InfoHub Logo

ءا. بوكەيحان – تاۋەلسىزدىك جارشىسى، ۇلت كوسەمى

نۋرماگامبەتوۆا سالتانات كۋاندىكوۆنا

اقتوبە قالاسىنىڭ

№ 51 گيمنازيانىڭ تاريح ءپانى ءمۇعالىمى

 

ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحانوۆتىڭ شىعارماشىلىق عۇمىرى XIX عاسىردىڭ 90 –شى جىلدارىنىڭ  ورتا تۇسىنان باستالىپ، شامامەن ول رەپرەسسياعا ۇشىراعان 1937 جىلعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. ارينە، 20-30 جىلدار بوكەيحانوۆقا تۆورچەستۆولىق ەڭبەكپەن اينالىسۋ ءۇشىن قولايلى كەزەڭ بولدى دەپ ايتۋ قيىن، دەگەنمەن بۇل جىلدارى دا ول ءومىرىنىڭ مازمۇنىنا اينالعان ۇيرەنشىكتى عىلىمي جانە ادەبي تاقىرىپتاردان قول ۇزگەن ەمەس.  ءا.بوكەيحانوۆ 1913 جىلدىڭ اقپانىنان باستاپ ورىنبوردان شىعا باستاعان «قازاقتىڭ» نەگىزىن قالاپ، باعىت-باعدارىن انىقتاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قانا قويعان جوق، سونداي-اق گازەتتىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭعان ەڭ بەلسەندى جانە ءوندىرىمدى اۆتورلاردىڭ قاتارىندا بولدى. ال، «قازاق» بولسا 1913-1918 جىلدار ارالىعىندا ەڭ الدىمەن بەلگىلى ۇشتىك، ياعني ا. بايتۇرسىنوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ جانە م.دۋلاتوۆتاردىڭ تابان ەت، ماڭداي تەر ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جالپىۇلتتىق باسىلىم دەڭگەيىنە كوتەرىلۋىمەن بىرگە، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ باسپا ۇنىنە دە اينالعان ەدى. تۋرا وسى مەزگىلدە ول قازاق قوعامىندا وتارلىق جانە فەودالدىق ەزگىگە قارسى كۇرەس يدەولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا قىزمەت ەتتى.

1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبور قالاسىندا وتكەن ەكىنشى جالپى قازاق سەزى الاش اۆتونومياسى دەپ اتالاتىن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىلعاندىعىن مالىمدەپ، ونىڭ ۇكىمەتىن سايلادى. الەمنىڭ التىنشى بولىگىن الىپ جاتقان رەسەي يمپەرياسى كولەمىندە بۇل اسا زور وقيعا بولماعانمەن، وتارلىق ەزگىدەگى قازاق قوعامى ءۇشىن ونىڭ تاريحي ماڭىزى ەرەكشە ەدى. ويتكەنى مۇنىڭ ءبارى قازاق ەلىنىڭ XVIII عاسىردان بەرگى ءوز بوستاندىعى مەن تەڭدىگى جولىندا ورىس يمپەرياسىنا قارسى جۇرگىزگەن ازاپتى كۇرەسىنىڭ قورىتىندىسى بولاتىن.

تاريح ساحناسىنا الاشوردا – حالىق كەڭەسى ۇكىمەتىن الىپ كەلگەن جالپى ۇلتتىق كۇرەستىڭ باسىندا ۇلتتىق ينتەلليگەنسيا تۇردى. ولاردىڭ ورتاق تۇسىنىگى بويىنشا وتارلىق ەزگى مەن فەودالدىق مەشەۋلىك جاعدايىندا اياق استى بولعان ۇلتتىق مۇددەنى قورعاپ، قازاق ەلىن باسقا وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا الىپ شىعا الاتىن جالقى جول – ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ بولۋى ەدى. قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسشىلارى وسىنداي باتىل قورىتىندىعا كەلە وتىرىپ، قاتەلەستى مە؟

جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت ءجۇرىپ وتكەن تاريحي جولىمىز كورسەتىپ بەرگەندەي، قازاق قوعام قايراتكەرلەرى تاۋەلسىز دەربەس مەملەكەت قۇرۋ جولىن تاڭداي وتىرىپ، قاتەلەسكەن جوق ەدى. ۇلتتىق قاناۋ مەن ۇلتتىق تەڭسىزدىك بولعان، جەردە ەزىلگەن ەلدەردىڭ تابيعي تالاپتارى مەن مۇددەسىن قورعايتىن ساياسي ينستيتۋتتارعا سۇرانىس تا قالىپتاسپاق. ال، وسى نەگىزدە پايدا بولعان مەملەكەتتىڭ سانالى تۇردە جالپى ۇلتتىق-مۇراتتارعا قول جەتكىزۋدى كوزدەيتىن شارالاردى ىسكە اسىرۋى دا تابيعي نارسە. وزدەرىنىڭ ساياسي ەركىندىگىن العان ەلدەردىڭ بارىندە دە وسىلاي بولعان. /1/ وسى تۇرعىدان العاندا، ارينە، الاشوردانىڭ ومىرگە كەلۋى تاريحي قاجەتتىلىكتەن تۋعان بولاتىن.

ءبىراق قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ بۇل ارەكەتى ەسكى رەسەيدىڭ تۇتاستىعىن كوكسەيتىن اق كازاكتار مەن پاتشا گەنەرالدارىنا دا، جاڭا توتاليتارلىق جۇيەنى ورناتۋشى بولشيەۆيكتەرگە دە ۇناي قويمادى. ەگەر العاشقىلارى الاش قايراتكەرلەرىنە ۇلى رەسەيسىز ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرە المايتىن بۇراتانا حالىقتىڭ ات توبەلىندەي سەپاراتيستىك پيعىلداعى وكىلدەرىندەي قاراپ، اياقتارىنان شالسا، سوڭعىلارى ساياسي ساۋاتسىز، اڭقاۋ ەلدى ارزان ۇراندارمەن ارتىنا ەرتىپ، ال ونىڭ كوزى اشىق كوش باستاۋشىلارىن «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار» دەپ جاريالاپ، الدىمەن حالىقتى ولارعا قارسى قويىپ، ارتىنان بۇلاردى اسىپ- اتىپ، رۋحاني ازاپقا سالىپ جويىپ تىندى.

ۇلتتىق ساياساتتا تۇپتەپ كەلگەندە ۇلىدەرجاۆالىق، يمپەريالىق ماقساتتى  كوزدەگەن بۇل ەكى ساياسي جۇيە دە ۇلتتىق مەملەكەتتىك يدەياسىنان قورىقتى. سوندىقتان دا، ۇلتتىق  شەت ايماقتاردا بۇل ويعا قوزعاۋ سالۋشىلاردىڭ ەسىمىن اتاۋعا دا تىيىم سالىندى. مىنە ءبىز سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىر جولىمەن، ولاردىڭ ارتىندا قالدىرعان تۆورچەستۆولىق مۇرالارىمەن تانىسا الماي كەلدىك. حالقىمىزدىڭ ءوز ەركىندىگى ءۇشىن كۇرەس جولىندا ماڭگى ولمەيتىن تەرەڭ ءىز قالدىرعان سونداي قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى- ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحانوۆ./2/

ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى 1866 جىلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى قارقارالى ۋەزى توقىراۋىن بولىسىنىڭ جەتىنشى اۋىلىندا ومىرگە كەلگەن. قازىرگى اكىمشىلىك-ايماقتىق ءبولىنىس بويىنشا بۇل ەلدى مەكەن جەزقازعان وبلىسى،  اقتوعاي اۋدانى، «قاراتال» سوۆحوزىنا قارايدى. ءاليحاننىڭ اكەسى – نۇرمۇحامەد، اناسى – بەگىمحانىم وقۋ – بىلىمگە جاقىن، پاراساتتى ادامدار بولعان. ءاليحاننىڭ ۇلكەن اتاسى – بوكەي، ول اتاقتى كوكجال باراق سۇلتاننىڭ ۇلى. 1861 جىلى بەس مەيرام – ارعىن ءۋالي بيلىگىن مويىنداماي، ورتا جۇزدە ەكىنشى حاندىق قۇرادى. حان ەتىپ سەكسەننەن اسقان قارت بوكەيدى سايلايدى. بوكەيدىڭ توعىز ۇلىنىڭ ءبىرى – باتىر سۇلتان. باتىردىڭ ۇلدارى مىرزاتاي مەن رۇستەم. مىرزاتايدان نۇرمۇحامەد تۋادى. بوكەيدەن سوڭ قارقارالى دۋانىنىڭ بيلىگى نەمەرەسى جامانتايعا  اۋىسقان. جامانتاي مەن رۇستەم، مىرزاتايلاردىڭ اراسىندا  اسكەر جانە ەل بيلەۋ ىسىنە بايلانىستى باسارازدىق بولىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە رۇستەم مەن مىرزاتاي قاراتاۋ جاققا ىعىسقان. ءبىراق ولار كوپ ۇزاماي قايتا ورالىپ، كەنەسارى قوزعالىسىنا ات سالىسادى.

ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قايراتكەر رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ ەكى رۋحاني نەگىزدەرى ءبولىپ ايتۋ ارتىق ەمەس. بىرىنشىدەن، ءاليحان ەركىندىك پەن تەرەڭدىكتى جوعارى باعالاعان ورتادا ءوستى. ونىڭ قوعامدىق كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا حالىقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتىنىڭ، ۇلى ابايدىڭ جانە باسقا اقىن-جىراۋلاردىڭ تەرەڭ ويلى شىعارمالارىنىڭ ىقپالى بولعاندىعى ءسوزسىز. ونىڭ 1907 جىلى تۇڭعىش رەت ورىس وقىرماندارىن ابايدىڭ تۆورچەستۆوسىمەن تانىستىرۋدى كوزدەگەن ماتەريال جاريالاپ، ال 1909 جىلى ۇلى ويشىلدىڭ شىعارمالارىنىڭ پەتەربوردا جارىق كورۋىنە  مۇرىندىق بولىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قوبىلاندى، ەرسايىن، قوزى-كورپەش  - بايان سۇلۋ جانە باسقا كوپتەگەن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناپ، زەرتتەپ جانە ناسيحاتتاپ ءوتۋىن، ارينە كەزدەيسوق جاعداي دەپ ايتۋ قيىن. /3/

بولاشاق قايراتكەردىڭ ءومىر جولىنىڭ قالىپتاسۋىنا وتارلىق ەزگىگە قارسى كەنەسارى باستاعان جالپىۇلتتىق كوتەرىلىس (1837-1847)  تۋرالى ەل اراسىنداعى اڭگىمە، اڭىزداردىڭ ايتارلىقتاي ەرەكشە اسەرى بولعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

مۇنى ءبىز ءا.بوكەيحانوۆتىڭ 1923 جىلى تاشكەنتتە جارىق كورگەن كىتاپشاسىنا العى ءسوز ورنىنا جازىپ، اكەسىنە ارناعان ەكى شۋماق ولەڭىنەن دە بايقايمىز:

 

زا گودوم گود حرومالي گودى،

پروشلو يح منوگو س توي پورى،

كاك، ۆولنىي سىن ستەپنوي سۆوبودى،

كازنەن باتىر كەنەسارى

 

نو دۋح ەگو بۋنتارسكوي ۆولي،

ەگو بوربى كروۆاۆىي سلەد،

بىل ماياكوم كيرگيزسكوي گولي

دو دنەي سۆوبودى، دنەي پوبەد.

