ادەت قۇشاعىندا
I
ءابىلبايدىڭ ءۇيى ابىر-سابىر بولدى دا قالدى: ابەكەڭنىڭ ءوزى تۇرىپ ءتور الدىنداعى تەرى كورپەسىن سىلكىپ سالدى. قاتىنى جامال ەسىك جاقتاعى شىلاپشىن-قۇمانىن، اياق-تاباعىن جيناستىردى. قىزى ساقىپ شاعىردان بۋعان قاۋقيعان سىپىرعىشپەن ءۇيدىڭ ءىشىن سىپىرا باستادى. ءۇي ءىشىنىڭ ازىرلىگى بىتەر-بىتپەستە قامشىسىن سۇيرەتىپ شوقشا ساقالدى، قاراتورى جىگىت ۇيگە كىرىپ كەلدى. بۇل — بايبول ەدى.
ابەكەڭ دە، قاتىنى دا جالپىلداپ اماندىق سۇراپ جاتىر. ساقىپ ايەل بالا عوي، يا وتىرارىن، يا سىپىرارىن بىلمەي سىپىرعىشتى ۇستاعان كۇيى اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى.
— كەلىن-كەپشىكتىڭ دەنى ساۋ ما؟ — دەپ ابەكەڭ اماندىق سۇراۋدى ۇزاتا بەردى.
— ەكى قابات دەپ ەدى، ءازىر بوسانعان جوق پا؟ — دەپ جامال دا قوسارلانىپ قالمايدى.
بايبول ماڭىزدى كىسى سەكىلدەنىپ، العاشقى ازىردە «شۇكىر» دەپ ەرىن جىبىرلاتۋدان الىسقا بارمايدى. بەلىندەگى بەلبەۋىن شەشىپ جەرگە قويايىن دەپ ەدى، ابەكەڭ جالما-جان الا سالىپ، جۇكتىڭ ۇستىنە قويدى. اياعىن كوسىلىپ جىبەرىپ قالتاسىنداعى بىلعارى ساۋىتتى الدىنا قويىپ ماحوركادان شىلىم وراي باستادى. شىلىمدى تارتىپ ارقاسىن جۇككە تىرەي وتىرعان سوڭ كوزى بىردەن ساقىپقا ءتۇستى.
ساقىپ اجار جاعىنان ءبىرسىپىرا قىزدىڭ ءتاۋىرى ەدى، ورتا بويلى، اققۇبا كەلگەن، تالدىرماش قانا. كىسىگە تۋرا قارامايدى. جاسى ون بەس-ون التىنىڭ شاماسىندا. ءبىراق جاسى جاس بولعانمەن ۇيالشاق ەكەنى كورىنىپ تۇر؛ بايبول قاراعاندا ساقىپ قىپ-قىزىل بولىپ تومەن قاراپ كەتتى. ۇيالىپ قىزارعانى، سىزىلىپ تومەن قاراعانى ءبىر ءتۇرلى جاراسىپ تۇرعان سەكىلدى ەدى.
— قاتىن، تۇر، مال الدىر، — دەپ ابەكەڭ جامالدى جۇمسادى.
مالدى جامال بارىپ اكەلمەيدى عوي. ابەكەڭنىڭ بۇل جۇمساۋى — مال سوياتىندىعىن قوناققا ءبىلدىرۋ ءۇشىن سەكىلدى ەدى.
اشەيىندە قالاي بولسا سولاي جۇرەتىن جامال بۇل جولى سىزىلعان سەكىلدى بولىپ، ماڭايىنداعى ءشوپتى قولىمەن تەرىپ، وت باسىنا لاقتىرىپ، ماڭىزدانىپ ەسىككە باردى. تومەن قاراپ ۇيالىپ، سىزىلىپ تۇرعان ساقىپقا:
— قاراعىم، سۋ تاسى، اكەڭ قوناق جانىندا وتىرسىن، مەن مال الدىرايىن، — دەدى.
جامالدىڭ بۇل سوزىنەن «بايىمنان سۇراماي-اق قانداي توقتىنى سوياتىندى بىلەم» دەگەن ماعىنا اڭعارارلىق ەدى، ءبىراق ول قالپىندا تۇرا المادى، دالادا كىشكەنە تۇردى دا ەسىككە كەلىپ:
— ءاي، مۇندا كەلىپ كەتەسىڭ بە؟ — دەدى.
