اباي اۋىلىندا قوڭىزدىڭ قۇرمان اتانۋى
ۇلتتىڭ جوقشىسى بولعان «قازاق» گازەتىن اقتارىپ وتىرىپ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ حازىرەت سۇلتان كەسەنەسى تۋرالى جازعان ماقالاسى «ۇيىقتاعان ويدى تۇرتكەندەي» سەزىم كەشتىردى. «كونە قازان» مەن «جاڭا قازاننىڭ» (ەلۋ جىلدا — ەل، ءجۇز جىلدا — قازان جاڭا) ەرنەۋىنە قاتقان قاقتى جۋىپ كەتىرەتىن ۇلتتىڭ ىشكى مادەنيەتى (يمانى) تۋرالى ويلامايىن دەسەڭ دە، ويلاندىرادى ەكەن. «قازاقتار حازىرەت سۇلتاننىڭ كەسەنەسىن جوندەيمىز دەپ ەلدەن جيعان مال مەن اقشانى قىلعىتىپ قويىپتى». ارۋاقتى سىيلاماعان ەلدىڭ تىرلىگىنەن كوڭىلى قالعان ءمىرجاقىپتىڭ ءجۇز جىلدان كەيىنگى بالالارى — ءبىز: «بۇگىن كىمبىز؟» دەپ وزىمىزگە-وزىمىز ۇڭىلۋگە قاقىمىز بار شىعار. ءبىراق، ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا قولدى بوپ كەتكەن ون ميلليارد دوللارعا جارىماعان جالاقىدان ۇستالاتىن ءباجى-سالىق پەن قۋىقتاي بولمەنىڭ اي سايىن ۇستەمەلەپ كەلەتىن كوممۋنالدىق تولەماقىسى ارقىلى «باقا سيسە كولگە سەپتەي» ۇلەسى بار ءبىزدى كىم تىڭداسىن؟ تىم قۇرىعاندا «ەشكىنىڭ ساقالىنا قاتقان مۇزداي» اتاق-ابىرويىڭ بولسا، ءبىرسارى. ايتپەسە، «مەن دە ءبىر — جاسىن تۇسكەن تەرەك تە ءبىر». اتاققا قاراي ءىس قىلىپ، دارەجەگە قاراي ءسوز تىڭدايتىن جۇمىلە جۇرت ەمەسپىز بە؟..
كىشكەنتاي ءسوز ايتۋ ءۇشىن دە (ءبىزدىڭ تۇسىنىك بويىنشا) ءبىرمۇنشا جۇرتتى «قىراۋدان كەشكەن جىلقىداي» اتاق-ابىرويمەن «ساستىراتىن» دارەجە كەرەك-اق. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى»، بولماسا «پالەنباي سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى». تۇك جوق دەگەندە كۇنىنە ەفيردەن بىر-ەكى جىلتىڭداپ تۇرماساڭ، تاماداداي تاتىمىڭ بولسىن با؟! «بەس قارۋىڭ» ساي بولسا، «سويلەيمىن دەسەڭ، ءوزىڭ ءبىل». قۇداي بەرمەگەندى ادامنان العاننىڭ بورىشى كوپ، تىلەمسەكتىك جولعا تۇسىرەتىنىن ەسكەرۋ قايدا؟ ال كەپ دالەلدەيسىڭ «دانىشپاندىعىڭدى». ساندۋعاشتاي سايرايسىڭ. گازەتتىڭ تاباقتاي بەتتەرىندە «ۇلى ەڭبەكتەرىڭ» جونىندە زاكازبەن ماقالا جازدىرىپ، كەۋدەڭە سالبىراتىپ وردەن تاعۋعا تۋرا كەلەدى. راديو مەن تەلەديداردان تۇسپە. سوندا بارىپ «كىسى بولار بالانىڭ كىسەسى بەلگىلى». وتىرىك ماقتاۋ مەن قولپاشتاۋ — قۇدايعا سەنگەندەي قۋىس كەۋدەڭدى قوس جۇدىرىعىڭمەن تومپەشتەتەدى-اي كەلىپ. سويىل ۇستاعانداردىڭ «يمانىن ساتىپ، ءبوز الماعاندارعا» ويناتقان اڭگىرتاياعىن شىن مىنەز ساناعان سوڭ، ءسوز ۇستاعانداردىڭ «ەسكى بيشە بوس ماقالداعانىن» «كەمەل ادام» كورمەسكە ءلاج دە جوق. ال ول «باعىندىرعان بيىك» ۇلت ۇستازىنىڭ الدىندا دا ەشتەڭەدەن ىقپايتىن...
