توعىز قابات تورقاعا ورالعان شاقشا
«ارىقباي اتاڭنىڭ اۋىلىنىڭ تۇسىنان ات ويناتىپ، ەسىك پەن توردەي بۋرىل ات مىنگەن، سەرى مەن سەتەر ەرتكەن مىرزانىڭ كۇمىس شاقشاسىن الا قاشۋدان باستالىپتى بۇل اڭگىمە». اۋىلعا بارعان سايىن، ەستىمەگەن حيكايانىڭ شەتىن شىعارىپ وتىراتىن قارا شالدىڭ (اكەيدىڭ) كەزەكتى كەڭەسى وسىلاي باستالعان-تۇعىن. قاداري حالىمىزشە قاعازعا ءتۇسىرىپ كورەيىك.
جىلقىسىن جۋساتىپ، اۋىلعا اعىزىپ كەلە جاتقان جىلقىشىبايدىڭ (ارىقبايدىڭ ۇلى) كوزىنە، كۇرە جولدا الدە نەنى اسپانعا اتىپ، كۇلىسكەن، دابىرلاسقان توپتىڭ قىلىعى وعاش كورىنەدى.«ارى-بەرى اعىلعان اتتىلى-جاياۋدىڭ ارىقباي اكەمە بۇرىلىپ، سالەم بەرمەيتىنى بولماۋشى ەدى. سالەم بەرمەگەنىمەن قويماي، سونشا ەسىرگەنى نەسى»، — دەپ اعىزعان بويى بۋرىل اتتىنىڭ اسپانعا اتىپ، ويناپ كەلە جاتقان نارسەسىن الا كەپ قاشادى. ارالارىنان ءبىر جىگىت جالما-جان ىلەسىپ قۋماقشى بولعاندا، جاڭاعى بۋرىل اتتى ايقايلاپ توقتاتىپ، ءوز جوندەرىنە كەتە بارادى. جىلقىشىباي ىلگەن ولجاسىنىڭ كۇمىستەن جاسالعان كەرەمەت شاقشا ەكەنىن كورەدى. ۇيگە كەلگەن بويى ىستەگەن ءىسىن جارى باعىشايعا باياندايدى. سوناۋ جىلدارى ارىقباي اقساقال ۇلىن اشامايعا مىنگىزىپ، سەمەي وڭىرىنە ىزدەپ كەلگەن كەزدەن-اق كوزگە تۇسكەن باعىشاي ساۋالدى جىلقىشىبايدىڭ وزىنە قويادى. «شاقشاسىن الىپ قاشىپ كەتكەن كىسىلەرىڭ قانداي ادامدار ەكەن؟ سەنى قۋالامادى ما؟». جىلقىشىباي نەگە الىپ قاشقانىن، ارتىنان قۋالاماقشى بولعاندا، ورتاداعى بۋرىل اتتىنىڭ توقتاتقانىن تۇگەل باياندايدى. از ويلانىپ، ەرىنىڭ جۇزىنە قاراعان باعىشاي: «جايىڭا جۇرمەي، تاپقان بالەڭدى قارا! ول — الىس-جاقىنعا ايگىلى قارا وسپان بي عوي. ەندى بىزگە توعىز تارتتىرۋعا كەلەدى. اس-سۋىڭدى دايىنداي بەر»، — دەپ ءوزى دە ساندىق-پاندىعىن اقتارىپ، شارۋاسىنا كىرىسەدى.
ەرتەرەكتە ارعى بەتتە قارا وسپان دەگەن بي وتكەن. كوپ ادام باتىر وسپانمەن شاتىستىرىپ جاتادى. باتىر وسپاننان بۇرىنىراق ءومىر سۇرگەن. كەزىندە جۇڭگو ۇكىمەتى قازاقتان اسكەر الامىز دەپ، بي مەن بەككە قىساس قىلعاندا، قارا وسپان قارسى بولىپ، كونبەيدى. جۇڭگو ۇكىمەتى قارا وسپاندى كوندىرۋ ءۇشىن باسىنا تەمىر نوقتا تاعىپ، كوشەنى ارالاتىپ، ماسقارالاعاندا دا سوزىنەن تانبايدى. اقىرى تۇرمەدە وتىرعان قارا وسپاننىڭ وسال تۇسىن ۇستاپ، شارتقا كوندىرۋدىڭ جولىن تاپتىق دەپ ويلايدى قىتايلار. شوشقانى سويىپ، باسىن جىلماقتاي قىپ ءۇيتىپ، ماتامەن جابىلعان تورە تاباق ەتتى ءبيدىڭ الدىنا تارتادى. ماتاسى اشىلعان سوڭ، الدىنا تارتىلعان حارام استى كورگەن جارىقتىق اسپاي-ساسپاي قولىن جايىپ: «قۇدىرەتتى جاراتۋشى يەم! ءسىز سالدىڭىز، مەن كوندىم. سىزدەن تۇسكەن ءسوزدىڭ تازارتپايتىنى جوق شىعار. ءبيسميللااھير-راحماانير-راحييم! اۋمين اللاھۋ اكبار!»، — دەپ كەزدىگىن تاباققا اپارا بەرگەندە، كۇزەتتە تۇرعان سولداتتار جالما-جان دوڭىزدىڭ ەتىن الىپ كەتەدى. ەت جەلىنسە، ءيسى مۇسىلماننىڭ باس كوتەرەرى قىتايعا ءمالىم. اسىلىندە قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن قىتايدىڭ كۇتكەنى بۇل ەمەس-تۇعىن. شوشقانىڭ ەتىن جەمەك تۇگىلى، اتىن اۋىزعا المايتىن قازاقتىڭ ۇتىلار جەرى وسى بولار دەپ شامالاعان-دى. ماتانى اشىپ، شوشقانىڭ باسىن كورگەندە، تاباقتى تەۋىپ جىبەرسە، سىنىققا سىلتاۋ بولار دەگەن ارام ويدىڭ بۇعىپ جاتقانىن بىلمەيتىن وسپان دەيسىڭ بە! «قازاقتان اسكەر المايمىز» دەگەن كەلىسىمشارتتىڭ ءبىر توبەلەسپەن وڭاي شەشىلگەلى تۇرعانى مارقۇمنىڭ قۇدايعا قاراعان ۇلىلىعىنان اسا الماپتى...
