13 ع. ارالىعىنداعى تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني قازىنالارىنىڭ جارقىن تۋىندىسىنا اينالدى.
«اقيقات سىيى» داستانىنىڭ مازمۇنىنان ايقىندالاتىن مىناداي قۇندىلىقتار جۇيەسى بار. بىرىنشىدەن، اللا تاعالا – ءابسوليۋتتى قۇندىلىق. «ءولىنى ءتىرى، ءتىرىنى ءولى ەتەدى». بۇكىل قۇدىرەتتىڭ يەسى ۇلى ءبىر قۇداي. ەكىنشىدەن، باقىت جولى تەك ءبىلىم ارقىلى تانىلادى. قۇنى جوق باقىر مىسقا تەڭەلگەنشە، ءبىلىم ارقىلى جوعارى كوتەرىلىپ عالىم بولۋدى ۇندەيدى. ۇشىنشىدەن، دۇنيە سوڭىندا قانشا جۇگىرۋگە بولادى؟ بايلىق پەن كەدەيلىك تەك اللانىڭ ءىسى. «كۇللى قاتەنىڭ باسى – دۇنيەقۇمارلىق». تورتىنشىدەن، جومارتتىق پەن سابىرلىققا ۇمتىلۋ. «اللا سابىرلىلىقتى سۇيەدى، ويتكەنى ءار قاسىرەتتىڭ سوڭى قۋانىش». «جاقسىلىقتى ءۇمىت ەتسەڭ، سابىر ەت». بەسىنشىدەن، قۋلىق - سۇمدىق، سۇمىرايلىق، جاۋىزدىق، ارامدىق پەن قانىپەزەرلىكتى بىرىكتىرەتىن زالىمدىقتان ساقتانۋ. عالىمنىڭ ەڭبەك ەتۋىنەن، وقىمىستىنىڭ بي بيلەپ، ءان شىرقاۋىنان، تاقۋانىڭ سيىنۋدى قويعانىنان قورىقتى. بەيباستىقتاردى تىياتىن ادامداردىڭ قالماعانىن، ولاردىڭ كوبەيگەنىن قىنجىلا ايتتى.
احمەت يۇگىنەكيدىڭ “اقيقات سىيىنىڭ” ءتۇپنۇسقاسى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتپەي، ءبىرجولاتا جوعالىپ كەتكەن. احمەت يۇگىنەكي مۇراسىنىڭ 14 — 15 عاسىر جاسالعان 3 ءتۇرلى كوشىرمەسى، 3 ءتۇرلى ءۇزىندىسى بار. ونىڭ ىشىندە ەڭ ەسكىسى — 1444 جىلى سامارقاندا ارىسلان قوجا تارحان ءامىردىڭ قالاۋىمەن ءزاينۇل ءابدىن بين سۇلتان باقىت جۋرجاني قۇسايىن كوشىرىپ جازعان نۇسقا. كونە ۇيعىر، اراگىدىك ارابشا حاتقا تۇسكەن نۇسقانىڭ جالپى كولەمى — 508 جول. بۇل مۇرا ءقازىر ستامبۇلداعى اييا - سوفيا كىتاپحاناسى قورىندا ساقتاۋلى؛ 2 - نۇسقا ستامبۇلدا 1480 جىلى شايح زادا ابد ءار - راززاقتىڭ ۇيعىر جانە اراب جازۋىمەن كوشىرگەن، 506 جولدان تۇراتىن ۇلگىسى. پارسىشا، تاجىكشە تۇسىنىكتەمەلەرى بار، ستامبۇلداعى اييا — سوفيا كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى بۇل جادىگەرلىكتى ن. ءاسىم 1915 جىلى، ال قالاسىنىڭ ماھمۋدوۆ 1972 جىلى العاش جاريالاعان؛ “اقيقات سىيىنىڭ” ءۇشىنشى ارابشا نۇسقاسى 14 عاسىردىڭ اقىرىندا، نەمەسە 15 عاسىردىڭ باسىندا 524 جول ولەڭ كولەمىندە كوشىرىلگەن. ول ستامبۇلداعى توپ - قاپى سارايىندا ساقتاۋلى. سول سياقتى “ۇزىن كوپىردەگى سەيىت ءالى” دەگەن كىسىنىڭ كىتاپحاناسىنان تابىلىپ، انكارا كىتاپحاناسىنا تابىس ەتىلىپ، كەيىن مۇلدەم جوعالىپ كەتكەن احمەد يۇگىنەكي مۇرالارى تۋرالى دەرەك بار.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: احمەت يۇگىنەكيدىڭ «اقيقات سىيى» داستانى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: احمەت يۇگىنەكيدىڭ ءومىرى جانە شىعارماشىلىعىمەن وقۋشىلاردى تانىستىرۋ، داستاندارىنداعى يماندىلىق، كوركەم مىنەز ماسەلەلەرىن ۇيرەتۋ؛
