InfoHub Logo

       ۇلان-بايتاق تاريحىمىزدى جان-جاقتى زەردەلەۋ جولىندا ءبىز قازاق دالاسىندا ورىن تەپكەن وسىناۋ شاھار­لاردىڭ حالقىمىزدىڭ ءجۇرىپ ءوت­كەن جولىندا اتقارعان ءرولىن تەرەڭ زەرتتەۋىمىز كەرەك. 

     وسى تۇرعىدان العاندا قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەتاسىنىڭ قالانۋىنىڭ نەگىزىندە دە ۇلى مادەنيەت پەن وركەنيەتتەردىڭ شامشىراعىنداي بولعان قالالارىمىزدىڭ مارتەبەسى قاشاندا جوعارى. سولاردىڭ ءبىرى – قۇلان قالاسى.

     ءار ءوڭىردىڭ ءوزى­ءنىڭ تاريحي مەكەنى، كونە جۇر­تى بولعانمەن، بۇل دا اينالىپ كەل­گەندە قازاقتىڭ تاريحىنا قا­تىس­تى قۇندىلىقتارعا ۇلاسادى. كەزىندە بابالاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن ەرلىك جولى، ۇستانعان سالتى مەن عۇر­پى دا ۇلى دالانىڭ بولمىسىندا تۇنىپ تۇر. كۇن وتكەن سايىن ۇلى دالامىزداعى تاريحي نى­سانداردىڭ قۇندىلىعى ارتىپ، قۇ­پياسى اشىلىپ، عاجايىبى تانىلىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى دە­ عاسىرلار مەن داۋىرلەردىڭ ساباق­تاستىعىنا ۇلاسىپ، تۇتاس ءبىر تاريحي الەمدى قۇرايدى.  بۇگىنگى تاڭدا قازاق دالاسىن­داعى قۇندى جادىگەرلەردى الەم تانىپ، مويىنداپ ۇلگەردى. 2014­ جىلى يۋنەسكو-نىڭ بۇكىل­الەمدىك مۇرالار تىزىمىنە ەلى­مىزدەن سەگىز تاريحي-مادەني ەسكەرت­كىشتىڭ ەنگىزىلگەنى بەلگىلى. سول ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى – ءاۋ­ليە­اتا جەرىندەگى قۇلان قالا­شىعى. تاريحي قۇلان قالاشىعى بۇگىنگى ت.رىسقۇلوۆ اۋدانىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقان. كوزگە بىردەن شالىناتىن بيىك توبە عاسىرلار قويناۋىنان سىر تارتىپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى. جوتالاردىڭ قاتپارىندا ءالى دە قۇپياسى اشىلا قويماعان تالاي قۇندىلىقتاردىڭ بار ەكەندىگى ءسوزسىز.

        بۇگىنگى تاڭدا اكادەميك كارل بايپاقوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جانە قازاق عىلىمي-زەرتتەۋ ءما­دە­نيەت ينستيتۋتىنىڭ قارجى­لاندىرۋىمەن قۇلان قالاشىعى جۇرتىندا قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. قۇلان جۇر­تىنداعى قازبا جۇمىستارى نە­گىزىنەن 2015 جىلى باستالعان. بۇل كەزىندە وتە ۇلكەن قالا بول­عاندىقتان، بۇگىنگى قازبا جۇ­مىستارىنىڭ دا اۋقىمى كەڭ.  قۇلان قالاشىعىنىڭ ورنىنا بارعانىمىزدا، ارحەولوگتاردىڭ قارقىندى جۇمىسىنىڭ ۇستىنەن تۇستىك. اۋەلى ارحەولوگيالىق جا­ساق باسشىسى سەرىك اقىلبەك ءبىزدى قۇلان قالا جۇرتىنىڭ تاريحىمەن تانىستىردى. سونىمەن قاتار، قالاشىقتىڭ بۇگىنگى تاڭداعى اشىلعان قۇندىلىعىن دا اڭگىمەلەپ بەردى. «ءبىز قۇلان قالا جۇرتىنىڭ قازبا جۇمىستارىن ونىڭ ورتالىق بولىگىنەن باستا­دىق. بۇل جەردە بۇگىندە ءۇش قالا قۇرى­لىسى انىقتالدى. ونىڭ جو­عا­رعى قاباتى XVII-XVIII عا­سىرلارعا جاتاتىن زيرات. جالپى، يسلام دىنىندە ادامدى بيىك جەرگە جەرلەۋ ءداستۇرى بار عوي. سوندىقتان دا بۇل جەردە يسلام ءدىنىن قابىلداعان ادامدار بولعان بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. ال قالاشىقتىڭ ەكىنشى قۇرىلىس قاباتى ءحى-حىى عاسىرلارداعى قاراحان داۋىرىنە جاتادى. بۇگىندە سول ءداۋىردىڭ ادامدارىنىڭ تۇرعىن ءۇي ورىندارىنىڭ بولمەلەرى اشىلدى. ال ءۇشىنشى قاباتىن ءبىز حان سارايى دەپ بولجاپ وتىرمىز. بۇل جەردە عيباداتحانا بولعان. بۇل جەر جەكەلەگەن ەكى بولمەدەن تۇرادى. سول ەكى بولمەنىڭ سول­تۇستىك-باتىس بولىگىندە ۇزىنشا كەل­گەن ءدالىزدى بولمە بار. ال عيباداتحانانىڭ قابىرعالارى اق بوياۋمەن سىرلانعان دا، سىرلانعان قابىرعالارعا ءتۇرلى بەينەلەر سالىنعان.

