InfoHub Logo

ابايدىڭ وريگينالدىق پوەماسى ءۇش شىعارما: "ماسعۇت"، "ەسكەندىر"، "ءازىم".

بۇل ءۇش پوەمانىڭ ءبارى دە اقىننىڭ قازاق ومىرىنەن، سونىڭ ىشىندە بۇرىنعى شىعارمالارىنداي، ءوز ورتاسى، ءوز ءداۋىرىنىڭ بولمىسىنان العان شىعارمالارى ەمەس. ۇشەۋى دە شىعىستىق داستان اڭىزداردان نەمەسە ەرتەگىلىك تاقىرىپتاردان الىنعان سيۋجەتتەرگە قۇرىلادى.

تەگىندە، اباي بىرنەشە ولەندەرىندە پوەما جازۋدى وزىنە ماقسات ەتپەگەن تارىزدەنەتىن. سوندا ازىرەت ءالى ايداھاردى جازعانىم جوق، سارى الا قىزدى جىرلاعام جوق دەپ ءبىر كەزەك ايتسا، تاعى ءبىر ۋاقىتتا ەل شاپقان باتىردى، قىزىقتى قىزدىرمالاپ ايتسام، قىزىعىپ تىندار ەدىڭدەپ، وقۋشىنى شەنەي تۇسەتىن. ءجاي بوس ۋاقىت وتكىزەتىن قىزىقشىل، قىسىر كەڭەستى قۇمارلانىپ تىندار ەدىڭ دەيتۇعىن.

ونداي اڭگىمەلى ولەندەردەن اباي ءوزى ويلاعان وسيەتتىك، ادامگەرشىلىك تەرەڭ تالىم-تاربيە تۋا قويمايتىنداي كورەتىن. ءوز باسىنىڭ ۇزاق اقىندىق ەڭبەگى بويىندا اباي پوەما جانرىنا انىقتاپ زەر سالعان جوق. تەك، كەيىن تاربيەسىنەن شىققان شاكىرت اقىندارىنا عانا ءار الۋان تاقىرىپتار بەرىپ، انىق پوەما دەرلىك كۇردەلى سيۋجەتى بار شىعارمالاردى سولارعا جازعىزادى. ال، سولاي بولا تۇرسا دا، ءوزىن-وزى تەجەپ، اقىندىق شىعارماعا جانر جاعىنان دا ارناۋلى قاتال تالاپ قويعان اقىننىڭ، جوعارىدا اتالعان، ءۇش پوەمانى جازعانىن كورەمىز.

ءبىراق جالپى العاندا، كولەمدەرى ازعانا، وقيعا، سيۋجەتتەرى شاعىن شىققان وسى پوەمالاردىڭ دا نەگىزگى يدەياسى مەن ماقساتى ابايدىڭ كوپ ليريكالىق شىعارمالارىنداي، ۇستازدىق تاربيەلىك ويلارعا ارنالعانىن كورەمىز. ءوزى كوپ داستۇرلەرىن قابىلداعان ورىس كلاسسيكتەرى: پۋشكين، لەرمونتوۆتىڭ، نە بايرون سياقتى ەۆروپا كلاسسيگىنىڭ انىق ۇلكەن پوەما جازۋداعى ورنەكتەرىنە اباي بوي ۇرمايدى. ولاردىڭ پوەمالارى كەڭ ءومىردى مول قامتيتىن، كەيدە رومان- پوەما، كەيدە قالىڭ ۋاقيعالى، شىتىرمان شەبەر تارتىسى بار رومانتيكالىق پوەما بوپ، كوركەم، شەبەر قالىپتانسا دا، اباي سول جانرعا قىزىقپايدى.

وسى جىلداردى ەسكە الگاندا، ابايدىڭ ءبىز تەكسەرگەلى وتىرگان پوەمالارى، ەڭ اۋەلى جوعارىدا ەسكەرتكەندەي، شاعىن حالدەردى الىپ، سودان وسيەتتىك، ۇستازدىق وي تۋعىزۋعا تىرىسادى. ەكىنشى جاعىنان، اباي ءوزىنىڭ ۇزاق شىعارمالار تۋدىرارلىق قۋاتىن بايقاپ، وسى تۇستا تاجىريبە جاساپ كورەدى.

ەندى وسى ايتىلعان جالپى جايلاردى جەكە شىعارمالارىنان، ءۇش پوەمانىڭ ەر الۋان وزگەشەلىكتەرىن تالقىلاۋدان اڭعارىپ كورەيىك. العاشقى تەكسەرەتىنىمىز — "ماسعۇت" پوە-ماسى. بۇل پوەما تۋرالى ابايدىڭ ءوزى اتاپ كورسەتكەن دەرەكتەرى جوق. ءبىراق شىعارمانىڭ ىشىندەگى كەيبىر بەلگىلەرگە قاراعاندا، بۇنىڭ ۋاقيعاسى، تاقىرىبى شىعىس حالىقتارىنىڭ اڭىزىنان الىنعانى بايقالادى.

ەڭ اۋەلى گەرويدىڭ اتى — ماسعۇت. ونىڭ تىرشىلىك ەتكەن شاھارى — باعدات. زامانى — ھارون-راشيد حاليفتىڭ تۇسى. كەيىن ماسعۇتتا كەزدەسەتىن قاريا مۇسىلمانداردىڭ ءدىن اڭىزدارىندا جۇرەتىن قىزىر، قازاقشا قىدىر اتالادى. ول، سول ايتىلعان اڭىزدار بويىنشا، ولمەيتىن، ماڭگى جاسايتىن جالعىز جان. ءار زاماندا، ءار ورتانىڭ ادامىنا وقتا-تەكتە باق-داۋلەت اكەلەتىن، ىرىس ۇلەستىرۋشى بولادى. مىنە، ءسويتىپ، وسى اتالعان بەلگى، دەرەكتەردىڭ بارىنە قاراپ، ءبىز اباي پوەماسىنىڭ نەگىزى شىعىس اڭىزىنان الىنعان دەيمىز.

