InfoHub Logo

قاراعاندى وبلىسى، بۇقار جىراۋ اۋدانى، بوتاقارا كەنتى
«جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ №1 قازاق تىرەك مەكتەبى (رو)» كمم
مۋكۋىشيەۆا شىنار سەيدۋالييەۆنا
پەداگوگ-پسيحولوگ

كۇندەلىكتى ومىردە ءبىز اسا ءمان بەرە بەرمەيتىن «تۇستەردىڭ» ادام پسيحولوگياسىنا ايتارلىقتاي ىقپالى بار ەكەندىگىن بۇگىندە دۇنيەجۇزىلىك عالىمدار دالەلدەپ شىقتى. ءسىزدىڭ تاڭداعان ءتۇسىڭىز اينالاڭىزداعىلارعا ءسىز تۋرالى كوپ مالىمەتتى بەرىپ تۇرادى. ماسەلەن، جاسىڭىزدى، مادەنيەت دەڭگەيىڭىزدى، ءبىلىمىڭىزدى، ەرەكشەلىكتەرىڭىزدى، مىنەزىڭىزدى ءسىز ءجيى قولداناتىن تۇسكە قاراپ–اق بايقاۋعا بولادى. سوندىقتان دا، تومەندە ۇسىنىلعان تۇستەر پسيحولوگياسىن وقي وتىرىپ، جاقىندارىڭىز تۋرالى مالىمەت الۋعا نەمەسە اينالاڭىزداعى ادامداردىڭ سىزگە دەگەن وڭ پىكىرىن تۋدىرا وتىرىپ،ءوز ءستيلىڭىزدى، بەدەل–بەينەڭىزدى قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىگىڭىز بار.

 بوياۋ مەن تۇستەردى تاڭداپ پايدالانۋدىڭ قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافيالىق  تاريحىمەن بايلانىستى سيمۆولدىق ءمانى بولعان. ءاربىر حالىق ءتۇرلى سيمۆولدىق مانگە يە. فون جانە سۋرەتتەردىڭ ءتۇسى جونىندەگى شەشىمدەر كومپوزيسيالى بولىپ كەلەدى. قازاقتا كەيبىر تۇستەردىڭ مىنانداي سيمۆولدىق ءمانى بار: كوك ءتۇس – اسپاننىڭ سيمۆولى، قىزىل ءتۇس – وتتىڭ، كۇن كوزىنىڭ سيمۆولى، اق ءتۇس – اقيقاتتىڭ، قۋانىشتىڭ، باقىتتىڭ سيمۆولى، قارا ءتۇس – جەردىڭ سيمۆولى، جاسىل ءتۇس – جاستىقتىڭ، كوكتەمنىڭ سيمۆولى. زاتتى وسى تۇستەردىڭ بىرىمەن بوياعاندا وعان بەلگىلى ءمان بەرىلەدى.

قازاق ورنەكتەرىندە تۇستەردىڭ ورنالاسۋىنىڭ وزىندىك ءتارتىبى بار.                                                                                                                      مىسالى: كەستەلى ۇلت كيىمدەرىندە قارا بارقىت، كوك بارقىت نەگىزگى ءتۇس (فون) رەتىندە كوپ پايدالانىلعان. سارى جانە قىزىل جىپتەر  نەگىزگى تۇستەر ءۇشىن ۇنامدى بولىپ ەسەپتەلەدى. ال قارا تۇسپەن اشەكەيلەۋ سيرەگىرەك كەزدەسەدى.، ولار تەك سىرماققا، اياققاپقا، ساندىققاپقا، باسقا ويۋلار مەن كۇمىسكە جۇرگىزگەن.

قاراما-قارسى تۇستەر گامماسى مەرەكەلىك، جايدارى،كوتەرىڭكى كوڭىل كۇي تۋعىزاتىنداي اسەر بەرەدى. قاراما-قارسى تۇستەر ءبىر ۋاقىتتا جىلىد دا، سۋىق تا بولا الادى. ولار ءبىر-بىرىنىڭ تۇستىك اسەرلىگىن كۇشتەيدى.

جاقىن تۇستەر گامماسى سابىرلىقتى، ۇستامدىلىقتى بىلدىرەدى. وسى تۇستەر گامماسىندا جازىلعان شىعارمالار تىلسىم تىنىشتىق اسەرىن تۋعىزادى. جاقىن تۇستەر گامماسى تەك جىلى نەمەسە سۋىق بولادى.

عالىم – ناتۋروپات-ۆالەولوگ دجەيمس ادامونىڭ ادامداردىڭ قان توبىنا بايلانىستى تۇستەردىڭ جۇيەسى

سارعىش

قىزىل

قارا قوشقىل                               و (ءى) توپ

كوگىلدىر                                       ا (ءىى)توپ

جاسىل

قىزىل

سارعىش

كوگىلدىر جاسىل                           ۆ (ءىىى)توپ

كۇلگىن

كوگىلدىر                                     اۆ (ءىۇ)

جاسىل 

قىزىل ءتۇس شارشاعاندى باسىپ، ۇنەمى جىگەرلەندىرىپ وتىرادى. قىزىل ءتۇس ءومىر كۇشىنىڭ ءتۇسى. ول جۇيكە جۇيەسى مەن ىشكى سەكرەسيا بەزدەرىنىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرادى، ادامنىڭ قۇشارلىعى مەن ۇمتىلىسىنىڭ بەلگىسى بولادى. بۇل ءتۇس جۇرەك سوعىسى مەن تىنىستى جيلەتىپ، بۇلشىق ەتتەردىڭ جيىرىلۋىن كۇشەيتەدى. قان كىسىمىن جوعارلاتىپ، زات الماسۋىن ۇدەتىپ، ميدىڭ بەلسەندى جۇمىس ىستەۋىنە اسەر ەتەدى. قىزىلشا اۋرۋىمەن اۋىرعاندا قىزىل ءتۇستى كيىم كيىندىرەدى.

