InfoHub Logo

ساباق جوسپارى
مەرزىمى:
سىنىبى: 5 "ا"
ءپانى: قازاق ادەبيەتى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ادەبي ەرتەگىلەر. ءابدىلدا تاجىبايەۆ. تولاعاي.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ەرتەگى ءتۇرى - ادەبي ەرتەگى تۋرالى، ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ ءومىر جولى جانە "تولاعاي" ەرتەگىسى جونىندە تۇسىنىك بەرۋ. "تولاعاي" ەرتەگىسىنىڭ ادەبي ەرتەگى تۇرىنە جاتاتىندىعىن مەڭگەرتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ءوز ويىن جۇيەلى ايتا ءبىلۋىن، شاپشاڭدىققا، سوزدىك قورىنىڭ مولدىعىنا نازار اۋدارۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن، مانەرلەپ وقۋ داعدىلارىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ىزگىلىككە باۋلۋ، ەلجاندىلىققا، ەر جۇرەكتىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: سلايدتار، اكتيۆ ستۋديو دىبىستىق جۇيەسى، ءتۇسىندىرۋ، جەكەلەي وقىتۋ، حرونولوگيالىق كەستە، ۆەنن دياگرامماسى، سۇراق - جاۋاپتار.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تىرەك سىزبا، ءا. تاجىبايەۆتىڭ پورترەتى، تىرەك سىزبالار، ينتەراكتيۆتى تاقتامەن جۇمىس
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) سالەمدەسۋ؛
ءا) تۇگەندەۋ؛
ب) زەيىندەرىن پانگە اۋدارۋ.
ءىى. جاڭا ماتەريالعا دايارلىق:
- بالالار، بۇگىن ءبىز ءا. تاجىبايەۆتىڭ ءومىر جولىمەن جانە ادەبي ەرتەگى تۇرىنە جاتاتىن "تولاعاي" ەرتەگىسىمەن، ەرتەگىدەگى تولاعايدىڭ ەلى، جەرى ءۇشىن جاساعان ەرلىگىمەن تانىس بولامىز.

ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ:

ادەبيەت نەشەگە بولىنەدى؟
1) اۋىزشا
2) جازباشا
اۋىز ادەبيەتىنىڭ تۇرلەرىن اتاڭدار!
1. تۇرمىس - سالت جىرلارى
2. ماقال - ماتەلدەر
3. جۇمباقتار
4. جاڭىلتپاشتار
5. ەرتەگىلەر
6. باتىرلار جىرلارى
7. عاشىقتىق جىرلار
8. ايتىس ولەڭدەرى
9. اڭىز اڭگىمەلەر