جالعىز-اق اباي اڭىزدى ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىك ۇگىتىنە مىسال ەتىپ، وزىندىك ويلارىن تاراتۋ جونىندە ۇلكەن كادەگە جاراتادى. پوەمادا اباي ارابتىڭ تاريحىن، تىرلىك شىندىعىن كورسەتپەك ەمەس. قىزىردىڭ قىزىرلىعىن دا بايانداماق ەمەس. ولاردىڭ بارلىعى دا پوەمانىڭ يدەيا جاعىنان قاراعاندا، تەك ءبىر كومەكشى قوسىمشا حال مەن جايلار. انىعىندا ولار شارتتى تۇردە الىنعان اڭىزدى، جالپى شارتتى ورتا دەۋگە بولادى.

اقىندى شىعارمانىڭ ىشىندە قىزىقتىراتىن ءبىر-اق گەرويدىڭ — ماسعۇتتىڭ عانا جايى. سول ماسعۇتتى بىرنەشە ەرەكشە حالدەرگە، ۋاقيعالارعا ۇشىراتىپ بارىپ، اباي وعان ۇلكەن ساپالى ادامگەرشىلىكتىڭ قاسيەتتەرىن بىتىرمەك بولادى. بۇل جاعىنان قاراعاندا، ماسعۇت قاي زاماننىڭ ادامىنا بولسا دا، ابايدىڭ ۇعىمىنشا، ۇلگى بولارلىق، جوعارى دارەجەدەگى ۇجداندى ادام، نراۆستۆەننايا ليچنوست.

اباي گەرويىنىڭ جانە ءبىر ەرەكشەلىگى — ول وزگەشە كورنەكتى كۇشتى ورتادان شىققان ادام ەمەس. ورتاشا كوپتىڭ ءبىرى. ادەيى داۋلەت، ءومىر، قۇدىرەت، اقىل-ونەرمەن اسىرىپ شىعارعان ادام ەمەس. حالىق ىشىندەگى، قاتارداعى قالىڭ كوپتىڭ جاس وكىلى. ماسعۇتتا وسىنداي سيپات، قاسيەتتەر بەرۋ ارقىلى، اباي ونى ءوزىنىڭ جوعارىداعى اتاپ بەرگەن باعداتىنان، ھارون-راشيدىنەن، قىزىرىنان دا اۋلاقتاپ ءبولىپ شىعارادى. ءوزى ۇگىتتەپ جۇرگەن جاقسى جاستاردىڭ ءوز زامانىنداعى مىنەز-قۇلقىنا، ارماندى ادامگەرشىلىگىنە ماسعۇتتى ۇلگى ەتەدى. ونىڭ بەلگىسىن جانە دە شارتتى تۇردەگى اڭىزدىق بوياۋدى الىپ تاستاپ قاراساق، ايقىنىراق كورەمىز. قىزىر شال ۇسىناتىن ءۇش جەمىس سول اڭىزدىق بوياۋ دەسەك، ول ماسعۇتتاي ونەگەلى جاستىڭ ىشىنەن سىرىن، قاسيەتىن اشۋعا ارنالعان وڭاي عانا ءبىر سىلتاۋ دەسەك، سونىڭ ار جاعىندا كورىنەتىن ماسعۇت قانداي بوپ تانىلادى. ول اقىلدىلىقتان قاشادى. بايلىقتان قاشادى. سونىڭ ەكەۋىن دە سىناپ، تالعاپ وتىرىپ، جيرەنىپ شىعادى. سول ماسعۇتتىڭ اقىلدان قاشۋى — ابايدىڭ ءوز باسىنداعى، ءوز ورتاسىنداعى كۇيگە اسا جاقىن كەلەدى. ول كوپ ايتاتىن شەرلى ۋايىمى بويىنشا، كوپ ناداننىڭ اراسىنداعى ءبىر جالعىزدىڭ ءحالىن قانداي تراگەديالىق، اۋىرتپالىق حال دەپ وتىر. ماسعۇتقا اباي سول ءوز باسىنىڭ ايانىشتى كۇيىن ايتقىزىپ وتىر. بايلىق تۋراسىندا سويلەگەندە دە، ماسعۋت اباي زامانىنداعى باي مەنەن سول بايلىق ازدىرىپ جۇرگەن بايدىڭ ءوزىن دە جانە ونىڭ قورشاۋ-قوشەمەتتەرىن دە سىنايدى.

كەيىن ماسعۇت قىزىل جەمىستى العاندا، جەڭسىكشىل، ءناسىپقۇمار كوپ جاستىڭ جولىنان جىراقشىعادى. ول ايەلدى، ەڭ الدىمەن، ادامزاتتىڭ قاقجارىمى دەپ تۇسىنەدى. ايەلدىڭ دوستىعىن ەرەكشە ءقادىر تۇتادى. ادام بالاسىنا دوس بولامىن دەگەن ۇلكەن ادامگەرشىلىك تالاپتى ءوز ءومىرىنىڭ ماقساتى ەتىپ قويادى. ەر جىنىسى مەن ايەل جىنىسى ادامدىق الدىندا تەرەڭ دارەجەدە باعالانادى. وسى ويلاردىڭ بارلىعى دا ءبىز تەكسەرىپ وتكەن اباي شىعارمالارىندا اقىننىڭ ءوزى كوپ ۇگىتپەن كوركەم جىرلار، تەرەڭ ويلار تۋدىرعان تاقىرىپتارى ەمەس پە ەدى؟

ەندەشە، ماسعۇت اۋزىمەنەن اباي ءوز زامانىنداعى، ءوز ورتاسىنا قانىقتى بولعان جايلاردى ايتادى. ۇلكەن گۋمانيست اقىن سول ءوزى تاراتپاق بولعان مورال فيلوسوفياسىن جاڭا تۇردە شارتتى مازمۇنعا بايلانىستىرىپ ۇسىنىپ وتىر.

