ابايدىڭ تابيعات ليريكاسى
تاراز قالاسى اكىمدىگىنىڭ ءبىلىم ءبولىمىنىڭ
«ع. مۇراتبايەۆ اتىنداعى №17 ورتا مەكتەبى»
كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى: سەيتقاسىموۆا ت.
ساباقتىڭ تاقىرىبى׃ ابايدىڭ تابيعات ليريكاسى.
بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىلارعا اباي ولەڭدەرىن بارىنشا تەرەڭ مەڭگەرتۋ، جاتقا ايتۋ، ولەڭدى تالداۋ ماشىعىن جەتىلدىرۋ، تەوريالىق ۇعىمداردى ءتۇسىندىرۋ، ەتنوگرافيالىق تانىمدارىن كەڭەيتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋىنە ىقپال ەتۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن، سويلەۋ مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلارعا ەستەتيكالىق، ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ، ولاردىڭ پوەزيا، ساز ونەرى، بەينەلەۋ ونەرى سەكىلدى كوركەم ونەر دۇنيەسىنە سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرۋ. اباي ۇلىلىعىن تەرەڭ سەزدىرۋ، تۋعان تابيعاتقا قامقورلىق جاساۋعا تاربيەلەۋ.
ساباق ءتۇرى: جارىس ساباق (توپتىق)
ءادىس – ءتاسىلى: بايانداۋ، «وي قوزعاۋ»، «دوڭگەلەك ستول»، توپتىق جارىس.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ءان - كۇي.
كورنەكىلىك: سۇراقتى تاپسىرمالار سالىنعان كونۆەرت. اقىن پورترەتى، اباي سوزدەرى جازىلعان پلاكاتتار، قوسىمشا ديداكتيكالىق ماتەريالدار، و. سۇلەيمەنوۆ، م. ماقاتايەۆ سۋرەتتەرى.
ساباق بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
«ءولدى دەۋگە سىيا ما، ويلاڭدارشى ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان»،- دەپ تورەلىگىن ءوزى شەشكەن اباي بۇگىن دە جارقىن بەينەسىمەن، جالىندى جىرىمەن بىزبەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى.
جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،
مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا.
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم كىنا قويما،- دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي، «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوسىپ»، تار جول، تايعاق كەشۋ ءومىر كەشكەن، وكىنىش پەن وكسىگى كوپ، قايعىسى مەن قاسىرەتى مول قاراڭعى قاپاس ولكەدە دە ەل مۇڭىن «اساۋ جۇرەگىنەن» اعىتا، شابىتتى جىر عىپ توككەن الىپ، قازاقتىڭ باس اقىنى اتانعان ۇلى اقىنىمىز اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىمەن تانىسقان بولاتىنبىز.
جاڭا ساباعىمىزدى باستاماس بۇرىن، ءبىز تەك قازاق ەلى عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيە ءجۇزى تانىعان اباي اتامىز تۋرالى نە بىلەمىز؟ وتكەندى پىسىقتاۋ ماقساتىندا " اباي الەمى" تاقىرىبىندا بەرىلگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەيىك!
2. تۋعان جەرىن اتا. (سەمەي وبلىسى، شىڭعىستاۋ تاۋىنىڭ بوكتەرى.)
3. اقىن قايدا جەرلەندى؟
4. اباي شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعى قاي جىلى شىقتى؟ 1909ج
5. ابايدىڭ وسكەن ورتاسى، تۋعان – تۋىستارى تۋرالى نە بىلەسىڭ؟
6. اباي قاي جىلى اكىمشىلىك، بيلىك جۇمىستارىنا ارالاستى؟ 1858ج
7. قاي جازۋشى ابايدى: "قازاقتىڭ كلاسسيك ادەبيەتىنىڭ اتاسى، قازاق پوەزياسىنىڭ كۇن شۋاقتى اسقار بيىگى"، – دەپ باعالادى. (مۇحتار اۋەزوۆ)
8. اباي العاشقى ولەڭدەرىن كىمنىڭ اتىنان جازدى؟
9. ا. قۇنانبايەۆ قاي جىلى «ەسكىتام» مەدرەسەسىندە ءدارىس الدى؟ 1853 ج
10. سەمەيدەگى اباي وقىعان مەدرەسە قالاي اتالعان؟ ( احمەت - ريزا.)
11. ابايدىڭ قانداي ولەڭدەرىمەن تانىستىڭ؟
(«عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «اسەمپاز بولما ارنەگە»، «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»، «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»، «جاز»، «كۇز»، «قاراشا، جەلتوقسانمەن سول ءبىر ەكى اي»، «جازعىتۇرى»، «ادامنىڭ كەيبىر كەزدەرى»، «قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار»ت. ب.