ەرتەگىلەردىڭ ءبىر سالاسى - ادەبي ەرتەگىلەر. ادەبي ەرتەگىنىڭ جازعان اۆتورى بەلگىلى بولعاندىقتان، ونى ادەبي ەرتەگى دەپ اتايدى. ادەبي ەرتەگىلەر كوبىنەسە ەل اراسىندا اۋىزشا ايتىلىپ كەلگەن اڭىز اڭگىمەلەردىڭ نەگىزىندە تۋادى. ادەبي ەرتەگىلەر ەڭبەك ادامىن قادىرلەۋدى، تۋعان ەلىن ءسۇيۋدى، بيىك ادامگەرشىلىكتى، شىنشىل، ادىلەتتى بولۋدى ۋاعىزدايدى.
مىسالعا ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ "تولاعايى" ادەبي ەرتەگىسىنە جاتادى. تولاعاي اتتى باتىر بالا تۋرالى جانە ونىڭ اتىمەن اتالىپ كەتكەن تولاعاي تاۋى تۋرالى حالىق اڭىزى ارقاۋ بولعان.
ادەبي ەرتەگى اۆتورى ءا. تاجىبايەۆ ءومىرى، شىعارماشىلىعى.
(اكتيۆ ستۋديو ارقىلى ديكتوردىڭ سوزىمەن باياندالادى)
• 1909 جىلى 4 - اقپاندا قىزىلوردا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن.
• 1995 جىلى 23 – قىركۇيەكتە دۇنيەدەن وتكەن.
• ءا. تاجىبايەۆ – اقىن، دراماتۋرگ، ادەبيەت زەرتتەۋشى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
• تۇڭعىش جيناعى «جاڭا ىرعاق» 1933جىلى جارىق كورگەن.
• 50 شاقتى كىتاپتىڭ اۆتورى.
• «تولاعاي» ادەبي ەرتەگىسى 1978 جىلى جازىلعان
• «جامبىل» كينوفيلمىنىڭ سەنارييىن جازعان.
• ماراپاتتاۋلارى: «وكتيابر ريەۆوليۋسياسى» وردەنىمەن، «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنىمەن ەكى رەت، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن، مەدالدارمەن.
• ءابدىلدا تاجىبايەۆ "كۇي اتاسى"، "اقىن"، "پورترەتتەر" داستاندارى، بالالار تاقىرىبىندا دا قالام تارتتى.
«تولاعاي» ەرتەگىسىن وقۋشىلاردىڭ وزدەرىنە جەكەلەپ وقىتۋ.
تولاعاي
(ەرلىك تۋرالى اڭىز)
ەل اۋزىندا ەرتەرەكتەن،
ەرتەك بولعان قىزىق كوپتەن
ءبىر اڭگىمە ەسىمدە بار.
ايتىپ سونى باياندايىن،
ەرىنبەيىن، ايانبايىن،
تىڭداۋ ءۇشىن كەل، بالالار.
بەس ءجۇز جىلدار شاماسىندا
سوناۋ ەرتىس جاعاسىندا،
بولعان بىرەۋ سارجان اتتى.
داڭقى شىققان مەرگەن ەكەن،
تالاي جەردى كورگەن ەكەن،
ءسۇيىپتى جۇرت سول قازاقتى.
جۇبايى دا وزىنە ساي،
اتى ايسۇلۋ - اق مارالداي،
اقشا بەتى ايمەنەن تەڭ.
كوركىنەن دە اقىلى باسىم،
كورشىلەردىڭ كارى، جاسىن
سۇيسىندىرگەن قىلىعىمەن...
ايى تولدى، كۇنى جەتتى،
"ۇل تۋدى" دەپ ەل شۋ ەتتى،
دۇنيەگە ءبىر بالا كەلدى.
وتىز كۇندىك مەرەكەنى،
ەستەن كەتپەس بەرەكەنى،
سول اۋىلعا الا كەلدى.
اق تىلەكتى دوس - جارلارى
ات ارىتىپ جەتتى ءبارى،
قالماي ادام كوڭىلى جاقىن.
اقساقالدار قول كوتەرىپ،
جاس بوبەككە باتا بەرىپ،
تولاعاي دەپ قويىپتى اتىن.
بالعىن بوبەك جەتتى بىرگە،
ىلىنبەسىن كوز بەن تىلگە.
كەرەمەتتەن تۋعان جانداي:
كەرە قارىس، اقشا ماڭداي،
كۇن نۇرىنان اقشا ماڭداي،
كۇن نۇرىنان جارالعانداي،
كوزى تۇسكەن تاڭعالعانداي.
ۇشتەن تورتكە جەتتى جاسى،
تۋعان ايداي ەكى قاسى،
اق تىستەرى اق مەرۋەرتتەي.
