InfoHub Logo

ءابۋسينا بولماشى نارسەنى سەزگىش، اڭعارعىش كىسى بولعان ەكەن. ءبىر كۇنى جۇبايى ونىڭ تەكەمەتىنىڭ استىنا ءبىر پاراق قاعازدى جايىپ سالىپ قويىپتى. سول كۇنى توسەگىنە جەتكەن ۇلى ءتابيب جۇبايىنا: «بۇگىن توسەگىمىز قالىڭداپ قالعان سەكىلدى عوي»، — دەپتى. كەلەسى كۇنى زايىبى تەكەمەت استىنداعى قاعازدىڭ ۇستىنە تاعى ءبىر پاراق قاعازدى جايىپ قويىپتى. «بۇگىن تەكەمەتتىڭ ورتاسى دوڭەس بوپ كەتىپتى عوي»، — دەپتى عالىم بۇل
جولى.

* * *

بۇحارا شاھارىنان قۋعىندالعان ءابۋسينا سول ماڭايداعى ءبىر قىستاققا قونىستانىپتى. ۇلى دارىگەردىڭ ءوز ورتاسىنا كەلگەنىنە قۋانعان حالىق وعان تۇس-تۇستان كەلە باستايدى. باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعاندار وتە كوبەيىپ كەتكەن سوڭ دارىگەر ەلگە: «اركىم بىلەگىنە ءجىپ بايلاپ، ءبىر ۇشىن ماعان ۇستاتىپ قويسىن»، — دەپ جار سالادى. ەل ونىڭ ايتقانىن ىستەيدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر قۋ دارىگەردىڭ «اۋليەلىگىن» سىناعىسى كەلەدى. ول بەس كۇن بۇرىن جەتى بالا تاپقان مىسىقتىڭ موينىنا ءجىپ تاعادى دا، ونى قوينىنا تىعىپ، ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن جەڭىنەن شىعارىپ تاۋىپكە كەلەدى.

— دانىشپانىم، ءجىپتى ۇستاپ كەسەلىمدى ايتىپ بەرە قويشى، — دەيدى قۋ. ءابۋسينا ءجىپتىڭ ۇشىن ۇستاپ تۇرىپ:

— مىسىعىڭىز بۇدان بەس كۇن بۇرىن جەتى بالا تاپقان ەكەن. سودان بەرى ءسۇت ىشپەپتى. بيشارالارعا ءسۇت بەرىڭىز، — دەپتى.

ورتاعاسىرلىق كەمەڭگەردىڭ تامىر ۇستاۋ ارقىلى كەسەلدى تەز دە، وڭاي تاباتىنى جايىنداعى عاجاپتىعى كۇنى بۇگىن دە قاستەرلەنەدى.

* * *

كۇندەردىڭ كۇنىندە بىرەۋ دارىگەرگە دەلىق ۇلى بوپ قالعان ەر ازامات بالاسىن الىپ كەلەدى. ءتاۋىپ سىرقاتتىڭ تامىرىن ۇستاپ، جىگىتكە:

— بۇحارانىڭ مەشىتتەرىن، ماحاللالارىن اتاپ شىق! — دەيدى. جىگىت بىلگەنىن اتاپ بەرەدى. بۇدان سوڭ تامىرشى اۋرۋعا:

— ءوزىڭ بىلەتىن جىگىتتەر مەن قىزداردىڭ ەسىمىن جانە ولاردىڭ قايدا تۇراتىنىن ايتىپ شىق! — دەگەن تالابىن قويادى.

جىگىت ءبارىن ايتىپ:

— جاڭا مەشىتتىڭ جانىنداعى ۇيدە تۇراتىن..، — دەي بەرگەندە دارىگەر:

— بولدى ەندى، تاپتىم، — دەپتى.

— دانىشپانىم، بالامنىڭ تامىرى نە دەدى؟ — دەپ سۇرايدى اكە.

— بالاڭىزدىڭ كەسەلى — جاڭا مەشىت تۇبىندەگى ءۇيدىڭ قىزىنا دەگەن عاشىقتىق كەسەلى. ەندىگى قامىن ءوزىڭىز ءبىلىڭىز.