بۇل — «قانداي توقتىنى سويدىراتىنىڭدى مەن قايدان بىلەيىن، ءوزىڭ الدىرسايشى» دەگەنى ەدى. ابەكەڭ تىسقا شىعىپ، قولى بوس جاقىنبايدى شاقىرتىپ الىپ، توقتىعا جۇمسادى. جامال جەروشاعىنىڭ كۇلىن ارشىپ تەزەگىن قالاي باستادى. ساقىپ ەكى شەلەكپەن ەرسىلى-قارسىلى قۇدىققا قاتىناپ، سۋ تاسىدى. ۇزاماي توقتى دا سويىلىپ، ۇيتكەن باستىڭ، سيراقتىڭ ءيىسى مۇرىندى جارا باستادى.
***
بايبول وسى ەلدەگى ەپتى جىگىتتەردىڭ ءبىرى. ازىراق ورىسشا وقىعانى دا بار. ونى-مۇنى كورىپ ىسىلعان جىگىت. ءبىراق ەل اراسىندا ءقادىرى شامالى. سوزىندە تۇرلاۋ، ىسىندە بەرەكە جوق. ءوز قۇلقىنى ءۇشىن نەنى بولسا دا ساتىپ كەتە بەرەتىن جىگىت. دۇرىستىقتان كورى «بارماق باسى بايدى» سۇيەتىن قالپى بار. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ-بىلىپ وتىرعان سوڭ ەلدىڭ قانى ۇيىمايدى. ايتسە دە بىرەر ءىستى بولىپ قالعاندار، نە قىلارعا بىلمەي ساسقاندار بايبولدى ىزدەپ تابۋدان تايسالمايدى. ويتكەنى بايبول ورىسشا بىلگەننىڭ ۇستىنە ۋەزدە تۇرعان اكىمدەردىڭ كەيبىرەۋىمەن جاقىندىعى بار ەكەن دەگەن سىبىس بار. «سوت مەكەمەسىندە وتىرعان ءبىر ازاماتپەن اكەي-ۇكەي ولجانى ءبولىسىپ الادى ەكەن»، — دەگەن لاقاپ ەلگە كوپتەن تاراعان. سوندىقتان، اسىرەسە سوتتى بولعان ادامدار بايبولدى ىزدەيدى.
بيىل جوق جەردەن ابەكەڭ سوتتى بولدى. «قۇدايدان سۇراپ العان» جالعىز قىزىن كەرەي تاجەن دەگەنگە قۇدا بولىپ بەرىپ ەدى، الدەكىم گازەتكە جازىپ، سوت شاقىرىپ جاۋاپ الدى. جازالى بولاتىن ءتۇرىن بايقاعان سوڭ، ابەكەڭ شاۋىپ بايبولعا بارعان. تاجەننەن كيىتكە مىنگەن قۇلا اتتى بەرىپ، ءىسىن جاپتىرماقشى بولعان.
مىنە، سودان بەرى ابەكەڭ بايبولدى جانىڭداي كورەدى.
بايبول تۋرالى بۇرىننان ايتىلىپ جۇرگەن وسەكتىڭ ءبارىن دە وتىرىككە شىعارادى:
«كۇندەگەندەردىڭ ايتىپ جۇرگەن وسەگى عوي. التىننىڭ قولدا باردا ءقادىرى جوق بولعانمەن، ورىس تورەلەرىنە ءقادىرى بار كورىنەدى؛ سوتتىڭ باستىعى ۇشىپ تۇرىپ قولىن الدى»، — دەپ ابەكەڭ اسپانعا شىعارا ماقتايدى.
ابەكەندى جوق جەردەن قۇتقارىپ جىبەرگەن سوڭ، بۇل اۋىلدىڭ باسقا ادامدارى دا بايبولعا كوزقاراستى وزگەرتە باستاپ ەدى، بۇل اۋىل تۇگىل دۇشپان بولىپ سىرتتان جامانداپ جۇرەتىن كىسىلەر دە، بايبولعا بەتپە-بەت كەلگەندە، جايدارى سويلەسىپ، ويىندا نە بارىن سەزدىرمەۋگە تىرىساتىن ەدى. وعان سەبەپ: بىرەر جۇمىسقا كەرەك بولىپ قالار دەپ ءبىر ويلاسا، ەكىنشى جاعىنان «قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق» دەگەندەي، جوقتان پالە تاۋىپ باسىمىزدى سوتقا بايلار دەپ ويلايتىن ەدى.