جاسىل ءتۇس ادامنىڭ وز-وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن ارتتىرادى.

سارى ءتۇس جۇيكەنى جۇباتادى، جاقسى كوڭىل كۇي سىيلايدى.

كوك ءتۇس ۇيىقتاعان كەزدە كوگىلدىر ابىرجۋدى قوسسا، بىركەلكى  جانە تەرەڭ بولادى.

اۋىل ايەلدەرى بىرىگىپ تەكەمەت باسقاندا، ازىرلەنىپ جاتقان تەكەمەت، كيىزدىڭ قاسىنا كوز تيمەسىن دەپ ادىراسپان جانە قىزىل ءتۇستى ماتا توسەيدى. ويتكەنى، وندايدا تەكەمەتكە نەمەسە كيىزگە كوز تيسە، سالىنعان ورنەكتەر قيعاش نەمەسە قيسىق تۇسەدى دەگەن.

الوەنى شيپالى وسىمدىكتەرگە جاتقىزادى. ونىڭ جاپىراعىنان الىنعان شىرىن تەرىنىڭ قابىنۋىنان پايدا بولاتىن اۋرۋلاردى، كۇيىكتى ەمدەيدى. سونداي-اق، الوەنىڭ ەكستراكتىمەن، كوز اۋرۋلارىن، اسقازاننىڭ ويىق جارالارىن ت.ب. اۋرۋلاردى ەمدەيدى.

كوك شاي دا كادىمگى قارا شاي الىناتىن جاپىراقتان الىنادى. حالىق ونى قارتايتپايدى، كىسىنىڭ عۇمىر جاسىن ۇزارتادى دەپ بىلەدى. كوك شايدىڭ قانت قىسىمىن تومەندەتىن، ارتىق تۇزدى قۋاتىنىن قاتەرلى ىسىكتەن ساقتايتىنىن، ەمدىك قاسيەتى بار. اسقازاننىڭ بۇزىلۋى، اس قورىتۋ اعزالارىنىڭ سىرقاتى، دارۋمەن جەتىسپەۋشىلىگى، بۇيرەكتەگى، قۋىقتاعى تاس، قان اينالىمىنىڭ ناشارلاۋى، تەمىر جەتىسپەۋشىلىگى، كۇيىك، تەرىدەگى جارا ت.ب. اۋرۋلارعا پايدالى.

بۋىن اۋرۋلارى ءبىر ءتۇرى بۋىندارعا سارىسۋ نەمەسە ءتۇز جيناۋدان دا باستالادى. سۇيەك كالسيي جەتىسپەگەننەن سىرقىرايدى. كۇننەن ادامعا "د" ءۆيتامينى تۇزەلەدى. ول سۇيەك مىقتى بولۋعا كومەكتەسەدى. شىلدە، تامىز ايلارىندا كۇن قاتتى ىسىعىندا سىرقاتتانعان اياق - قولىڭدى قۇمعا كومىپ، قىزدىرىنادى. بۇنى ءار جاز سايىن جاساپ وتىرساڭ تىپتەن جاقسى. تابيعاتتىڭ ادامعا بەرەر سىيى كوپ قوي. سونىڭ ءبىرى تۇزدى سۋ، قارا بالشىق. جاڭاعى ايتقان اياق سىرقىراۋ نەمەسە سۇيەك سىنسا، يا 

بولماسا قاتتى سوققى العان بولسا، ول بۇلتتى كۇندەرى مىندەتتى تۇردە قاقساپ اۋىرادى. بۇل سىرقاتتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن تامىز، شىلدە ايلارىندا تۇزعا بارۋ كەرەك. ەمدىك قاسيەتى بار تۇز تەك بۋىن-سۇيەككە قانا كومەكتەسە قويمايدى. دەنەگە جارا شىقسا، قىشىما بولىپ اۋىرسا دا قارا بالشىققا شومىلىپ، تۇزبەن ەمدەلەدى.

اق ءتۇس كوپ جاعدايدا جارىق، قاۋىپسىزدىك پەن تازالىقتى بىلدىرەدى. سونداي-اق بۇل ءتۇس ىزگىلىك، پاكتىك پەن مىنسىزدىك سياقتى قاسيەتتەرمەن بايلانىستىرىلادى. كيەلى كىتاپتا اق ءتۇس وتە كوپ قولدانىلعان. مىسالى، ايانداردا ادىلدىك پەن رۋحاني تازالىققا باسا نازار اۋدارۋ ءۇشىن اق كيىم كيگەن ادامدار مەن پەرىشتەلەر كورسەتىلگەن.