قوس جۇلدىزداي كوز جانارى،
قوس بەتىنىڭ تامىپ قانى،
جالىندايدى جانعان ورتتەي.
تىم ەرەكشە، تۇلعا ءپىشىن،
ولشەپ بولار ەمەس كۇشىن،
قۋانىشتى اتا - اناسى.
بوتا بولىپ ويناعالى
ارقالاسا ون بالانى -
قايىسپايدى قابىرعاسى.
"الىپ بولار"دەدى ۇلكەندەر،
ءتىرى بولسىن، تۋدى ءبىر ەر،
ەر جەتۋىن كۇتتى حالىق.
ارناپ كەلىپ كورەر بولدى،
كورگەن سوڭ كوز سەنەر بولدى،
الىستاعى ەل حابارلاندى.
جەتى جاستا ساداق تارتتى،
اتقان وعى تاستى ۋاتتى،
جاي وتىنان كەيىن ەمەس.
تەمىردەن دە وتكىزەدى،
تۇندىك جەرگە جەتكىزەدى،
ەل وسىنى ەتتى كەڭەس.
ەرىپ كارى مەرگەندەرگە -
اكەسىمەن شىقسا بىرگە
اڭ اۋلاۋعا - كەڭ دالادان
قۇتىلمايدى قاشقان قۇلان.
جالعىز تولعاپ تارتۋىنان،
جان قۇتقارماس بولدى قىران.
*وسىنداي ءبىر اڭشىلىقتا
كەتىپ ۇزاپ ايشىلىققا،
شەكسىز - شەتسىز كولگە كەلدى.
ءمولدىر سۋدان ءشول قاندىردى.
"الايىن،- دەپ،- كوزىمدى ءىلىپ"،
اكەسىمەن تىلگە كەلدى.
جالعىز ۇلى - كوز جانارى،
سۇراسا دا بەرەر جانىن:
"ۇيىقتا، قوزىم"دەدى سارجان.
ۇيقىداعى تولاعايدى
اينالادى، تولعانادى،
كوبەلەكتەي وت اينالعان.
ەلسىز، مالسىز كولدىڭ قاسى،
قالىڭ قامىس اينالاسى.
كوز قىزىعار ۇشقان قۇسقا.
وقتا - تەكتە ءۇن بەرەدى،
ۇرەيدى الا كۇڭىرەنەدى،
جەم ىزدەگەن جولبارىس تا.
جولبارىستىڭ ەستىپ ءۇنىن،
وياتايىن دەسە ۇلىن،
اڭ باتىرىن اتقىزباققا:
سابىرسىز بوپ قىزبايىن دەپ،
ءتاتتى ۇيقىسىن بۇزبايىن دەپ،
وزىنە - ءوزى سالدى توقتاۋ.
سول كەزدە ءبىر سىبدىر شىقتى،
جالت بۇرىلدى، كوزىن تىكتى،
كوردى سانجار اڭ بالۋانىن.
جورتىپ ءجۇرىپ كەلىپ قاپتى،
جول توسقانىن اڭعارماپتى،
و دا تورىپ قالدى جاۋىن.
وقتان ۇشقىر ءور جولبارىس،
جىبەرمەيتىن جاتقا نامىس،
لاقتىراتىن اتانداردى،
جىميتتى دا قوس قۇلاعىن،
كوزدەرىنەن شاشىپ جالىن،
جەر باۋىرلاپ جاتا قالدى.
سوندا مەرگەن قاتتى ساستى،
ادامدى اڭنىڭ سۇسى باستى،
جولبارىستان كوز المادى.
قيمىلداسا، اتقالى تۇر،
قاندى اۋزىن باسقالى تۇر،
ارباسۋعا توزە المادى.
"ءولدىم، بالام، تولاعايجان!"
دەگەن داۋىس شىقتى جامان
اتىپ سوندا تۇردى بالا.
تىرناقتارىن ارانداتقان،
اجداھاداي اۋزىن اشقان،
جولبارىستى كوردى بالا.
اكەسىنەن ءال كەتىپتى،
قويار ەمەس، جاۋى مىقتى،
مەندەپ باراد، كۇشى باسىم.
تال شىبىقتاي مايىستىرىپ،
تەڭبىل شۇبار العان ءمىنىپ،
كۇيرەتەتىن قابىرعاسىن.
تولاعايدى اشۋ قىستى:
"كەلە قال،- دەپ - بولساڭ كۇشتى"،
قۇيرىعىنان الدى بارىپ.
تاياق قۇرلى كورمەي ءتىپتى،
جولبارىستى دوڭگەلەتتى.
ويناعانداي شىر اينالىپ،
ۇرشىقتايىن ۇيىرگەندە،
ەكپىنىنەن سوققان جەلگە،
كوك قۇراقتار قالدى جاتىپ.
الدەن كەيىن اسپانداتىپ
ايدىن كولگە جىبەردى اتىپ،
كۇمپ ەتتى دە، كەتتى باتىپ.
- بۇل نە دەگەن ۇلكەن مىسىق،
سالقىندادى - اۋ سۋعا ءتۇسىپ،-
دەدى بالا، كۇلىمدەدى.
اكەسى دە ەزۋ تارتتى.
"مىسىق" ءجۇزىپ بارا جاتتى،
قايىرىلاتىن ەمەس ەندى.