       ال سىزبا تۇرىندە قابىرعا­لار­عا سالىنعان تازى يتتەر مەن قۇستاردىڭ سۋرەتتەرى دە ەجەلگى زاماننىڭ سۋرەت ونەرىنەن حابار بەرەدى. ارحەولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، بۇلاردىڭ بارلىعى دا عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلىپ، زەردەلەنگەن دۇنيەلەر ەكەن. ال عيباداتحانانىڭ سولتۇستىك-شىعىس قابىرعاسى مەن ءوڭتۇس­تىك-باتىس قابىرعاسى سازدان­ جاسالعان ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەن­ءدىرىلىپتى. ءبىر تاڭقالارلىعى، بۇل­ ورنەكتەردىڭ ەشقايسىسى دا ءبىر-­بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايدى. سون­داي-اق قابىرعالاردىڭ استىڭ­عى جانە ۇستىڭگى بولىكتەرىنە ءجۇ­­­­ءزىم­دەر مەن جاپىراقتاردىڭ بەينەلەرى سالىنعان. «ءبىزدىڭ بولجاۋىمىزشا، حان بولمەسىندەگى سىپالارعا حان توڭىرەگىندەگى ادامدار باسپالداق ارقىلى كوتەرىلىپ شىعاتىن بولعان. ال بولمەنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندەگى سىپا قالعان بولىكتەردەگى سى­پالارعا قاراعاندا تومەندەۋ. ەندىگى بولجام بويىنشا، بۇل جەر­دە حاننىڭ ۋازىرلەرى وتىراتىن بولعان. جالپى، سىپا دەگەن ەسكى قازاق ۇيلەردەگى ادام وتىراتىن ورىن. سونداي-اق مۇندا بولمەنى جارىقتاندىرۋ ماقساتىندا شام قويۋ ءۇشىن ءازىر­لەنگەن ويىقشالار جاسالعان. قاز­با بارىسىندا بۇل ماقساتتا پاي­دالانعان قۇندى جادىگەرلەر دە تابىلدى. ەندى ەكى ايعا جوس­پارلانعان جۇمىس بارىسىندا قۇلان قالاشىعىنىڭ ەكىنشى قۇ­رىلىس قاباتى اشىلۋ ۇستىندە. الداعى ۋاقىتتاردا عىلىمي جاڭالىق بولادى. ماقساتىمىز 2015 جىلى انىقتالعان ورىن­داردىڭ جالعاسىن تاۋىپ، قازبا جۇمىستارىن ودان ءارى جۇرگىزۋ بولىپ وتىر. سونداي-اق بۇل جەردى كەلەشەكتە ءوڭىر ءتۋريزمىن دامىتۋ ءۇشىن اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايعا اينالدىرۋ ماقساتى دا تۇر. ەگەر بۇل جۇمىستار اياق­تالاتىن بولسا، ەجەلگى قۇلان قا­لا­شىعىنا تۋريستەر كەلىپ، تاريحي ورىندارىمىزدى تاماشالايتىن بولادى»، دەيدى ارحەولوگ قۋانىش شوقايەۆ. 