ءسويتىپ، شىعىستان كەلگەن اڭىز، ماعىنالى مازمۇنى بار لەگەندا نەمەسە پريچا اقىننىڭ ءوز ويىن بايانداۋدا كەرەككە جاراتىلعان تۆورچەستۆولىق ماتەريال عانا بولىپ وتىر. ابايدى پوەمانىڭ وقيعالارى قىزىقتىرىپ جەتەلەمەيدى. ول وقيعالاردى، ادامداردى بارلىق مىنەز ىستەرىمەن، سوزدەرىمەن اباي ءوزىنىڭ داعدىلى يدەياسىنا قاراي پايدالانادى.

ءسويتىپ، بۇل پوەمانىڭ ويى ءومىر وقيعاسىنان، تارتىسىنان تۋمايدى. قايتا سول وقيعا، تارتىسىنىڭ ءبارى اقىننىڭ اقىلىنان تۋادى. وسىنداي سيۋجەتتى اڭگىمە قۇرۋدا، سۋرەتتەپ كورسەتۋ ورنىنا، بايانداعىش ويدى باسشى ەتۋ ارقىلى اباي بۇل پوەماسىنىڭ كومپوزيسياسىن ويداعىداي تولىق كوركەم، تۇتاس ەتىپ شىعارا الماعان. ول اسىرەسە وسى پوەمانىڭ ەكىنشى بولىمىنەن اڭعارىلادى. كومپوزيسياىق قۇرىلىستا لوگيكا بولماي كەتەدى. ويتكەنى تۇتاس كۇردەلى سيۋجەتتىك قۇرىلىسىنىڭ شارتىنا باعىنسا، ماسعۇتتىڭ قىزىل جەمىستى جەگەننەن كەيىنگى ىس-ارەكەتتەرى بايان ەتىلگەنىن كورسەك كەرەك ەدى.

ال ابايدا ولاي شىقپاعان. ماسعۇت قىزىل جەمىستى جەپ، ايەلدەردىڭ دوستىعىن الۋدىڭ ورنىنا، اقىلدى كىسى بولىپ شىعادى. ءىس جۇزىندە ول قىزىل جەمىستى جەگەن كىسى ەمەس، قايتا ءوزى جەمەيمىن دەگەن اق جەمىستى جەگەن كىسى بوپ، ۇلكەن اقىل يەسى بوپ، ءتىپتى ءشامسيجيھان اتانادى. اقىل-پاراساتى ارقىلى حاننىڭ ق ۇلى بولعان دەلىنەدى.

دۇرىسىندا، پوەما وقيعاسىنىڭ العاشقى بولىمىندە جەتكەن ءورىسى بويىنشا، ايەلدەر دوستىعىنان تۋعان مىنەز وقيعالار، سونىڭ اينالاسىنداعى تارتىستار پوەمانىڭ ەكىنشى ءبولىمىنىڭ ۇلكەن ءورىسى بولۋ شارت ەدى.

ال ابايدا — ماسعۇت بار ايەل قاۋىمى تۇگىل، ءبىر ايەلدىڭ دوستىعىنا دا دۋشار بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە، پوەمانىڭ سوڭعى بولىمىندەگى "جىندى سۋ" موتيۆ جانە ودان تۋاتىن "جۇرتىڭ جىندى بولسا، اقىلدى بولما، قوسا جىندى بول!" دەيتىن قورىتىندىلار بۇل پوەمانىڭ العاشقى بولىمىندەتى مىنەز بەن ىستەرگە لوگيكالىق جاعىنان دا قيىسپايدى. وقىستان تۋعان وقشاۋ حالدەر ەسەپتى بولادى. راس، ەكىنشى بولىمدەگى "جىندى سۋ" ارقىلى تۋاتىن ورەسكەل وزگەرىستەر ماعىناسىز ەمەس. ول دا ابايدىڭ كەيبىر سوراقى قۇبىلىستارعا قاتتى مىسقىلمەن، ۇلكەن ساتيرالىق سىنمەن قارايتىنىن تانىتادى. پوەما ءدال وسى ءجايىن جاڭاعى ايتىلعان جالپى كۇيلەردەن ءبولىپ الادى. بۇندا دا ابايدىڭ بۇرىنعى وزىندىك ولەندەرىندەگى سىنشىل، اجۋاشىل ويلاردى كورەمىز.

...ەسەر، ەسىرىك بولماساڭ،

تىرشىلىكتەن پايدا جوق، —

دەيتۇعىن ىزالى، اششى مىسقىلدارىن ەسكە تۇسىرەدى.

ءسويتىپ، قورىتا ايتقاندا، ماسعۇتتاعى يدەيا — اراب شىعىس اڭىزىنىڭ يدەياسى ەمەس. اقىن شىعارمالارىنىڭ بۇرىن باسقاشا جانر، ستيلدە ايتىلىپ جۇرگەن يدەيالارى بولادى. ءبىراق سول ءجايلارى زامانىنداعى حالدەردەن تۋعان سىنشىلدىق ويلار بولعاندىقگان، ەسكى باعدات تونىن كيدىرگەنشە، ءوز تۇسىنداعى قازاقتىڭ وزىندىك تىرشىلىگىنەن الىپ، سيۋجەتتى سول بولمىستان قۇراستىرىپ قيۋلاستىرسا، شىعارمانىڭ باستى يدەيالارى وقۋشىلارىنا وراعىتىپ جەتپەي، توتەلەي جەتكەن بولار ەدى.

وقيعا مەن ءتىل، اڭىز ماتەريالى بويىنشا، اباي قازاق وقۋشىسىنا بوتەن رەالنوستلارمەن سوزدەردى قولدانا وتىرادى. بوتەن اتتار ارابتان الىنعاندىقتان، اراب سوزدەرى كەزدەسەدى. ءبىراق، ولەندىك ءتۇر جاعىنان قاراعاندا، بۇل شىعارما ءتورت جولدى شۋماقتان، ون ءبىر بۋىندى جولداردان قۇرالىپ، انىق قازاقتىڭ ءوز ۇلگىسىندەگى داستاندار تۇرىندە جازىلادى.

