InfoHub Logo

بۇرىنعى زامانداردا قالماق قازاققا تاڭ اتىرىپ، كۇن شىعارماعان. ابىلاي حان ات ارقاسىنا مىنگەن سوڭ، قالماقتىڭ بەتىن قايتارعان. الاتاۋدىڭ بەرگى جاعىندا، التاي تاۋىنىڭ بەرگى جاعىندا قالماق ءتۇتىن تۇتەتىپ، كۇن كورىپ وتىرا الماعان. قالماقتى سارىارقادان اۋدىرعان، باسىنا قارا قان جاۋدىرعان ابىلاي بولاتۇعىن. قالماقتى سۋ سەپكەندەي قىلدى. ورىسپەن جاۋلاسپادى، ەل بولدى، شۇرشىتپەن جاۋلاسپادى، ەل بولدى، ەكەۋىنە تەل بولدى. وزىنە-وزى ابدەن كەلدى، كەمەلىنە تولدى:

— ەندى ۇرگەنىش، بۇحارا، قوقان، تاشكەن جاعىنداعى قازاقتى سارتقا بيلەتىپ قويمايمىن، — دەپ ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنا جار شاقىرتىپ، قوسىن جيناپ اتتانىپ، تۇركىستانعا بارىپ ءتۇسىپ، وعان ءوزىنىڭ بەل بالاسى سىدىق سۇلتاندى وتىرعىزدى. رۇستەم سۇلتان، شەگەن سۇلتان، سىدىق سۇلتان، اۋباكىر سۇلتان، ءابدىلدا سۇلتان — بۇل بەسەۋى سارت قىزى — قاتىنىنان تۋعان بالالارى.

شىمكەنت، سايرام بارىپ، وعان ءابدىراحمان دەگەن سارتتى يە قىلدى. تاشكەن بارىپ، وعان مىرزاحمەت دەگەن سارتتى يە قىلدى. ونان جىزاق ۇستىنە بارىپ، ءبىر قوڭىراتتىڭ بايى قوناق قىلىپ، سول ءتۇنى ونىڭ ءبىر كەلىنى ەر ۇل تاۋىپ (تابىپ)، ول بالانىڭ اتىن ابىلاي قويعان. ول ابىلاي دا ءوسىپ-ونىپ ءبىر تايپا (تايپى) ەل بولعان. جەر اۋىپ جۇرگەن ءبىر قايىپ دەگەن ۇرپاعىنا سويلەستىك. ونان اتتانىپ بارىپ، سامارقاندى قاماپ توستى (ءتۇستى).

سول ءتۇنى قاسىنداعى قارياسى بۇقار جىراۋعا:

— بۇگىن ساۋە (ساۋلە) كورىپ بەر! — دەپتى.

— مەن دە قاراپ جاتپان، حان سەن عوي، ءوزىڭ دە بولجاي جاتقايسىڭ، — دەپتى. ەرتەڭ تاڭ اتقان سوڭ، قاريا حانىنا كورىنىسكە كەلگەندە:

— نە كوردىڭ؟ — دەپتى.

— دانەمە كورمەگەنسىپ، ماعان «نە كوردىڭ» دەگەنشە، ءوز كورگەنىڭدى ايت، — دەپتى.

سوندا حان ايتىپتى:

— تۇسىمدە ءبىر جولبارىس كەلىپ، شاتىرىمنىڭ الدىنا كەلىپ شوگىپ، موينىن سالىپ جاتىپ الدى. «بۇ نە قىلعانى؟» دەپ قاراپ ەدىم، الگى جولبارىس دەگەنىم ايۋ بولدى. «جاپ-جاڭا جولبارىس ەدى عوي، ايۋ بولعانى نەسى؟» دەپ قاراپ ەدىم، يت-قۇس بولدى. انان (ونان) سۋرەتىن (سوراتىن) تۇلكى بولدى، ونان سۋرەتىن قارساق پا، قويان با، الدە نەمەنە بولدى. ويانىپ كەتتىم، كورگەنىم — وسى، — دەپتى.

— ولاي بولسا، شاتىرىڭنىڭ الدىنا كەلىپ شوككەن جولبارىس — ءوزىڭنىڭ باق-تالايىڭ. سەن ءوزىڭ ءبىر جولبارىس ەدىڭ. ونىڭ شوگىپ، باسىن كوتەرە الماي، جاتىپ العانى — جەتىپ جىعىلعان جەرىڭ وسى بولعانى. ەندى باق-تالايىڭ كوتەرىلمەيدى. «باياعىدان بەرى ءجۇرىپ-جۇرىپ ەسىل ابىلاي سارتتان ءولىپتى» دەگىزبەي، وسى جەردەن امان-ەسەنىڭدە قايتا عوي!

