InfoHub Logo

اتاقتى ابىلاي حان تۇسىندا قازاق پەن قالماق اراسىندا ءارتۇرلى سوعىستار مەن سويقان سوقتىعىستار از بولماعان. سونداي ءبىر سوعىستا قازاقتىڭ قولىن ابىلاي حان، قالماقتاردىڭ قولىن قالدان سەرەن باستايدى. سول كەزدەگى ءداستۇر بويىنشا، ەكى جاقتان ەكى باتىر جەكپە-جەككە شىعۋعا ءتيىس بولادى. ءسىرا، الدىن الا دايىندالىپ كەلسە كەرەك، قالماقتار جاعىنان الا اتتى، الا ساۋىتتى الپاۋىتتاي ءبىر باتىر اتىن ويناقتاتىپ ورتاعا شىعا كەلەدى. ءا دەگەندە تايساقتاپ سەسكەندى مە، قازاقتار جاعىنان جەكپە-جەككە جۋىردا ەشكىم شىعا قويماسا كەرەك. سودان بۇعان ابىلاي حاننىڭ ءوزى دايىندالا باستايدى. سول كەزدە ءبىر قارتاڭداۋ تارتقان باتىر كەلىپ:

— ۋا، حان يەم، سەن توقتا! قارت بولسام دا، مەن شىعايىن. جازاتايىم مەرت بولساڭ، جۇرت قازاقتىڭ حانى قالماق باتىرىنىڭ قولىنان قازا تاپتى دەر. ال، مەن مەرت بولسام، ءبىر شال شەتىنەدى دەر، — دەيدى دە، حان رۇقسات ەتكەن سوڭ، جەكپە- جەككە شىعادى.

ءبىرىنشى كەزەك قالماق باتىرىنا بەرىلەدى. ادۋىن باتىر ءزىلماۋىر باتپان شوقپارمەن سالىپ جىبەرگەندە، قازاق باتىرى دەنەسىنە دارىتپايدى. قازاق باتىرى: «توقتات ەندىگى كەزەك مەنىكى» دەيدى اقىرىپ. قازاق باتىرى قالماق باتىرىن دەنەسىنە دارىتپاي نايزامەن تۇيرەپ الىپ، اتىنان ءتۇسىرىپ كەتەدى. اتىن ۇستاپ اكەلىپ، باتىردىڭ الدىنا تارتادى دا:

— ۋا، باتىر، سەن مەنى مۇلدەم قۇرتاتىن بولىپ ەڭ. ءبىراق ونىڭ بولمادى. مەن سەنى ولىمگە قيمادىم. وسى دا جەتەر، اتىڭا ءمىن دە اسكەرىڭە قايت، — دەيدى.

قالماق باتىرى:

— مەن ەلىمنىڭ الدىنا جان سالماعان ءبىر باتىرى ەدىم. ەكى جاقتىڭ قالىڭ قول اسكەرى ەكەۋمىزدىڭ جەكپە-جەگىمىزدى كورىپ تۇر. مەن ءوز حانىما كىمنەن جەڭىلدىم دەپ بارامىن، — دەپ سۇرايدى.

— بارقىنىڭ ۇلى باتىر نياز دەگەيسىڭ حانىڭا، — دەپ قازاق باتىرى اسكەرىنە قاراي جۇرە بەرىپتى.

ەرتەڭىندە قالماقتار جاعىنان جاۋشى كەلىپ: «كەشەگى قازاق باتىرىن قالدان سەرەن حانىمىز شاتىرىنا شاقىرىپ جاتىر» دەپ حابار بەرەدى. نياز باتىر جانىنا ەكى باتىر ءىنىسى اقتايلاق پەن يتقارانى الىپ كەلسە، كىرەر جولىنا كىلەم توسەپ تاستاعان. باتىر اتتان تۇسپەستەن كىلەمنىڭ  ۇستىمەن حان شاتىرىنىڭ الدىنا بىردەن كەلەدى. مۇنىسىن جاقتىرماي اشۋ شاقىرعان حان «باسىڭدى الامىن» دەپ، قىلىشىن سۋىرعاندا باتىر نياز كەۋدەسىن كەرىپ، ءتوسىن ايقارا اشىپتى. حان قىلىشىن قىنابىنا سالىپ، نوكەرلەرىمەن قۇرمەتتەپ، اتتان ءتۇسىرىپ الىپتى. حان شاتىرىنا قالماقتاردىڭ بارلىق باتىرلارى جينالعان ەكەن. سودان قالدان سەرەن نياز باتىرعا قاراپ تۇرىپ:

— كەشەگى ءوزىڭ نايزامەن تۇيرەپ، اتتان ءتۇسىرىپ كەتكەن باتىردى تانيسىڭ با؟ وسىلاردىڭ ىشىنەن تۋرا كورسەت، تابا الماساڭ باسىڭدى الامىن! — دەيدى تاعى دا.