ءتۇپ يدەيا ارابستاندا بولعان وقيعانى ايتۋ ەمەس، ابايدىڭ ءوزىنىڭ قاق قاسىنداعى سول كۇنگى قازاقستاندىق شىندىقتاردى بىلدىرۋگە ارنالعاندىقگان، پوەمانىڭ جاڭاعى اتالعان ولەندىك ءتۇرى يدەيالىق مازمۇنىمەن بايلانىستى تۋعان بولادى.

ابايدىڭ ەكىنشى پوەماسى — "ەسكەندىر".

ءبىز ەڭ الدىمەن بۇل پوەمانىڭ نەگىزىندە جاتقان تاقىرىپتىڭ توركىن-تەگى تۋرالى ءبىراز دەرەكتەر ايتىپ وتەلىك. شىعىستا ەسكەندىر، ورىس پەن ەۆروپا ەلدەرىنىڭ اتاۋىنشا الەكساندر — بار دۇنيە ءجۇزى حالىقگارىنىڭ اڭىزدارىندا، ەرتەگى، داستاندارىندا ەرەكشە ورىن العان ادام. ءبىز بۇل تۇستا تاريحتاعى ەسكەندىردىڭ كوپشىلىككە ءمالىم جايلارىنا توقتامايمىز. اڭىزدار مەن ادەبيەتتەگى ەسكەندىر ءجايى ابايدىڭ مىنا پوەماسىنىڭ تۇسىندا بىزگە توتەلەي، جاقىن دەرەكتەر بەرەدى. سولارعا توقتايمىز.

شىعىس ەلدەرىندە، اۋەلى يراننىڭ اريستوكراتيالىق اڭىزدارىندا ەسكەندىر وبرازى كوپ اڭگىمەلەنگەن. سول زامانداردان بەرى قاراي ۆيزانتيا (رۋم) اڭىزدارىندا دا ونىڭ ءجايى كوپ ايتىلادى. اتاقتى فيردوۋسي ءوزىنىڭ "شاحناماسىندا" ەسكەندىردىڭ تۋىسىن جوعارىدا اتالعان يران اريستوكراتتارىنىڭ لاقابى بويىنشا بايان ەتەدى. ونى فيليكۋستىڭ بالاسى ەمەس، يراننىڭ شاحى — داراپتىڭ (داريي ءۇشىنشى كادوماننىڭ) بالاسى دەيدى. بۇل ءبىزدىڭ ەرادان بۇرىن 110—335 جىلدار اراسىندا يراندا شاحتىق قۇرعان. ءوزى احەمەنيدتەر اۋلەتىنىڭ ەڭ سوڭعى اكىمى بولادى. رۋم اڭگىمەسى دە ەسكەندىردىڭ تۋىسىن تاريحتان وزگەرتىپ، اڭىزدى اڭگىمەشە باياندايدى.

شىعىس اقىندارىندا ءبىزدىڭ تۋىسقان سوۆەتتىك ەلىمىز ازەربايجاننىڭ اتاقتى كلاسسيگى نيزامي عانا ءوزىنىڭ "ەسكەندىرناماسىندا" جاڭاعى بۇعان شەيىن جەتكەن ەكى تاراۋ اڭىزداردى تەرىسكە شىعارادى. ول انىق تاريحتىق شىندىق بويىنشا فيليكۋستىڭ (ءفيليپپتىڭ) ءوز بالاسى ەتىپ جىرلايدى.

ەسكەندىردى، سوڭعى تاپقان دەرەكتەرىمىزگە قاراعاندا، اباي ەسكەندىر جايىنداعى اڭىزدى، تۇگەلىمەن سول ءنيزاميدىڭ "ەسكەندىرناماسىنان" العان.

ازەربايجان ۇلى كلاسسيگىنىڭ ەڭ زور پوەماسى — "ەسكەندىر-ناما" سانسىز كوپ وقيعالاردان، كوپ تاراۋ بولىمدەردەن قۇرىلعان اسا باي مازمۇندى داستان. ەسكەندىردىڭ جوعارىداعى دارييمەن سوعىسقانى، ونان سوڭ ازەربايجان پاتشا ايەلى — نۋشابەمەن كەزدەسكەنى، ەسكەندىر مەن حاقان اڭگىمەسى، جۇڭگو، تۇران ولكەلەرىندە جۇرگەن ساپارلارى جانە تەرىستىك ولكەدەگى ءبىر عاجايىپ باقىت، مولشىلىق، ادىلەت ورناتقان ەلدىككە ۇشىراسۋى — ءبارى دە نيزاميدە مول بايان ەتىلەدى. كەيىن ەسكەندىر تەرىستىك ساپارىنا بارىپ، ياجۋجدەرگە قارسى قورعان سوعادى. وسى الۋانداس تولىپ جاتقان شىتىرمان وقيعالى، كۇردەلى سيۋجەتتەر تارايدى. "ەسكەندىرنامانىڭ" تاعى بىرنەشە تاراۋلارى سول ەسكەندىردىڭ ءتۇن تاراپىنا شەككەن ساپارىنا ارنالادى. ول ساپارعا ەسكەندىر ءابىلحايات سۋىن (ماڭگى تىرلىك بەرەتىن سۋدى) ىزدەپ بارادى. ءتۇن دۇنيەسىندە، ۇزاق قاراڭعىلىق ساپارىندا، سان قيىنشىلىقتار ورتاسىندا قالىڭ قولمەن جۇرگەن ەسكەندىردى باستاۋشى قىزىر بولادى. بۇلار ىزدەگەن ءابىلحايات سۋىن قىزىر جالعىز تاۋىپ، ءوزى ءىشىپ، جۋىنىپ الادى. استىنداعى ءاقبوز اتىن دا ءارى سۋارىپ، ءارى سۋعا شومىلدىرادى. ءبىراق عاجايىپ سۋ ەندى ەسكەندىرگە بىلدىرمەك بولعانىندا، عايىپ بوپ جوعالىپ كەتەدى. ءسويتىپ، بار مۇسىلمان اڭىزدارىنداعى ماڭگى تىرلىك العان قىزىردىڭ ءجايىن نيزامي ءوز پوەماسىندا وسىلايشا اڭگىمەلەپ دالەلدەيدى.