* * *

ءبىر كۇنى ۇزىندى-قىسقالى ەكى ادام ۇلى شيپاگەرگە الىستان كەلىپتى. الگى ەكەۋدىڭ ۇزىنىنىڭ قولىندا مارالشىبىق تاياعى، ال باكەنەسىنىڭ قولىندا توبىلعى ساپتى قامشىسى بار ەكەن. قامشىلى ادام سۇزەككە دۋشار بولعانىن، ال مارال شىبىقتى ادام قولىنا تۇسكەن قوتىردى ەمدەي الماي جۇرگەنىن ايتىپ، بالەدەن ايىعۋ جولىن سۇرايدى.

اۋرۋلارعا كوز جازباي قاراپ تۇرعان شيپاگەر:

— ەكەۋىڭ قولدارىڭداعى قارۋلارىڭدى الماسىڭدار، — دەيدى. ەكەۋى سولاي ىستەيدى. ءبىراق مۇنىسى نە دەگەن دەپ ۇزىندى-قىسقالىلار اڭىرايىپ تۇرىپ قالادى.

— ەكەۋىڭنىڭ دارىلەرىڭ قولدارىڭدا ءجۇر ەكەن، — دەيدى سوندا ءابۋسينا، — ءبىراق اۋىسىپ ءجۇر ەكەن. ەندى ەكەۋىڭ دە جا- زىلاسىڭ.

— شيپاڭىزدىڭ ءمانىسىن بەلمەدىك، تاقسىر! — دەيدى ۇزىن بويلىسى.

— توبىلعى شىرىشى — قوتىرعا، مارال شىبىق ءتۇبىرىنىڭ قايناتىلعان سۋى — سۇزەككە داۋا. مەن سەندەرگە ءوز قولدارىڭدا جۇرگەن ءدارىنى اۋىستىرىپ بەرىپ تۇرمىن، — دەپتى سوندا بۇحارالىق اقىلگوي.

* * *

بىرەۋ ەكى اياعى بىردەي سەمىپ قالعان بالاسىن تاۋىپكە الىپ كەلىپتى. دارىگەر اۋرۋدىڭ تامىرىن ۇستاپ، اياعىن سيپاپ كورەدى دە، تەكشەدە تۇرعان قۇتىسىن الادى. قۇتىنى ەكى اياقتىڭ ورتاسىنا قويىپ، قاقپاعىن اشىپ جىبەرەدى. سول كەزدە ەكى شايان ەكى جاققا ىتىپ شىعىپ، اۋرۋدىڭ ەكى تىزەسىنە تىكەندەي شانشىلا كەتەدى. ءدال سول ساتتە بالا «ويباي!» دەپ اياعىن جيىپ الادى.

— بالاما مىڭ دا ءبىر ەم دارىماپ ەدى، قۇدىرەتتىم! — دەپ اكە جاعاسىن ۇستايدى.

— شايان اششى جاندى جاندىك. ءتاتتى جانعا سول داۋا، — دەپتى سوندا ءابۋالى يبن سينا.

* * *

— سال اۋرۋىنا شالدىققانىما قىرىق جىل بولدى، — دەپتى ءبىر قارت ادام. قارتايعان شاعىمدا مەڭدەپ بارادى، نە امال قىلايىن، قۇدىرەتتىم؟

— مىنا ءدارىنى ءىشىڭىز، ال مىنانى سىلاپ جاعىڭىز، — دەپ ءتاۋىپ شالعا توز-توز قاعازعا ورالعان دارىلەردى بەرەدى.

— ەكەۋى دە ەسكى عوي، — دەپ قالادى اۋرۋ قارت.

— ەسكى اۋرۋعا ەسكى ءدارى ءلازىم، — دەپتى سوندا شيپالى ادام.

مۇنىسى اۋرۋ ادامنىڭ كۇدىگىنە قارسى ايتىلسا كەرەك.

* * *

ءابۋسينا اۋرۋ-سىرقاتتارعا: «پالەن ءدارىنى ىشسەڭ نەمەسە جاقساڭ، جازىلاسىڭ» دەپ كامىل سەندىرەدى ەكەن. ءبىر كۇنى ءدىندارلاۋ سىرقاتقا دارىگەر:

— مىنا ءدارىنى ىشسەڭىز، قۇلانتازا ايىعىپ كەتەسىز، — دەپتى.

— اللاعا جازىپ قىلمايىق. «قۇدا قالاسا» دەپ ايتىڭىز.

ءتاۋىپ: «قۇدا قالاسا» دەگەندى قوسىپ ءسوزىن قايتالاپ ايتادى. اۋرۋىنان ايىققان ءدىندار بىرەر كۇننەن سوڭ قايتا كەلەدى.

— بۇل جولعى كەسەلدى ءبىر اللانىڭ ءوزى جىبەردى. وعان ءدارى دە جوق شىعار.