12. ابايدىڭ قانداي كۇيلەرىن بىلەسىڭدەر؟
(«جەلدىرمە»، «ماي ءتۇنى»، «تورى جورعا»)
13. ابايدىڭ اندەرى «كوزىمنىڭ قاراسى»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «سەگىز اياق»، «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «بويى بۇلعاڭ»، «تاتيانانىڭ حاتى»، «قور بولدى جانىم»
14. احمەت بايتۇرسىنوۆ 1913 جىلى "قازاق" گازەتىندە جاريالانعان ماقالاسىندا ابايدى قالاي باعالادى؟ («قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ باعالادى.)
تاريحي سىناق حات
ولاي بولسا، بۇگىنگى ساباعىمىزدى اباي اتامىزدىڭ جىلدىڭ 4 مەزگىلىنە ارنالعان ولەڭدەرىمەن ارى قاراي جالعاستىرماقپىز.
اباي. اباي. ۇلى اباي، دانا اباي،
دانا ابايىم – قاسقايعان ءنان قاراعاي.
قازاعىمنىڭ بۇيىرىپتى باعىنا
عاسىردا ءبىر تۋىلاتىن دارام - اي.
ۇلى ابايىم، ساڭلاعىم نار تۇلعا،
وشپەستەي عىپ ءىز قالدىردىڭ ارتىڭا.
تابيعاتتىڭ سان قىرىنان جۇرەككە
ورنىقتىرىپ ۇيالاتتى جىر تۇلعاڭ!
جاڭا ساباق.
بۇگىن ءبىز ابايدىڭ تابيعات ليريكاسى جايىندا ءسوز ەتپەكپىز. ەڭ الدىمەن «ليريكا»دەگەن سوزگە تۇسىنىكتەمە بەرىپ الايىق. ليريكا دەگەنىمىز اقىننىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ سەزىم كۇشىمەن تەبىرەنە تولقۋى، ءوز باسىنىڭ كوڭىل - كۇيى، كۇيىنىش - ءسۇيىنىشى ءتان. ليريكانىڭ 4 ءتۇرى بار.
ل ي ر ي ك ا
فيلوسوفيالىق ساياسي ماحاببات تابيعات
ابايدىڭ تاربيەلىك ءمانى زور ليريكالارىنىڭ ءبىرى – تابيعات ليريكاسى. تابيعات ابايعا ونىڭ اقىندىق شابىتىنا تۇرتكى بولعان ۇلكەن دۇنيە. اقىن جانى مەن تابيعاتتاعى ۇقساستىق، تابيعاتتىڭ جاڭارىپ جاسارۋى، جارالانۋى اقىننىڭ ىشكى سەزىم پەرنەلەرىنە قوزعاۋ سالىپ، سول سەزىمدى اقىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىردى. سىلدىراپ اققان بۇلاقتان، جاز جايلاۋدان، ءتىپتى قاھارلى قىستان دا سۇلۋلىق ىزدەيدى. تابيعاتتى جىرلاماعان، ونى ءوز انىنە قوسپاعان اقىن كەمدە - كەم. ءبىراق اباي سالىپ كەتكەن جول، اقىن جىرلاعان تابيعات، ارينە، وزگەشە. تابيعات – ادام ءومىر سۇرەر، تىرشىلىك ەتەر ورتاسى. ونسىز ءومىر جوق. مىنە، وسى تابيعات كورىنىستەرىن، وعان بولىنگەن قازاق دالاسىنداعى ءومىردى، تۇرمىس - ءحالدى سۋرەتتەۋگە ابايدىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى ارنالعان جانە ابايدان بۇرىن تابيعات كورىنىستەرىن مۇنشالىق تەرەڭ ءارى جان - جاقتى جىرلاعان اقىن بولعان ەمەس. تابيعات ليريكاسى - ابايدىڭ ۇلى تالانتىن، بيىك مادەنيەتىن تانىتاتىن ولەڭدەر. اسىرەسە، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى تۋرالى جازىلعان ولەڭدەرى بەينەتى مەن زەينەتى مول مال باققان شارۋانى، قۇتى مەن جۇتى ارالاس اۋمالى - توكپەلى كۇي كەشكەن كوشپەلى اۋىلدى، سول داۋىردەگى قوعامدىق قارىم - قاتىناستىڭ ءار الۋان بەلگىلەرىن انىق، قانىق بوياۋمەن كورسەتەتىن، ءوز زامانىنىڭ ايناسى بولارلىق سۇلۋ شىعارمالار. تابيعاتقا جان ءبىتىرۋدى ۇلى اباي ءوزىنىڭ ورىس كلاسسيكتەرىنەن ۇيرەنگەن. بۇل ولەڭدەرىن اقىن 1886 - 1890 جىلدار ارالىعىندا جازعان. ءبىز بۇگىن ابايدىڭ جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى «قىس»، «جازعىتۇرى»، «كۇز»، «جاز» ولەڭدەرىنە بايلانىستى جارىس ساباق وتكىزبەكشىمىز.