دامىتۋشىلىق: يسلام ءداۋىرى ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ، وسى كەزەڭ اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىقتارىنىڭ ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ادەبي تەوريالىق بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ؛
تاربيەلىك: يماندىلىققا، ادامگەرشىلىككە، جان دۇنيەنى تازا ۇستاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى، ءادىس‐تاسىلدەرى: اڭگىمەلەسۋ، ءتۇسىندىرۋ، سۇراق‐جاۋاپ، بايانداۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كىتاپتار، كەسپە قاعازدار
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ا) سالەمدەسۋ؛
ءا) كلاسس تازالىعىنا ءمان بەرۋ؛
ب) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
II. وتكەندى قايتالاۋ كەزەڭى
سۇراقتار:
ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى قاي عاسىرلاردىڭ اراسىن قامتيدى؟
(ب. ز. د. Vءىى - V ع. ب. ز. حV عاسىرىنا دەيىن).
قانداي داۋىرلەرگە بولىنەدى؟ قالاي جۇيەلەنەدى؟
(1. زامانىمىزدان بۇرىنعى ساق، عۇن داۋىرلەرىندەگى جازۋ‐سىزۋلار، اڭىز‐جىرلار ب. ز. د. 7−5عع. ب. ز. 5ع.؛
2. تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندەگى ادەبيەت 5−8ع.؛
3. وعىز داۋىرىندەگى ادەبيەت 9−10 ع.؛
4. يسلام داۋىرىندەگى ادەبيەت 10−12 ع.؛
5. التىن وردا داۋىرىندەگى ادەبيەت 13−14ع..)
ەسىك قالاسىنان تابىلعان التىن بەكزادانىڭ جانىنداعى كۇمىس توستاعاندا قانداي جازۋ بار ەدى؟
(«اعا، ساعان بۇل وشاق! وشاعىنان بەزگەندەر، تىزەڭدى بۇك! حالىقتا ازىق‐تۇلىك مول بولعاي!» دەپ جازىلعان).
الىپ ەر توڭانى «شاھناما» كىتابىنداعى كوركەم بەينەسى قالاي اتالادى؟ (افراسياپ).
الىپ ەر توڭانى جوقتاۋدى قاي عالىم جازىپ العان؟ (ماحمۇت قاشقاري)
ورحون ەسكەرتكىشتەرى قاي داۋىردە، قاي عاسىردا جازىلعان؟ (تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندە، 8 عاسىر).
نە سەبەپتى «ورحون ەسكەرتكىشتەرى» دەپ اتالادى؟ (مونعولياداعى ورحون وزەنى ماڭايىنان تابىلعاندىقتان).
ورحون ەسكەرتكىشتەرى كىمدەرگە ارنالىپ جازىلعان؟ (بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، تونىكوككە).
جىردىڭ يدەيالىق مۇراتى نە؟ (ەل تاۋەلسىزدىگى مەن بىرلىگى. ەلگە قورعان بولعان باتىرلاردى دارىپتەۋ).