— ءدارىسىز اۋرۋ جوق، — دەپتى سوندا فيلوسوف، — اۋرۋدى قۇداي جىبەرەتىن بولسا، وندا ءدارىسىن قوسا جىبەرەدى.

* * *

تاۋىپكە قاتتى جىندانعان بىرەۋ اكەلىنەدى. ول كەلگەن بەتتە: «مەن وگىزبىن، مەنى سويىپ جەڭدەر!» — دەپ الاسۇرىپ تۇرادى.

— وگىزىم، — دەپتى دارىگەر. — سەن ارىق ەكەنسىڭ. جەمشوپ جەپ سەمىر. سونان سوڭ سويىپ جەيمىز.

جىندىنىڭ ءبىرىنشى ءسوزىن ماقۇلداپ، ەكىنشىسىندە ونىڭ دىتتەگەنىنە قارسى ءسوز ايتىلۋى ەم بولعان ەكەن.

* * *

ەرتەدەگى ساۋەگەي ادامدار ايۋدىڭ، بورسىق پەن تاسباقانىڭ قىس بويى نار-قورەكسىز «ءولىپ» جاتىپ، كوكتەمدە قايتا تۇرىپ كەتەتىنىنە تاڭ قالادى ەكەن.

— ايۋ، بورسىق پەن تاسباقا جىل سايىن ءولىپ تىرىلەدى، ولگەن ادام نەگە تىرىلمەيدى؟ — دەپ سۇراپتى ءبىر شاكىرت ۇستازىنان.

— ولار مەيىر دەگەن ءشوپتى تىستەپ جاتادى. سول ءشوپتى تىستەپ ولگەن ادام تىرىلەدى، — دەپ ارمانىن ايتىپتى عالىم.

اۋرۋلاردىڭ كەيدە ايۋ، بورسىق مايىن، تاسباقا جۇمىرتقاسىن جەيتىنى سودان قالعان ەكەن.

* * *

جۇرەگى، جۇيكە تامىرى اسقىنعان سىرقات ايگىلى تاۋىپتەن اقىل سۇرايدى.

— بۇعان داۋا وسىمدىك بار. سونى ەزىپ ءىشىڭىز، — دەپ كەڭەس بەرەدى دارىگەر.

— ول قانداي وسىمدىك؟

— باسى تىكەن، ءتۇبى شالقان ءتارىزدى وسىمدىك، — دەپتى ءابۋ-سينا.

كەسەلى جانىنا باتقان ادام شارلاپ ءجۇرىپ باسى تىكەن، ءتۇبىرى شالقان وسىمدىكتى تاۋىپ الىپ، توستاعانعا ەزىپ ىشەدى. «قارتاڭ قۇلاق» دەگەن وسىمدىك ەكەن ول. قارتاڭ قۇلاق ءابۋ-سينانىڭ ومىرىمەن دارىلىك قاسيەت الىپ كەتىپتى. مال جەمەيتىن، قۇس شوقىمايتىن سول قارتاڭ قۇلاعىمىز بۇل كۇندە الوە دەپ اتالادى.

* * *

جەتپىس-سەكسەن جاسقا كەلگەن شال ءابۋالى يبن سيناعا ارنايى كەلىپتى. ول اماندىق-ەسەندىك سۇراسقاننان كەيىن جاس شاعىنان اۋرۋ-سىرقاتتى بولعانىن، ءبىراق دارىگەرگە بارماعانىن ايتادى.

— كوپ جىلدار بويى اۋرۋ-كەسەلىڭىزدى قالاي جەڭىپ كەلدىڭىز؟ — دەپ سۇرايدى ودان دارىگەر.

اۋەلى ەرجەتۋ ءۇشىن تىرىستىم، ودان سوڭ ۇيلەنۋ، بالالى بولۋ ءۇشىن ءومىر سۇرگىم كەلدى. سول ماقساتتارىما جەتكەن سوڭ نەمەرەلى، شوبەرەلى بولۋعا ۇمتىلدىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ، مىنە، سەكسەنگە دە جەتتىم.

— ءومىر سۇرۋگە قۇشتارلىق بارلىق دارىدەن كۇشتى، — دەپتى سوندا شيپاگەر كىسى.

* * *

دارىگەرگە جاۋقازىنداي جاس ءارى سۇلۋ كەلىنشەك كەلىپ، ەگدە تارتقان ەرىنىڭ اۋىرماي-سىزداماي ولگەنىن ايتىپ، قاتتى وكىنىشىن بىلدىرەدى.