جارىسقا 2 توپ قاتىسادى.
وقۋشىلاردى توپقا ءبولۋ. توپ باسشىسىن سايلاۋ.
وي قوزعاۋ: «دوڭگەلەك ستول» ستراتەگياسى بويىنشا بەرىلگەن اق پاراقتارعا جىل مەزگىلدەرى تۋرالى سيپاتتاپ جازادى.
1 توپ.
سەرىك – ءبىزدىڭ توبىمىزدىڭ اتى – «قىس»
- قىس بەلگىسى – قاردى ءبىز توسبەلگى ەتىپ الىپ وتىرمىز.
كۇز - جىل مەزگىلىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر سۇلۋ دا بايلىقتىڭ سيمۆولى. كۇز مەزگىلى كەلىسىمەن وقۋشىلاردىڭ ساباق وقۋ مەزگىلدەرى تۇسپا - تۇس كەلەدى. كۇزدە بارلىعى قىستىڭ قامىن ويلاپ، جاز بويى باعىپ - قاققانىن جيناي باستايدى. ءسويتىپ، كۇز ءوزىنىڭ قوڭىرقايلىعىن، اسەمدىگىن قىسقا بەرىپ، جەر بەتىن اپپاق كورپەمەن ورانعانداي كۇيگە تۇسەدى. قىس – تازالىق پەن پاكتىكتىڭ بەلگىسى.
2 توپ.
جانار – ءبىزدىڭ توبىمىزدىڭ اتى – «كوكتەم». كوكتەمدە اينالا جاسىل تۇسكە اينالادى. سوندىقتان ءبىز جاسىل ءتۇستى، گۇلدەردى توسبەلگى ەتىپ الدىق.
كوكتەم - تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ جاندانىپ، جاڭالىققا تالپىنار كەزەڭى. كوكتەمدە قىس بويى قاردىڭ استىندا جاتقان بارلىق تابيعات بايلىعى بوي كوتەرىپ، جاڭارا تۇسەدى.
ال، جاز - جادىراعان جىلىلىقتىڭ، قۋانىشتىڭ، سۇيىسپەنشىلىكتىڭ اسەرىن بەرەتىن جايلى كەزەڭ. جازدى سۋرەتتەگەن قاي جازۋشىنىڭ تۋىندىسىن قاراساق تا جىلىلىقتىڭ لەبى ەسىپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى.
ءيا، ءوزىمىزدىڭ تۋىپ - وسكەن وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ دە وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ءبىز بۇل تۇستا كەڭىنەن ماقتانا الامىز. ويتكەنى جىل ون ەكى ايداعى 4 جىل مەزگىلىنىڭ ءبىزدىڭ وڭىردە بارلىعى بولادى. ءبىز ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن تولىق كورە الامىز.
ولاي بولسا،
قارا ءسوزى، قارا ولەڭى قارىمدى،
تولعايدى اباي مۇڭىم مەنەن زارىمدى.
اباي سىندى دانا تۋعان حالىقتىڭ،
ۇل - قىزى دا بولۋ كەرەك دارىندى، - دەپ جارىس ساباعىمىزدى باستايمىز.
جارىس 6 باعىت بويىنشا وتەدى.
1. «پوەزيا»
2. «تەوريا»
3. «ءان - كۇي»
4. «ەتنوگرافيا»
5. «جۇيەسىن تاپقان ءسوز جۇرەككە جەتەدى» دانالىق ويدان ءدان ىزدە!
6. «ەكولوگيا»
جارىس ساباقتىڭ ماقساتى - سەندەردىڭ ونەر - بىلىمدەرىڭدى جان - جاقتى بايقاۋ. ءار باعىتتىڭ ارنايى سۇراق تاپسىرمالارى بار.
1 باعىت – «پوەزيا»
1 تاپسىرما. ءار توپتىڭ مۇشەلەرى ءبىرىن - ءبىرى جالعاستىرىپ، ولەڭدى مانەرلەپ جاتقا ايتۋ كەرەك.