كەشكى سالقىندا، كولەڭكەگە توسەلگەن كىلەمنىڭ ۇستىندە، شىنتاعىندا جاستىق، بايبول جاتىر. اۋىل ادامدارىنىڭ ءبارى القا-قوتان وتىرىپ ءسوز تىڭداپ وتىر. ابەكەڭ بايەك بولىپ بايبول سويلەگەن سايىن «سولاي، سولاي» دەپ قويادى. جۇرت تىڭداعان سايىن بايبول ءسوزدى ورلەتتى، ومىرىنە گازەت وقىماسا دا «گەرماندا پالەن بولىپ جاتىر، قىتايدا تولەن بولىپ جاتىر...» — دەپ، بولۋى مۇمكىن ەمەس اڭگىمەلەردى دە جىبەرىپ جاتىر. ەل جايى وزىنە ءمالىم، مىناۋى تەرىس دەيتىن ادام جوق ەكەنىن بىلەدى، سونان سوڭ نەسىنە تايىنسىن.
ءبىر كەزدە باسىن كوتەرىپ الىپ، جۇمىق كوزىن بۇرىنعىدان گورى دە قىسا ءتۇسىپ، مۇرتىنىڭ جەبەسىن قولىمەن بىرەر بۇراپ قويىپ، جانىنداعى شالعا:
— قارت! بۇل سۇراپ وتىرعانىڭىز ۇكىمەتتىڭ سىرى عوي، مۇنى بىلسەك تە ءبىز اشىپ ايتا المايمىز. ەگەر ايتساق ول جۇرتقا جاريالانىپ كەتسە، قىلمىس زاڭىنىڭ 232-233 ستاتياسىمەن سوتقا تارتىلامىز، — دەدى.
جانىنداعى شال دا، باسقا وتىرعاندار دا «سوتقا» دەگەن ءسوزدى ەسىتكەن سوڭ ءۇرپيىسىپ قالدى.
— ءاي، سوكە-اۋ، قايداعى ءسوزدى قوزعايسىڭ-اۋ، سوندايدىڭ نە كەرەگى بار، — دەپ ابەكەڭ كەيىپ قالدى.
شال ازىراق اپالاقتاسا دا:
— مەن ايتسام، بايبولدى ءوزىمسىنىپ ايتىپ وتىرمىن، باسقا ادامنىڭ الدىندا اۋزىمدى اشام با ەكەن؟ — دەپ، جۇباۋراتقان بولدى.
شىنىندا شالدىڭ سۇراعانى، قىلمىستى ءىس ەمەس ەدى، شال — بىلتىرعى بولىس بولاتىن كۇرلەۋىتتىڭ ءبىر جولسىز ءىسىن ايتىپ ەدى، كۇرلەۋىت سول اۋىلداعى ىزىڭباي دەگەندىكىنە ءتۇسىپ وتىرسا، ىزىڭباي قاۋقىلداپ سويلەپ وتىرىپ، ءبىر رەتتە: «وسى، بولىس شىراعىم، ۇكىمەت باسىنا وتىرعاندا بىتىرگەندەرىڭ قايدا؟ توۆار ءالى ارزانداعان جوق، نالوك كوپ. ەڭ ارعىسى تەمىر جولدارىڭ دا باياعى نيكولايدىڭ سالعان جولى. سەبەپ بولعاندا ىستەگەن ءبىر ، ىستەرىڭ جوق...» دەيدى. كۇرلەۋىت ابدەن تىڭداپ بولىپ، سومكەسىنەن قاعاز الىپ، شالعا پروتوكول ىستەي باستايدى. الپىسقا كەلگەن شالدى تۇرمەگە جىبەرۋ وڭاي ما؟ اۋىلى بولىپ جالىنىپ، ازداپ ايىپ بەرىپ، شالدى زورعا قۇتقارىپ الادى... مىنە، وسىنى ايتىپ كەلىپ، بايبولعا باسقا ادامنىڭ بۇرا باسقانىن ۇكىمەت كورگىش-اق، ءىس باسىنداعىلاردىڭ بۇزىقتىعىن ۇكىمەت تەرگەي مە، الدە باسا توقىپ جۇرە بەرە مە؟! كۇرلەۋىتتىڭ بىلتىرعى بىزگە ىستەگەنى قيانات-اق قوي... — دەپ سۇراۋ قويىپ ەدى. بۇل سۇراۋ بايبولعا اۋىر سوقتى. ءىس باسىنداعى ادامدار دا سوتقا تارتىلدى دەسە، ءوزىنىڭ تولىپ جاتقان قىلمىسىن اشىپ، جۇرتتىڭ جابىلىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان، ءبۇل سوزگە جۇرتتىڭ اۋىزىن ءۇيىر قىلمايىن دەگەن ويمەن، «ۇكىمەتتىڭ سىرى» دەپ شوشىندىرىپ، جاتقانى ەدى. قىلمىس زاڭىنىڭ باسقا ستاتياسىن بىلمەسە دە، قالىڭ مال تۋرالى سوتتى بولعاندارعا جەڭگە بولىپ ءجۇرىپ قۇلاعىنا شالىنعان 232 ستاتيانى شالدىڭ الدىنا تارتىپ، ونداي ءسوزدى ەكىنشىلەي قوزعامايتىن قىلىپ قويدى. ستاتيانى ايتقان سوڭ قورىقپايتىن ەل مە، ءبارى دە جىم بولدى. «جۇرتتىڭ ءسوزى شىعار، مىناۋىڭ وڭاي جاۋ ەمەس، قاي-قايداعى ستاتيانى بىلەدى عوي»، — دەپ، تىڭداعاندار قاناعات قىلعان سەكىلدەندى.
