اباي دانا قازاقتا
№25 جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكتەبىنىڭ
8 «ءا»سىنىپ وقۋشىسى شاكارمان ارنا
جەتەكشىسى:تەمىرجانوۆا مەرۋەرت اسەت قىزى.
اباي كۇنانباي ۇلى 1845 جىلى قازىرگى شىعىس قازاۇستان وبلىسىنداعى شىڭعىس تاۋىنىڭ باۋىرىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1904 جىلى دۇنيەدەن قايتقان. اباي قازاق ادەبيەتىندەگى قايتالانباس زور تۇلعا، اقىن، فيلوسوف، اعارتۋشى.
اباي ءوزىنىڭ بالالىق شاعىن اجەسى مەن اناسىنىڭ قاسىندا وتكىزدى. ابايدىڭ بويىندا تابىلاتىن بارلىق جاقسى قاسيەتتەر مەن ونەرگە دەگەن قۇشتارلىق اناسى مەن اجەسىنىڭ تاربيە ونەگەسىندە جاتىر.
...تۇبىندە باياندى ەڭبەك ەگىن سالعان،
جاسىنان وقۋ وقىپ، ءبىلىم العان.
بي بولعان، بولىس بولعان ونەر ەمەس،
ەڭبەكتىڭ بۇدان وزگە ءبارى جالعان.
ول اۋىل مولداسىنان ءدارىس الىپ، ساۋاتىن اشقاننان كەيىن سەمەيگە ساۋاتىن جەتىلدىرۋ ماقساتىمەن احمەت ريزا مەدرەسەسىندە وقىدى. اباي مەدرەسەدە وقىپ جۇرگەندە شىعىستىڭ پوەزياسىنا قىزىعىپ، شىعىس اقىندارى سياقتى ولەڭ جازۋعا تالپىندى. اباي ونەر مەن ءبىلىم جولىنداعىىزدەنىسىن ءوز بەتىمەن ۇيرەنىپ، دامىتادى. 80ء-ىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا اباي اقىندىق جولعا بەت بۇردى. اباي ولەڭدەردى ۇزبەي جازۋعا تىرىسقان. ءبىراق، سول كەزدەگى ەل اراسىنداعى تارتىستار ءبىرىڭعاي اقىندىقپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن. اباي اقىندىق جولعا بەت بۇرعاندا ولەڭ جولدارىن بىلىمگە، ونەر مەن مادەنيەتكە ارنادى.ول 1885 جىلى «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم» -دەگەن تۇڭعىش شىعارماسىن جازعان. وسى ولەڭ تۇڭعىش شىعارماسى بولۋىمەن قاتار، اقىندىق ونەر جولىنداعى ابايدىڭ ىزدەنىسىن تانىتادى. بۇل ولەڭىندە اقىن عىلىم مەن ءبىلىمدى زەرتتەي الماعانىنا وكىنىش بىلدىرۋىمەن بىرگە، بولاشاقتا جاستار قاپىدا قالماي ونەر مەن بىلىمگە ىنتالانىپ، ەڭبەكتەنۋىنە ءجون سىلتەيدى.
ىنساپ، ۇيات، ار-نامىس، سابىر، تالاپ،
بۇلاردى كەرەك قىلماس ەشكىم ۇالاپ.
تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى،
وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ.
اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا،
سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك.
ءاربىر ادامنىڭ بويىندا ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك قاسيەتتەرى بار. ادامنىڭ وسى قاسيەتتەرى تۋرالى اباي ون جەتىنشى قارا سوزىندە جازعان.
دۇنيەدە ەش نارسە ءوز مۇراتىنا قايراتسىز جەتە المايدى. عىلىم مەن ءبىلىمدى وقىپ ۇيرەنۋ،جالىقپاي ىزدەنۋ-قايراتتىڭ ءىسى. اداسقان جولعا بارا جاتقان بويدى قايتا جيعىزىپ الاتىن دا-ىستىق قايراتتىڭ ءىسى. ءبىز عىلىم مەن ءبىلىمدى اقىلسىز ۇيرەنە المايمىز. ادامنىڭ ءاربىر ءسوزى دە اقىل-سانادان وتەدى. ال جۇرەك بولسا ول ادام دەنەسىنىڭ پاتشاسى. ادامنىڭ جانى دا جۇرەكتە مەكەن قىلادى، ادام بويىنداعى قان دا جۇرەكتەن تارايدى. ادامعا جانىن اشىتىپ، كىشىگە راقىم قىلدىرىپ، ۋلكەننەن ۇيات ساقتايتىن-جىلى جۇرەك. ايتىپ كەتكەن قايراتتىڭ قاسيەتتەرى راس. ءبىراق قايرات كەيدە جاماندىقتى بەرىك ۇستاپ كەتەدى. اقىلسىز ەشتەمە تابىلمايتىنى دا راس. ءبىراق امال دا، ايلا دااقىلدان شىعادى. جاقسى مەن جاماننىڭ ەكەۋى دە اقىلعا سۇيەنەدى. جاقسى مەن جامانعا ىزدەگەندەرىن تاۋىپ بەرەتىن اقىل. اقىلدىڭ قىرى كوپ، جۇرەك اقىلدىڭ كوپ قىرىنا جۇرمەيدى. جاقسىلىق ايتقانعا كونىپ، جاماندىق ايتقانعا ەرمەيدى. قايراتتىڭ دا كۇشى مول، ونى دا جۇرەك ەركىنە جىبەرمەيدى. ورىندى ىسكە كۇشىن اياتپايدى، ورىنسىز جەرگە قولىن بوساتپايدى.