ءىى
جىلدار وتكەن...
جازعىتۇرىم،
باستالدى ءبىر جامان ىرىم،
جاۋماي جاۋىن جالعىز تامشى.
ەرتە سولدى گۇل - بايشەشەك،
ەركىن وسپەي، قۋرادى ءشوپ،
ەتكە ءتيدى اۋىر قامشى.
ەككەن ەگىن ونبەي جەرگە،
ەتكەن ەڭبەك ۇشتى جەلگە،
ەل كۇيزەلدى ەم تابا الماي.
جابىرقاعان جارلى قاۋىم
جالبارىندى تىلەپ جاۋىن،
كوكجيەكتەن كوزىن الماي.
سەزگەن مۇنى تولاعاي دا
سابىرسىزدىق بولدى پايدا،
ويلانادى ۇزاق كۇندەر:
"قايتسەم جاۋىن جاۋدىرامىن،
ەل سۋسىنىن قاندىرامىن،
ادال اقىل ايتار كىمدەر؟"
كوپ وتپەدى. ءبىر كۇندەرى
شەشەسىنە ەركەلەدى.
وتىر سۇراپ ءار نارسەنى...
تاعى دا ءبىر بار ساۋالىم:
كوپ جاۋادى قايدا جاۋىن؟
بىلسەڭ، اپا، ايتشى!- دەدى.
ايعاق ەتە ۇلكەندەردى
اپاتايى جاۋاپ بەردى:
- دەگەن ءسوزى بار: "تاۋدا تاندىر".
قارلى، شىڭدى تاۋ جەرىندە،
تارباعاتاي وڭىرىندە
ۇزىلمەيدى جىلدا جاڭبىر.
تولاعايىڭ تىڭداپ الدى،
ەكى بەتى گۇل - گۇل جاندى.
كىدىرمەدى، ءجۇرىپ كەتتى.
كەۋدەسىمەن بۇلت بوگەگەن،
بۇلتتان جاڭبىر سەبەلەگەن
اسقار تاۋعا كەلىپ جەتتى.
تاڭداپ ءجۇرىپ تاۋ جوتاسىن،
تالعاي قاراپ ورمان، تاسىن،
تارباعاتاي وڭىرىنەن،
كوڭىلى سۇيگەن ءبىر شاتقالدى
ۇزاق ىرعاپ ءبولىپ الدى،
وركەشتەنگەن تۇيىنىنەن.
باسىنداعى قارىن قوسا،
باۋرىنداعى اڭىن قوسا،
شايقاپ بۇلاق، كوك ورماندى،
كۇشپەن ارەڭ الدى - داعى،
ارقاسىنا سالدى - داعى،
كەلگەن ىزبەن قايتا ورالدى.
ارقالادى اۋىر تاۋدى،
جانشىپ بارا جاتىر جاندى،
ماڭدايىنان تەر كول بوپ اقتى.
جەتكەنشە دەم المايىن دەپ،
جارتى جولدا قالمايىن دەپ،
شارشاسا دا، توقتاماپتى.
تاۋ جاقىنداپ قالدى كەلىپ،
بۇيرالانعان بۇلت ەڭسەرىپ،
تاڭدانىستى كورگەن ادام.
الدەن كەيىن تانىلدى انىق،
"تولاعاي!" دەپ شۋلاپ حالىق،
قۋانباعان قالمادى جان.
قۇيدى جاڭبىر، سەل بوپ اقتى،
كۇن كۇركىرەپ شاتىرلاتتى،
كۇيگەن جەردىڭ كىردى جانى.
شولدەگەندەر سۋعا قاندى،
اۋىل قايتا اجارلاندى،
تارقادى ەلدىڭ ءبىر قۇمارى.
تالعان دەنە، جانعان وكپە،
كەلگەن شىداپ سونشا كوپكە،
ۇزاقتى كۇن سىر بەرمەگەن.
جەتەرىنە جەتكەن كەزدە،
كۇن ەڭكەيىپ شوككەن كەزدە،
ءسۇرىندى الىپ الدەنەدەن.
كەتتى قۇلاپ، تۇرا المادى.
"اپا!" دەدى جالعىز عانا،
تاۋ دا باسىپ شوگە بەردى،
اپاسى جاس توگە بەردى،
وتانى ءۇشىن ءولدى بالا.
كىم قالدى ەكەن ەگىلمەگەن،
كىم قالدى ەكەن توگىلمەگەن،
كوز كورگەننەن تولاعايدى.
كۇڭىرەندى دە اناسىنداي،
كۇن دە باتى شاراسىزداي،
ءتۇن قاپ - قارا شاشىن جايدى.
اۋىسىپتى زامان تالاي،
اتالعالى تاۋ - تولاعاي...
سونى ۇلكەندەر ەرتەگى ەتكەن،
الىپتى تاۋ باسىپ جاتقان،
انا ءسۇتىن تاس بوپ قاتقان
كورەدى ءالى وتكەن، كەتكەن.
تولاعايدىڭ توڭىرەگىندە،
تولقىنداعان جەلمەن بىرگە
كوك تەڭىزدەي كوك شالعىنى.
الىپتى جۇرت ارداقتايدى،
الىپ اتىن ءبىر اتايدى
جىلدا جاڭبىر جاۋعان كۇنى.