* * *
توقتى جەلىنىپ، ءۇيدىڭ جاتقانىنا ەداۋىر ۋاقىت بولعان. ابەكەڭ كۇندەگى قورىلداۋىنا سالىپ ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ جاتىر! جامال دا ۇيىقتاعان ءتارىزدى. ۇيىقتاماعان ساقىپ پەن بايبول. ساقىپ بايبولدىڭ ۇيىقتاماعانىن سەزىپ جاتىر، بايبول ساقىپتىڭ ۇيىقتاماعانىن سەزىپ جاتىر. كەيدە ءبىرىن-بىرى اڭدىپ جاتقان سەكىلدى. اسىرەسە ساقىپ تىنىشسىزدانادى. بۇرىن-سوندى باسىنا كەلمەگەن ويلار كەلىپ جاتىر. وعان سەبەپ بايبولدىڭ وسى ۇيگە كىرگەننەن تەسىلە قاراعاندىعى؛ ۇيدە ادام جوقتا ساقىپ باقىراش الام دەپ كىرگەندە بايبولدىڭ جىميىپ كۇلىپ، «قارىنداسىم، وتىر، اڭگىمەلەسەيىك...» دەگەندىگى... تاعى سونداي تولىپ جاتقان قالپى ساقىپتى ءتۇرلى ويعا ءتۇسىرىپ، ۇيقى بەرمەي جاتىر.
ساقىپ بالالىق ءداۋىردى، جاستىق شاقتان بەرى ماقسات قىلعان جايلاردى ويلادى. ەسى كىرگەننەن بەرى ءوزىنىڭ سەزۋىمەن، ءبىر جاعىنان جەڭگەلەرىنىڭ ايتۋىمەن — جاقسى، باي كۇيەۋگە ءتيۋدى ارمان قىلاتىن. ول ارمانىنىڭ ورىنعا كەلەتىن-كەلمەيتىنىنە كوزى جەتپەيدى. ويتكەنى ساقىپتىڭ تۇسىنۋىنشە، ايەل بالا اتا-انانىڭ ساتاتىن مالى ەسەبىندە، كىمگە بەرسە سوعان بارۋ كەرەك. اتا-انا قۇدايدىڭ جازعان جەرىنە بەرەدى. وندايدىڭ جازعانىنان ارتىق ەش نارسە بولمايدى دەپ ويلايدى. بيىل تاجەن بالاسىنا ايتتىرعاندا، ساقىپ جۇرەگىن جەپ جۇرگەن ارمانى ورىندالماي قالدى دەپ ءتۇڭىلىپ ەدى؛ تاجەننىڭ بالاسى اقساق ەكەن. ءبىراق، جوق جەردەن سەبەپ بولىپ، ازىرىنشە ايرىلعان سەكىلدى بولىپ وتىر. اكە-شەشەسى تاجەننەن ايرىلعاندىققا رەنجيدى. گازەتكە جازىپ، سوتقا ءبىلدىرۋشىنىڭ كىم ەكەنىن بىلسە، جۇلىپ جەگەندەي بولادى. ساقىپ بۇعان قالاي قاراۋ كەرەك؟ اكە-شەشەسىمەن قوسىلىپ گازەتكە جازۋشىمەن بۇل دا قاس بولۋ كەرەك پە؟ شىنىندا گازەتكە جازىپ جۇرگەن كىم ەكەن؟ سونىڭ جازعانىنىڭ ارقاسىندا ساقىپ تاجەننىڭ اقساق بالاسىنان قۇتىلعالى وتىرعان جوق پا؟! ولاي بولسا گازەتكە جازۋشى ساقىپپەن دوستىق ويلاعان كىسى بولۋ كەرەك. سول كىسى ءالى دە بولسا ساقىپتىڭ ارمانىنا جەتۋىنە جاردەمدەسپەس پە ەدى؟ الدە، سول گازەتكە جازۋشىنىڭ ءوزى — سۇلۋ، باي جىگىت پە ەكەن؟! ساقىپقا عاشىق بولىپ تاجەننەن ايىرىپ الۋ ءۇشىن جازدى ما ەكەن؟! بولۋى دا مۇمكىن-اۋ! ايتپەسە بەتالدى بىرەۋدىڭ قىزىنىڭ ساتىلعاندىعىندا سىرتقى ادامنىڭ نە جۇمىسى بار؟!