كەرى اسەرى: اق ءتۇس ادامدا شاراسىزدىق سەزىمىن تۋدىرۋى مۇمكىن، قاجەتسىزدىك پەن تىعىرىققا تىرەلۋ دە بار. قىزىل ءتۇس - ومىرلىك ەنەرگيا ءتۇسى. قىزىل – تۇستەردىڭ ىشىندەگى ەڭ جىلى ءتۇس. ادامنىڭ ومىرگە دەگەن تالپىنىسىن كۇشەيتەدى، ادام اعزاسىنداعى قان اينالىم جۇيەسىن جاقسارتادى. بۇل ءتۇستى سوزشەڭ ادامدار تاڭدايدى، جانە ەركەكتەردىڭ كوپشىلىگىنە ۇنايدى. ەكىنشى جاعىنان قىزىل ءتۇس كۇش پەن قىزبالىقتىڭ بەلگىسى. قىتايدا قىزىل ءتۇس بايلىق پەن دامۋدىڭ بەلگىسى سانالادى. تابيعاتتا ادامدار قىزىل ءتۇستى قاراما-قارسى جىنىس وكىلدەرىن وزدەرىنە كوڭىل اۋدارتۋ ءۇشىن قولدانادى /ەر ادامدار ايەلدەردى، ايەلدەر ەرلەردى/. بۇل ءتۇستى تاڭدايتىن ادامدار كۇشتى، قايسار بولىپ كەلەدى. كەي جاعدايدا كەك قايتارۋى دا مۇمكىن. ادەتتە، بۇل ءتۇس اشىق مىنەزدى ادامدارعا ءتان.

كەرى اسەرى: باسقىنشىلىق سەزىمى مەن قوزۋ، ەسەڭگىرەۋ مەن اشۋشاڭدىققا اكەپ سوعادى. تىم كوپ قىزىل ءتۇس ادامدى ءناپسىقۇمارلىققا يتەرمەلەيدى، جولىنا بوگەت بولعانداردى قيراتىپ، قاتىگەزدىك پەن قىرسىقتىق سەزىمىن ورشىتەدى

سارعىش ءتۇس - بوستاندىقتى قاجەت ەتەتىن ءتۇس. ادامداردىڭ بايقالمايتىن قابىلەتتەرىن ارتتىرادى. دەپرەسسيا، قورقىنىش بيلەپ جۇرگەن ادامداردىڭ كوڭىل-كۇيىن جايلاندىرادى. سارعىش ءتۇس كيگەن ادامدار وركوكىرەك، تاۋەلسىز بولىپ كەلەدى. ءاردايىم تانىمال بولۋعا ۇمتىلادى. بۇل ءتۇستى ادامدار كوپ كەلىپ كەتەتىن، ارالاساتىن ورتادا قولدانعان ءجون. بۇنداي جەردە ادامدار بىر-بىرىنە اشىق، مەيىرىمدى بولادى. ەگەر ءاردايىم، كوڭىلدى، جاس كورىنگىڭىز كەلسە، سارعىش ءتۇستى كيىم ساتىپ الۋعا دۇكەنگە اسىعىڭىز.

سارى ءتۇس- ادامنىڭ ويلاۋ، تەز قابىلداۋ قابىلەتىن جاقسارتادى. ءوز وزىنە سەنىمسىز، ۇيالشاق ادامدارعا وڭ اسەرىن تيگىزەدى. ادەتتە، بۇل ءتۇس قۋاتى مول، كوپ سويلەيتىن، ارتىستىك ونەرگە، شىعارماشىلىققا جاقىن ادامدارعا ءتان. سارى ءتۇستى كيىم ادامعا سارعىش ءتۇس سياقتى اسەر ەتەدى. شامالى الدەندىرىپ، ينتەللەكتۋالدى جۇمىستا كومەكتەسەدى. جاڭا يدەيالار مەن ادامداردىڭ كوزقاراسىن وڭ قابىلداۋعا جاردەمدەسەدى. وپتيميزم ءتۇسى. شابىت پەن راقىمشىلىق سەزىمىن ارتتىرادى.

كەرى اسەرى: السىزدىك پايدا بولۋى مۇمكىن. سارى ءتۇس مول كەڭسەدە ۇزاق وتىرۋ باس اۋرۋىن تۋعىزۋى مۇمكىن. اسا قانىعۋ جۇيكە جۇيەسىن جۇقارتىپ، اگرەسسيا مەن مازاسىزدىق تۋدىرادى.

جاسىل ءتۇس – ناعىز گارمونيالىق ءتۇس. ءوز-وزىن سىيلاۋ، تاباندىلىق، تۇراقتىلىق پەن تابيعيلىق ءتۇسى. وز-وزىمەن شىنايى ادامنىڭ، تەكتىلىكتىڭ بەلگىسى.ادامنىڭ نەرۆ جۇيەسىن تىنىشتاندىرادى. بۇل ءتۇس بىرەۋدىڭ قۋانىش، رەنىشىنە ورتاقتاسا بىلەتىن، ادىلەتتى، ءوزىن ءوزى باسقارا الاتىن،. دوستارى كوپ ادامدارعا ءتان. بۇل ءتۇستى ۇناتاتىن ادامدار تۇراقتى، سەنىمدى بولىپ كەلەدى. بۇل ءتۇستى كەز كەلگەن جەردە قولدانا بەرۋگە بولادى. جاسىل ءتۇستى كيىم كيسەڭىز، ءسىز كەز كەلگەن ورتادا تەك جاقسى جاقتان عانا كوزگە تۇسەسىز.

كەرى اسەرى: زەرىگۋ، ەگويزم مەن قىزعانىش تۋدىرادى. سونىمەن قاتار، كەي كەيدە ادامنىڭ وزىنە سەنىمدىلىگىن باسەڭدەتەدى. 