وسى دەرەكتى شالەكەڭنەن ەستىدىك. ول كىسى بۇ حيكايانى مارقۇم اسقار تاتاناي ۇلىنىڭ جازبالارىنان وقىعانىن ايتادى. قىسقاسى، اڭگىمە بىلاي. ارعى بەتتى جايلاعان بۇتاباي بولىس قاجىعا باراتىن ساپارىندا قوڭىز دەگەن ازاماتتى شاقىرىپ الىپ، قاجى ساپارىنا بىرگە بارۋعا قولقا سالادى. قوڭىز قارجىسىنىڭ جوعىن ايتقاندا بۇتاباي بولىس: «مەنىڭ سومام جەتەدى. ماعان جينالعان سوما بۇكىل بايجىگىتتەن قۇرالعان، ەكەۋمىزگە ورتاق»، — دەپ ەرتىپ الادى. ول كەزدە قاجىعا بارۋ ءۇشىن ماسكەۋگە حات جولداپ، سولاردىڭ رۇحساتىمەن اتتانادى ەكەن. وسى شارۋانى ءبىتىرۋ ءۇشىن بۇتاباي بولىسقا ىلەسكەن بايجىگىت قاجىشىلارى سەمەيگە كەلىپ، قۇنانباي قاجىعا سالەم بەرىپ، ساپاردىڭ جول-جورالعىسىن، قاجىلىقتىڭ پارىزى مەن قارىزىن ۇعىسادى. قوناق بولىپ جاتقان بۇتاباي بولىس ورىستىڭ زاڭ-زاكۇنىن جەتىك مەڭگەرگەن ابايعا ماسكەۋگە جولداما جازدىرىپ الۋ ءۇشىن ارنايى بارىپ جولىعادى. اباي اكەسىنىڭ قاسىندا تانىسقان بايجىگىت اقساقالدارىنا توسەك ۇستىندە كىتاپ وقىپ جاتىپ، سامارقاۋ امانداسسا كەرەك. سوندا ءتىلدى-جاقتى قوڭىز: «بۇتاكە، بۇل مۇسىلمان دەسەم سالەمى جوق، ورىس دەسەم ادەبى جوق. سونشالىقتى جالبىراقتاپ جاتقانىڭ كىم؟»، — دەپ تيىسە سويلەيدى. «قۇنەكەڭنىڭ ابايى ەمەس پە؟! اكەسىنىڭ قاسىندا قۇنەكەڭنىڭ ابايىمەن امانداستىم، ءوز ۇيىندە يبراھيمنىڭ وزىمەن تانىسپايمىن با»، — دەيدى بۇتاباي بولىس. قوڭىز تاعى قىجىرتا: «ءتايىر-اي، ارعىننىڭ اق توبىق اتىنىڭ بايگەسىنە كەلگەن توبىقتىنىڭ قۇنانبايىنىڭ ۇلىنا سونشا جالبىراقتايتىنداي نەسى بار؟»، — دەيدى. اباي اسپاي-ساسپاي: «قوڭىز مىرزا، ويىڭ ۇشقىر، ءتىلىڭ وتكىر ەكەن. تىنىسىڭ كەڭ بولعاي. تاريحقا تاپ بەرگەندە مەنىڭ دە ايتارىم بار ايتسام. جاقسىلاردىڭ الدىندا جاعادان الىسىپ قايتەمىز؟ الدا تالاي جەردى ارالايسىڭ، كوپ جۇرتتى كورەسىڭ. ءار ءتۇرلى ۇلتپەن تانىساسىڭ. ولاردىڭ الدىندا سوزدەن ۇتىلماسسىڭ. ءبىراق قوڭىز دەگەن اتىڭ ۇلتتىڭ اتىنا ەمەس، جەردىڭ قۇرتىنا قويىلادى. مەن جولداماحاتقا «قۇرمان» دەپ جازايىن، قايتا كەلگەندە «قۇرمان قاجى» اتان»، — دەيدى...
