شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى «قالقامان - مامىر» داستانى
تاقىرىبى: شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى «قالقامان - مامىر» داستانى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: حيكاياتتىڭ مازمۇنىن ۇعىندىرۋ ارقىلى قالقامان، كوكەناي ارەكەتىنە ەكى ءتۇرلى كوزقاراستى باعا بەرۋ، داستاننىڭ شىعۋ تاريحىنا توقتالۋ؛
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ وي ەركىندىگىن، ەستەتيكالىق سەزىمىن وياتۋ، قىسقاشا مازمۇنداتۋ ارقىلى ءتىل دامىتۋ، سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، سۇراقتار ارقىلى وقۋشى بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، وزدىگىنەن ءبىلىم الۋعا باۋلۋ؛
ب) تاربيەلىك: وقۋشىلاردى پوەماداعى كەيىپكەرلەردىڭ جاقسى مىنەز - قۇلىق، ورىندى ءىس - ارەكەتتەرىن تالداۋ ارقىلى ادامگەرشىلىك، مەيرىمدىلىك، قامقورلىق جاساۋعا باۋلۋ؛
ساباقتىڭ قۇرىلىمى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ، سىنىپتى توپقا ءبولۋ، وتكەن ساباقتا بەرىلگەن ماتەريالداردى سۇراۋ، تەكسەرۋ، بەكىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ادىستەرى: ماتىنمەن جۇمىس، پىكىر ايتۋ، سۇراق - جاۋاپ، ساحنالاندىرىلعان كورىنىس، سۇراقتار ارقىلى پروبلەمالىق جاعداي تۋعىزۋ.
كورنەكىلىگى: اقىن پورترەتى، ينتەراكتيۆتى تاقتا، كىتاپ كورمەسى
فورماسى: ۇجىمدىق، توپتىق، جەكە
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، گەوگرافيا
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى
1. وتكەن ساباقتى قورىتىندىلاۋ ءۇشىن شاكارىم كىم؟ دەگەن ساۋال بويىنشا كلاستەر جازعىزۋ
2. سۇراقتار قويۋ ارقىلى شاكارىم تۋرالى وزدىگىنەن وقىپ كەلگەن بىلىمدەرىن تەكسەرۋ
سۇراق: بالالار، قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ابايدان كەيىنگى تۇلعالى اقىن اتانعان شاكارىم تۋرالى كىم نە بىلەدى؟
ءمۇعالىم: دۇرىس. شاكارىمنىڭ ءومىر دەرەگى تۋرالى تاعى كىم تولىقتىرادى؟
شاكارىمنىڭ ءومىر دەرەگى تۋرالى ەستەلىك تىڭداتۋ
ءمۇعالىم: وتە جاقسى. وتە قىزىقتى ەستەلىك ايتتىڭ، سونىمەن شاكارىمنىڭ اقىندىق بۇلاعىنىڭ كوزىن اشقان كىم ەكەن، بالالار؟
سلايدتان قۇنانباي شەجىرەسىن كورسەتۋ
ءمۇعالىم: وتە دۇرىس ايتتىڭ. بەلگىلى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق: ۇلى اقىن دۇنيەدەن قايتقان سوڭ حالىق شاكارىمدى ەكىنشى ابايىمىز دەپ تانىپ، ەرەكشە قۇرمەتتەگەن. بۇل پىكىر شاكارىمدەي دارىنعا حالىق تاراپىنان بەرىلگەن ءادىل باعا. اباي دا دانانىڭ اقىندىق ءداستۇرىن زاڭدى تۇردە جەمىستى جالعاستىرعان ول ءوزى ءومىر سۇرگەن كۇردەلى كەزەڭنىڭ اششى شىندىعىن ءوز تۋىندىلارىندا تاپ باسىپ سۋرەتتەي ءبىلدى. سول شىعارمانىڭ ءبىرى وزدەرىڭنىڭ مازمۇنىمەن تانىسىپ كەلىپ وتىرعان قالماقان – مامىر داستانى.
وقۋلىقپەن جۇمىس جۇرگىزۋ.
ءماتىندى مانەرلەپ وقۋ. ءۇش توپتان ءۇش وقۋشىعا قالقامان مەن مامىردىڭ ءسوزىن تاپقىزىپ وقىتۋ
سوزدىك جۇمىسى. كىتاپتاعى قيىن سوزدەردى داپتەرگە جازدىرىپ، ءتۇسىندىرۋ
باستاڭعى
ەركەك - شورا
توبىقتى
جىردىڭ تاقىرىبىنا توقتالۋ، مازمۇنىن اشۋ.
ءمۇعالىم: بالالار، ۇيدە جىردىڭ مازمۇنىمەن تانىسىپ كەلدىڭدەر. جىردىڭ شىعۋ تاريحىنا توقتالا وتىرىپ، جىرداعى باستى وقيعالارعا نازار اۋدارىپ، مازمۇنداپ كورەيىك.
1722 جىلى سىر بويىن جايلاعان قالىڭ توبىقتى رۋى ىشىندەگى تاريحي وقيعا. دەمەك، بۇل وقيعا شاكارىمنىڭ ءوز رۋى ىشىندەگى تاريحي دەرەك. شىعارما ەكى جاستىڭ تراگەدياسىمەن وربىسە، 1723 جىلعى تاريحي قازاق سورىنا بىتكەن «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىمەن اياقتالادى.
بۇل پوەمانى اقىن تاريحي حيكايا دەپ اتاعان. ويتكەنى داستاننىڭ وقيعاسى اقتابان شۇبىرىندى زامانىندا وتەدى. پوەمانىڭ العاشقى شۋماقتارىندا انەت بابا، مامبەتەي، قالقامان، مامىر، كوكەناي ەسىمدەرى اتالىپ تانىستىرىلادى.