ەندى قاراساڭ، ايۋ بولعانى — وزىڭنەن سوڭعى زامان، ايۋشا الىسىپ وتەتۇعىن زامان بولادى. ونان يت-قۇس بولعانى — يت-قۇسشا جۇلىسىپ وتەتۇعىن زامان بولادى. ونان تۇلكى بولعانى — تۇلكىشە بۇلاڭداپ ءجۇرىپ كۇنەلتەتۇعىن زامان بولادى. ونان قويان بولعانى — قويانشا كەسپەكتەن-كەسپەككە قورعالاپ، جان ساقتايتۇعىن زامان بولادى. مەن كورگەن-بىلگەنىمدى ايتسام، كۇننىڭ كوزى، جەردىڭ جۇزىندەگى اۋليەلەر: «ابىلاي ولەدى، سونىڭ جانازاسىنا تۇركىستانعا بارا جاتىرمىز» دەسىپ، «جىنداي جيىلىپ، قۇمداي قۇيىلىپ» ءجۇر. قايتقاننان باسقا جابدىق جوق، — دەدى.

ابىلاي حان سامارقانعا ەلشى جىبەردى:

— ۇرىسىم، سوعىسىم جوق. اۋليەلەردى زيارات قىلا كەل- ءدىم. باستى-باستى اقساقالدارى قوناققا كەلسىن! — دەپ.

قوياننىڭ كوزىنەن قورقىپ، جەبەدەي جەرگە كىرىپ كەتەتۇعىن سارت سورلى جامان قورقىپ وتىر ەكەن. قوسىنى قازاق بولعان ون ءۇش پاتشا جەبىر-جەسىر قىلىپ جامان [ت] الاعانى وزدەرىنىڭ تاريحتارىندا جازۋلى تۇر ەكەن. قاتىن-قىزدارىن، تاۋىق پەن بودەنەلەرىن تاۋلارعا بوستىرىپ جىبەرگەن ەكەن. ءبىرىن-بىرى سىيلاسىپ، قوناق بولىسىپ، ابىلاي حان سوندا ءبىر كوك قاسقا ايتىپ، سويدىرىپ، باسىنا قويدىراتۇعىن تاس قازدىردى دەيدى.

ابىلايدىڭ باعىنا شىققان تاستى سامارقان جۇرتى:

— بۇل باياعى ءامىر تەمىردەن سوڭ ەشكىمگە شىقپاعان تاس، — دەسىپتى. ابىلاي حان باتىرلارىنا رۇقسات بەرىپتى:

— ەندى ۇرىس-سوعىس جوق. «ەر يگىسى قوس تابار» دەگەن، اماندارىڭدا ەل تابىڭدار! — دەپ، ءوزى تاشكەنگە كەلىپ، مىرزاحمەتتىڭ قىزىن الىپ، ءۇش اي جاتىپ قالىپتى. ءۇش ايدان سوڭ ارقاعا قاراي بەت الىپ شىعىپ، ارىس بويىنا كەلگەن جەردە باياعى «شىمكەنت، سايرامعا يە بول!» دەپ قولىنان قويىپ كەتكەن ءابدىراحمانى تۇربات سۇلتان، رابات، قارابۇلاق، ماڭكەنتتەگى جالپاق تابان، جالاڭ اياق سارتتاردى جيناپ الىپ، قوسىن قىلىپ:

— ارىستان وتكىزبەيمىن، — دەپ الدىن توسىپ تۇر ەكەن.

ابىلاي حاننىڭ جانىندا تاماق ءۇشىن  ەرىپ  جۇرگەن ءۇيسىن، دۋلاتتار قاشىپ كەتىپ، «جالپى ەتەك دۋلات» اتان- عاندىعى سول ەكەن. ارىستىڭ بويىندا ءبىر توبەنىڭ باسىندا قوسشى، قولاڭشى تولەڭگىتتەرى،  ابىلاي قالشيىپ  تۇردى دا قالدى. سوندا قاسىنداعى قارياسى بۇقارەكەڭ ايتقان ەكەن:

— ءبىرى — ەتەك، ءبىرى — جەڭ بولعان،
ەجەلدەن ساعان ەل بولعان
ورتا جۇزدەن كىسىڭ جوق.
نايزاسىنىڭ ۇشى التىن
كىشى جۇزدەن كىسىڭ جوق.
ەندى بۇعان قاراپ تۇرعاننان
باسقا قىلار ءىسىڭ جوق، —

دەپتى. حان سوندا باتىرلارىن تارقاتىپ جىبەرگەنىنە پۇشايمان بولىپ، بارماعىن شايناپ تاستاپتى، قۇسا بولىپ جارىلىپ كەتىپتى. سول جەردە ءبىر قورعانعا ءتۇسىرىپتى. سول قورعان كۇنى بۇل كۇنگەشە «حان قورعانى» اتالىپ قالدى دەسەدى.