كوك ءتۇس – ارمانىڭىزدىڭ ورىندالۋىنا اسەر ەتەدى. بۇل ءتۇس – شىندىقتىڭ، بىرەۋگە دەگەن سەنىڭ ادالدىعىڭنىڭ بەلگىسى رەتىندەگى ءتۇس. ەگەر ءسىز ءبىرتوعا، ەشكىمنىڭ قولى جەتكىزسىز كورىنگىڭىز كەلسە، كوك ءتۇستى كيىم تاڭداڭىز. بۇل ءتۇس كەزدەسۋگە بارعاندا وتە ىڭعايلى. بەرىكتىك پەن يگىلىكتىڭ، تۇراقتىلىققا ۇمتىلىستىڭ بەلگىسى. بۇل ءتۇس ءبىر ۋاقىت ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋگە، ءوز ويلارىڭدى رەتكە كەلتىرۋگە يتەرمەلەيدى. 
كەرى اسەرى: ويلاردى اۋىرلاتىپ، ەركىندىكتى تىيادى.

اشىق كوك ءتۇس - سالقىنداتقىش، تىنىشتاندىراتىن ءتۇس. بۇل ءتۇس -بەيبىتشىلىك، تىنىشتىق سيمۆولى. ءاردايىم تەپە-تەڭدىلىككە، اقىلدىلىققا شاقىرادى.اشىق كوك ءتۇستى رۋحاني جەتىستىكتەرگە ۇمتىلاتىن ادامدار ۇناتادى.ادەتتە، بۇل ءتۇستى دەمالاتىن جەردە قولدانعان ءجون. كيىم تاڭداعاندا اسا سەزىمتال، كەڭپەيىلدى كورىنگىڭىز كەلسە، اشىق كوك ءتۇستىنى ساتىپ الۋىڭىزعا بولادى.

كەرى اسەرى: اشىق كوك ءتۇستىڭ مولدىعى مەلانحولياعا، ەنجارلىققا، بەزۋشىلىك پەن تۇيىقتىققا اكەپ سوعۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، ۇيقىشىلدىق، شارشاۋ مەن اشۋشاڭدىق شاقىرادى. 

قارا ءتۇس – جۇمباق، قۇپيا ءتۇس.قارا ءتۇس – تاۋەلسىزدىكتىڭ بەلگىسى. بۇل ءتۇستى ارالاساتىن ورتاسىندا ءوزىنىڭ لايىقتى ورنى بار ادامدار ۇناتادى. تاۋەلسىز، بەدەلدى كورىنگىڭىز كەلسە، قارا ءتۇستى كيىم تاڭداڭىز. ەلەگانتتىلىق سەزىمىن ارتتىرادى.
كەرى اسەرى: قارا ءتۇستىڭ اسا كوپ مولشەردە پايدالانۋ كۇيزەلىسكە، ەنجارلىققا دۋشار ەتۋى مۇمكىن.

قوڭىر ءتۇستى كوبىنەسە شىدامدى، بايسالدى جاندار ۇناتادى. ەشكىمگە تاۋەلسىز، ءوزىنىڭ ويىنان قايتپايتىن ادامدار قالايدى. كەيدە ولارمەن ارالاسقاندا ويىن انىق ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ءتۇس قيىنشىلىقتى جەڭۋگە كومەكتەسەدى. مىنەزدەگى تۇراقتىلىق، ەركىندىك پەن سابىرلىقتىڭ كورىنىسى ىسپەتتەس. قارىم-قاتىناس جوسىعى مەن تۇراقتىلىعىن ويلايتىن ادام كوبىنە وسى ءتۇستى تاڭدايدى. 
كەرى اسەرى: جابىرقاۋ سەزىمىن ۋشىقتىرادى. وزگەلەردەن ەنەرگيا ىزدەۋگە ماجبۇرلەيدى. ەكىنشى پلانداعى ادام بولۋعا يتەرمەلەيدى.

سۇر ءتۇستى ساق ادامدار جاقسى كورەدى. ولار ەڭبەكقور، جۇمىستا ماراپاتقا يە بولماسا دا جۇمىسىن توقتاتپاي، جالعاستىرا بەرەدى. سۇر تۇسكە قۇمارلارعا بالا كۇنىندە ەرەكشە كوڭىل بولىنبەگەنىن اڭعارۋعا بولادى. سوندىقتان ءوزىن كورسەتۋگە كەلگەندە تىم جاسقانشاق. ول مۇنى قالىپتى جاعداي دەپ تۇسىنەدى.

ارالاس تۇستەر:

كوك-قارا – تىنىشتىق.
سۇر-كوك - سابىرلىق، نەمقۇرايلىلىق.
كوك-قىزىل قوڭىر – ءوز جاعدايىن ءوزى جاساپ الۋ.
كوك-كۇلگىن – نازىكتىككە تالپىنىس.
كوگىلدىر - تۇسىنۋگە دەگەن قۇلشىنىس، اينالاسىن ماحابباتقا بولەۋ.
قوڭىر-قىزىل – بەلسەندىلىك.