ءمۇعالىم: انەت بابا، مامبەتەيلەردى اقىن كىم دەپ تانىستىرادى، ولاردىڭ قالقامان مەن مامىرعا قانداي تۋىسقاندىق قاتىسى بار؟
سلايدتان توبىقتى شەجىرەسىن كورسەتۋ
ءمۇعالىم:. ال ەندى داستاندا مامىر، قالقامان بەينەلەرى قالاي سۋرەتتەلەدى؟
ءمۇعالىم: جىر جەلىسى بويىنشا وسى ەكى جاستى جاقىنداستىراتىن ءبىر توسىن وقيعا بولادى. كىم ايتادى ەكەن؟
ءمۇعالىم: باستاڭعى دەگەن نە؟
كەلەسى كەزەكتى قالقامان مەن مامىردىڭ اڭگىمەسىنە بەرەيىك.
ەكى وقۋشى رولگە ءبولىپ، جىردان ءۇزىندى وقيدى.
ءمۇعالىم: مىنە بالالار، قالقامان مەن مامىردىڭ اراسىنداعى سىردى تىڭدادىق. نەنى تۇسىندىك؟ نە ۇقتىق؟
كورىنىس:
انەت بابا ويلانىپ وتىر.
ولجاي: و، قاسيەتىڭنەن اينالايىن، انەت بابام! قاپى قالدىق.
انەت: و، قۇدايىم. ءوزىڭ ساقتاي كور. ءجۇرىسىڭ سۋىت، نە حابارمەن كەلدىڭ؟
ولجاي: قيىن شارۋا بولىپ تۇر. بالام قالقامان مامىردى الىپ قاشىپ كەلدى. توبىقتى جاقىننان قىز الماۋشى ەدى. نەندەي اقىل بەرەسىڭ، بابا!
انەت: و، قۇدايىم! ءبىر سورعا دۋشار قىلايىن دەگەنىڭ بە؟ تۇسىمدە ءبىر جامان ءتۇس كورىپ ەدىم. نە جورىرىمدى بىلمەي وتىر ەدىم. و، توبا! قاتەلەسەسىڭ - اۋ. بىتىسپەيتىن ءبىر ىسكە كەز بولدىم - اۋ، بالام. كوكەنايدىڭ مىنەزى قاتال ەدى. كەشىرە الارما ەكەن؟
سوسىن ولجايعا:
ۋا، ولجاي، بولار ءىس بولدى. توبىقتىعا حابار قىل. مالدى اياماسىن. مامبەتەيدىڭ كومەيىن مالمەن تىعىنداسىن.
ولجاي: قۇپ بولادى، بابا! ايتقانىڭدى قالىڭ توبىقتىعا جەتكىزەمىن.
ءمۇعالىم: وسى كورىنىستەن كىمنىڭ بەينەسىن تانىدىڭدار؟ مىنەزدەمە بەرىڭدەر
ءمۇعالىم: ولاي بولسا، مىنەزدەمە دەگەن نە؟
ءمۇعالىم: ءيا، بالالار ءومىر – كۇرەس، ونىڭ ايدىنىندا مەيرىمدىلىك پەن قاتىگەزدىك، جاقسىلىق پەن جاماندىق سياقتى كەرەعار ۇعىمدار كەزەكتەسىپ جاتادى. سونىڭ دالەلى مىنا ءبىر كورىنىس.
كورىنىس:
قىز – كەلىنشەكتەرىمەن مامىر كەلە جاتادى.
ءبىرىنشى قىز: مامىر - اۋ، اۋىلعا دا كەلىپ قالدىق. مىنا قىردىڭ استى سەنىڭ اۋىلىڭ.
ەكىنشى قىز: ءيا، اۋىلىڭدى دا ساعىنعان شىعارسىڭ.
مامىر: ءيا، ساعىندىم عوي. قايران مەنىڭ تۋعان اۋىلىم. سامال جەلىڭدى
ساعىندىم - اۋ. جۇپار اڭقىعان كوك ءشوبىڭدى ساعىندىم.
جەڭگەسى: و، جاساعان، مىنا كەلە جاتقان ەركەجانىم با؟ قۇداي - اۋ سەنى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن - اۋ!
مامىر: ءيا، جەڭەشە، تۋعان جەردىڭ ءقادىرىن ۇزاتىلعان قىز بىلمەگەندە كىم ءبىلسىن. ساعىندىق قوي، تۋعان جەردىڭ قاسيەتتى توپىراعىن.
جەڭگەسى: ءيا، قاراعىم - اي! ءقايتسىن - اي، ەندى! جۇرە عوي قارعام، ءۇي جاققا. سول كەزدە قارا كيىمدى كوكەناي شىعادى.
- ءاي، قويشى بالا، اناۋ كەلە جاتقان توپ كىمدەر؟ ايت، جانىڭنىڭ بارىندا.
قويشى: ول مامىر كوكەم عوي، توركىندەپ كەلە جاتقان.
كوكەناي: اح، ءجۇزىقارا! ۇيالماي اۋىلعا كەلە جاتقانىن قارا. سەنىڭ قۇنىڭ ءبىر وق قانا. ءاي، ەسسىز، مالعۇندار. بىلاي كەتىڭدەر، انا ءجۇزى قارانىڭ قاسىنان. بىلاي تۇرىڭدار، ەگەر ولگىلەرىڭ كەلمەسە. ءقازىر اتامىن، اتاڭا نالەت ءجۇزى قارانى! (مامىر جۇرەگىن ۇستاپ قۇلايدى).
مامىر:
و، اللا جانىم!