سول ءتۇن تاراپتا جۇرگەندە، كەزۋ ۇستىندەگى ەسكەندىرگە سىرى، ءجايى ءمالىمسىز ءبىر جاس كەزدەسەدى. ول جاس پەرىشتە دەپ ايتىلادى. سول جان ەسكەندىرگە وزگەشە سىرى بار كىشكەنتاي تاس بەرەدى. "كەيىن ويلانساڭ، وسى تاستان كوپ سىر كورەسىڭ، وي تاباسىڭ"، — دەيدى. ءتۇن تاراپىنان ەسكەندىردىڭ بارلىق سەرىكتەرى نەشە الۋان قىمبات، اسىل تاستار الىپ قايتادى. ەسكەندىردىڭ العانى جاڭاعى تيتتەي تاس. كەيىن ەسكەندىر ءوزىنىڭ ويشىلدارىمەن بىرگە وتىرىپ، سول تاستى ساراپقا سالادى. تاس تارازىعا تۇسكەندە، بارلىق وزگە اسىلدىڭ بارلىعىن باسا بەرەدى. ونىڭ سالماعىنا قارسى قانداي قازىنا ۇيسە دە، بارابار كەلمەيدى. وسى كۇيگە قايران بولعان ەسكەندىردىڭ قاسىنا قىزىر كەلىپ، ءبىر ۋىس توپىراقتى كىشكەنە تاستىڭ ۇستىنە تاستاي بەرگەندە، تاس جاعى جەڭىلەيىپ، اسپانعا كوتەرىلەدى.

سوندا ەسكەندىر وزگەدەن بۇرىن ءوزى ويشىلدىق تانىتىپ، "توپىراقگان بىتكەن توپىراقگان عانا تويىم تابادى" دەپ، تەرەڭ بايلاۋ جاسايدى.

مىنە، ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، اباي پايدالانىپ وتىرعان سيۋجەت نيزامي جازعان "ەسكەندىرنامانىڭ" ءدال وسى تۇسىنان الىنعان. ءبىراق، اباي پوەماسىن بىلەتىندەرگە ءمالىم، جاڭاعى اڭگىمەنىڭ جەلىسىن اباي وزىنشە وزگەرتىپ، ءوسىرىپ العان.

اباي شىعىس ادەبيەتىندەگى ۇلى كلاسسيكتەر مول بايانداعان كۇيگە تۇگەل توقتاپ، باعىنىپ قالمايدى. ول اڭىزدى وزىنشە، كوپ جاعىنان ءومىر شىندىعىنا جاقىنداتىپ، رەاليستىك ستيلگە بۇرادى. ەڭ الدىمەن اڭىزدى ەۆروپا تاريحى مەن مادەنيەتىنەن ءوزى بىلگەن الەكساندر ماكەدونسكيي جايىنا قاراي بەيىمدەيدى. ەسكەندىردىڭ اكەسى ابايدا فيليپپ بولىپ اتالادى. تاريحتاعىداي ونىڭ استاناسى — ماكەدونيا شاھارى بولادى. جانە دە تاريحتىق ءدال دەرەكتەر بويىنشا، ەرتەگىلىك قىزىردىڭ ورنىنا ەسكەندىردىڭ تاربيەشىسى بولعان فيلوسوف اريستوتەل كىرەدى. ءسويتىپ، ادامدارى مەن ولار اراسىنداعى مىنەز-قاتىناستارعا اباي تاريحتىق شىندىقگى نەگىزگى ارقاۋ ەتەدى. اڭىزدان بۇرىن تەك كىشكەنتاي تاس (ابايدا كىشكەنە كوز سۇيەگى) جانە ونىڭ وزگەشە سىرى عانا ساقتالادى.

بۇدان وزگە ابايدىڭ ۇلگى ىزدەگىشتىك، سىنشىلدىق ءبىر ەرەكشەلىگى تاعى بار. نيزامي ءوز پوەمالارىندا ەسكەندىردەن بۇرىن كەزدەسەتىن حوسراۋ، باحرامگۋر نەمەسە داراپ سياقتى، تاعى باسقا سولارداي شاحتاردىڭ بارلىعىن دا سىناۋمەن مىنەپ كورسەتىپ ەدى. جالعىز-اق، ەسكەندىرگە كەلگەندە، نيزامي ونى بارلىق بۇرىن-سوڭعى ءومىر يەسى حان-سۇلتانعا، شاح-امىرلەرگە انىق ايىپسىز، ءمىنسىز ۇلگى ەتىپ كورسەتكەن. ول ادىلەتتى، ويشىل اسىل زات.

كەيىن پوەمانىڭ تاراۋىندا نيزامي ەسكەندىردى دانالىق دارەجەسىنە جەتكىزەدى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ بار بىلگىش، ويشىلدارىنىڭ ورتاسىندا كورسەتەدى. وعان ءبىر زامان عايىپتان كەلگەن عاجايىپ ءۇن بۇدان ارى پايعامبارلىققا ارنالعانىن بىلدىرەدى. مۇسىلمانشىلىق اڭىزى بويىنشا، ۋاحي كەلەدى. ول بار جيھاندى كەزىپ، ادامزاتقا ىزگىلىكتىڭ جولىن تانىتپاق كەرەك دەگەن ءامىر بولادى.