قورقىت اتا كىم؟ قاي عاسىردا ءومىر سۇرگەن؟ (اۋليە، ساۋەگەي، جىراۋ، كۇي اتاسى. 8‐عاسىردا ءومىر سۇرگەن).
«قورقىت اتا كىتابىندا» قانداي ناقىلدار بار؟
قورقىت اتا نەنى ىزدەگەن؟ ىزدەگەنىن تاپتى ما؟
«وعىز قاعان» جىرىنداعى وعىزدىڭ ۇلدارىنىڭ اتى كىم؟ (كۇن، اي، جۇلدىز، كوك، تاۋ، تەڭىز).
وعىز قاعان قاي ەلمەن سوعىستى؟ (ءۇرىم قاعانمەن)
ءابۋناسىر ءال‐فارابي كىم؟ قانداي عىلىم سالاسىندا ەڭبەكتەر جازعان؟
ءابۋناسىر ءال‐ءفارابيدىڭ قانداي ولەڭدەرىن بىلەسىڭدەر؟
IIءى. جاڭا ساباق. احمەت يۇگىنەكيدىڭ «اقيقات سىيى» داستانى
احمەت يۇگىنەكي، يۋگناكي اديب احمەد يبن ماحمۋد (12 عاسىردىڭ سوڭى، تۇركىستان ءوڭىرى — 13 عاسىردىڭ باسى، سوندا) — ورتا عاسىرلىق اقىن، حاكىم، ويشىل. يۇگىنەكي (قازاقشا جۇينەك) قالاسىندا تۋىپ وسكەن.
احمەد يۇگىنەكيدىڭ عۇمىرى، ءومىر سۇرگەن ورتاسى تۋرالى دەرەكتەر تىم تاپشى. زاعيپ بولىپ تۋىپ، ءفاني جالعاننىڭ جارىق ساۋلەسىن كورمەي باقيعا وزعان احمەت جاستايىنان ءىلىم - بىلىمگە قۇمارتىپ، تۇركى تىلدەرى مەن اراب ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن. شاريعات قاعيدالارىن جان - جاقتى زەرتتەپ - تانىپ، تەرەڭ ىلىمىنە ساي “ءاديب احمەد” دەگەن قۇرمەتتى اتقا يە بولعان. اقىل - ويى تولىسىپ، ءدىني تانىمى ابدەن كەمەلدەنگەن شاعىندا احمەت يۇگىنەكي قىسقاشا تاقىرىپتارعا ءبولىپ، يسلام قۇندىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن ولەڭ - جىرلارىن ومىرگە كەلتىرە باستايدى. كەيىن بۇل جادىگەرلىكتەردىڭ باسى بىرىكتىرىلىپ، “ھيبۋات - ۋل - حاقايق” (“اقيقات سىيى”) دەپ اتالاتىن ديداكتيكالىق ولەڭدەر جيناعىنا اينالعان. مازمۇنى، تانىمدىق ءنارى جاعىنان العاندا “اقيقات سىيى” — ءابۋناسىر ءال - فارابي، ماحمۋد قاشقاري، بالاساعۇني، قوجا احمەت ياساۋي مۇرالارىمەن ىشتەي استاسىپ، 9 — 13 ع. ارالىعىنداعى تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني قازىنالارىنىڭ جارقىن تۋىندىسىنا اينالدى.