تابيعاتتا جىلى جانە سۋىق تۇستەر عاجايىپ ۇيلەسىم تاپقان. ءشولدىڭ سارى قۇمى مەن كوگىلدىر اسپان جانە انتراكتيدا مۇزى، كولدەر مەن تەڭىزدەردىڭ كوك سۋى جانە كۇن باتقان ساتتەگى قىزعىلت ءتۇستى تاۋ شىڭدارى. جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر الەمى دە جىلى جانە سۋىق تۇستەردەن تۇرادى. وسى جىلى جانە سۋىق تۇستەردىڭ ءوزى رەڭكتەرگە بولىنەدى. رەڭك – بۇل ءبىر ءتۇستىڭ بىرنەشە تۇرگە تۇرلەنۋى. ءاربىر بوياۋ تۇستەرىنىڭ كوپتەگەن رەڭكتەرى بولادى. ەگەر كەز كەلگەن تۇستەر رەڭكتەرىندە سارى نەمەسە قىزىل ءتۇس باسىم بولسا، وندا رەڭكتەر جىلىعا جاتادى. تابيعاتتىڭ ءتورت مەزگىلىندە دە وسى تۇستەردىڭ، ياعني جىلى جانە سۋىق تۇستەردىڭ بارلىعىن كورۋگە بولادى. مىسالى: التىن كۇز مەزگىلىن الساق، جىلى تۇستەردى تابۋعا بولادى. بۇل كەزدە اينالا قورشاعان وسىمدىك الەمى سارى تۇسكە، قىزىل تۇسكە ەنىپ، سۇلۋلىق مەكەنىنە  اينالادى. ال، قىس مەزگىلىن الساق اينالا اپپاق قار، كوگىلدىر مۇز سۋىق اۋا-رايى بارلىعى قاتقىل، قاتال كورىنىس تاۋىپ سۋىق تۇسكە ەنەدى.

اق قايىڭ جاپىراعى كۇز مەزگىلىندە جيناپ الىپ، تازارتىپ، كەپتىرىپ قويۋ كەرەك. بۇنى مەديسينادا پروفيلاكتيكالىق زات رەتىندە قولدانىلادى. بۇيرەك، ءزار شىعارۋ جولدارىنىڭ جانە جۇرەك قان تامىر جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارىندا ءزار ايدايتىن زات رەتىندە، جۇيكە جۇيەسىنىڭ ناشارلاعانىندا قىزمەتىن كۇشەيتەتىن زات رەتىندە قولدانادى.

ءسۇت قوسىلعان ءشايدى ىشسەڭىز بۇيرەكتى تازارتادى. ال اسقازان مەن ىشەكتى تازارتۋ ءۇشىن قىرىققابات پەن سابىزدەن جاسالعان سالات جەسەڭىز شيپالى. قىزىلشا، سارىمساق، گرەك جاڭعاعىن كۇندە تاماققا قولدانساڭىز قان تامىرلارى تازارادى. قيار بولسا، اعزانى قوجدان (شلاك) تازارتىپ، ارتىق تاماقتان ارىلتادى.

ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ىشىپ-جەيتىن تاعامدارىمىزدا پياز بەن جۋا كەڭىنەن قولدانىلادى. ءتۇرلى سالاتتاردىڭ ءدامىن كەلتىرىپ، كورىكتى ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن دە وتە قاجەت. حالىق مەديسيناسىندا پياز بەن جۋا ادامدار مەن مالداردى ەمدەۋگە دە پايدالانىلادى. ءارى ولاردىڭ قۇرامىندا قاجەتتى دارۋمەندەر دە بار. پياز بەن جۋانى ساياجايدا، ۇيدە دە وسىرۋگە بولادى. پياز بەن جۋا ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزدا قاجەتتى وسىمدىك.

حالقىمىز دانالىقپەن تاعام تۇرلەرىن توپتاپ، بەلگىلى ءبىر تۇستەرگە بالاپ ايتادى ەكەن. ولار:

1. كوك. كوكتەمدە تاسىعان سۋ جەر-دۇنيەنى كوك تولقىن ەتەدى.
2. قىزىل. قارىندارى تويعاندا قازى-قارتاعا دا قاراماي قالاتىن حالقىمىز 3 كۇن ەت جەمەسە، تىستەرى قىشىپ، قىزىلسىرايتىنى تاعى بار. ەندەشە، بارلىق ەت تاعامىن قىزىلعا بالايدى.
3. جاسىل. جەردەن وسەتىن ونىمدەردىڭ ءبارىن جاسىل وسىمدىكتىڭ ءدانى دەپ تۇسىنەمىز.
4. اق. بارلىق ءسۇت تاعامدارىن اق سۇتكە تەڭەۋ ورىندى.
5. سارى. ماي ءوزىنىڭ ءتۇسىنىڭ سارىلىعىمەن بىرگە ەڭ اسىلىن «سارى مايداي» ساقتاعان.
6. قوڭىر. بيدايدىڭ، تارىنىڭ تالقانىن كوجەگە ۋماجداپ قوساتىن ۇندى، كەسپەنى قوڭىر تۇسكە تەڭەيدى.
7. قارا — تۇزدى قاسيەتتى قارا ءدام، قارا باس تۇز دەيدى.

وسى جەتى ءتۇس بەلگىلى تارتىپپەن ورنالاستىرىلعاندا، قايتادان اق ساۋلە تۇزەدى.

اق ساۋلە دەگەنىمىز — كۇن-انانىڭ نۇرى، شۋاعى، جىلۋى. ناۋرىز كۇنى اق داستارقان جايىلىپ، اق تىلەكتەر ايتىلىپ، اق پەيىلدى اتالار اق باتالارىن بەرگەن، ءتورت تۇلىك تولدەپ، اۋزىمىز اققا كەنەلگەن ۋاقىت.                          