بارلىق شىعىس پوەزياسىندا ەسكەندىردىڭ سيپاتى وسى الۋانداس زورايىپ، قاستەرلەپ الىنعان بولاتىن. ال اباي پوەماسىنا كەلەسەك، مۇلدە ولاي ەمەس. جاسى ارەڭ جيىرما بىرگە كەلگەن، اتىراپتاعى كورشى ەلدەردىڭ ءبارىن باعىندىرماق بوپ، وندى-سولدى قاستان كوز تاستاپ ءتۇرعان جاھانگەر، قان توككىش پاتشا كورىنەدى. قانشا السا دا تويمايتىن، قاناعاتسىز حان بەينەسى بەرىلەدى. سول تىيىمسىز، تويىمسىز ءامىرشىنىڭ ءوز ومىرىندە جالعىز رەت تىلسىم قۋاتى بار، جاسىرىن سىرى بار جانە جول بەرمەس تاس قاقپاعا كەزدەسۋى ابايشا ۇلكەن مول ماعىنامەن كەلتىرىلەدى.

ەسكەندىر اباي پوەماسىندا دارىپتەلمەي، سىنالادى. وعان اقىلشى بولعان اريستوتەل ءوزىنىڭ ءامىرشى پاتشاسىنان سوناعۇرلىم بيىكتە، انىق قاسيەت يەسى بوي سۋرەتتەلەدى. بۇل ابايدىڭ ءوزى ايتاتىن افوريزم، "باقپەن اسقان پاتشادان ميمەن اسقان قارا ارتىق" دەگەن تەرەڭ سىرلى ناقىلعا ءدال كەلەتىن حالدەر.

وسى ايتىلعان جايلارعا قاراعاندا، ابايدىڭ اكىمشىلىككە كوزقاراسى بۇرىن مۇسىلمان عالامىندا بولماعان جاڭا سىنشىل بيىك ويدى تانىتادى. ەسكەندىرگە دە مۇسىلماننىڭ وتكەن تاريحى، اڭىزدارى، ءدىنشىل ۇگىتتەرى ۇيعارعان تابىنۋ كوزىمەن قارامايدى. ازات ويلى، ەركىن، ءادىل سىنشى شىعىس ەلدەرى تانىعان اۆتوريتەتتىڭ ماسكاسىن سىپىرادى. ءوزىنىڭ گۋمانيستىك، ادامگەرشىلىك نانىمدارىنىڭ تۇرعىسىنان قارايدى. ءوز زامانىنىڭ وزات ويلى سىنشىل جازۋشىلارىنىڭ تۋرالىق ويىن تاراتادى.

بۇنىمەن اباي شىعىسقا قاتتى بەدەلدى بوپ جايىلعان ۇعىم-نانىمداردىڭ بارشاسىنا ەندى ۇلكەن سىنمەن، تالعاۋمەن قارايدى. كوپ ءجايدى قايتا باعالايتىن، جاڭاشا سارالاپ بەرەتىن ۇستاز اقىن ەكەندىگىن تانىتادى. سونىمەن قاتار ايتىلاتىن تاعى ءبىر وزگەشە كۇي بار. ول، ابايدىڭ وزىنەن بۇرىنعى شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ ۇلى مۇرالارىنا بارۋدا قولدانعان تۆورچەستۆولىق ىزدەنۋ جولدارى تۋرالى. اباي نيزامي پوەماسىنان اڭگىمەلىك كوپ دەرەكتەر الادى. بۇل جوندە ول بەلگىلى دارەجەدە شىعىس ادەبيەتىندە جۇرگەن تۇراقتى ءبىر داستۇرگە سوعادى. كوپكە ءمالىم بولعان تاريحي شىندىقتار بويىنشا، شىعىستا ءبىر كلاسسيك جىرلاعان تاقىرىپتى كەلەسى بۋىندا، تاعى ءبىر شىعىس اقىنى قايتالاپ اڭگىمە ەتەتىن تىڭ داستاندار شىعاراتىن ءداستۇر بار ەدى.

سول قاتاردا ءجۇسىپ — زىليحا تاقىرىبىن، ءلايلى — ءماجنۇن، فارحاد — شىرىن، جەتى ءشۇعىلا جانە وسى ەسكەندىر تۋراسىن نەمەسە "قۇستار ءتىلى" دەگەن سياقگى تاقىرىپتاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قايتالاپ جازعان ءىرى كلاسسيكتەر بار. ولار بىرەۋىنىڭ تاقىرىبىن بىرەۋى الۋدى زاندى جول ەتكەن. تەك الدىڭعىنىڭ ولەڭىن الماي جانە كوبىنشە الدىڭعى ايتقان وقيعالاردى نەگىزىندە پايدالانسا دا، كوپ جەردە ءوز ەركىمەن وزگەرتىپ وتىرىپ، تىڭنان جىرلاپ شىعاراتىنى بولادى. بۇلايشا ءبىر تاقىرىپتىڭ ءار اقىندا قايتالاۋى ەشۋاقىتتا اۋدارما دەپ تانىلۋ كەرەك ەمەس. ول وزىنشە ءبىر قايتا جىرلاۋ، تىڭنان تولعاۋ نەمەسە اقىندىق شابىت شالىم سىناسىپ، جىرمەن جارىسۋ ەسەپتى ءبىر سالت ەدى.

شىعىس پوەزياسى بۇل سالتتى زاندى دەپ ءبىلىپ، وسى داستۇرگە "ءنازيرا"، "نازيراگويلىك" دەپ اتاۋ دا بەرگەن. اباي سول ءداستۇردى جاقسى ءبىلىپ قانا قويماعان، قولدانعان دا، ءنازيرا جولىمەن، الدىڭعى اقىننىڭ پوەماسى بويىنشا قايتادان جاڭا پوەما جازاتىن بۇرىنعى اقىندار دا كەيىنگى زامانىنىڭ كوزقاراسىن، تۆورچەستۆولىق جاڭا پوەزياسىن تانىتادى.