 

ەكىنشىدەن، 20 عاسىردىڭ باسىندا وزىق ويلى ەۆروپا مادەنيەتى مەن ءداستۇرىنىڭ ىقپالىنسىز ءا. بوكەيحانوۆ سياقتى ءىرى قايراتكەردىڭ قالىپتاسۋى، ارينە مۇمكىن ەمەستىن. ونىڭ ءومىر جولىن ايقىنداۋدا، اسىرەسە ۇلى فرانسۋز ريەۆوليۋسياسىنىڭ جانە ورىس ازاتتىق قوزعالىسى مەن گۋمانيستىك ادەبيەتىنىڭ ورنى ەرەكشە بولدى./4/ 1917 جىلدىڭ جازىندا ۋاقىتشا وكىمەتتىڭ كوميسسارى قىزمەتىندە ءجۇرىپ جازعان ماقالاسىندا ول: «بوستاندىق، تەڭدىك، تۋىسقاندىق 18ء-شى عاسىردان بەرى جارىققا شىققان تازا پىكىر. مۇنى مايدانعا سالعان فرانسيا جۇرتىنىڭ ساياسي ەرلەرى. وسى ءۇش ءتۇردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ تاريحتان، ىنجىلدەن، بۋددا وقۋىنان، ليەۆ نيكولايەۆيچ تولستوي فيلوسوفياسىنان تابىلادى، كوزى اشىق تالاپتى ەر ىزدەسە. بۇل ءۇش ۇراننان بولەك ادام بالاسىنىڭ باقىت، ماحابباتىنا جول جوق. بۇل جولدان شىعا جايىلعان حايۋاندىققا قايتقان بولادى» - دەپ جازدى.

19 عاسىردىڭ سوڭىندا رەسەي يمپەرياسىندا ساياساتتان تىس قالعان تۇپكىردى تابۋ قيىن بولار ەدى. ءا. بوكەيحانوۆ سول وتكەن عاسىردىڭ 80ء-شى جىلدارى يمپەريانىڭ شىعىستاعى ءىرى ساياسي ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى ومبى قالاسىندا تەحنيكالىق ۋچيليششەدە وقىدى. /5/ ءبىراق ونىڭ شىن مانىندەگى ۇلكەن ساياساتتىڭ نە ەكەندىگىن تۇسىنگەن كەزى، ارينە، س. –پەتەربۋرگتە ورمان-تەحنيكالىق ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن جىلدارىنا تۇس كەلەدى. مۇندا ول ستۋدەنتتىك قىزۋ ايتىستارعا قاتىناسىپ، 20 ع. بوساعاسىنان اتتاعالى تۇرعان رەسەيدىڭ قانداي جولمەن دامۋى ءتيىمدى بولاتىندىعى تۋرالى قايشىلىقتى پىكىرلەر قاقتىعىسىنا كۋا بولدى، ءوز ويىن دا شىڭداي ءتۇستى. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ بۇل جىلدارداعى رۋحاني ىزدەنىستەرىنەن حاباردار  اۆتور: «... ۆ بىتنوست ستۋدەنتوم لەسنوگو ينستيتۋتا پريمىكال ك كراينەي ليەۆوي. ۆو ۆرەميا رازگارا سپوروۆ و ماركسيزمە وچەن ەنەرگيچنو وتستايۆال تەزيسى ەكونوميچەسكوگو ماتەرياليزما»، - دەپ جازدى./6/

ءا. بوكەيحانوۆ ينستيتۋتتى بىتىرگەن بەتتە ىشكى رەسەيدەن قونىس اۋدارۋشىلار جاعدايىن زەرتتەۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان پولوۆسيەۆ ەكسپەديسياسىنا قاتىناسۋ ءۇشىن 1895 جىلدىڭ جازىندا ومبىعا كەلىپ، ەكسپەديا جۇمىسىنا لۇقسات بەرىلمەگەن سوڭ سوندا قالىپ قويادى. ومبىداعى ورمان شارۋاشىلىعى ۋچيليششەسىنە ماتەماتيكا پانىنەن وقىتۋشى بولىپ ورنالاسقان ول، تۋرا وسى مەزگىلدە سوسياليستىك باعىتتاعى «ستەپنوي كراي» گازەتىنىڭ قىزمەتىنە بەلسەندى تۇردە ارالاسا باستايدى.