«اقيقات سىيى» داستانىنىڭ مازمۇنىنان ايقىندالاتىن مىناداي قۇندىلىقتار جۇيەسى بار. بىرىنشىدەن، اللا تاعالا – ءابسوليۋتتى قۇندىلىق. «ءولىنى ءتىرى، ءتىرىنى ءولى ەتەدى». بۇكىل قۇدىرەتتىڭ يەسى ۇلى ءبىر قۇداي. ەكىنشىدەن، باقىت جولى تەك ءبىلىم ارقىلى تانىلادى. قۇنى جوق باقىر مىسقا تەڭەلگەنشە، ءبىلىم ارقىلى جوعارى كوتەرىلىپ عالىم بولۋدى ۇندەيدى. ۇشىنشىدەن، دۇنيە سوڭىندا قانشا جۇگىرۋگە بولادى؟ بايلىق پەن كەدەيلىك تەك اللانىڭ ءىسى. «كۇللى قاتەنىڭ باسى – دۇنيەقۇمارلىق». تورتىنشىدەن، جومارتتىق پەن سابىرلىققا ۇمتىلۋ. «اللا سابىرلىلىقتى سۇيەدى، ويتكەنى ءار قاسىرەتتىڭ سوڭى قۋانىش». «جاقسىلىقتى ءۇمىت ەتسەڭ، سابىر ەت». بەسىنشىدەن، قۋلىق - سۇمدىق، سۇمىرايلىق، جاۋىزدىق، ارامدىق پەن قانىپەزەرلىكتى بىرىكتىرەتىن زالىمدىقتان ساقتانۋ. عالىمنىڭ ەڭبەك ەتۋىنەن، وقىمىستىنىڭ بي بيلەپ، ءان شىرقاۋىنان، تاقۋانىڭ سيىنۋدى قويعانىنان قورىقتى. بەيباستىقتاردى تىياتىن ادامداردىڭ قالماعانىن، ولاردىڭ كوبەيگەنىن قىنجىلا ايتتى.
احمەت يۇگىنەكيدىڭ “اقيقات سىيىنىڭ” ءتۇپنۇسقاسى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتپەي، ءبىرجولاتا جوعالىپ كەتكەن. احمەت يۇگىنەكي مۇراسىنىڭ 14 — 15 عاسىر جاسالعان 3 ءتۇرلى كوشىرمەسى، 3 ءتۇرلى ءۇزىندىسى بار. ونىڭ ىشىندە ەڭ ەسكىسى — 1444 جىلى سامارقاندا ارىسلان قوجا تارحان ءامىردىڭ قالاۋىمەن ءزاينۇل ءابدىن بين سۇلتان باقىت جۋرجاني قۇسايىن كوشىرىپ جازعان نۇسقا. كونە ۇيعىر، اراگىدىك ارابشا حاتقا تۇسكەن نۇسقانىڭ جالپى كولەمى — 508 جول. بۇل مۇرا ءقازىر ستامبۇلداعى اييا - سوفيا كىتاپحاناسى قورىندا ساقتاۋلى؛ 2 - نۇسقا ستامبۇلدا 1480 جىلى شايح زادا ابد ءار - راززاقتىڭ ۇيعىر جانە اراب جازۋىمەن كوشىرگەن، 506 جولدان تۇراتىن ۇلگىسى. پارسىشا، تاجىكشە تۇسىنىكتەمەلەرى بار، ستامبۇلداعى اييا — سوفيا كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى بۇل جادىگەرلىكتى ن. ءاسىم 1915 جىلى، ال قالاسىنىڭ ماھمۋدوۆ 1972 جىلى العاش جاريالاعان؛ “اقيقات سىيىنىڭ” ءۇشىنشى ارابشا نۇسقاسى 14 عاسىردىڭ اقىرىندا، نەمەسە 15 عاسىردىڭ باسىندا 524 جول ولەڭ كولەمىندە كوشىرىلگەن. ول ستامبۇلداعى توپ - قاپى سارايىندا ساقتاۋلى. سول سياقتى “ۇزىن كوپىردەگى سەيىت ءالى” دەگەن كىسىنىڭ كىتاپحاناسىنان تابىلىپ، انكارا كىتاپحاناسىنا تابىس ەتىلىپ، كەيىن مۇلدەم جوعالىپ كەتكەن احمەد يۇگىنەكي مۇرالارى تۋرالى دەرەك بار.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
(4 سىنىپتارعا ارنالعان قازاق تىلىنەن ديكتانت جۇمىستارى)