قوڭىزعا سونشا ءتىل بىتىرگەن، وزىنە وتە سەنىمدى سويلەتكەن قانداي كۇش ەكەن؟ ءاي، ول جارىقتىقتى دا «شەشەنسىڭ، كوسەمسىڭ» دەگەن جۇرتتىڭ ءسوزى، تاڭعان اتاعى قۇرتقان عوي. اباي فيلوسوفياسىنىڭ ۇلىلىعى دا وسى — «سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ». بۇل قۇبىلىستى ءبىزدىڭ قابىلداۋىمىز تىپتەن قىزىق. «ويباي، ابايعا سويتكەن بە؟ قوڭىزدىڭ جۇرەگىنىڭ تۇگى بار ەكەن» دەگەندەي. ءوزىمىز ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ وكىنىشى مەن وكسىگىن سارالاعاننان، وتكەن شاققا كىجىنىپ قاراعاننىڭ وڭاي جەرى وسى. تىم اقىلدى بولا سالاسىڭ. «جەل ءسوزدى سىزدەن اياپ» جاتپايتىن جالپاقشەشەيلىكتىڭ «جاقسىلىعىن» كورگەن سوڭ، اۋىزدى ايايمىز با؟ باياعى وزگەرمەگەن «قازاقى» ءومىر ميىمىزعا كىرىپ-شىقپايدى. كىمنىڭ كىمگە نە ايتقانىن، كىمنىڭ كىم بولعانىن ۋاقىت ءوزى تارازىلار. زامان وزعاندا تۇلعاتانۋدان باعى جانباعان تايقى ماڭدايىمىزداعى ايقىش-ۇيقىش ءاجىم — «ابايدى سابادىق، سوزبەن قاعىتتىق. ءبىرجاندى ارباعا بايلادىق، اقان سەرىنى سەندەلتتىك» دەپ تەبىرەنىپ ايتاتىن «ۇلتتىق وكىنىشىمىزبەن» قاتپارىن قالىڭداتا بەرەدى-اۋ. قانداي قىزمەت قىلىپ، سوعان جاراي باعاسىن الساق تا اسىپ-تاسىپ، اپتىعاتىن نە ءجونىمىز بار؟ اكەنىڭ (ۇلتتىڭ) الدىنداعى قارىزىمىزدىڭ قابىرعاسىن دا جاپپايتىن «كۇدىرەيگەن جال» — ءالميساقتىڭ ءبىر نۇكتەسىنە دە تاتىماس...
باعانا ءسوزدىڭ باسىندا ايتىپ قالعان «ەشكىنىڭ ساقالىنا قاتقان مۇز» دەگەننەن شىعادى، كورشىمىز شايزاتتىڭ ءبىرىنىڭ اياعىن ءبىرى باسىپ قالعان تورت-بەس ۇلى بولدى. بۇكىل اۋىلدى شۋلاتاتىن تەنتەكتەر ەدى. التايدا قىستىڭ كۇنى سۋاتتان مال سۋارۋ دەگەن ءبىر ازاپ. ازىن-اۋلاق مال-سۇلدى ايداپ بارىپ، سۋارىپ قايتۋ ءۇشىن قىستىڭ قىسقا كۇنىنىڭ ءبىرازىن جوعالتاسىڭ. مال ايداپ، اۋىل شەتىندەگى ومبى قاردى تاپتاپ، دوپ قۋالايتىن بالالاردىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا شارۋاعا جەككەن اكەڭدى، ءاي، جەككورەسىڭ-اي كەلىپ. دوپ مايدانى ءتۇس اۋا قىزادى. سول قىزىق قىزار ساتكە ەرتەرەك ىلىنبەكشى بولعان شايزاتتىڭ ۇلى ءبىر كۇنى ەرتەرەك مالىن سۋاتقا ايدادى. ءتىپتى، ءتۇس بولماي جاتىپ شارۋالارىن تىندىرىپ، «ۇيىرىنە» ەرتە قوسىلىپ العان. قىزىقتىڭ كوكەسى ءتۇس اۋعان سوڭ بولدى. بار دۇنيە ەسىنەن شىعىپ، كەزەكتى گولىن