قوش، سونىمەن اۋەلگى اڭگىمەمىزگە ورالايىق. ارادا ءۇش-تورت كۇن وتكەننەن كەيىن ءبىر توپ نوكەرلەرىمەن قارا وسپان جەتەدى. اۋىلدىڭ يگى جاقسىلارى جىگى-جاپار كۇتىپ، الدىنا اقسارباس اكەلگەندە دە وسپان قىرىسىپ، باتا جاسامايدى. «مەنىڭ شاقشامدى قولىمنان ءىلىپ الىپ كەتكەن تەنتەكتىڭ ايىبى وڭايعا تۇسپەس»، — دەپ، وكپەسى قارا قازانداي بولىپ، تەرىس قاراپ جاتىپ الادى. ەشكىمنىڭ سوزىنە يلىكپەگەن سوڭ، باعىشاي انامىز كولبەگەن بيگە دۇرسە قويا بەرەدى: «ەي، وسپان! سەنى دە بي دەيدى عوي. داستارحاننان، استان ۇلكەن ەمەسسىڭ. ايىبىمىز بولسا، جۋارمىز. الدىمەن باتاڭدى جاسا!». باسىن جاستىقتان جۇلىپ الىپ، باعىشايعا تەسىلە قاراعان وسپان قولىن جايىپ، اقسارباسقا باتا جاسايدى. ەت جەلىنىپ، ار جاققا ەل قو-نىپ، سارى قىمىز ساپىرىلعان سوڭ، باعىشاي جىگىتتەرگە توردە تۇرعان ۇلكەن ساندىقتى ورتاعا الىپ كەلۋدى بۇيىرادى. جۇرتتىڭ كوزى ەكى-ۇش جىگىت ازەر كوتەرىپ اكەلگەن ساندىققا قادالادى. ساندىق اشىلىپ، توعىز قابات تورعىننىڭ بۇكتەۋى جازىلعان سوڭ بارىپ، ورتاسىنان وسپاننىڭ شاقشاسى شىعادى. «مىنە، شاقشاڭىز»، — دەپ ەندى بيگە ۇسىنا بەرگەندە، وسپان ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ: «ە، ە، ە... باعىشاي! جۇرت بەكەر اتىڭدى اڭىز قىپ ايتپايدى عوي. مەنىڭ جامان شاقشامدى سونشا قاستەرلەپ، توعىز قابات تورعىنعا وراعان كىسىلىگىڭە ءتانتىمىن! ويى باردى ويلانتار تۇسپالدىڭ تۇيىنشەگىن شەشپەسەم، مەنىڭ كىم بولعانىم؟ تۇككە تۇرمايتىن داۋدى قۋالاپ كەلگەن كەمىستىگىمدى كەشىر!». وسىنى ايتىپ، ەش تارتۋ-تارالعىنى قانجىعاسىنا بوكتەرمەي، بي ەلىنە قايتىپ كەتەدى. ارىقباي شالدىڭ الاقانى اسپانعا جايىلىپ، كەلىنىنە تاعى ءبىر ۇزاق باتاسىن بەرەدى...
قازاق تا قۇداي دەگەن حالىق ەدى عوي، ءا...
You Might Also Like
-
توپىراقتان جارالدىق. توپىراققا تارتاسىڭ دا تۇراسىڭ. قاشان ەكەنىن بىلمەيسىڭ، ءبىر ويانعانىڭدا كوكىرەگىڭ اشىپ، جانىڭ سىزداي جونەلەدى. «ماڭگى ورالماس اق كەمە» — سول اۋىل. سانادا بۇلدىر...
-
ۇلتتىڭ جوقشىسى بولعان «قازاق» گازەتىن اقتارىپ وتىرىپ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ حازىرەت سۇلتان كەسەنەسى تۋرالى جازعان ماقالاسى «ۇيىقتاعان ويدى تۇرتكەندەي» سەزىم كەشتىردى. «ك...