«اباي بارلىق قازاقتىڭ ماقتانىشى عانا ەمەس، ار - ۇياتى، ۇلتتىق نامىسى. اباي شىققان بيىك، اباي بويلاعان تۇڭعيىق قازاق حالقىنىڭ شىققان شىڭى، وي تۇبىنە سۇڭگىگەن تەرەڭى. اباي قازاق پوەزياسىنىڭ ءتاڭىرى، ءقاراسوزىنىڭ پايعامبارى عانا ەمەس، قازاق رۋحىنىڭ جيىنتىعى، قازاق ۇلتىنىڭ كوسەمى. سوندىقتان ابايدى وقىماعان، ءسوزىن كوڭىلىنە توقىماعان، تىم قۇرىسا ءبىر اۋىز ولەڭىن جاتقا دا بىلمەيتىن وقۋشىلار بولماۋعا ءتيىس».
2 تاپسىرما. وقۋشىلار ولەڭدەرىنىڭ شىعۋ تاريحىمەن تانىستىرادى.
ابايدىڭ «قىس» ولەڭى وقىلادى. (وقۋشى وقيدى)
«قىس «ولەڭىنىڭ شىعۋ تاريحى اباي ءىزباسارلارىنىڭ ءبىرى تۇراعۇل ءوز ەستەلىگىندە: «اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى»» دەپ ولەڭ قىلعانى 1884 جىلى سەمەي وڭىرىندە قىس قاتتى بولىپ، ەل جۇتاعان، مال قىرىلعان ەكەن. قىستا جاۋعان قار ءساۋىر ايىندا ەرىگەن ەكەن. سوندىقتان اباي اتامىز «اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى» دەپ قىس بەينەسىن زور تۇلعالى ادام رەتىندە سيپاتتاعان.
«جاز» ولەڭىندەگى اۋىل - ابايدىڭ ءوز اۋىلى. ابايدىڭ اياڭشىلى – ابايدىڭ ابدىراحماتپەن العان اياڭشىل كۇرەڭتوبەل اتى. ايقايشى شالى – سول جىلى ءوز اۋلىمەن كورشى بولعان انەت بارماق دەگەن شال. قۇس سالىپ جۇرگەن جاس جىگىتتەر، ءوزىنىڭ بالالارى – اقىلباي، ءابدىراحمان بولاتىن دەپ ءوز ەستەلىگىندە ابايدىڭ ايىرىلماس دوسى كوكباي اقىن بايانداعان.
«جازعىتۇرى» ولەڭىنىڭ شىعۋ تاريحى كوكباي اقىن ءوز ەستەلىگىندە: «1880 جىلدان باستاپ، 1886 جىلدارعا شەيىن اباي ءوز ولەڭدەرىن كوكباي سوزدەرى دەپ بەرىپ ءجۇردى. 1886 جىلدىڭ جازىندا ەل جايلاۋعا شىقتى. اباي اۋلىنىڭ ەڭ ورىستەپ بارىپ ورنىقپاق بولعان اۋلى باقاناس وزەنىنىڭ بويى ەدى. كوش ءجۇرىپ كەتتى، ءبىز ابايمەن بىرگە بىرنەشە كىسى بولىپ ارتىنان كەلدىك. وسى جىلى اباي اۋىلىندا دوكتور دولگوپولوۆ تا قوناقتا ەدى. اۋىل باقاناستىڭ بويىنداعى كوكبەيىت دەگەن جەرگە قونىپ جاتىر ەكەن. اباي قونىپ جاتقان اۋىلدى كورىپ: «وسى سۋرەتتى ولەڭ قىل»،- دەدى. مەن ءبىراز ولەڭ قىلىپ ەدىم، جاقتىرمادى دا، ءوزى جازباقشى بولدى. سونىمەن ءۇي تىگىلىپ بولىپ، ءبارىمىز جينالعان سوڭ، ابايعا كەلىپ ەدىم: « ولەڭ كوكشەنىڭ بويىنان اسايىن دەدى عوي» دەدى. مەن « اسسا، باسىندا مەن قولقالاپ العان نارسە ەمەس. ەندى رەتىن تاۋىپ ءوزىڭىز قايىرىپ الىڭىز» دەپ قالجىڭدادىم. سويتسەم، سول كۇنى «جازدى كۇن شىلدە بولعاندانى» جازعان ەكەن. وقىپ بەردى. ءوزى جازعان ولەڭىنە ءوزى از دا بولسا قاناعات قىلعانىن كورگەنىم سول. مەنىڭ قالجىڭىما وراي قىلىپ: «سەن سوعىمىڭا ءبىر تۋ بيە ال، ال مەن ەندى ولەڭىمدى ءوزىم الايىن» - دەدى.