كوگىلدىر جالعىزدىقتى، قامىعۋشىلىقتى، دەپرەسسيانى، بىلگىرلىكتى، سەنىمدىلىكتى جانە بەرىلگەندىكتى بىلدىرەدى. ەڭ العاش ءىس كورىسۋلەرىنە بارعاندا كوك كيىم كيىپ بارعان دۇرىس دەيدى ماماندار. كوك كيىم ءسىزدىڭ شەشىم قابىلداۋدا باتىل، جانكەشتى، تاۋەكەلشىل ەكەندىگىڭىزدى ايعاقتايتىن كورىنەدى.

كوگىلدىر رەڭ كوپ قولدانىلاتىن، كەڭ تارالعان رەڭدەردىڭ ءبىرى. الايدا سولاي ەكەن دەپ ونى كەز-كەلگەن جەرگە جاپسىرا بەرمەگەن ءجون دەيدى. اسىرەسە اس بولمەسىنە جولاتپاۋ كەرەك. ويتكەنى كوگىلدىر ءتۇس تاماققا دەگەن تابەتتى جوعالتادى ەكەن. تورت، ءتۇرلى تاتتىلەردىڭ دە ىشىنە كوگىلدىر ءتۇس ارالاستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى كوگىلدىر ءتۇستى كورگەن كەزدە ادام ساناسىندا كوگەرگەن، بۇزىلعان تاعامدار ەلەس بەرەدى دە، ول دەرەۋ الگى تاعامعا دەگەن تابەتتى جويادى.

كوگىلدىر ادامدى تىنىشتاندىراتىن ءبىر رەڭ. ءوزىن-وزى ولىمگە قيۋشىلىقتى ازايتاتىندىقتان باتىستا كوپىرلەردىڭ كەنارىن كوگىلدىر تۇسكە بويايدى ەكەن. جۇيكە جۇيەلەرى ءۇشىن پايدالى دەلىنەدى. سوندىقتان جاتىن بولمەنى كوگىلدىر تۇسپەن جاساقتاۋ اقىلدى شەشىمدەردىڭ ءبىرى كورىنەدى. الايدا كوگىلدىردىڭ تىم قويۋ رەڭكىن قولدانباعان ءجون. ويتكەنى ول سۋىقتىقتى، قاراڭعىلىقتى سيپاتتايتىن بولعاندىقتان ۇيقىعا كەتەردە كەرى اسەرىن تيگىزەدى.

كوگىلدىر ءتۇستى بولمەدە ەڭبەك ەتۋ ناتيجەلى كورىنەدى. اتالمىش رەڭدى بولمەدە سىناق تاپسىرعان ستۋدەنتتەر جوعارى ناتيجەلەر كورسەتسە، شتانگا كوتەرەتىندەر ءوز مۇمكىندىگىنەن ءبىرشاما اۋىر سالماقتى كوتەرە بىلەدى ەكەن. كوگىلدىر رەڭمەن جازىلعان جازۋلار دا ەستە جاقسى ساقتالادى ەكەن.

قىزىل ءتۇس ىستىق، قان، قۇمارلىق، عاشىقتىق، بەرىلگەندىك، كۇش، قىزۋقاندىلىق، اگرەسسيا سەكىلدى ۇعىمداردى سيپاتتايدى. قان قىسىمىن جوعارىلاتادى جانە تىنىس الۋدى جەدەلدەتەدى. ادامداردى جىلدام شەشىم شىعارۋعا، ىنتالاندىرۋعا ىقپال ەتەتىن ءبىر رەڭ.

قىزىل ءتۇس ادامنىڭ نازارىن تەز باۋرايتىن رەڭ. ديزاين جانە دەكوراسيادا كوزگە بىردەن تۇسەتىندىكتەن قىزىل رەڭدى كوپ قولدانساڭىز ۇتىلمايسىز. قىزىل ءتۇستى كيىم كۇش، ەنەرگيا بەرەتىن كورىنەدى. قىزىل   ءبىر  جاعىنان ۇستەمدىك رەڭى. بىرەۋدى جاسىتۋ ءۇشىن، ەڭسەسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. قىزىل ءتۇس اگرەسسيۆتى ءتۇس، ول ادامدى قوزدىرادى، ىس-ارەكەتكە يتەرمەلەيدى. ونىڭ ورنى – ۇيىقتايتىن بولمە، ءبىراق وندا ول قوڭىر تۇسكە جاقىنىراق قويۋ قى- زىل بولۋ كەرەك.

سارى ءتۇس كوزگە اسا زياندى. سارى تۇسكە بويالعان بولمەدە نارەستەلەر جىلاۋىن ۇدەتسە، ۇلكەندەر تەز اشۋلانعىش بولادى ەكەن. سونداي-اق سارى ءتۇس مەتابوليزمدى جىلدامداتادى. سارى رەڭ السىزدەۋ قولدانىلعاندا جىلىلىق جانە جارقىل، جالتىلداۋ، ياعني اسەمدىك بەرەدى. كۇن كوزى سەكىلدى، جىلىنۋدى قالايسىز، ءبىراق قاراۋدى قالامايسىز، كوزىڭىزدى شاعىلىستىرادى. سارى – كوڭىلدى، بەلسەندى، قارىم-قاتىناس جاساۋعا جاردەمدەسەتىن ءتۇس. بالالار بولمەسىنە سارعىش ءتۇستى پەردە ءىلىپ، وسى تۇستەس جيھاز قويۋعا بولادى. سارى ءتۇستى ءتۇسقاعاز جابىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق – كوزدى شارشاتادى.

سارى كوپ دىندە جاراتۋشىنىڭ بار ەكەنىن سيپاتتايتىن ءبىر رەڭ.