كوكەناي، قارعامايمىن سەنى. اقتىق ءسوزىمدى تىڭدا. مەنىڭ ءىسىم اق. جازىعىم تەك قالقاماندى سۇيگەنىم. سەنەن ولەر الدىنداعى اقتىق تىلەگىم. قالقاماندى ولتىرە كورمە. وبالىنا قالما جازىقسىز جاننىڭ. موينىڭا ءبىر قان جۇكتەگەنىڭ جەتەر. ولتىرە كورمە قالقاماندى.
قالقامان، قوش امان بول! (ساحنا جابىلادى).
ءمۇعالىم: بالالار، وزدەرىڭ جاڭا عانا كونەناي قاتىگەزدىگىنىڭ كۋاسى بولدىڭدار.
مامىردى اياماي، قانىن جۇكتەگەن كوكەناي مامىردىڭ اقتىق سوزىنەن سوڭ ءوز ارەكەتىن توقتاتتى ما؟
ءمۇعالىم: سونىمەن، بالالار، جىر وقيعاسى نەمەن اياقتالادى؟
كەستەمەن جۇمىس.
ەندى كەيىپكەرلەر تاعدىرىنا تەرەڭ ۇڭىلەيىكشى. باستى كەيىپكەرلەر تۋرالى ءوز پىكىرىمىزدى اشىق ايتىپ مىناداي سۇراقتار بويىنشا پىكىرتالاس ۇيىمداستىرايىق.
1. قالقامان مەن مامىردىڭ قوسىلعانى دۇرىس پا، بۇرىس پا؟
جيناقتاۋشى توپ.
ءيا، مەن قالقامان مەن مامىردىڭ قوسىلعانى دۇرىس دەيمىن. ولار – ادال ماحاببات يەلەرى. ءبىرىن – ءبىرى قاتتى سۇيەدى. مامىر ولەر الدىندا دا ءوزىنىڭ قالقامانعا دەگەن ماحابباتىن دالەلدەپ كەتتى. ءوزى ولسە دە قالقاماننىڭ ءتىرى قالۋىن ارماندادى، باقىت تىلەدى. سوندىقتان مەن ەكەۋىنىڭ قوسىلعانىن دۇرىس دەپ ويلايمىن.
داتتاۋشى توپ: جوق، بۇل پىكىرگە قوسىلا المايمىن. ولار ءبىرىن – ءبىرى ۇناتسا دا، سەزىمدى اقىلعا جەڭدىرۋ كەرەك ەدى. ويتكەنى، ولار بىرىنشىدەن، اتا سالتىن بۇزدى. ول كەزدە اتا سالتىن ورىنداماي، باتا بۇزعان ادامدى جازالاعان. ەكىنشىدەن، ولار ءوزارا اعايىندى، تۋىس ادامنىڭ بالالارى. سوندىقتان ولار قازاقتا جەتى اتاعا جەتپەي قىز الماۋ دەگەن قاعيدانى، زاڭدى بۇزدى. سوندىقتان اتا - ءداستۇرىن بۇزىپ وتىرعان ەكەۋىن ايىپتايمىن.
جاقتاۋشى توپ: قالقامان مەن مامىردى قوسىلۋى دۇرىس ەمەس، ويتكەنى ولار ءوزارا تۋىستاس ادامدار.
2. كوكەناي ارەكەتىن قالاي باعالايسىڭدار؟ جىردا كوكەناي باتىر دەپ سۋرەتتەلەدى، ونىڭ باتىرلىق ارەكەتى جىردا كورىنە مە؟
جيناقتاۋشى توپ: ەرتە كەزدە كىنالى ادامداردىڭ ايىپتايتىن ارناۋلى زاڭ ورىندارى بولماعان. جازاسىن وتەۋ ءۇشىن جاتاتىن تۇرمەلەر دە بولماعان. سوندىقتان ەل بيلەۋشى ادامدار، ياعني ءار رۋدىڭ انەت، قالقامان سياقتى كوسەمدەرى دالالىق سوت جاساپ، وزدەرىنشە ۇكىم شىعارىپ وتىرعان. كوكەناي - ءوز زامانىنىڭ سالت - ءداستۇرىن بەرىك ۇستاعان ادام. سوندىقتان ونىڭ مامىردى، قالقاماندى جازالاۋى دۇرىس دەپ ويلايمىن.
سوندىقتان كوكەناي مامىردى جازالاماسا، كەلەشەكتە تاعى تۋىسقان ادامدار قوسىلىپ قويۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان بولاشاقتا جاستارعا ساباق بولسىن دەپ وسىنداي قاتىگەزدىككە باردى دەپ ويلايمىن.
جاقتاۋشى توپ: كوكەنايدىڭ ارەكەتى دۇرىس.
داتتاۋشى توپ:
كوكەناي - ءوز زامانىنىڭ قاتىگەز ادامى. ول ەكى جاستىڭ اراسىنداعى تىكەنەك سياقتى. ءبىرىن - ءبىرى ۇناتقان ەكى جاستىڭ وبالىنا قالدى. مامىر دا، قالقامان دا ءولىم جازاسىنا كەسەتىندەي ەشتەڭە بۇلدىرگەن جوق. ولار – ادال ماحاببات يەلەرى. وعان دالەل قالقاماننىڭ مىنا ءسوزى:
مامىر – اۋ، ايتىپ تۇرسىڭ الدەنەنى،
شاريعات قوسادى ەكەن نەمەرەنى.
قايعى ويلاپ جامان ىرىم ايتا بەرمە،
الاڭسىز سۇيگەن بولساڭ انىق مەنى.
وسىلاي ءبىرىن – بىرىنە ۇزدىككەن ەكى عاشىقتى ايىرعان كوكەناي ارەكەتىن مەن ايىپتايمىن. كوكەناي – ەسكى سالت – سانانىڭ ادامى، ول وقىماعان قاراڭعى ادام.