سوعاتىن ورايى تۋا بەرگەن انا جازعاندى (شايزاتتىڭ ۇلى، دوپتى جاقسى وينايتىن) اكەسى ارتىنان كەلىپ، مايقۇيرىقتان جۋان ەتىگىمەن ءبىر-اق تەپتى. دوپ-پوبىمەن قاقپادان ءوتىپ بارىپ قۇلادى بايعۇس. اكەسى وعان دا قاراعان جوق، جاتقان جەرىنەن تۇرعىزىپ الىپ، جەلكەدەن نۇقىپ، الدىنا سالىپ، ۇيىنە قۋدى. «مالدى نەگە سۋارمايسىڭ»، — دەپ بوقتاپ بارادى. انا سورلى اقتالىپ، شىر-شىر ەتەدى. «سۋارعام، ەرتە سۋارىپ كەلگەم...». «سونشا ەرتە قيمىلداعان بەيشارا نەگە تاياق جەدى ەكەن» دەپ ءبىراز كۇن تالقىلادىق. ويتسەك، ءبارىن قۇرتقان دوپقا ەرتپەي، ۇيگە الىمجەتتىكپەن قالدىرىپ كەتكەن ءىنىسى ەكەن. قىزىقتان قۇر قالعان ءىنىسى (ءوز اتى ءالىم، ءىنىسىنىڭ اتى عالىم) بۇل «قورلىقتىڭ» كەگىن قايتارۋعا كىرىسەدى دە، اكەسىنە بارىپ: «اكە، بۇگىن ءالىم مالدى سۋارماي، دوپ تەۋىپ كەتتى. سەنبەسەڭىز، ءشوپتىڭ تۇبىندە تۇرعان ەشكىلەردىڭ ساقالىن كورىڭىزشى. سۋ ىشكەن ەشكىنىڭ ساقالىنا مۇز قاتادى. ال مىنا ەشكىلەردىڭ ءبىر دە ءبىرىنىڭ ساقالىندا قاتقان مۇز جوق. دەمەك، سۋ ىشپەگەن»، — دەپ اكەسىنىڭ اشۋىن تۇرتەدى. اشۋعا بۋلىققان شايزاتتىڭ اق-قاراسىن ايىرماي، ءالىمدى دوپشا تەپكەنى سول ەكەن. قانشا اقتالسا دا بۇلتارتپاس دالەلدەن قۇتىلىپ كورسىن ءالىم، جەدى-اۋ تاياقتى. كۇن كوتەرىلگەندە ەشكىنىڭ ساقالىنداعى مۇزدى قويىپ، توڭنىڭ ءوزى ءجىپسي باستايتىن التايدىڭ عاجاپ قىسى تۋرالى ويلاماسا كەرەك بەيباق اكە...
شايزات شال ەبى كەلگەن وتىرىككە (ءبىزدىڭ كەلەتىن، كەتەتىن اتاق-ابىرويعا سەنگەنىمىزدەي، ەشكىنىڭ ساقالىنا قاتقان مۇزعا) سەنىپ، ءبىر رەت قانا قۇر اشۋعا بوي الدىرعان جوق-تى. اكە ەمەس پە، ىشىندەگى ءبىر قىجىلى ارىلمايتىن. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ۇلدارىنا كوڭىلى تولمايدى. بالاعا ءتان ماقتاننىڭ ءوزىن ول كىسى قابىلداپ كورگەن ەمەس. ۇلدارى تاۋ قوپارىپ، تاس كوتەرىپ كەلسە دە: «نە بولدى سەندەرگە شىرەنىپ؟!»، — دەپ ۇيگە وتىرعىزبايدى. قاشان كورسەڭ كۇيىپ-پىسىپ، بالالارىن بوقتاپ بارا جاتادى. «بۇلار ادام بولمايدى. نەمەنەگە كوسىلەدى، ەي، تىندىرىپ تاستاعانداي! ءوزىمىز دە جاس بولدىق. تاپ بۇلارداي مىندەتسىپ كورمەپپىز ەشكىمگە. قولى جىبىرلاسا، ماعان بۇلدانعىسى كەپ تۇرادى، تۇگە! ءپاتۋا بار ما بۇلاردا؟..». ءتىپتى، ءالىمدى قوسىپ اتايتىن «اتاقتى» دا ءوزى قويىپ بەرگەن...