«ستەپنوي كراي» گازەتىن بۇل كەزدە شىعارۋشى قىزمەتكەرلەر نەگىزىنەن ءتۇرلى باعىت ۇستانعان سوسياليستەر بولدى. ول باسقا ءسىبىر گازەتتەرىنەن دە سونىسىمەن ەرەكشەلەندى. ءا.بوكەيحانوۆ سيەۆاستبيانوۆ، سوكولوۆ سياقتى حالىقشىلدارمەن،  بەلياكوۆ سياقتى ماركسيستپەن بىرگە گازەتتىڭ رەداكسيا القاسى قۇرامىنا ەندى. ونىڭ وسى كەزەڭدەگى كوزقاراسىنان جاقسى حاباردار ەسكى دوسى، پروف. س. پ. شۆەسوۆبىلاي جازدى: «نيكاكوي «راديكالنوي ينتەلليگەنسيي»، كاك پرەدستاۆيتەليا وسوبوگو  ناپراۆلەنيا، ۆ سوستاۆە «ستەپنوگو كرايا»، كاكدۋماەت ت. ۆينوگرادوۆ، نە بىلو. ا. ن. بۋكەيحان، كوتوروگو ون وتنوسيت يمەننو سيۋدا، پرەدستاۆليال سوبويۋ ماركسيستكوە ناپراۆلەنيە ۆ گازەتە ي بىل، نەسومنەننو، نايبولەە ياركيم ۆىرازيتەلەم. يا بى سكازال داجە – ەدينستۆەننو ياركيم. نە سلۋچاينو بىلو تو وبستوياتەلستۆو، چتو ياكۋبوۆيچ – مەلشين ي گوس – رافايلوۆ، جەلايا ۆپلوتنۋيۋ پريمكنۋت ك «ستەپنومۋ كرايۋ»، ناشلي نۋجنىم پرەدۆاريتەلنو ۆستۋپيت ۆ پەرەگوۆورى ي  سوگلاشەنيا نە س كەم درۋگيم، ا يمەننو س نيم. سو سۆويمي ەدينومىشلەننيكامي – نارودنيكامي يم نە نۋجنو بىلو نيكاكيح پرەدۆاريتەلنىح پەرەگوۆوروۆ، تاك كاك ي بەز پەرەگوۆوروۆ ۆسە بىلو ياسنو. ينوە دەلو – پرەدستاۆيتەلي درۋگوگو، چۋجدوگو يم تەچەنيا سوسياليستيچەسكوي مىسلي – ماركسيزما: زدەس نۋجنا بىلاياسنوست ي پولنايادوگوۆورەننوست ۆ وتنوشەنياح»./8/

1896 جىلى ۇكىمەت ورىندارىنىڭ شەشىمىمەن اقمولا، سەمەي جانە تورعاي وبلىستارىنداعى جەر جاعدايىن زەرتتەپ، قازاق دالاسىنا ورىس شارۋالارىنىڭ پارمەندى تۇردە قونىس اۋدارۋىنا قاجەت عىلىمي نەگىز جاساپ بەرۋگە ءتيىس بولعان ف.ا. ششەربينا باستاعان ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرىلدى. ءا بوكەيحانوۆ ەكسپەديسيا جۇمىسىنا قاتىسۋعا مۇددەلىلىك تانىتقانداردىڭ ءبىرى بولدى. ونىڭ ويى بويىنشا بۇل جۇمىس سول تاريحي كەزەڭدە قازاق جۇرتى ءۇشىن ەڭ ءزارۋ ماسەلەگە اينالعان – جەر قاتىناستارىن تەرەڭىرەك ءتۇسىنىپ، بەلگىلى ءبىر تۇجىرىمدارعا كەلۋگە جاعداي جاساۋعا ءتيىس ەدى.  ەكسپەديسيا الدىنا مىناداي مىندەتتەر قويىلدى: 1. كوشپەلى شارۋاشىلىقتىڭ جەر پايدالانۋ ادىس-تاسىلدەرىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا كوز جەتكىزۋ؛ 2. قازاقتاردى اۋىلدىق قاۋىمعا ءبولىپ، ولاردى شارۋاشىلىق جۇيە بويىنشا جىكتەۋ؛ 3 سول جەكە شارۋاشىلىقتارعا قاجەت ءتورت تۇلىك  مالدىڭ كولەمىن ەسەپتەپ شىعارۋ؛ 4. ءار تۇلىكتىڭ كەرەكتى جايىلىم مولشەرىن ياكي جەر نورماسىن انىقتاۋ؛ 5. ەتيكالىق جاعىنان جاعراپيالىق ەرەكشەلىگى مەن تاريحي دامۋ تۇرعىسىنان زەرتتەۋ.