جاسىل كوپشىلىك ۇعىمىندا قارىم-قاتىناستى بىلدىرەدى. ءبىراق جالپىعا ورتاق تانىم بويىنشا تابيعاتتى جانە جاستىقتى بەينەلەيدى. جاسىل – ادامعا سەنىمدىلىك بەرەدى. كابينەت جانە ءسىز جۇمىس جاسايتىن ورىن ءۇشىن تاماشا ءتۇس. ول بەلسەندىلىك پەن تاباندىلىق بەرەدى.

كوز ءۇشىن وتە پايدالى. سونىمەن قاتار تىنىشتاندىرادى، جۇيكە جۇيەلەرىنە جاعىمدى اسەر بەرەدى. تەليەۆيزوردا ەفيرگە شىعاردىڭ الدىندا ادامداردى تولقىماسى ءۇشىن جاسىل بولمەگە كىرگىزىپ كۇتتىرەتىن كورىنەدى. اتالعان رەڭ سونداي-اق اۋرۋحانالاردا دا ەمشەلۋشىلەردىڭ سابىرسىزدانباسى ءۇشىن كوپ قولدانىلادى ەكەن. اسقازان اۋرۋلارىنا پايدالى دەلىنەدى ءبىر زەرتتەۋلەردە. جاسىل قابىرعالى الاڭداردا ادامدار اسقازان اۋرۋىمەن شاعىمدانبايتىن كورىنەدى.

جاسىلدىڭ ءتۇرلى رەڭلەرى تۇرلىشە اسەر بەرەدى ەكەن:

قويۋ جاسىل - سۋىقتىق، بايلىق، ەركەكشورالىق، كەرتارتپالىقتى سيپاتتاسا،
كوك جاسىل - جاعىمسىزدىقتى، نەگاتيۆتى،
ءزايتۇن جاسىلى - تاتۋلىقتى، بەيبىتشىلىكتى،
سارعىش جاسىل – تۇتىنۋشىلاردىڭ باسقا جاسىلداردان ارتىق كورەتىن رەڭى.

جاسىل امەريكا مادەنيەتىندە اقشانى سيپاتتايدى.

قىزعىلت (ورانجيەۆىي) ءتۇس ىستىقتىق، ساۋلىق، رازىلىق، جەمىستىلىكتى سيپاتتايدى. كۇشتى جانە جومارت ءبىر سيپاتى دا بار.

قىزعىلت قۇپياسى جوق، كەڭ تارالىمداعى، تارتىمدى ءبىر ءتۇس. ماسەلەن ءبىر ءونىمنىڭ ءارقايسىعا قولايلى ەكەنىن نەمەسە قىمبات ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن قولدانىلادى.

قارا داۋلى ءبىر رەڭ. ءبىر جاعىنان قاراڭعىلىق، قارا كۇش، كىنا، نەگاتيۆپەن بايلانىستىرىلسا، ءبىر جاعىنان بەرىلگەندىك، تاباندىلىق، قاجىرلىق، قايسارلىق، وجەتتىك، تۇراقتىلىق، شىدامدىلىقپەن، قىراعىلىقپەن، بىلگىرلىكپەن، سەنىمدىلىكپەن بايلانىستىرىلادى. ءبىر جاعىنان باسقارۋ جانە كۇش ماعىناسىنا كەلسە،ەكىنشى جاعىنان قايعى-قاسىرەت، باقىتسىزدىق، ازا (تراۋر) ماعىناسىنا كەلەدى. بىزدە جانە باتىستا باقىتسىزدىق، ازا تۇتۋدى بىلدىرسە، جاپونيادا باقىتتىلىقتىڭ ءتۇسى كورىنەدى.

قارا باسىم كوپشىلىك ءۇشىن كيىم ءتۇسى. كەيبىرى قارانى بايسالدى كورىنۋ ءۇشىن كيەدى. بىرەۋلەرى بولسا ارىق كورىنۋ ءۇشىن. ايرىقشا بۇل رەڭ قالىڭ جانە نازىك كورىنەدى.

اق ساف تازالىقتى، پاكتىكتى، كۇناسىزدىكتى بەينەلەيدى. كوپ مادەنيەتتە كەلىندەر اق كيىنەدى. ايرىقشا تازالىقتىڭ بەلگىسى بولعاندىقتىن دارىگەرلەردىڭ، لابوراتوريادا قىزمەت جاساۋشىلاردىڭ كيىمىنىڭ ءتۇسى.          

سونداي-اق اق - جاز ايىنىڭ كيىم رەڭى.

كۇلگىن اسىلزادا، اقسۇيەكتەردىڭ ءتۇسى. بايلىقتى جانە جەڭىستى بەينەلەيدى. سونىمەن قاتار ءرومانتيزمنىڭ، ايرىقشا سەزىمتالدىقتىڭ، عاشىقتىقتىڭ سيمۆولى.

بۇل ءتۇس تابيعاتتا ەڭ سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇس. ەرتەدە ادامدار كۇلگىن رەڭ شىعارۋ ءۇشىن تەڭىز باقالشاقتارىن قولدانعان. بۇل وتە قيىن جۇمىستى. كەيبىرەۋلەرى كۇلگىن ءتۇستى تەز كوزگە تۇسەتىن دەمونستراسيا رەڭى بولعاندىقتان دەكوراسيادا قولدانعاندى جاقسى كورەدى. كەيبىرى بۇل ءتۇستى جاساندى ءتۇس دەپ، قابىلدامايدى.