«ع. مۇراتبايەۆ اتىنداعى №17 ورتا مەكتەبى»
كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى: سەيتقاسىموۆا ت.
ساباقتىڭ تاقىرىبى׃ ابايدىڭ تابيعات ليريكاسى.
بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىلارعا اباي ولەڭدەرىن بارىنشا تەرەڭ مەڭگەرتۋ، جاتقا ايتۋ، ولەڭدى تالداۋ ماشىعىن جەتىلدىرۋ، تەوريالىق ۇعىمداردى ءتۇسىندىرۋ، ەتنوگرافيالىق تانىمدارىن كەڭەيتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋىنە ىقپال ەتۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن، سويلەۋ مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلارعا ەستەتيكالىق، ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ، ولاردىڭ پوەزيا، ساز ونەرى، بەينەلەۋ ونەرى سەكىلدى كوركەم ونەر دۇنيەسىنە سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرۋ. اباي ۇلىلىعىن تەرەڭ سەزدىرۋ، تۋعان تابيعاتقا قامقورلىق جاساۋعا تاربيەلەۋ.
ساباق ءتۇرى: جارىس ساباق (توپتىق)
ءادىس – ءتاسىلى: بايانداۋ، «وي قوزعاۋ»، «دوڭگەلەك ستول»، توپتىق جارىس.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ءان - كۇي.
كورنەكىلىك: سۇراقتى تاپسىرمالار سالىنعان كونۆەرت. اقىن پورترەتى، اباي سوزدەرى جازىلعان پلاكاتتار، قوسىمشا ديداكتيكالىق ماتەريالدار، و. سۇلەيمەنوۆ، م. ماقاتايەۆ سۋرەتتەرى.
ساباق بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
«ءولدى دەۋگە سىيا ما، ويلاڭدارشى ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان»،- دەپ تورەلىگىن ءوزى شەشكەن اباي بۇگىن دە جارقىن بەينەسىمەن، جالىندى جىرىمەن بىزبەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى.
جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،
مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا.
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم كىنا قويما،- دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي، «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوسىپ»، تار جول، تايعاق كەشۋ ءومىر كەشكەن، وكىنىش پەن وكسىگى كوپ، قايعىسى مەن قاسىرەتى مول قاراڭعى قاپاس ولكەدە دە ەل مۇڭىن «اساۋ جۇرەگىنەن» اعىتا، شابىتتى جىر عىپ توككەن الىپ، قازاقتىڭ باس اقىنى اتانعان ۇلى اقىنىمىز اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىمەن تانىسقان بولاتىنبىز.
جاڭا ساباعىمىزدى باستاماس بۇرىن، ءبىز تەك قازاق ەلى عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيە ءجۇزى تانىعان اباي اتامىز تۋرالى نە بىلەمىز؟ وتكەندى پىسىقتاۋ ماقساتىندا " اباي الەمى" تاقىرىبىندا بەرىلگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەيىك!
2. تۋعان جەرىن اتا. (سەمەي وبلىسى، شىڭعىستاۋ تاۋىنىڭ بوكتەرى.)
3. اقىن قايدا جەرلەندى؟
4. اباي شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعى قاي جىلى شىقتى؟ 1909ج
5. ابايدىڭ وسكەن ورتاسى، تۋعان – تۋىستارى تۋرالى نە بىلەسىڭ؟
6. اباي قاي جىلى اكىمشىلىك، بيلىك جۇمىستارىنا ارالاستى؟ 1858ج
7. قاي جازۋشى ابايدى: "قازاقتىڭ كلاسسيك ادەبيەتىنىڭ اتاسى، قازاق پوەزياسىنىڭ كۇن شۋاقتى اسقار بيىگى"، – دەپ باعالادى. (مۇحتار اۋەزوۆ)
8. اباي العاشقى ولەڭدەرىن كىمنىڭ اتىنان جازدى؟
9. ا. قۇنانبايەۆ قاي جىلى «ەسكىتام» مەدرەسەسىندە ءدارىس الدى؟ 1853 ج
10. سەمەيدەگى اباي وقىعان مەدرەسە قالاي اتالعان؟ ( احمەت - ريزا.)
11. ابايدىڭ قانداي ولەڭدەرىمەن تانىستىڭ؟
(«عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «اسەمپاز بولما ارنەگە»، «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»، «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»، «جاز»، «كۇز»، «قاراشا، جەلتوقسانمەن سول ءبىر ەكى اي»، «جازعىتۇرى»، «ادامنىڭ كەيبىر كەزدەرى»، «قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار»ت. ب.