جىردا كوكەناي باتىر دەپ اتالادى. ءبىراق ونىڭ باتىرلىعى ەشقانداي ەپيزودتا جوق. مىلتىقسىز، قارۋسىز قىز، جىگىتتى ءولتىرۋ – باتىرلىق ەمەس. ول بارىپ تۇرعان قورقاقتىق. ادال، ۇلى ماحابباتتان قورىققان دەپ تۇسىنەمىن.
3. قالقاماننىڭ ەل ورتاسىنان كەتكەنى دۇرىس پا؟ تەرىسپە؟
جيناقتاۋشى توپ: قالقامان قازاق حالقىنىڭ سول كەزدەگى سالت - ءداستۇرىن بۇزدى.
بىرىنشىدەن، مامىردىڭ اتاستىرىلىپ قويعان جەرىنىڭ باتاسىن بۇزدى. ەكىنشىدەن، وزىمەن جاقىن تۋىسقان ادامنىڭ قىزىن الدى. سوندىقتان ەل بىرلىگى بۇزىلدى، داۋ – جانجال كوبەيدى. وسى سەبەپتەن قالقاماننىڭ كوزگە كۇيىك بولماي، الىسقا كەتكەنى دۇرىس.
جاقتاۋشى توپ: قالقامان ءوزىن وققا بايلاپ بەرگەن تۋىسقاندارىن كەشىرە المادى. ەلىندە جۇرگەن سوڭ مامىردىڭ قايعىسىن دا ۇمىتا المادى. سوندىقتان ەل ىشىنەن كەتكەنى دۇرىس دەيمىن.
داتتاۋشى توپ: مەن قالقاماننىڭ ەلدەن كەتۋىن قالامايمىن. تۋىستارى، انەت بابا ول ءۇشىن قاتتى قينالدى. ونى ءولىم جازاسىنا كەسكەن - مامبەتەيلەر. سوندىقتان جەكپە – جەكتە امان قالعان سوڭ، ەلىندە قالۋى كەرەك ەدى.
قالقامان ەلدەن بەزىپ، ءوزىن كورسەتتى. ونى ەلدەن ەشكىم قۋعان جوق. ول وكپەلەسە تەك كوكەنايعا عانا وكپەلەۋى كەرەك ەدى. ەلدە ءجۇرىپ كوكەنايعا قارسى كۇش كوسەتۋى كەرەك ەدى. مامىردى شىن جۇرەگىمەن سۇيەتىنىن، ءوزىنىڭ ادال ماحاببات يەسى ەكەنىن دالەلدەپ، ءوزى ءۇشىن ءولىپ كەتكەن مامىرعا ۇمىتىلماستاي ەتىپ ەسكەرتكىش مۇنارا ورناتۋى كەرەك ەدى. مىسالى ايشا بيبىگە ەسكەرتكىش ورناتقان قاراحان باتىر سياقتى. سوندىقتان ونىڭ ەلدەن كەتكەنى دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن.
ءمۇعالىم: ءيا، بالالار ءارقايسىڭ ءوز پىكىرلەرىڭدى دالەلدەپ ايتىپ شىقتىڭدار. قالقامان مەن مامىردىڭ قوسىلۋى دۇرىس، تەرىس دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن. ول زامان ايەل زاتىن قور ەتكەن، بۇعاۋدا ۇستاپ، مالعا ساتقان زامان، سوندىقتان ەركىندىككە ۇمتىلعان قالقامان مامىر جۇرەك قالاۋىن ماقسات ەتە بىلگەن، ادال ماحابباتقا جۇگىندىرە بىلگەن. شاكارىمنىڭ دا ماقساتى سول. ول دا ءوز زامانىنىڭ قاتاڭ قاعيداسىنا نارازى، قارسى.
ال، كوكەناي بەينەسىنە كەلەتىن بولساق، ءوز زامانىنىڭ زاڭىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن، ودان باسقا ءبىلىمى جوق دوڭايبات ەل اعاسى. شاش ال دەسە باس الاتىن قاتال، قاتىگەز. ەجەلدەن كەلە جاتقان اتا - بابا ءداستۇرىن بۇزدى دەپ جازىقسىز مامىردى قۇرباندىققا شالدى. ەگەر كوكەنايدىڭ ەڭ قۇرماسا ءدىني ساۋاتى بولسا، ادام قانىن موينىنا جۇكتەمەس ەدى، ادام قانىنىڭ سالماعىن بىلەر ەدى.
ال قالقاماننىڭ ەلىنە وكپەلەپ كەتۋى دۇرىس دەپ جاتىرمىز، ال شىنايى ماحاببات تۇرعىسىنان قاراساق، ەل ىشىندە قالىپ مامىردىڭ باسىنا ۇمىتىلماستاي ەسكەرتكىش قويسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى - اۋ.
نە دەسەك تە ەكى توپتىڭ دا ناقتى جاۋاپتارىنا مەن ىرزامىن. باستى ماقسات - قالقامان – مامىر وقيعاسىنان عيبرات الۋ.
مىنا رەبۋستى شەشسەك، ماقال شىعادى
ساباقتان الار ءتالىمىمىز:
« اتا سالتتان اتتاۋعا بولماس،
جۇرەك قالاۋىن تاستاۋعا بولماس».
وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ.
ءۇي تاپسىرماسى: ءى-توپقا شىعارما «ەگەر مەن قالقامان بولسام...»