ابايدىڭ قاراسوزدەرى-اقىننىڭ ءسوز ونەرىندەگى كوركەمدىك قۋاتىن، دانالىق دۇنيەتانىمىن كورسەتەتىن پروزالىق شىعارمالار. ونىڭ قاراسوزدەرىنىڭ جالپى سانى قىرىق بەس بولەك، ولاردىڭ تاقىرىبى جاعىنان ءبىر باعىتتا جازىلماعان، ءار الۋان. ابايدىڭ التى-جەتى قاراسوزدەرى قىسقا بولسا، كەيبىرەۋى تاقىرىبى جاعىنان اۋقىمدىبولىپ كەلەدى. اباي ءوزىنىڭ قاراسوزدەرىندە شىعارمانىڭ كوركىنە عانا نازار اۋدارا قويماي، سونىمەن قاتار شىعارمانىڭ تەرەڭدىگى مەن يدەياسىنا زەر سالعان. ونىڭ قاراسوزدەرى جالپى قازاق حالقىنا ورتاق اسىل سوزگە اينالدى.1918 جىلى سەمەيدە شىققان «اباي» جۋرنالدارىندا ابايدىڭ بىرنەشە قاراسوزدەرى جارىق كوردى. سودان كەيىن ونىڭ قاراسوزدەرى فرانسۋز، جۇڭگو، ورىس جانە ت.ب كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىلا باستادى.
اقىن ءوزىنىڭ تالانتتى شاكىرتتەرىن تاربيەلەپ ءوسىردى. ابايدىڭ ءىزباسار شاكىرتتەرى شاكارىم، كوكباي، اقىلباي، كاكىتاي جانە ماعاۋيا بولدى. اباي كوزى تىرىسىندە ءوزىنىڭ ولەڭدەرىن جيناعان ەمەس. ولاردىڭ ءارقايسىسىن ءبىر جاپىراق قاعازعا جازىپ، جاستارعا تاراتىپ بەرە بەرگەن. ولار ابايدىڭ ولەڭدەرىن جاتتاپ الىپ وتىرعان. ءسويتىپ اباي ولەڭدەرى قازاق دالاسىندا اۋىزدان اۋىزعا تارالىپ كەتە باردى. ونىڭ ولەڭدەرى قولدان قولعا كوشىرىپ الىندى. ونداي قولجازبا كوشىرمەگە يە بولۋ ءاربىر ساۋاتتى قازاق ءۇشىن زور عانيبەت بولاتىن. كەيىنىرەك ابايدىڭ تۋىندىلارىن ونىڭ ۇلى ءتۇراعۇل جيناستىرا باستادى. اباي ولەڭدەرىنىڭ ەڭ العاشقى جيناعى 1909 جىلى اقىن كاكىتايدىن ارقاسىندا قازان قالاسىندا باسىلىپ شىقتى. اباي قۇنانبايەۆتىڭ ولەڭ- دەرىن جيناۋعا جانە باستىرىپ شىعارۋعا كوپ كۇش-جىگەر جۇمساپ، يگى ىقپال ەتكەن ادال اقىن كوكباي جاناتاي ۇلى (1864—1927) بولدى. ول ولەڭدەر بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحان ۇلىنىڭ رەداكسياسىمەن باسىلىپ شىقتى.
اباي وتاندىق تاريحىمىز بەن ادەبيەتىمىزدە اسا كورنەكتى ورىن الادى. اباي قازاقتىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالادى. اقىننىڭ مول ادەبي مۇراسى تەك ءبىر حالىقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ رۋحاني قازىناسى بولىپ سانالادى. قازاقستاندا ۇلى ابايدىڭ ەسىمى كوپتەگەن ەلدى مەكەندەر مەن كوشەلەرگە، الماتى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە، الماتى قالاسىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنا بەرىلگەن. ۇلى اقىننىڭ قۇرمەتىنە قازاقستان مەن رەسەيدە ەسكەرتكىشتەر ورناتىلعان. قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا اباي شىعارماشىلىعىنا ارنالعان حالىقارالىق جانە رەسپۋبليكالىق عىلىمي كونفەرەنسيالار جىل سايىن وتكىزىلىپ تۇرادى.
You Might Also Like
-
1. ادامعا گەنەتيكالىق تۇرعىدا جاقىن سانالاتىن – مايمىلدار ادامداردان ءۇش ەسە جاقسى كورەدى. جانە تەك ولار عانا ەمەس. مىسالى، قىران دا ادامعا قاراعاندا وتكىر كوزگە يە.
-
مىڭداعان جىلدار بويى حالقىمىز قازاقتىق قالپىن ساقتاي وتىرىپ، ءومىر تاجىريبەسىندە سالت پەن سانانىڭ، ءار ءىستىڭ رەتى مەن ادەبىن، ءجونى مەن جولىن جاساپ قالدىرعان. وسىدان ۇلتتىق سالت ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ، ىر...