12. ابايدىڭ قانداي كۇيلەرىن بىلەسىڭدەر؟
(«جەلدىرمە»، «ماي ءتۇنى»، «تورى جورعا»)
13. ابايدىڭ اندەرى «كوزىمنىڭ قاراسى»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «سەگىز اياق»، «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «بويى بۇلعاڭ»، «تاتيانانىڭ حاتى»، «قور بولدى جانىم»
14. احمەت بايتۇرسىنوۆ 1913 جىلى "قازاق" گازەتىندە جاريالانعان ماقالاسىندا ابايدى قالاي باعالادى؟ («قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ باعالادى.)
تاريحي سىناق حات
ولاي بولسا، بۇگىنگى ساباعىمىزدى اباي اتامىزدىڭ جىلدىڭ 4 مەزگىلىنە ارنالعان ولەڭدەرىمەن ارى قاراي جالعاستىرماقپىز.
اباي. اباي. ۇلى اباي، دانا اباي،
دانا ابايىم – قاسقايعان ءنان قاراعاي.
قازاعىمنىڭ بۇيىرىپتى باعىنا
عاسىردا ءبىر تۋىلاتىن دارام - اي.
ۇلى ابايىم، ساڭلاعىم نار تۇلعا،
وشپەستەي عىپ ءىز قالدىردىڭ ارتىڭا.
تابيعاتتىڭ سان قىرىنان جۇرەككە
ورنىقتىرىپ ۇيالاتتى جىر تۇلعاڭ!
جاڭا ساباق.
بۇگىن ءبىز ابايدىڭ تابيعات ليريكاسى جايىندا ءسوز ەتپەكپىز. ەڭ الدىمەن «ليريكا»دەگەن سوزگە تۇسىنىكتەمە بەرىپ الايىق. ليريكا دەگەنىمىز اقىننىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ سەزىم كۇشىمەن تەبىرەنە تولقۋى، ءوز باسىنىڭ كوڭىل - كۇيى، كۇيىنىش - ءسۇيىنىشى ءتان. ليريكانىڭ 4 ءتۇرى بار.
ل ي ر ي ك ا
فيلوسوفيالىق ساياسي ماحاببات تابيعات
ابايدىڭ تاربيەلىك ءمانى زور ليريكالارىنىڭ ءبىرى – تابيعات ليريكاسى. تابيعات ابايعا ونىڭ اقىندىق شابىتىنا تۇرتكى بولعان ۇلكەن دۇنيە. اقىن جانى مەن تابيعاتتاعى ۇقساستىق، تابيعاتتىڭ جاڭارىپ جاسارۋى، جارالانۋى اقىننىڭ ىشكى سەزىم پەرنەلەرىنە قوزعاۋ سالىپ، سول سەزىمدى اقىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىردى. سىلدىراپ اققان بۇلاقتان، جاز جايلاۋدان، ءتىپتى قاھارلى قىستان دا سۇلۋلىق ىزدەيدى. تابيعاتتى جىرلاماعان، ونى ءوز انىنە قوسپاعان اقىن كەمدە - كەم. ءبىراق اباي سالىپ كەتكەن جول، اقىن جىرلاعان تابيعات، ارينە، وزگەشە. تابيعات – ادام ءومىر سۇرەر، تىرشىلىك ەتەر ورتاسى. ونسىز ءومىر جوق. مىنە، وسى تابيعات كورىنىستەرىن، وعان بولىنگەن قازاق دالاسىنداعى ءومىردى، تۇرمىس - ءحالدى سۋرەتتەۋگە ابايدىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى ارنالعان جانە ابايدان بۇرىن تابيعات كورىنىستەرىن مۇنشالىق تەرەڭ ءارى جان - جاقتى جىرلاعان اقىن بولعان ەمەس. تابيعات ليريكاسى - ابايدىڭ ۇلى تالانتىن، بيىك مادەنيەتىن تانىتاتىن ولەڭدەر. اسىرەسە، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى تۋرالى جازىلعان ولەڭدەرى بەينەتى مەن زەينەتى مول مال باققان شارۋانى، قۇتى مەن جۇتى ارالاس اۋمالى - توكپەلى كۇي كەشكەن كوشپەلى اۋىلدى، سول داۋىردەگى قوعامدىق قارىم - قاتىناستىڭ ءار الۋان بەلگىلەرىن انىق، قانىق بوياۋمەن كورسەتەتىن، ءوز زامانىنىڭ ايناسى بولارلىق سۇلۋ شىعارمالار. تابيعاتقا جان ءبىتىرۋدى ۇلى اباي ءوزىنىڭ ورىس كلاسسيكتەرىنەن ۇيرەنگەن. بۇل ولەڭدەرىن اقىن 1886 - 1890 جىلدار ارالىعىندا جازعان. ءبىز بۇگىن ابايدىڭ جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى «قىس»، «جازعىتۇرى»، «كۇز»، «جاز» ولەڭدەرىنە بايلانىستى جارىس ساباق وتكىزبەكشىمىز.