ءىى توپقا جىرعا كومپوزيسيالىق تالداۋ جاساۋ
ءىىى توپقا جىرداعى جاعىمسىز، جاعىمدى كەيىپكەرلەرگە مىنەزدەمە جازىپ كەلۋ
ساباقتىڭ سوڭىندا شاكارىمنىڭ «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك» ءانىن ورىنداۋمەن اياقتالادى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: حيكاياتتىڭ مازمۇنىن ۇعىندىرۋ ارقىلى قالقامان، كوكەناي ارەكەتىنە ەكى ءتۇرلى كوزقاراستى باعا بەرۋ، داستاننىڭ شىعۋ تاريحىنا توقتالۋ؛
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ وي ەركىندىگىن، ەستەتيكالىق سەزىمىن وياتۋ، قىسقاشا مازمۇنداتۋ ارقىلى ءتىل دامىتۋ، سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، سۇراقتار ارقىلى وقۋشى بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، وزدىگىنەن ءبىلىم الۋعا باۋلۋ؛
ب) تاربيەلىك: وقۋشىلاردى پوەماداعى كەيىپكەرلەردىڭ جاقسى مىنەز - قۇلىق، ورىندى ءىس - ارەكەتتەرىن تالداۋ ارقىلى ادامگەرشىلىك، مەيرىمدىلىك، قامقورلىق جاساۋعا باۋلۋ؛
ساباقتىڭ قۇرىلىمى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ، سىنىپتى توپقا ءبولۋ، وتكەن ساباقتا بەرىلگەن ماتەريالداردى سۇراۋ، تەكسەرۋ، بەكىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ادىستەرى: ماتىنمەن جۇمىس، پىكىر ايتۋ، سۇراق - جاۋاپ، ساحنالاندىرىلعان كورىنىس، سۇراقتار ارقىلى پروبلەمالىق جاعداي تۋعىزۋ.
كورنەكىلىگى: اقىن پورترەتى، ينتەراكتيۆتى تاقتا، كىتاپ كورمەسى
فورماسى: ۇجىمدىق، توپتىق، جەكە
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، گەوگرافيا
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى
1. وتكەن ساباقتى قورىتىندىلاۋ ءۇشىن شاكارىم كىم؟ دەگەن ساۋال بويىنشا كلاستەر جازعىزۋ
2. سۇراقتار قويۋ ارقىلى شاكارىم تۋرالى وزدىگىنەن وقىپ كەلگەن بىلىمدەرىن تەكسەرۋ
سۇراق: بالالار، قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ابايدان كەيىنگى تۇلعالى اقىن اتانعان شاكارىم تۋرالى كىم نە بىلەدى؟
ءمۇعالىم: دۇرىس. شاكارىمنىڭ ءومىر دەرەگى تۋرالى تاعى كىم تولىقتىرادى؟
شاكارىمنىڭ ءومىر دەرەگى تۋرالى ەستەلىك تىڭداتۋ
ءمۇعالىم: وتە جاقسى. وتە قىزىقتى ەستەلىك ايتتىڭ، سونىمەن شاكارىمنىڭ اقىندىق بۇلاعىنىڭ كوزىن اشقان كىم ەكەن، بالالار؟
سلايدتان قۇنانباي شەجىرەسىن كورسەتۋ
ءمۇعالىم: وتە دۇرىس ايتتىڭ. بەلگىلى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق: ۇلى اقىن دۇنيەدەن قايتقان سوڭ حالىق شاكارىمدى ەكىنشى ابايىمىز دەپ تانىپ، ەرەكشە قۇرمەتتەگەن. بۇل پىكىر شاكارىمدەي دارىنعا حالىق تاراپىنان بەرىلگەن ءادىل باعا. اباي دا دانانىڭ اقىندىق ءداستۇرىن زاڭدى تۇردە جەمىستى جالعاستىرعان ول ءوزى ءومىر سۇرگەن كۇردەلى كەزەڭنىڭ اششى شىندىعىن ءوز تۋىندىلارىندا تاپ باسىپ سۋرەتتەي ءبىلدى. سول شىعارمانىڭ ءبىرى وزدەرىڭنىڭ مازمۇنىمەن تانىسىپ كەلىپ وتىرعان قالماقان – مامىر داستانى.
وقۋلىقپەن جۇمىس جۇرگىزۋ.
ءماتىندى مانەرلەپ وقۋ. ءۇش توپتان ءۇش وقۋشىعا قالقامان مەن مامىردىڭ ءسوزىن تاپقىزىپ وقىتۋ
سوزدىك جۇمىسى. كىتاپتاعى قيىن سوزدەردى داپتەرگە جازدىرىپ، ءتۇسىندىرۋ
باستاڭعى
ەركەك - شورا
توبىقتى
جىردىڭ تاقىرىبىنا توقتالۋ، مازمۇنىن اشۋ.
ءمۇعالىم: بالالار، ۇيدە جىردىڭ مازمۇنىمەن تانىسىپ كەلدىڭدەر. جىردىڭ شىعۋ تاريحىنا توقتالا وتىرىپ، جىرداعى باستى وقيعالارعا نازار اۋدارىپ، مازمۇنداپ كورەيىك.
1722 جىلى سىر بويىن جايلاعان قالىڭ توبىقتى رۋى ىشىندەگى تاريحي وقيعا. دەمەك، بۇل وقيعا شاكارىمنىڭ ءوز رۋى ىشىندەگى تاريحي دەرەك. شىعارما ەكى جاستىڭ تراگەدياسىمەن وربىسە، 1723 جىلعى تاريحي قازاق سورىنا بىتكەن «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىمەن اياقتالادى.
بۇل پوەمانى اقىن تاريحي حيكايا دەپ اتاعان. ويتكەنى داستاننىڭ وقيعاسى اقتابان شۇبىرىندى زامانىندا وتەدى. پوەمانىڭ العاشقى شۋماقتارىندا انەت بابا، مامبەتەي، قالقامان، مامىر، كوكەناي ەسىمدەرى اتالىپ تانىستىرىلادى.