جۇمىس مەرزىمى 1896 جانە 1903 جىلدار ارالىعىن قامتىعان ششەربينا ەكسپەديسياسى شىن مانىندە قىرۋار شارۋا ءبىتىرىپ، اتالعان وبلىستاردا ون ەكى ۋەزدەن جينالعان  ماتەريالداردىڭ نەگىزىندە 13 تومنان تۇرعان عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگىن باسترىپ شىعاردى. ەكسپەديسيا جۇمىسىنا قاتىناسۋ بارىسىندا ءا.بوكەيحانوۆ قازاق دالاسىنا بايلانىستى رەسەي يمپەرياسىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىن بۇرىن ءوزى بايقاي بەرمەگەن جاڭا قىرىنان كوردى جانە ورتالىق بيلىكتىڭ تاياۋ جىلدارى ءىرى شارالاردى ىسكە اسىرۋعا دايارلىق جاساپ جاتقانىن بايقادى.

20 عاسىردىڭ باسى، انىعىراق ايتقاندا 1905-1910 جىلدار  رەسەيدىڭ پەرەسەلەن ساياساتىندا، سول ارقىلى ورالدىڭ شىعىس بولىگىن وتارلاۋ ساياساتىندا جاڭا  كەزەڭ بولدى. وعان مىنالاي فاكتىلەر ارقىلى كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. ەگەر 1864-1885 جىلدار ارالىعىندا ورالدىڭ شىعىس جاق بەتىنە قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ سانى 300 00 ادام بولسا، بۇل سان 1885-1910 جىلدارى – 2،5 ميلليونعا ءوستى.

قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ۇلكەن بولىگى قازاق جەرلەرىنە ۇمتىلدى. ەگەر 1896-1905 جىلدارى قازاقستاننىڭ  اقمولا ، تورعاي، ورال جانە سەمەي وبلىستارىنا 294296 ادام كەلىپ قونىستانعان بولسا، 1906-1910 جىلدارى 770 000 ادام كوشىپ كەلىپ ورىن تەپتى.

قالاي بولعاندا دا ءا. بوكەيحانوۆتىڭ كوزقاراسىنىڭ ششەربينا ەكسپەديسياسىنا قاتىسقانىن كەيىنگى كەزەڭدە ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىراعاندىعى انىق. دەگەنمەن، بوكەيحانوۆ سياقتى قازاق وقىعاندارىنىڭ ساياسي كوزقاراسىنىڭ مۇلدەم جاڭا ساپاعا كوتەرىلۋىنە تۇڭعىش ورىس ريەۆوليۋسياسى ەرەكشە ىقپال ەتتى. پاتشالىق وتارلاۋ اپپاراتى وزىنە قىزمەتكە دايارلاعان ءتۇرلى ماماندىق يەلەرى اراسىنان شىققان قازاق زيالىلارى ەلدە جاڭا سيپات، جاڭا ورلەۋ الا باستاعان ۇلتتىق قوزعالىسقا سانالىلىق، ۇيىمداسقان سيپات بەرۋ جولدارىن قاراستىردى. وسى باعىتتا گازەت شىعارۋ، كۇرەسكە شاقىراتىن كىتاپتار باستىرىپ تاراتۋ، كوكەيكەستى قوعامدىق-ساياسي تالاپتار قويعان پەتيسيالار ۇيىمداستىرۋ سياقتى بۇرىن قازاق تاريحىندا بولماعان ساياسي كۇرەس قۇرالدارىن يگەرە باستادى. سان جاعىنان از، الەۋمەتتىك-ساياسي كۇرەستە جيناعان تاجىريبەسى ماردىمسىز ۇلتتىق ينتەلليگەنسيا ءۇشىن بۇل جەڭىل-جەلپى ەمەس ىستەردى كوتەرىپ الىپ كەتۋ وڭايعا تۇسپەگەندىگى انىق.