نياز باتىر كەشەگى قالماعىن ءدال تانىپ، تۋرا كورسەتىپتى.

— جارايسىڭ، باتىرىم، كوڭىلدەن شىقتىڭ. ەندى نە تىلەگىڭ بار، سونى ايت! — دەپتى قالماق حانى.

— ءۇش تىلەگىم بار. ءبىرىنشى، ەكى اراداعى وسىنداي سوعىستى توقتات، ەكىنشىسى، مىناۋ ەكى كول مەن ەكى توبەگە تالاسپا، قازاقتىڭ وزىنە بەر، جاۋگەرشىلىككە بارما! ال ءۇشىنشىسى، تىلەگىم موينىڭدا قالسىن، كەزەگى كەلگەندە، كەزىندە سۇرارمىن، — دەپتى باتىر نياز. قالدان سەرەن بۇعان كەلىسىپ، ەكى جاق تىنىشتىقپەن تاراسىپتى.

* * *

سول زاماندا تاعى سوعىستا نيازدىڭ ەكى بالاسى بىردەي قازا تابادى. ءبىراق شاۋ تارتقان باتىر ول سوعىسقا قاتىسپاعان. جۇرت جينالىپ نيازعا كەلىپ، قالماقتاردان كەگىن الۋدى سۇرايدى. ءبىراق باتىر كەلىسپەي:

— بۇل جولعى سوعىستى باستاعان قالماقتار ەمەس، قازاقتار. ەكى بالام وعان رۇقساتسىز قاتىستى. ريزاشىلىعىم بولعان جوق. قۇن دا، كەك تە ىزدەمەيمىن، — دەپ كەسىپ ايتادى.

كەيىن تاعى ءبىر سوعىس بولىپ، وندا باسقالارمەن بىرگە قالماق حانىنىڭ باس ۋازىرىندەي بولعان اتاقتى ءبىر باتىرى قازا تابادى. وسى سوعىستا قالماقتار ابىلاي حاندى قولعا ءتۇسىرىپ، تۇتقىنعا الادى.

وسى حاباردى ەستىگەن نياز اتقا ءمىنىپ، باياعى ەكى باتىر ءىنىسىن ەرتىپ قالدان سەرەنگە كەلەدى.

ناق وسى جولى ول ءوزىنىڭ ءۇشىنشى تىلەگىنىڭ موينىندا قالعانىن قالماق حانىنىڭ ەسىنە سالىپ، سول ءۇشىن كەلگەن- دىگىن مالىمدەيدى.

— سوڭعى سوعىستارعا قاتىسقانىم جوق. قارتايعان شا- عىمدا قان توگىپ، قىرعىن ىزدەگىم كەلمەيدى. ەكى ۇلىمنىڭ دا، باسقانىڭ دا قۇنىن سۇرامايمىن. كەك تە ىزدەمەيمىن. «حان ەكى ايتپايدى» دەگەن، سوناۋ جولعى قالدىرعان ءۇشىنشى تىلەگىمدى بەر، سوعان كەلدىم، — دەيدى نياز باتىر.

— ايتقانىم ايتقان، بەردىم ءۇشىنشى تىلەگىڭدى، ايت! — دەپ- ءتى قالدان سەرەن.

— قازاقتىڭ باسىنا كوتەرگەن حانى، قولباسشىمىز ابىلاي حاندى بوسات، ءۇشىنشى تىلەگىم وسى! — دەيدى باتىر. حان بۇعان ءمۇدىرىپ قالادى دا:

— ۋا، نياز باتىر، حان ەكى ايتپايدى دەۋشى ەدى. ءبىراق تا، وسى تىلەگىڭ قيناپ تۇر. سوڭعى سوعىستا بەتكە ۇستار قاس باتىرىمىز قازا تاپقان، ايەلى سودان بەرى ازالى كۇيدە قارا جامىلىپ، قايعىنىڭ كۇيىگىندە وتىر.