ءمۇعالىم: انەت بابا، مامبەتەيلەردى اقىن كىم دەپ تانىستىرادى، ولاردىڭ قالقامان مەن مامىرعا قانداي تۋىسقاندىق قاتىسى بار؟
سلايدتان توبىقتى شەجىرەسىن كورسەتۋ
ءمۇعالىم:. ال ەندى داستاندا مامىر، قالقامان بەينەلەرى قالاي سۋرەتتەلەدى؟
ءمۇعالىم: جىر جەلىسى بويىنشا وسى ەكى جاستى جاقىنداستىراتىن ءبىر توسىن وقيعا بولادى. كىم ايتادى ەكەن؟
ءمۇعالىم: باستاڭعى دەگەن نە؟
كەلەسى كەزەكتى قالقامان مەن مامىردىڭ اڭگىمەسىنە بەرەيىك.
ەكى وقۋشى رولگە ءبولىپ، جىردان ءۇزىندى وقيدى.
ءمۇعالىم: مىنە بالالار، قالقامان مەن مامىردىڭ اراسىنداعى سىردى تىڭدادىق. نەنى تۇسىندىك؟ نە ۇقتىق؟
كورىنىس:
انەت بابا ويلانىپ وتىر.
ولجاي: و، قاسيەتىڭنەن اينالايىن، انەت بابام! قاپى قالدىق.
انەت: و، قۇدايىم. ءوزىڭ ساقتاي كور. ءجۇرىسىڭ سۋىت، نە حابارمەن كەلدىڭ؟
ولجاي: قيىن شارۋا بولىپ تۇر. بالام قالقامان مامىردى الىپ قاشىپ كەلدى. توبىقتى جاقىننان قىز الماۋشى ەدى. نەندەي اقىل بەرەسىڭ، بابا!
انەت: و، قۇدايىم! ءبىر سورعا دۋشار قىلايىن دەگەنىڭ بە؟ تۇسىمدە ءبىر جامان ءتۇس كورىپ ەدىم. نە جورىرىمدى بىلمەي وتىر ەدىم. و، توبا! قاتەلەسەسىڭ - اۋ. بىتىسپەيتىن ءبىر ىسكە كەز بولدىم - اۋ، بالام. كوكەنايدىڭ مىنەزى قاتال ەدى. كەشىرە الارما ەكەن؟
سوسىن ولجايعا:
ۋا، ولجاي، بولار ءىس بولدى. توبىقتىعا حابار قىل. مالدى اياماسىن. مامبەتەيدىڭ كومەيىن مالمەن تىعىنداسىن.
ولجاي: قۇپ بولادى، بابا! ايتقانىڭدى قالىڭ توبىقتىعا جەتكىزەمىن.
ءمۇعالىم: وسى كورىنىستەن كىمنىڭ بەينەسىن تانىدىڭدار؟ مىنەزدەمە بەرىڭدەر
ءمۇعالىم: ولاي بولسا، مىنەزدەمە دەگەن نە؟
ءمۇعالىم: ءيا، بالالار ءومىر – كۇرەس، ونىڭ ايدىنىندا مەيرىمدىلىك پەن قاتىگەزدىك، جاقسىلىق پەن جاماندىق سياقتى كەرەعار ۇعىمدار كەزەكتەسىپ جاتادى. سونىڭ دالەلى مىنا ءبىر كورىنىس.
كورىنىس:
قىز – كەلىنشەكتەرىمەن مامىر كەلە جاتادى.
ءبىرىنشى قىز: مامىر - اۋ، اۋىلعا دا كەلىپ قالدىق. مىنا قىردىڭ استى سەنىڭ اۋىلىڭ.
ەكىنشى قىز: ءيا، اۋىلىڭدى دا ساعىنعان شىعارسىڭ.
مامىر: ءيا، ساعىندىم عوي. قايران مەنىڭ تۋعان اۋىلىم. سامال جەلىڭدى
ساعىندىم - اۋ. جۇپار اڭقىعان كوك ءشوبىڭدى ساعىندىم.
جەڭگەسى: و، جاساعان، مىنا كەلە جاتقان ەركەجانىم با؟ قۇداي - اۋ سەنى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن - اۋ!
مامىر: ءيا، جەڭەشە، تۋعان جەردىڭ ءقادىرىن ۇزاتىلعان قىز بىلمەگەندە كىم ءبىلسىن. ساعىندىق قوي، تۋعان جەردىڭ قاسيەتتى توپىراعىن.
جەڭگەسى: ءيا، قاراعىم - اي! ءقايتسىن - اي، ەندى! جۇرە عوي قارعام، ءۇي جاققا. سول كەزدە قارا كيىمدى كوكەناي شىعادى.
- ءاي، قويشى بالا، اناۋ كەلە جاتقان توپ كىمدەر؟ ايت، جانىڭنىڭ بارىندا.
قويشى: ول مامىر كوكەم عوي، توركىندەپ كەلە جاتقان.
كوكەناي: اح، ءجۇزىقارا! ۇيالماي اۋىلعا كەلە جاتقانىن قارا. سەنىڭ قۇنىڭ ءبىر وق قانا. ءاي، ەسسىز، مالعۇندار. بىلاي كەتىڭدەر، انا ءجۇزى قارانىڭ قاسىنان. بىلاي تۇرىڭدار، ەگەر ولگىلەرىڭ كەلمەسە. ءقازىر اتامىن، اتاڭا نالەت ءجۇزى قارانى! (مامىر جۇرەگىن ۇستاپ قۇلايدى).
مامىر:
و، اللا جانىم!