مىسالى، ءنيزاميدىڭ "حامساسىندا" جىرلانعان "ءلايلى — ءماجنۇن"، "حۇسراۋ — شىرىندى" وزبەكتىڭ ۇلى كلاسسيگى ناۋاي قولعا الىپ جىرلاعاندا، كوپ تىڭ جاڭالىقتار قوسقان. ناۋاي ءوز ءداۋىرىنىڭ ويشىلى، وكىلى بولىپ وتىرىپ، ءلايلى مەن ءماجنۇننىڭ ماحابباتىنا دا تىڭنان شىندىق سيپاتتار بەردى. ال "فارحاد — شىرىندا" نيزاميدەگىدەي ەمەس، حوسراۋ پاتشانى ۇلكەن سىنشىل ويمەن اشكەرەلەپ، زۇلىمدىق سىپاتتا سۋرەتتەيدى.

اباي بولسا، XIX عاسىردىڭ ورىس پەن ەۆروپانىڭ اعارتۋشىلىق، گۋمانيستىك جانە سىنشىل رەاليزم باعىتىنداعى ۇلكەن ۇلگىلەرىمەن تاربيەلەنگەن اقىن بولعاندىقتان، ەسكەندىر جايىندا ءوز زامانىنىڭ تىڭ سىندارىن ەركىن پايدالانادى. جانە ءوز پوەماسىنىڭ سوڭعى شۋماقتارىندا الىستاعى ەسكەندىر جايىنان اڭگىمە قوزعاپ كەلسە دە، قورىتىندى وسيەتتەرىن ءوز زاماندارىنا، ءوز وقۋشىلارىنا ارنايدى. بۇرىن وزگە ولەندەرىندە ءوزى ايتىپ كەلگەن نەگىزگى ويلارعا اكەلىپ سايادى.

ادامگەرشىلىك، اقتىق، شىندىق، مىنەزدىلىك جونىندە ءوزى ۇسىنعان جولدارىن بەلگىلى ءبىر اڭىز ارقىلى تاعى دا كوڭىلگە قونىمدى ەتىپ، تانىتا تۇسۋگە تالاپ ەتەدى. سول جوندە اباي دا، نيزامي، ناۋاي، فيزۋلي سياقگى، ءوزى قادىرلەگەن كلاسسيكتەردىڭ نازيراگويلىك ۇلگىسىن تۆورچەستۆولىق جولمەن پايدالانىپ، قولدانعان دەيمىز.

جالپى كومپوزيسيالىق قۇرىلىسىن العاندا، "ەسكەندىر" — ابايدىڭ ەڭ جاقسى پوەماسى. "ماسگۇتتاي" ەمەس، بۇندا سيۋجەتتىك قۇرىلىس باستان-اياق ءبىر ءتۇيىننىڭ اينالاسىنا توپتالادى. ادامدارىنىڭ مىنەزدەرى، ىستەرى ارقىلى بىرتىندەپ اشىلادى. سونىڭ ىشىندە "ەسكەندىر" سياقتى پوەمانىڭ باس گەرويى شىعارمانىڭ باسىنان اياعىنا شەيىن وقيعا ارقالىعى بولىپ وتىرادى. بارلىق سۋرەتتەر، كەزدەسۋلەر مەن قايشى كەلەتىن مىنەز، ارەكەتتەر جانە ءتۇيىندى ويلار — بارشاسى دا ءبىر ەسكەندىردىڭ باسىمەن بايلانىستى بولادى.

پوەماسىنىڭ ەڭ سوڭىنداعى بىرنەشە شۋماقتاردا اباي ديداكتيكالىق، ويشىل-وسيەتشىلىك قورىتىندىنى ەسكەندىردەن بولەك ءبىر ءجاي ەتىپ ايتادى. بۇنىسى پوەمانىڭ جوعارىدا ءبىز ايتقان يدەياسىنا بايلانىستى.

اباي بۇندا دا، ماسعۇت تۋراسىنداعى اڭىزعا بارعانداي، ەسكىلىك ماتەريالىنا تەككە بارمايدى. وزىندىك وسيەتتەرىن شارتتى تۇردەگى ءاڭىز-اپساناعا بولەي وتىرا، قىزىقتىرا ۇسىنباق بولادى. سوندىقتان پوەمانىڭ اڭگىمەلى، وقيعالى جەلىسىن جەتەر ورىسىنە جەتكىزىپ بولعان سوڭ، جىردىڭ اياعىن، جاڭاعى ايتقانداي، مورالدىق، ادامگەرشىلىك بايلاۋ مەن تولعاۋگا، سەنتەنسياعا اكەلىپ تىرەۋى زاندى بولىپ كورىنەدى. پوەمانىڭ شۋماعى، ولەڭ جولدارى، بۋىن ولشەۋى، قولداناتىن اقىندىق سوزدىگى — ءبارى دە شەشەندىك، ناقتىلىق جاعىنان قاراعاندا، ابايدىڭ اقىندىق ونەرىنە ساي كەلگەن. بۇلار پوەمانىڭ ءتۇتاس ءبىتىمدى شىعارما بولۋىنا نىق جاردەم ەتەدى.

ابايدىڭ 1933 جىلعى جيناعىندا العاش رەت باسىلعان ءبىر پوەماسى — "ءازىم".

بۇل پوەمانىڭ تاقىرىبى "مىڭ ءبىر ءتۇن" ەرتەگىسىنەن الىنعان. قازاق ورتاسىندا اۋىزشا كەپ ايتىلىپ جۇرەتىن "مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ" ءبىر تاراۋى — "ءاليدىڭ ءازىمى" دەگەن ۇزاق ەرتەگى بولاتىن. سول ەرتەگىنىڭ ىشىنەن جاس بالا ءازىمنىڭ جەتىمدىك شاعى، جىگىتتىك كەزدەگى باسىنان كەشەتىن بەينەت سورى، كەيىن بارىپ ءوزىنىڭ تۋرالىعى، جازىقسىزدىعى ارقىلى ارمانىنا جەتەتىن وقيگالارى ابايدىڭ پوەماسىنا جەلى، ارقاۋ بولعان ءتارىزدى.