كۇندىز-تۇنى جىلاۋدا، كوز جاسىن بۇلاۋدا. حانىڭ سونىڭ قاراماعىندا بەرىلگەن، ونسىز بوساتا المايمىن، — دەيدى.

— ءبارىن دە ءبىلىپ وتىرمىن. ءبىراق ايەل الدىنا بارىپ باس ۇرا المايمىن. حانىمىزدى بوساتۋدى حاننان عانا سۇرايمىن! «حان ەكى سويلەمەيدى» دەپ ءوزىڭ دە ايتتىڭ، مەنىڭ بۇدان باسقا ءۇشىنشى تىلەگىم جوق»، — دەپ باتىر وتىرىپ الادى.

سوزدەن توسىلىپ، از كەم ويلانعان قالدان سەرەن اقىرىندا ايەلدى العىزىپ، ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ، ءسوز ءتۇيىنىن وزىنە تاستاپتى.

— قاس باتىرىڭىز كەتتى، ولەر كۇيەۋىم ءولدى. قايعىدان قاجىپ، كۇيىكتەن كۇيرەپ وتىرعانىمدا راس. تۇتقىنداعى قازاق حانى مەنىڭ قايعىمدى سەيىلتپەس. سىزگە باتىر بولماس، ولگەن دە قايتىپ تىرىلمەس. قازاق باتىرىنا بەرگەن ۋاعداڭىز بولسا، حاندى بوساتۋ، بوساتپاۋ ءوز ىقتيارىڭىزدا، مەنىڭ قارسىلىعىم جوق، — دەيدى ايەل.

وسىدان سوڭ ابىلاي حاندى تۇتقىننان بوساتادى. ابىلاي حاندى تۇتقىننان بوساتقاندا ەشبىر سوعىسسىز، قايتا نياز باتىردى نوكەرلەرىمەن قوسا توي دۋمانمەن شىعارىپ سالادى. سول جولى دا نياز باتىر شاپقىنشىلىقتاردا قالماقتار قولىندا كەتكەن كوپتەگەن تۇتقىنداعى ادامدارىن دا بوساتىپ الا قايتادى.

نياز باتىردىڭ ابىلاي حاندى تۇتقىننان بوساتتىرعانىن ايعاقتايتىن تاعى ءبىر دەرەك بار. بۇل ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى كەنەسارى كەزىندە بولعان وقيعا.

كەنەسارى ءوز زامانىندا پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاق جەرىن ودان ءارى وتارلاي بەرۋ ساياساتىمەن جۇرگىزگەن شارالارىنىڭ بارىنە قارسى بولعان. پاتشا وكىمەتىنە جالپاقتاعانداردىڭ قايسىسىن بولماسىن جازالاپ وتىرعان. كەنەسارىنىڭ قولىنا بىردە ورىستارعا كومەكتەسكەن دەگەن جەلەۋمەن قاڭتارباي باتىر دەگەن كىسى تۇسەدى. بۇل — نياز باتىردىڭ بەرگى ۇرپاقتارانىڭ ءبىرى. تۇتقىندا بۇعاۋلى وتىرعان قاڭتارباي باتىردى كەنەسارى الدىنا الدىرىپتى. سوندا قاڭتارباي بارماعىن تىستەپ وتىرا بەرىپتى. كەنەسارى ءجون سۇراستىرىپ، جاۋاپ الاردا: «بارماعىڭدى نەگە تىستەي بەرەسىڭ؟» دەپ سۇراپتى. سوندا قاڭتارباي باتىر:

— بارماعىمدى نەگە تىستەمەيىن. ەگەردە مەنىڭ بابام نياز باتىر سەنىڭ باباڭ ابىلاي حاندى قالماقتىڭ تۇتقىنىنان بوساتپاسا، ودان سەنىڭ اكەڭ مەن، سەن تۋماساڭ، بۇگىن مەن سەنىڭ تۇتقىنىڭ بولىپ وتىرماس ەدىم عوي. مەن سوعان وكىنىپ، بارماعىمدى تىستەپ وتىرمىن، — دەپتى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

ابىلاي حانمەن سوڭعى كەزدەسۋ

ابىلايدىڭ «قاندى قاراعاي قان بولدى، جول بولدى» دەپ ات بەرۋى

ابىلايدىڭ قىرعىز، وزبەككە جورىعى (ءىى نۇسقا)

---