كوكەناي، قارعامايمىن سەنى. اقتىق ءسوزىمدى تىڭدا. مەنىڭ ءىسىم اق. جازىعىم تەك قالقاماندى سۇيگەنىم. سەنەن ولەر الدىنداعى اقتىق تىلەگىم. قالقاماندى ولتىرە كورمە. وبالىنا قالما جازىقسىز جاننىڭ. موينىڭا ءبىر قان جۇكتەگەنىڭ جەتەر. ولتىرە كورمە قالقاماندى.
قالقامان، قوش امان بول! (ساحنا جابىلادى).
ءمۇعالىم: بالالار، وزدەرىڭ جاڭا عانا كونەناي قاتىگەزدىگىنىڭ كۋاسى بولدىڭدار.
مامىردى اياماي، قانىن جۇكتەگەن كوكەناي مامىردىڭ اقتىق سوزىنەن سوڭ ءوز ارەكەتىن توقتاتتى ما؟
ءمۇعالىم: سونىمەن، بالالار، جىر وقيعاسى نەمەن اياقتالادى؟
كەستەمەن جۇمىس.
ەندى كەيىپكەرلەر تاعدىرىنا تەرەڭ ۇڭىلەيىكشى. باستى كەيىپكەرلەر تۋرالى ءوز پىكىرىمىزدى اشىق ايتىپ مىناداي سۇراقتار بويىنشا پىكىرتالاس ۇيىمداستىرايىق.
1. قالقامان مەن مامىردىڭ قوسىلعانى دۇرىس پا، بۇرىس پا؟
جيناقتاۋشى توپ.
ءيا، مەن قالقامان مەن مامىردىڭ قوسىلعانى دۇرىس دەيمىن. ولار – ادال ماحاببات يەلەرى. ءبىرىن – ءبىرى قاتتى سۇيەدى. مامىر ولەر الدىندا دا ءوزىنىڭ قالقامانعا دەگەن ماحابباتىن دالەلدەپ كەتتى. ءوزى ولسە دە قالقاماننىڭ ءتىرى قالۋىن ارماندادى، باقىت تىلەدى. سوندىقتان مەن ەكەۋىنىڭ قوسىلعانىن دۇرىس دەپ ويلايمىن.
داتتاۋشى توپ: جوق، بۇل پىكىرگە قوسىلا المايمىن. ولار ءبىرىن – ءبىرى ۇناتسا دا، سەزىمدى اقىلعا جەڭدىرۋ كەرەك ەدى. ويتكەنى، ولار بىرىنشىدەن، اتا سالتىن بۇزدى. ول كەزدە اتا سالتىن ورىنداماي، باتا بۇزعان ادامدى جازالاعان. ەكىنشىدەن، ولار ءوزارا اعايىندى، تۋىس ادامنىڭ بالالارى. سوندىقتان ولار قازاقتا جەتى اتاعا جەتپەي قىز الماۋ دەگەن قاعيدانى، زاڭدى بۇزدى. سوندىقتان اتا - ءداستۇرىن بۇزىپ وتىرعان ەكەۋىن ايىپتايمىن.
جاقتاۋشى توپ: قالقامان مەن مامىردى قوسىلۋى دۇرىس ەمەس، ويتكەنى ولار ءوزارا تۋىستاس ادامدار.
2. كوكەناي ارەكەتىن قالاي باعالايسىڭدار؟ جىردا كوكەناي باتىر دەپ سۋرەتتەلەدى، ونىڭ باتىرلىق ارەكەتى جىردا كورىنە مە؟
جيناقتاۋشى توپ: ەرتە كەزدە كىنالى ادامداردىڭ ايىپتايتىن ارناۋلى زاڭ ورىندارى بولماعان. جازاسىن وتەۋ ءۇشىن جاتاتىن تۇرمەلەر دە بولماعان. سوندىقتان ەل بيلەۋشى ادامدار، ياعني ءار رۋدىڭ انەت، قالقامان سياقتى كوسەمدەرى دالالىق سوت جاساپ، وزدەرىنشە ۇكىم شىعارىپ وتىرعان. كوكەناي - ءوز زامانىنىڭ سالت - ءداستۇرىن بەرىك ۇستاعان ادام. سوندىقتان ونىڭ مامىردى، قالقاماندى جازالاۋى دۇرىس دەپ ويلايمىن.
سوندىقتان كوكەناي مامىردى جازالاماسا، كەلەشەكتە تاعى تۋىسقان ادامدار قوسىلىپ قويۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان بولاشاقتا جاستارعا ساباق بولسىن دەپ وسىنداي قاتىگەزدىككە باردى دەپ ويلايمىن.
جاقتاۋشى توپ: كوكەنايدىڭ ارەكەتى دۇرىس.
داتتاۋشى توپ:
كوكەناي - ءوز زامانىنىڭ قاتىگەز ادامى. ول ەكى جاستىڭ اراسىنداعى تىكەنەك سياقتى. ءبىرىن - ءبىرى ۇناتقان ەكى جاستىڭ وبالىنا قالدى. مامىر دا، قالقامان دا ءولىم جازاسىنا كەسەتىندەي ەشتەڭە بۇلدىرگەن جوق. ولار – ادال ماحاببات يەلەرى. وعان دالەل قالقاماننىڭ مىنا ءسوزى:
مامىر – اۋ، ايتىپ تۇرسىڭ الدەنەنى،
شاريعات قوسادى ەكەن نەمەرەنى.
قايعى ويلاپ جامان ىرىم ايتا بەرمە،
الاڭسىز سۇيگەن بولساڭ انىق مەنى.
وسىلاي ءبىرىن – بىرىنە ۇزدىككەن ەكى عاشىقتى ايىرعان كوكەناي ارەكەتىن مەن ايىپتايمىن. كوكەناي – ەسكى سالت – سانانىڭ ادامى، ول وقىماعان قاراڭعى ادام.