— كەيبىر ەركەكتەر، — دەيدى دارىگەر، — سەن سەكىلدى جاس تا سۇلۋ جۇبايىنان كەسەلىن جاسىرادى. ولاردىڭ اۋرۋىن ءولىم عانا اشكەرە ەتەدى.

* * *

ءبىر مولدا ابۋالىگە ەكى اعايىنىنىڭ اۋرۋ-كەسەلى تۋرالى ءسوز قوزعايدى.

— ۇلكەنى، — دەيدى ول، — اۋىرا قالسا، قۇراندى جاستانىپ جاتادى دا، تەز ايىعىپ كەتەدى، ال كىشىسىنە ونداي ەم قونا قويمايدى. نەگە بۇلاي؟

— العاشقىسى قۇراندى وقىماعان كىسى، ال كەيىنگى ونى وقىعان ادام، — دەپتى سوندا دارىگەر.

* * *

— تاماقساۋلىقتان ءىشىم اۋىرعان كەزدە بەرگەن اۋەلگى ءدارىڭىز قىشقىلتىم عانا ەدى. كەيىنگى بەرگەنىڭىز اششىلاۋ بولىپ كەتتى عوي، — دەپتى ءبىر سىرقات تابيبكە.

— ءىشىڭىز كەيىنىرەك بۇرىنعىسىنان اششىلاۋ بولىپ كەتىپتى، — دەپتى سوندا كۇلىمدەپ شيپاگەر.

* * *

— اۋەلى جەتى جەرىمنەن شيقان شىقتى، ودان سوڭ ولارعا توعىزى قوسىلدى. ءسويتىپ كوبەيە بەرگەنى سونشا، اقىرىندا جارالارىمنىڭ سانىنان جاڭىلىپ قالدىم. قاتتى ۋايىمنان ءجۇرىپ جازىلىپ كەتتىم. نەدەن جازىلعانىن بىلمەيمىن.

— جارالارىڭنىڭ سانىنان جاڭىلعانىڭ ەم بولعان ەكەن، — دەپتى سوندا دارىگەر.

* * *

ءابۋالى شيپاگەرگە ءبىر شارۋا جەتى-سەگىزگە كەلگەنشە ءتىلى شىقپاي قالعان بالاسىن الىپ كەلەدى. دارىگەر بالانى الدىنا الىپ، ونىڭ دەنەسىن تۇگەل سيپاپ، سىلاپ شىعادى. سول كەزدە بالا داۋسىن شىعارىپ، سىقىلىقتاپ كۇلىپ قويا بەرەدى، سويلەي باستايدى. كاپەلىمدە قۋانىشقا قوينى سيماي قالعان اكە بالاعا قالايشا ءتىل بىتكەنىن سۇرايدى.

— بالا نارەستە كەزىندە قاتتى شوشىپ، ءتىلى بايلانىپ قالعان ەكەن. مەنىڭ الدىما كەلگەنىنە قاتتى قۋانىپ، ول بىردەن تىلگە كەلدى. ەسىڭىزدە بولسىن: قورقىنىشتىڭ ەمى — قۋانىش.

* * *

ءبىر كۇنى تۇندە شيپاگەردىڭ ۇيىنە اتتى، تۇيەلى ەكى ادام كەلەدى. ولار كولىگىن ەسىك الدىنداعى قازىققا بايلاپ، وزدەرى كەرۋەن سارايعا بارىپ جاتادى. ەرتەڭگىسىن ەرتە تۇرعان ءابۋ ءالى يبن سينا جولاۋشىلاردىڭ تۇيەسى مەن اتى جايىلسىن دەپ بوساتىپ جىبەرگىسى كەلەدى. اتتىڭ قازىقباۋ شالىنعان شىلبىرىن تەز شەشەدى، تۇيەنىڭ بيداسىنا كەلگەندە ابدەن ماشاقاتتانادى. شەشە المايدى. سو كەزدە ونىڭ قاسىنا ەكى جولاۋشىنىڭ ءبىرى كەپ قالادى. سالەم-ساۋقاتتىقتان كەيىن شيپاگەر وعان تۇيە يەسى اقىلىنان قاتتى اداسقان ادام ەكەنىن ايتادى.

— تاقسىر، ونىڭىز راس، ءبىراق و كىسىنىڭ ءوزىن كورمەي جاتىپ كەسەلىن قالاي بىلە قويدىڭىز؟ — دەپ سۇرايدى اڭ-تاڭ قالعان جولاۋشى.