جارىسقا 2 توپ قاتىسادى.
وقۋشىلاردى توپقا ءبولۋ. توپ باسشىسىن سايلاۋ.
وي قوزعاۋ: «دوڭگەلەك ستول» ستراتەگياسى بويىنشا بەرىلگەن اق پاراقتارعا جىل مەزگىلدەرى تۋرالى سيپاتتاپ جازادى.
1 توپ.
سەرىك – ءبىزدىڭ توبىمىزدىڭ اتى – «قىس»
- قىس بەلگىسى – قاردى ءبىز توسبەلگى ەتىپ الىپ وتىرمىز.
كۇز - جىل مەزگىلىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر سۇلۋ دا بايلىقتىڭ سيمۆولى. كۇز مەزگىلى كەلىسىمەن وقۋشىلاردىڭ ساباق وقۋ مەزگىلدەرى تۇسپا - تۇس كەلەدى. كۇزدە بارلىعى قىستىڭ قامىن ويلاپ، جاز بويى باعىپ - قاققانىن جيناي باستايدى. ءسويتىپ، كۇز ءوزىنىڭ قوڭىرقايلىعىن، اسەمدىگىن قىسقا بەرىپ، جەر بەتىن اپپاق كورپەمەن ورانعانداي كۇيگە تۇسەدى. قىس – تازالىق پەن پاكتىكتىڭ بەلگىسى.
2 توپ.
جانار – ءبىزدىڭ توبىمىزدىڭ اتى – «كوكتەم». كوكتەمدە اينالا جاسىل تۇسكە اينالادى. سوندىقتان ءبىز جاسىل ءتۇستى، گۇلدەردى توسبەلگى ەتىپ الدىق.
كوكتەم - تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ جاندانىپ، جاڭالىققا تالپىنار كەزەڭى. كوكتەمدە قىس بويى قاردىڭ استىندا جاتقان بارلىق تابيعات بايلىعى بوي كوتەرىپ، جاڭارا تۇسەدى.
ال، جاز - جادىراعان جىلىلىقتىڭ، قۋانىشتىڭ، سۇيىسپەنشىلىكتىڭ اسەرىن بەرەتىن جايلى كەزەڭ. جازدى سۋرەتتەگەن قاي جازۋشىنىڭ تۋىندىسىن قاراساق تا جىلىلىقتىڭ لەبى ەسىپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى.
ءيا، ءوزىمىزدىڭ تۋىپ - وسكەن وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ دە وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ءبىز بۇل تۇستا كەڭىنەن ماقتانا الامىز. ويتكەنى جىل ون ەكى ايداعى 4 جىل مەزگىلىنىڭ ءبىزدىڭ وڭىردە بارلىعى بولادى. ءبىز ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن تولىق كورە الامىز.
ولاي بولسا،
قارا ءسوزى، قارا ولەڭى قارىمدى،
تولعايدى اباي مۇڭىم مەنەن زارىمدى.
اباي سىندى دانا تۋعان حالىقتىڭ،
ۇل - قىزى دا بولۋ كەرەك دارىندى، - دەپ جارىس ساباعىمىزدى باستايمىز.
جارىس 6 باعىت بويىنشا وتەدى.
1. «پوەزيا»
2. «تەوريا»
3. «ءان - كۇي»
4. «ەتنوگرافيا»
5. «جۇيەسىن تاپقان ءسوز جۇرەككە جەتەدى» دانالىق ويدان ءدان ىزدە!
6. «ەكولوگيا»
جارىس ساباقتىڭ ماقساتى - سەندەردىڭ ونەر - بىلىمدەرىڭدى جان - جاقتى بايقاۋ. ءار باعىتتىڭ ارنايى سۇراق تاپسىرمالارى بار.
1 باعىت – «پوەزيا»
1 تاپسىرما. ءار توپتىڭ مۇشەلەرى ءبىرىن - ءبىرى جالعاستىرىپ، ولەڭدى مانەرلەپ جاتقا ايتۋ كەرەك.