جىردا كوكەناي باتىر دەپ اتالادى. ءبىراق ونىڭ باتىرلىعى ەشقانداي ەپيزودتا جوق. مىلتىقسىز، قارۋسىز قىز، جىگىتتى ءولتىرۋ – باتىرلىق ەمەس. ول بارىپ تۇرعان قورقاقتىق. ادال، ۇلى ماحابباتتان قورىققان دەپ تۇسىنەمىن.
3. قالقاماننىڭ ەل ورتاسىنان كەتكەنى دۇرىس پا؟ تەرىسپە؟
جيناقتاۋشى توپ: قالقامان قازاق حالقىنىڭ سول كەزدەگى سالت - ءداستۇرىن بۇزدى.
بىرىنشىدەن، مامىردىڭ اتاستىرىلىپ قويعان جەرىنىڭ باتاسىن بۇزدى. ەكىنشىدەن، وزىمەن جاقىن تۋىسقان ادامنىڭ قىزىن الدى. سوندىقتان ەل بىرلىگى بۇزىلدى، داۋ – جانجال كوبەيدى. وسى سەبەپتەن قالقاماننىڭ كوزگە كۇيىك بولماي، الىسقا كەتكەنى دۇرىس.
جاقتاۋشى توپ: قالقامان ءوزىن وققا بايلاپ بەرگەن تۋىسقاندارىن كەشىرە المادى. ەلىندە جۇرگەن سوڭ مامىردىڭ قايعىسىن دا ۇمىتا المادى. سوندىقتان ەل ىشىنەن كەتكەنى دۇرىس دەيمىن.
داتتاۋشى توپ: مەن قالقاماننىڭ ەلدەن كەتۋىن قالامايمىن. تۋىستارى، انەت بابا ول ءۇشىن قاتتى قينالدى. ونى ءولىم جازاسىنا كەسكەن - مامبەتەيلەر. سوندىقتان جەكپە – جەكتە امان قالعان سوڭ، ەلىندە قالۋى كەرەك ەدى.
قالقامان ەلدەن بەزىپ، ءوزىن كورسەتتى. ونى ەلدەن ەشكىم قۋعان جوق. ول وكپەلەسە تەك كوكەنايعا عانا وكپەلەۋى كەرەك ەدى. ەلدە ءجۇرىپ كوكەنايعا قارسى كۇش كوسەتۋى كەرەك ەدى. مامىردى شىن جۇرەگىمەن سۇيەتىنىن، ءوزىنىڭ ادال ماحاببات يەسى ەكەنىن دالەلدەپ، ءوزى ءۇشىن ءولىپ كەتكەن مامىرعا ۇمىتىلماستاي ەتىپ ەسكەرتكىش مۇنارا ورناتۋى كەرەك ەدى. مىسالى ايشا بيبىگە ەسكەرتكىش ورناتقان قاراحان باتىر سياقتى. سوندىقتان ونىڭ ەلدەن كەتكەنى دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن.
ءمۇعالىم: ءيا، بالالار ءارقايسىڭ ءوز پىكىرلەرىڭدى دالەلدەپ ايتىپ شىقتىڭدار. قالقامان مەن مامىردىڭ قوسىلۋى دۇرىس، تەرىس دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن. ول زامان ايەل زاتىن قور ەتكەن، بۇعاۋدا ۇستاپ، مالعا ساتقان زامان، سوندىقتان ەركىندىككە ۇمتىلعان قالقامان مامىر جۇرەك قالاۋىن ماقسات ەتە بىلگەن، ادال ماحابباتقا جۇگىندىرە بىلگەن. شاكارىمنىڭ دا ماقساتى سول. ول دا ءوز زامانىنىڭ قاتاڭ قاعيداسىنا نارازى، قارسى.
ال، كوكەناي بەينەسىنە كەلەتىن بولساق، ءوز زامانىنىڭ زاڭىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن، ودان باسقا ءبىلىمى جوق دوڭايبات ەل اعاسى. شاش ال دەسە باس الاتىن قاتال، قاتىگەز. ەجەلدەن كەلە جاتقان اتا - بابا ءداستۇرىن بۇزدى دەپ جازىقسىز مامىردى قۇرباندىققا شالدى. ەگەر كوكەنايدىڭ ەڭ قۇرماسا ءدىني ساۋاتى بولسا، ادام قانىن موينىنا جۇكتەمەس ەدى، ادام قانىنىڭ سالماعىن بىلەر ەدى.
ال قالقاماننىڭ ەلىنە وكپەلەپ كەتۋى دۇرىس دەپ جاتىرمىز، ال شىنايى ماحاببات تۇرعىسىنان قاراساق، ەل ىشىندە قالىپ مامىردىڭ باسىنا ۇمىتىلماستاي ەسكەرتكىش قويسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى - اۋ.
نە دەسەك تە ەكى توپتىڭ دا ناقتى جاۋاپتارىنا مەن ىرزامىن. باستى ماقسات - قالقامان – مامىر وقيعاسىنان عيبرات الۋ.
مىنا رەبۋستى شەشسەك، ماقال شىعادى
ساباقتان الار ءتالىمىمىز:
« اتا سالتتان اتتاۋعا بولماس،
جۇرەك قالاۋىن تاستاۋعا بولماس».
وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ.
ءۇي تاپسىرماسى: ءى-توپقا شىعارما «ەگەر مەن قالقامان بولسام...»
ءىى توپقا جىرعا كومپوزيسيالىق تالداۋ جاساۋ
ءىىى توپقا جىرداعى جاعىمسىز، جاعىمدى كەيىپكەرلەرگە مىنەزدەمە جازىپ كەلۋ
ساباقتىڭ سوڭىندا شاكارىمنىڭ «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك» ءانىن ورىنداۋمەن اياقتالادى.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: راسيونال بولشەكتەردى قوسۋ جانە ازايتۋ