— ەسالاڭ بايلاعان ءجىپتى اقىلدى ادام شەشە المايدى، — دەپتى سوندا اۆيسەنا.

* * *

ءبىر كۇنى تۇندە كەمەڭگەر دارىگەر كەرۋەن سارايعا كەلىپ، ۇيقىدا جاتقان ادامداردى ارالاپ كورەدى. اياق-قولىن جان-جاققا جىبەرىپ، ەمىن-ەركىن جاتقان قوناعىن كورگەندە ول: «مىناۋ كۇللى كەسەلىن ۇزاق جولىنا تاستاپ كەلگەن ەكەن» دەگەندى ايتادى. ونىڭ قاسىندا بۇك ءتۇسىپ جاتقان كىسىنى كورە سالا: «مىناۋ قايعى-قاسىرەتكە شەرمەندە بولىپ قالعان بەيشارا» دەپتى. وسى پايىمداۋلاردان كەيىن قاسىندا ەرىپ جۇرگەن شاكىرتى ۇستازىنان ءبارىن قالاي بىلگەنىن سۇرايدى.

— كوپ جۇرگەن ادامعا اۋرۋ ىلەسە المايدى، وندايلار سوندىقتان قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتايدى، ال شەرمەندە القىنعان وكپەسىن، مازاسىز جانىن باسۋ ءۇشىن بۇك ءتۇسىپ جاتادى، — دەيدى ءتاۋىپ.

* * *

داۋلەتتى ءبىر كىسىنىڭ بالاسى اۋىرىپ قالادى. ۇزاق ءجۇرىپ اۋرۋ بالانىڭ اۋىلىنا كەلەدى ءتاۋىپ. سويتسە بالا ءولىپ قالعان ەكەن. جاس كەتكەن بالانىڭ اكەسى پەرزەنتىنىڭ ءولىمى نەدەن بولعانىن بىلگىسى كەلەدى. ول ءۇشىن بالانىڭ ءىشىن جارىپ كورۋ كەرەكتىگىن ايتادى دارىگەر. ولگەن بالانىڭ اكەسى وعان كەلىسە قويادى.

دارىگەر بالانى جاعالارىنا جالبىز وسكەن ارىقتىڭ جاعاسىنا اپارىپ، ونىڭ ءىشىن جارادى، بۇيرەگىنە قاتقان قابىرشاقتى الىپ، جالبىز ۇستىنە لاقتىرىپ جىبەرەدى. بالەنىڭ نەدەن بولعانىن بىلگەن وتاشى قولىن جۋۋ ءۇشىن ارىققا تاياپ كەلەدى دە، الگىندە لاقتىرىپ جىبەرگەن نارسەسىن قارايدى. جالبىز ۇستىنە تۇسكەن قاتقاق تەز ەرىپ كەتكەنىن كورىپ، ول تاڭ-تاماشا قالادى. سو كۇنى جالبىزدىڭ بۇيرەك كەسەلىنە ەم ەكەنىن بىلگەن ەكەن.

* * *

ءبىر كۇنى ۇزاق جولدا كەلە جاتقان دارىگەر كەڭ جازيرا جەردە جەر جىرتىپ، ماقتا ەگىپ جۇرگەن ديقانمەن ديدارلاسىپ، اڭگىمەلەسىپ قالادى.

— ءسىزدىڭ قاعاز بەتىن ورنەكتەپ جۇرگەن قاۋىرسىن قالامىڭىزدان مەنىڭ جەردى تاسپاداي ءتىلىپ جۇرگەن جەراعاشىم ارتىق، — دەيدى ديقان ماقتانىشپەن.

— مەنىڭ قالامىم كەستەلەگەن كەز-كەز كىتاپ سەنىڭ كۇللى جەرىڭدى جاۋىپ تاستايدى، — دەپ قالادى ايتىسقا شىققان دارىگەر.

— ءسىزدىڭ قالىڭدىعى كەز-كەز كىتابىڭىزدىڭ قاعازى مەنىڭ جەتى قات جەرىمنىڭ اق ماقتاسىنان يلەنىپ باسىلعان، — دەيدى بۇدان سوڭ ديقان.

— سەنىكى دۇرىس، — دەپتى سوندا عۇلاما جەڭىلگەنىن مويىن داپ، — سەنىڭ جەراعاشىڭ ءوز جەرىن ءومىرباقي جىرتا بەرەدى.

---