ءىV. جاڭا ساباقتان تۇسىنگەندەرىن تەكسەرۋ:
*سوزدىكپەن جۇمىس
وتىز كۇندىك مەرەكە - قازاقتا ۇلكەن ۇزاق ۋاقىت تويلاعان ءداستۇر بولعان. "وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويى" دەگەن ءسوز سودان قالعان.
جاي وتى - نايزاعاي
سۇسى باستى - ايباتىنان سەسكەندى
ەتكەن ەڭبەك ۇشتى جەلگە - پايداسى بولمادى، زايا كەتتى
ەگىلمەگەن - جىلاماعان
*حرونولوگيالىق كەستەمەن جۇمىس (ءومىر جولى بويىنشا تاپسىرما)
1909 جىلى 4 - اقپاندا قىزىلوردا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن
1995 جىلى 23 – قىركۇيەكتە دۇنيەدەن وتكەن.
1978 جىلى «تولاعاي» ادەبي ەرتەگىسى جازىلعان
1933جىلى تۇڭعىش جيناعى «جاڭا ىرعاق» جارىق كورگەن.

50 شاقتى كىتاپتىڭ اۆتورى.

*"تولاعاي" ەرتەگىسىنەن تەڭەۋلەردى تاۋىپ، تەرىپ جازىڭدار.
اق مارالداي، ايمەنەن تەڭ، جانداي، اق مەرۋەرتتەي، جۇلدىزداي، ورتتەي، اجداھاداي، اناسىنداي.
* پوەمانى ساتىلاي كەشەندى تالداۋ
كىم؟
1. اۆتورى
2. تاقىرىبى
3. جانر ءتۇرى
4. يدەياسى -
5. قۇرىلىسى:
ا) شۋماق -
ءا) تارماق -
ب) بۋناق -
ۆ) بۋىن -
گ) ۇيقاس -
6. كوركەمدىك ەرەكشەلىگى:
1) ەپيتەت -
2) مەتافورا -
3) ريتوريكالىق سۇراق -

ءۇ. جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ:(قيما - قاعازدارداعى سۇراقتار)
1. ەرتەگى داستانعا قانداي وقيعا ارقاۋ بولعان؟
2. تولاعايدىڭ جاناشىرلىق، ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمدەرى ءوز بويىڭنان تابىلا ما؟
3. شىعارمانىڭ مازمۇنىن ءوز سوزىڭمەن قىسقاشا مازمۇنداپ بەر.
4. ەرتەگىنى بولىمدەرگە ءبولىپ، ءار بولىمگە ات قوي.
5. ەرتەگىنىڭ قىسقا مازمۇن - جوسپارىن قۇر.
6. تولاعايدى ادەبي كەيىپكەر رەتىندە سيپاتتا. (دۇنيەگە ەرەكشە بولىپ كەلۋى، مىنەز - قۇلقى، ەرلىك ىستەرى، ەل ەسىندە قالۋى).
7. تولاعاي سەكىلدى ەر بولۋ قولىڭنان كەلە مە؟ الدا - جالدا جۇرت كۇيزەلسە سەن نە ىستەر ەدىڭ؟
8. تولاعايدى بۇرىن وقىعان كەيىپكەرلەرمەن سالىستىر!
ۆەنن دياگرامماسى
كەرقۇلا اتتى كەندەباي - تولاعاي

ءسوز جۇمباق
1. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءتۇرى
2. ءا. تاجىبايەۆ دۇنيەگە كەلگەن قالا
3. يسلام ءدىنى ۇعىمىندا كۇللى عالامدى جاراتۋشى
4. اداماتا جاساعان ەڭ العاشقى ادامنىڭ اتى
5. جاڭبىر ۇزىلمەيتىن ءوڭىر
6. قۇراندى جاتتاپ، ۇنەمى ەسىندە ساقتايتىن ادامدار
7. تولاعايدىڭ اناسىنىڭ اتى
سونىمەن بالالار، تولاعاي - حالىق ارمانىنان تۋعان كەيىپكەر ەكەن. ەرتەگى يدەياسى - ەل ءۇشىن، وتان ءۇشىن سونداي ەرلەر تۋسا ەكەن دەگەن تىلەك، نيەت. تولاعايدىڭ تاۋدى كوتەرۋى مۇمكىن بە؟ - جوق، ارينە،
- سەندەرگە بۇگىنگى ەرتەگى ۇنادى ما، بالالار؟
- ءيا.
ءۇى. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ:
ءا. تاجىبايەۆتىڭ ءومىر جولى مەن تولاعاي ەرتەگىسىن وقىپ، مازمۇنداۋ.
تولاعاي ەرتەگىسىنەن ۇناعان ءۇزىندىسىن جاتتاۋ.
باعالاۋ:
- قازاق وسى قوناق كەلسە كول - كوسىر،
ات مىنگىزىپ، جىبەك شاپان جاباتىن،- دەپ ق. مىرزالييەۆ اتامىز ايتقانداي سەندەرگە جاباتىن شاپانىم بۇگىنگى العان باعالارىڭ دەپ ەسەپتەڭدەر.