بۇل پوەمانىڭ ىشىندە ابايدى قىزىقگىرعان تاعى ءبىر ادام — ايار شال بولادى. ول شالدىڭ كاسىبى وزگەشە. قارا تاستى التىن ەتەتىن امالى بار. وسىنداي ارەكەت سوڭىنا تۇسكەن ادامنىڭ جايى شىعىستا ەرتەگى عانا ەمەس. حيميا عىلىمى دەپ اتالىپ جۇرەتىن الحيميا جايىنان تۋعان نەشە الۋان جاسىرىن سىرلى اڭگىمەلەر بار-دى. ونداي اڭگىمە نانىمدار شىعىستا عانا كوپ جايىلعان ەمەس. "فيلوسوفسكيي كامەن" دەيتۇعىن، قارا تاس پەن قارا مەتاللى التىنعا اينالدىرىپ، عاجايىپ سىرلى بولەكشە ءبىر زاتتى ىزدەنۋ ورتا عاسىرلىق ەۆروپادا تالاي فانتاستيكالىق اڭگىمە، اڭىزداردى كوپ تۋدىرعان.

"مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ" "ءازىم" اڭگىمەسى سول جاڭاعى جايدىڭ شىعىستا دا وزگەشە ورىن الاتىنىن اڭعارتادى. ءبىراق حالىقگىڭ سىنشىل ويى كەيىن ول ارەكەتتەر اراسىندا بولىپ جۇرەتىن نەشە الۋان ارامشىلىق، ايارلىقتاردى تانىتادى. كوپتى الداپ، جەم ەتەتىندەردى ءوز اڭگىمە، اڭىزدارىمەن اشكەرەلەيتىن بولادى.

اباي شىعىس ەرتەگىسىنىڭ وسىنداي وزگەشە ءمان، تارتىستارىنا قىزىققان بولۋ كەرەك. پوەمانىڭ باستاۋىنا قاراعاندا، اكەسى ولگەن جازىقسىز، تاجىريبەسىز جاس بالانىڭ ايارعا كەزدەسىپ، الدانعان بەينەسى كورىنەدى. ءبىراق بۇل پوەما ابايدا اياقتالماي قالادى. ءوز ۋاقىتىندا اياقتالعان بولسا دا، جالعىز عانا قولجازبا بولىپ، مەزگىلىمەن كوشىرىلمەي، توزىپ-شاشىلىپ كەتەدى. ءسويتىپ، سوڭعى بولىمدەرى جوعالىپ قالادى. سوندىقتان قولدا قالعان ءۇزىندىسى بىتپەگەن پوەما بولىپ باسىلىپ ءجۇر.

جوعارىدا تەكسەرىلگەن "ماسعۇت"، "ەسكەندىر" پوەماسىنان مىنا پوەمانىڭ جازىلۋ ۇلگىسى باسقاراق. بۇندا اباي، پۋشكيننىڭ ورىس ەرتەگىلەرىن بالالارعا ارناپ، ولەڭ ەتكەنى ءتارىزدى، جەڭىل ءتىلدى، قىزىق وقيعالى اڭگىمە جاساماق سياقتانادى.

بۇل الدىڭعى پوەمالارداي ويشىلدىق، زور تاربيەشىلىك ماقساتتار كوزدەپ جازىلعان شىعارما ەمەس. حالىق اۋزىنداعى اڭگىمەنىڭ ءوزىن عانا، بارلىق وقيعانى رەت-تارتىبىمەن جەڭىل ولەڭ ەتىپ بەرۋدىڭ تالابى تانىلادى.

ال ولەندىك قۇرىلىسىنا، كەيبىر ءسوز كەستەلەرىنىڭ، ۇيقاستارىنىڭ ونشالىق اباي شىعارمالارىنا لايىقتى شەبەرلىككە ساي كەلمەيتىنىنە قاراعاندا، بۇل پوەمانى ونشالىق جوعارعى دارەجەدەگى كوركەم شىعارما دەۋگە كەلمەيدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، 1927 جىلى وسى پوەمانىڭ تەكستىن اباي شىعارمالارىن جيناۋشىلارعا تابىس ەتكەن ىرىسايدىڭ ىسقاعى اباي پوەماسىنىڭ ۇمىتىلعان نەمەسە ەسكىرگەن، قولجازبادا ءوشىپ قالعان كەيبىر جولدارىن ءوز جانىنان دا "تولەۋ" سالىپ، الامىشتاپ جىبەرگەن سياقگى. ويتكەنى پوەمانىڭ كەيبىر ۇيقاستارى، كەي كەزدە جول ىشىندە ءسوز قۇراۋلارى ابايدىڭ اقىندىق شەبەرلىگىنە، پوەتيكالىق لەكسيكاسىنا جاناسپايتىنى دا بار.

بۇلاي بولماسا، پوەما ابايدىڭ ءتىپتى ەرتە كەزدەردە ءوزىنىڭ اقىندىق كۇشىن العاشقى تاجىريبە رەتىندە، ءار تاقىرىپتى بايقاستاپ جۇرگەن كەزىندە تۋعان، العاشقى چەرنوۆيك ەسەپتى ءبىر ۆاريانت بولۋعا كەرەك. قالاي دا "ءازىم" پوەماسى، ەڭ اۋەلى، بىتپەگەن شىعارما بولعاندىقتان، ەكىنشى، كوركەمدىك، شەبەرلىك جاعىنان كوڭىلدەگىدەي قالىپتانعان داستان بولماعاندىقتان، بۇل پوەما جونىندەگى تۇسىنىك سوزدەردى وسى، جوگارىداعى ايتىلعان جايلارمەن اياقتايمىز.

---