بۇگىنگى تاڭدا بۇل جەردە ءبىر­شا­ما جۇمىس اتقارىلعانىمەن، قازبا جۇمىستارىنىڭ ناقتى قاي جىلى اياقتالاتىنى بەلگىسىز. سە­بە­ءبى كۇن سايىن قالاشىقتان قۇن­دى جادىگەرلەردىڭ بولىكتەرى تا­بى­لۋدا ەكەن. ماسەلەن، بۇل جەر­دەن تابىلعان اسۇيلىك تۇر­­مىستا پايدالانعان ىدىستار، تاندىرلاردىڭ بولىكتەرى، قۇمى­رالار، لەگەن تۇرىندە جاسال­عان داستارقانداردىڭ بولىكتەرى دە ۇلتتىق تاريحىمىزدى با­يىت­قان دۇنيەلەر. سونداي-اق قازبا بارىسىندا ونشاقتى ادام­نىڭ سۇيەكتەرى تابىلىپ، ولار مۇسىلماندىق جولىمەن قاي­تا جەرلەنگەن ەكەن. بۇگىنگە دەيىن تابىلعان جادىگەرلەر تو­لىقتاي زەرتتەۋدەن ءوتىپ، استانا قالاسىنداعى ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق مۋزەيىنە تاپسىرىلىپتى. ەندى ار­حەولوگتار بۇل جادىگەرلەر ال­داعى ۋاقىتتاردا جامبىل وب­لىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋ­زەيىنە جانە رەسپۋبليكالىق دەڭ­گەيدەگى «ەجەلگى تاراز» قورىق-مۇ­راجايىنا قايتارىلۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ وتىر. جالپى، جازبا تاريحي دەرەكتەردە قۇلان قالاشىعى ءحىىى عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ەسكەرتكىش كەشەن ەكەنى ايتىلادى. كونە قالانى ارحەولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ ءحىح عاسىردا ۆ.بارتولدتان باستالعان. سون­داي-اق قالاشىق اۋماعىنا ال­عاشقى ارحەولوگيالىق قازبا جۇ­مىستارىن 1936 جىلى كسرو عىلىم اكادە­مياسىنىڭ قا­زاق بولىمشەسى مەن جەتىسۋ ار­حەو­لوگيالىق ەكسپەديسياسى ءجۇر­گىزگەن. سول كەزدەگى قاز­با جۇ­مىستارى ناتيجەسىندە VII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا جاتاتىن جازبا دەرەكتەر تابىلعان.

وسىلايشا قازاق دالاسىندا ورىن تەپكەن تاريحي قالالاردىڭ ءبىرى قۇلان جايىندا، ونىڭ ساۋلەتتىك ەرەكشەلىگى، قالانىڭ مادەنيەتى مەن وزىندىك ۇلگى-ونەگەسى تۋرالى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ­لەر الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسا بەرەرى ءسوزسىز. ءبىز تۋعان جەرىمىزدە بوي كوتەرگەن، سان-سالتاناتىمەن كوز تارتقان اسەم دە عاجايىپ قالالارىمىزدىڭ بولعانىن، ولاردىڭ ەلدىگىمىزدىڭ قالىپتاسۋ جولىندا ۇلكەن ءرول اتقارعانىن كەيىنگى ۇرپاقتارعا جەتكىزە ءبىلۋىمىز كەرەك. سول قالالاردىڭ ورنىنان تابىلعان كەز كەلگەن تاريحي جادىگەر وتكەننەن سىر شەرتىپ، ءبىر جاعى تاعىلىم، ەكىنشى جاعىنان زامانا شەجىرەسىنە تەرەڭدەپ بويلاۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرمەك. سونىمەن قاتار كونە شاھارلاردى زەرتتەي ءتۇسۋ جولىندا جۇيەلى كوزقاراس قاجەت. ويتكەنى بۇل تاريحىمىزدى تانۋ، وركەنيەتتىك سالت-سانا باستاۋلارىن ءبىلىپ قانا قويماي، سودان تاعىلىم الۋ جولىندا ەرەكشە ماڭىزعا يە.

---