قوڭىر توپىراقتىڭ جانە اعاش،تاقتانىڭ رەڭى. توزىمدىلىك جانە سەنىمدىلىك بەرەدى. قوڭىر تابيعي، تىنىش، جايلى، اشىق ءبىر اتموسفەرانى قامتاماسىز ەتەدى. كوبىندە ەركەكتەردىڭ سۇيىكتى رەڭى. كەيدە كەيبىر تونداردىڭ ەسكىرگەن، وڭعان ءتۇرى سەكىلدى دە اسەر بەرەدى. ايتپاقشى قوڭىر رەڭككە بايلانىستى زەرتتەۋلەردىڭ سوڭى مىناداي ناتيجەگە ۇلاسىپتى: ءبىر ونەر مۋزەيىنىڭ قابىرعالارىن قوڭىرعا بوياعاندا مۋزەيدى تاماشالاۋشىلار تەز-تەز ارالاپ، ول ارادان جىلدام اياقتارىن جالتىراتىپتى. ال اقپەن بويالعاندا كورۋشىلەر ۇزاق ۋاقىت ارالاعان. سوندىقتان دۇنيەدەگى فاست فۋد رەستوراندارى ۇستەل، ورىندىقتارىن دەرەۋ قوڭىر تۇسكە اۋىستىرعان كورىنەدى. راسىمەن دە، اق قابىرعالى فاست فۋد رەستوراندارىن كەزدەستىرۋ قيىن.

القىزىل (روزوۆىي) رومانتيكانىڭ جانە نازىكتىكتىڭ، اسەمدىكتىڭ رەڭى. تىنىشتاندىرادى. جايلاندىرادى جانە جۇرەكتى جۇمسارتادى. تۇرمە تورلارىن ال قىزىلعا بوياعاندا تۇرمەدەگىلەردىڭ اراسىندا اگرەسسيۆتى ارەكەتتەر ازايعان. ادام اشۋلانعىسى كەلسە دە القىزىل ءتۇستىڭ قاسىندا ونىسى وڭايعا تۇسپەيتىن كورىنەدى. جۇرەكتىڭ تامىرلارى جىلدام ارەكەت ەتە المايدە ەكەن. اتالمىش ءتۇس ەنەرگياڭدى باساتىن تىنىشتاندىراتىن، پەرسەن ءدارىسى سەكىلدى كورىنەدى. تىپتەن رەڭ سوقىرلارى، ياعني رەڭگە ءمان بەرمەيتىندەردىڭ ءوزى سابىرلى قالىپقا تۇسەدى ەكەن. الايدا سوڭعى زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، وكىنىشتىسى سول، مۇنىڭ اسەرى قىسقا ءبىر سۇرەگە عانا سوزىلادى ەكەن. اعزا بۇرىنعى حالىنە كەلگەندە بۇرىنعىسىنان الدەقايدا اگرەسسيۆتى بولادى ەكەن.

قازاقى ءتۇس جورۋ. ءتۇس جورۋ ءومىر قاجەتتىلىگىنەن تۋعان حالىق دانالىعىنىڭ ءبىر نىشانى. ءاربىر ادام جۇرەگىندە، ساناسىندا سەنىم، يلانىم ۇيالاعان.

اق بوز ات كورسەڭ، ءىسىڭ وڭالادى؛
سارى جىلان كورسەڭ، ۇيلەنەسىڭ؛
قارا ات كورسەڭ، ساتسىزدىككە ۇرىناسىڭ؛
كوگىلدىر اشىق اسپان كورسەڭ، جاقسىلىققا جولىعاسىڭ؛
قارا ءتۇس - جولعا، ساپارعا شىعاسىڭ؛
اقشاڭقان بۇلتتار - كىرىس؛
قوڭىر ءتۇس - كۇتكەن ادامىڭمەن جۇزدەسۋ؛
كوك ءتۇس نارسەلەر - ۇلكەن اڭگىمە، سالماقتىق؛
قىزىل ءتۇس - ماحاببات، سىرقاتقا كەزدەسۋ؛
اق كويلەك كيسەڭ، قۋاناسىڭ؛
تۇسىڭدە اق ءتىس كورسەڭ، پايداعا باتاسىڭ؛
اق قاعاز كورسەڭ، دوستىق بەلگىسى:
ءتۇستى قاعاز كورسەڭ، ۇيالاسىڭ، رەنجيسىڭ؛
سارى ءتۇستى كورسەڭ ايىرىلىسۋ، مۇڭايۋ، ساعىنۋ.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. بەينەلەۋ ونەرى وقۋلىعى ايداروۆا ز.
2. قازاق  ەنسيكلوپەدياسى I توم
3. ەرالين ق. زايموگلۋ ءو. «باستاۋىش سىنىپتا بەينەلەۋ ونەرىن وقىتۋ» ادىستەمەسى. وقۋ قۇرالى. تۇركىستان. تۇران. 2009.
4. كوپەيەۆ م. ج. «ادام مەن جۇلدىزدار اراقاتىناسى» قازاق تاريحي. – الماتى، 1995. – № 6.
5. دەنساۋلىق جانە ومىرلىك داعدىلار 2008. №4
6. دارگەرلىك كەڭەستەر ينتەرنەت جەلىسى
7. ينتەرنەت جەلىسى؛ «تۇستەرمەن قازاقي ءتۇس جورۋ»
8. ينتەرنەت جەلىسى؛ «جاسىل ءدارىحانا»
9. بالالار ەنسيكلوپەدياسى، II- توم

---