قىستىڭ كۇنى تاۋدان ەن قاراعايدى جىعىپ، اتپەن سۇيرەپ كەلۋ — جىگىت سىنى سانالادى التايدا. ءبىر كۇنى شايزات كورشىمىز ەسەيىپ قالعان ءالىمدى (7-8 سىنىپتا وقيدى-اۋ سول كەزدە) جىگىتتەرمەن قوسىپ، وتىنعا جىبەردى. جىگىتتەر جىڭىشكەلەۋ ەكى قاراعايدى جىعىپ، باسىن تەسىپ بايلاپ، ءالىمدى اتقا وتىرعىزىپ، جولعا سالادى. ءومىرى اكەسىنىڭ وزىنە كوڭىلى تولمايتىنىن بىلەتىن ءالىم بۇل «ەرلىگىنە» ماساتتانىپ، ۇيگە جەتۋگە اسىعادى. ەل تاڭعى شايعا وتىرعان مەزگىلدە الەكەڭ سۇيرەپ كەلگەن اعاشىن ءدال ەسىكتىڭ كوزىنە تاقاپ، اتىن بايلاپ، ۇيگە كىرەدى. توردە جامباستاي شايدى سوراپتاپ جاتقان اكەسىنە قولىن كەۋدەسىنە قويا: «اسسا-ا-الاۋماعالايكۋ-ۋ-ۋم!»، — دەپ داۋىسىن سوزىپ، تىزەسىن يە سالەم بەرەدى. اعاش سۇيرەپ كەلگەنىنە كىسىمسىنىپ، لاپىلداپ تۇرعانىن جاقتىرماعان اكەسى دە داۋىسىن سوزىپ: «ۋا-ا-اعالايكۋماسسالا-ا-ام! ءاي، ءالىم، سالەمىڭدە دە ءپاتۋا جوق قوي»، — دەپ تەرىس اۋنايدى. ابىرويىڭدى اكە بەرمەسە، شىمىرىكپەي شىرەنگەنىڭ شىرقىڭدى الادى ەكەن. كەيىن بۇكىل اۋىل ءالىمدى «ءپاتۋا جوق ءالىم» اتاپ كەتتى...
«اكە بالاعا سىنشى». ۇلت اكەسىنىڭ «وزدەرىڭدى ەل بولار دەي المايمىن...» دەگەنى جەتى تۇندە ۇيقىنى بۇزار ۇرەي ۇيالاتادى. «ءبىزدى ەمەس اناۋ زاماننىڭ ادامدارىن ايتتى» دەيىن دەسەڭ دە، اكەنىڭ «قالعان كوڭىل — شىققان جانىن» ۇمىتار، ۇلىلىق ۇيىعان ۋاقىت كوشى كەرەگەسىن كەرگەن كەربەز دالا كوزىڭىزگە ءتۇستى مە؟.. ءوزىڭىز بەن ءوزىڭىز شىنايى جالعىزدىعىڭىزدى (قۇدايدى) سەزىنگەن كەزدە يمانداي راسىن ايتىڭىزشى...
You Might Also Like
-
«ارىقباي اتاڭنىڭ اۋىلىنىڭ تۇسىنان ات ويناتىپ، ەسىك پەن توردەي بۋرىل ات مىنگەن، سەرى مەن سەتەر ەرتكەن مىرزانىڭ كۇمىس شاقشاسىن الا قاشۋدان باستالىپتى بۇل اڭگىمە». اۋىلعا بارعان سايىن، ەست...
-
سان تاراۋ ءومىر سوقپاعىندا ەرىكتى، ياكي ەرىكسىز باسقان ءىزىڭ — ادامشا ويلانعان ساتىڭدە ار سوتىنىڭ الدىندا ازاپتاي ما؟ تىرنەكتەپ، تىراشتانىپ قالىپتاستىرعان انىقتاۋىشىڭا (اتاعىڭا، ابىرويىڭا، كاسىب...