«اباي بارلىق قازاقتىڭ ماقتانىشى عانا ەمەس، ار - ۇياتى، ۇلتتىق نامىسى. اباي شىققان بيىك، اباي بويلاعان تۇڭعيىق قازاق حالقىنىڭ شىققان شىڭى، وي تۇبىنە سۇڭگىگەن تەرەڭى. اباي قازاق پوەزياسىنىڭ ءتاڭىرى، ءقاراسوزىنىڭ پايعامبارى عانا ەمەس، قازاق رۋحىنىڭ جيىنتىعى، قازاق ۇلتىنىڭ كوسەمى. سوندىقتان ابايدى وقىماعان، ءسوزىن كوڭىلىنە توقىماعان، تىم قۇرىسا ءبىر اۋىز ولەڭىن جاتقا دا بىلمەيتىن وقۋشىلار بولماۋعا ءتيىس».
2 تاپسىرما. وقۋشىلار ولەڭدەرىنىڭ شىعۋ تاريحىمەن تانىستىرادى.
ابايدىڭ «قىس» ولەڭى وقىلادى. (وقۋشى وقيدى)
«قىس «ولەڭىنىڭ شىعۋ تاريحى اباي ءىزباسارلارىنىڭ ءبىرى تۇراعۇل ءوز ەستەلىگىندە: «اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى»» دەپ ولەڭ قىلعانى 1884 جىلى سەمەي وڭىرىندە قىس قاتتى بولىپ، ەل جۇتاعان، مال قىرىلعان ەكەن. قىستا جاۋعان قار ءساۋىر ايىندا ەرىگەن ەكەن. سوندىقتان اباي اتامىز «اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى» دەپ قىس بەينەسىن زور تۇلعالى ادام رەتىندە سيپاتتاعان.
«جاز» ولەڭىندەگى اۋىل - ابايدىڭ ءوز اۋىلى. ابايدىڭ اياڭشىلى – ابايدىڭ ابدىراحماتپەن العان اياڭشىل كۇرەڭتوبەل اتى. ايقايشى شالى – سول جىلى ءوز اۋلىمەن كورشى بولعان انەت بارماق دەگەن شال. قۇس سالىپ جۇرگەن جاس جىگىتتەر، ءوزىنىڭ بالالارى – اقىلباي، ءابدىراحمان بولاتىن دەپ ءوز ەستەلىگىندە ابايدىڭ ايىرىلماس دوسى كوكباي اقىن بايانداعان.
«جازعىتۇرى» ولەڭىنىڭ شىعۋ تاريحى كوكباي اقىن ءوز ەستەلىگىندە: «1880 جىلدان باستاپ، 1886 جىلدارعا شەيىن اباي ءوز ولەڭدەرىن كوكباي سوزدەرى دەپ بەرىپ ءجۇردى. 1886 جىلدىڭ جازىندا ەل جايلاۋعا شىقتى. اباي اۋلىنىڭ ەڭ ورىستەپ بارىپ ورنىقپاق بولعان اۋلى باقاناس وزەنىنىڭ بويى ەدى. كوش ءجۇرىپ كەتتى، ءبىز ابايمەن بىرگە بىرنەشە كىسى بولىپ ارتىنان كەلدىك. وسى جىلى اباي اۋىلىندا دوكتور دولگوپولوۆ تا قوناقتا ەدى. اۋىل باقاناستىڭ بويىنداعى كوكبەيىت دەگەن جەرگە قونىپ جاتىر ەكەن. اباي قونىپ جاتقان اۋىلدى كورىپ: «وسى سۋرەتتى ولەڭ قىل»،- دەدى. مەن ءبىراز ولەڭ قىلىپ ەدىم، جاقتىرمادى دا، ءوزى جازباقشى بولدى. سونىمەن ءۇي تىگىلىپ بولىپ، ءبارىمىز جينالعان سوڭ، ابايعا كەلىپ ەدىم: « ولەڭ كوكشەنىڭ بويىنان اسايىن دەدى عوي» دەدى. مەن « اسسا، باسىندا مەن قولقالاپ العان نارسە ەمەس. ەندى رەتىن تاۋىپ ءوزىڭىز قايىرىپ الىڭىز» دەپ قالجىڭدادىم. سويتسەم، سول كۇنى «جازدى كۇن شىلدە بولعاندانى» جازعان ەكەن. وقىپ بەردى. ءوزى جازعان ولەڭىنە ءوزى از دا بولسا قاناعات قىلعانىن كورگەنىم سول. مەنىڭ قالجىڭىما وراي قىلىپ: «سەن سوعىمىڭا ءبىر تۋ بيە ال، ال مەن ەندى ولەڭىمدى ءوزىم الايىن» - دەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