ول رەسەي جەرگىلىكتى جانە قالالىق قوعام قايراتكەرلەرى سەزىنىڭ دەلەگاتى، رەسەيدىڭ I مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ جانە مۇسىلمان حالىقتارى سەزىنىڭ دەپۋتاتى، IV مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلماندار فراكسياسىنىڭ بيۋرو مۇشەسى بولدى.الاش وردا ءتوراعاسى ءا. بوكەيحانوۆتىڭ جازا كەسىمى./7/

ول اقپان توڭكەرىسىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتەدى. ءبىراق ول ءۇمىتى اقتالمايدى. ۋاقىتشا ۇكىمەت، ونىڭ ىشىندە ءوزى مۇشەسى بولىپ جۇرگەن كادەت پارتياسىنىڭ كوسەمدەرى قازاققا اۆتونوميا بەرۋگە قارسى بولادى. ونىڭ ۇستىنە ولارمەن جەر ماسەلەسى جونىندە دە ىمىراعا كەلە المايدى دا، ول بۇل پارتيادان شىعىپ، قازاقتان سايلانعان توعىز وكىلدى باستاپ بارىپ، تومسك قالاسىندا ءسىبىر اۆتونوميستەرىنىڭ قۇرىلتايىنا قاتىسادى. وسىندا بولاشاق ءسىبىر رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا قازاق اۆتونومياسى قۇرىلماق بولادى.

قۇرىلتايدان ورالىسىمەن ءاليحان قازاق تاريحىنداعى تۇڭعىش ساياسي ۇيىم الاش پارتياسىن ۇيىمداستىرۋعا كىرىسەدى. ارتىنشا، 1917 ج. جەلتوقسانىندا بۇكىل قازاقتاردىڭ قۇرىلتايىندا الاش اۆتونومياسى جاريالانىپ، ءا. بوكەيحانوۆ سول العاشقى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش ءتوراعاسى (پرەزيدەنتى) بولىپ سايلانادى. ءا. بوكەيحانوۆتىڭ قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىنەن 2 جىل الدىنداعى مەن اتۋ جازاسىنىڭ كۇنىندەگىسى./4/

1919 ج. بولشيەۆيكتەر وكىمەتىنىڭ بۇرىنعى الاشورداشىلارعا جاساعان كەشىرىمنەن كەيىن ءا. بوكەيحانوۆ قالعان ءومىرىن عىلىمي زەرتتەۋشىلىككە ارنادى.

ءيا، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ كەيىنگى ۇرپاققا ءومىرى ۇلگى بولىپ ماڭگىلىككە قالادى.

ءاليحان بوكەيحانوۆ - حاكىم اباي ايتقانداي «قۇيرىقتى جۇلدىز سەكىلدى، تۋدى دا كوپ تۇرمادى» دەگەن سوزبەن ايتساق، ءبىر مەزەتتە جارق ەتىپ جانىپ،ساۋلەسى ءالى كۇنگە دەيىن جارقىراپ تۇرعان جارىق ساۋلە.

 

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.

م.ك. قوزىبايەۆ تاريح زەردەسى، الماتى،2001.

م.ق.قويگەلدييەۆ قازاق ەليتاسى. الماتى، 2005.

ت.وماربەكوۆ 20 ع. قازاقستان تاريحى. الماتى، 2001.

م.قويگەلدييەۆ ءاليحان بوكەيحانوۆ. الماتى، قازاقستان 1994 ج.

نۇرپەيىسوۆ ك. الاش ءھام الاشوردا. الماتى، 1995ج.

الاش قوزعالىسى. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى.  العى ءسوز. 1 توم. ا.، 2004؛

دۋلاتوۆ م. «تاريحي جىل» ماقالاسى. 8 قاڭتار، 1917 جىل.

تىنىشبايەۆ م. ۇلى مارتەبەلى مىرزاعا. ءداۋىردىڭ جارىق جۇلدىزى. «ۇلى تۇلعالار» عىلىمي-بيوگرافيالىق سەريا. ا.، 2002.

---