ابىلاي حان اجال جاستىعىنا باسىن قويعاندا، بۇقارەكەڭ ايتقان ەكەن:

— قايعىسىز ۇيقى ۇيىقتاتقان، حانىم-اي،
قالىڭسىز قاتىن قۇشتىرعان، حانىم-اي،
قايىرۋسىز جىلقى باقتىرعان، حانىم-اي،
ءۇش جۇزدەن ءۇش كىسىنى قۇربان قىلسام،
سوندا دا قالار ما ەكەن جانىڭ-اي! —

دەگەندە، ابىلاي حان:

— توقتا، توقتا، بۇلاي  دەسەڭ، مەن دىننەن شىعامىن، سەن جالعانشى بولاسىڭ. جيىرما جاسىمدا تاققا ءمىندىم، قىرىق سەگىز جىل قازاققا حان بولىپ تۇردىم. قانشا جىل ءومىر ءسۇرىپ، جاس جاساعانىمنان نە پايدا؟! قازاقتىڭ ارقاسىن تامعا، اۋزىن نانعا سۇيەگەنىم جوق — ءبىر. اقبوز اتتىڭ قۇنىن ەر قۇنىنا تەڭەگەنىم جوق — ەكى. مىلتىعىنىڭ وعىن قۇرالايدىڭ كوزىنەن  وتكىزەتۇعىن  مەرگەننىڭ  قۇنىن ەكى ەردىڭ قۇنى دەگىزگەنىم جوق. ۇستا مەنەن ەتىكشىنىڭ قۇنىن قاتىن قۇنىمەن ءبىر باس قىلىپ، «جارتى قۇن» دەگىزىپ، كەسىم كەستىرگەنىم جوق. ونىمەن — ءۇش. وسى ءۇش ارمان بويىمدا كەتتى، — دەگەن ەكەن.

ۇلى جۇما كۇنى قايتىس بولىپ، سۇيەگىن تەڭگە سالىپ، حازىرەتى سۇلتانعا الىپ كەلىپ، اق كۇمبەزدىڭ ىشىنە، ءبىر بولمەسىنە قويىپ، تاسىن ۇستىنە ورناتىپتى.

ابىلاي حاننىڭ ولگەنىن ەستىگەندە، جالاڭاياق اۋدەر ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن جىلاعان ەكەن.

— تاقسىر، مۇنشا نەگە جىلايسىز؟ — دەۋشىلەرگە:

— ەسىل ابىلاي باياعىدان بەرى ءجۇرىپ-جۇرىپ سارارقادا ولمەي، سارتتىڭ قورعانىندا ءولدى. ەندى حاندىق سارتتا قالدى، قازاقتان ب ا ق كەتتى، قۇت قاشتى، — دەگەن ەكەن.

ابىلاي حاننىڭ ءولىمى ارقاعا ەستىلدى. ورداعا قاتىن-قالاش، بالا-شاعاعا ەسىتتىرمەدى. «ولگەنىنە قۋانىپ، ءسۇيىنشى سۇراعان كىسىدەي [قالاي] [ەسىتت]ىرەمىز؟ «ولىكتىڭ قىرقى» دەگەن ءبىر مال سويىلاتۇعىن كۇن عوي. سول قىرقىندا ەسىتتىرىپ، قىرقىن بەرگىزەيىك!» — دەپ. سارقازاق، سەيتەن، يتقارا، سۇلتان دەگەن كىسىلەر:

— مىنە، بۇگىن ... قىرىق كۇن بولدى ەستىگەنىمىزگە، — دەپ ورداسىنا ەسىتتىرىپ، قىرقىن بەرگىزگەن ەكەن.

ارتىنان قولدارىنان كومگەن، جانىندا بىرگە جۇرگەن جولداستارى كەلگەن سوڭ ءبىلىستى. بۇلار مۇندا «ولگەنىنە قىرىق كۇن بولدى» دەپ بەرگىزگەن كۇن ولگەن كۇنى ەكەن. سارىار- قاعا ولمەسىنەن قىرىق [كۇن] [بۇ]رىن ەستىلگەن ەكەن. ءبىزدىڭ ەستۋىمىزشە، ابىلاي تاريحى — وسى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

ابىلايدىڭ ءوز ءتۇسىن جورۋى

جانىبەك باتىردىڭ ءتۇسىن ابىلايدىڭ جورۋى (ءى نۇسقا)

---