ساقىپ ويلاي كەلگەندە، سول گازەتكە جازۋشىنى ءوزىنىڭ جارى دەپ تانىعىسى دا كەلەدى. «ورتا بويلى كەلگەن، سۇلۋ، مۇرتتى جىگىت بولسا!» دەيدى. مۇرت ويىنا تۇسكەندە بايبول كوزىنە ەلەستەدى. «ءباتىر-اۋ، بۇل نەگە ۇيىقتاماي جاتىر؟ الدە بىردەمە ويلاپ جاتىر ما ەكەن؟ قوي، جىندانىپ پا، قىرىقتان اسقان قاتىنى بار، قارتايىپ قالعان ادام قىزعا قىزىعۋشى ما ەدى؟!»دەيدى.
ابەكەڭ قورىلدايدى، جامال ىڭىرانىپ، اۋناي ءتۇسىپ قاسىنادى... ءۇي ءىشى مەڭىرەۋ قاراڭعىلىق. ەسىك ءتۇرۋلى. سىقىرلاۋىقتىڭ شىتىرمانىنىڭ اراسىنان الدەقايدا كوز ۇشىندا ءبىر جارىق جۇلدىز كورىنەدى، ساقىپتىڭ كوزىنە تۇپ-تۋرا تۇسەدى. جىمىڭ-جىمىڭ ەتكەن سەكىلدەنەدى. الدە بۇل ساقىپتىڭ باقىت جۇلدىزى ما؟ بۇگىن تۋعانى نەسى؟ ساقىپ بۇل ۋاقىتقا دەيىن باقىتسىز بولىپ كەلىپ، بۇگىن عانا باقىتتى بولماقشى ما؟! بۇگىن باقىتتى بولۋىنىڭ سەبەبى نە؟! جۇرەك نەگە القىنادى؟!
كورپەسى جىبىر ەتكەندەي بولدى. سۋىق بىردەمە قولىنا جاقىندادى... ساقىپ شوشىپ كەتىپ، مىسىق پا ەكەن دەپ «بىرش» دەدى... ادام ەكەن، قولىن ۇستادى.
— قورىقپا، قارىنداسىم! — دەدى.
بايبول ەكەن!.. جاقىندادى... قولىن و جەر، بۇ جەرگە جۇگىرتە باستادى. بايبولدىڭ بىتتيعان تىربىق قولى ساقىپتىڭ دەنەسىنە تىكەندەي قادالدى. ساقىپ قالتىراپ كەتتى. نە قىلارىن بىلمەي ساستى. باسى اينالعانداي بولدى. مىسىق پا، الدە يت پە، بىردەمە بەتىن جالاعان سەكىلدەندى. بۇرتىك-بۇرتىك بىردەمە بەتىنە قادالىپ بارادى... ساقىپ ىشقىنىپ كەتىپ، بار داۋىسىمەن:
— اجە! — دەدى.
— ءاۋ، قاراعىم، ءاۋ! — دەپ جامال باسىن كوتەرىپ الدى...
بايبول بۇرىنعى ادەتىن ىستەپ، كونبەي قايتەر دەيسىڭ دەپ، ساقىپتى قۇشاعىنا الىپ، ايمالاپ ءسۇيىپ جاتىر ەدى، كەنەت شىققان داۋىس مۇنىڭ دا زارەسىن الدى، توسەگىنە قاراي قارعىدى.
* * *
تۇندەگى بولعان وقيعانى ساقىپتىڭ وزىنەن باسقا سەزگەن ادام جوق. اجەلەگەن داۋىسىنا جامال ويانسا دا، نە ەكەنىن اشىپ بىلمەي، ۇيقىلى كوزىمەن بىر-ەكى رەت «قاراعىم، قاراعىم» دەپ قايتادان ۇيىقتاپ قالىپ ەدى.
ۇزاقتى تۇنگە ساقىپ ۇيىقتاعان جوق. بايبولدىڭ بۇل ءىسىنىڭ نە ەكەنىن، ءوزىنىڭ قورقىپ ايقايلاعانىنىڭ ءجون، ءجون ەمەسىن ايىرىپ بىلە المادى. قىز بەن جىگىتتىڭ ويناپ-كۇلۋى، ەرلى-بايلى بولۋ سەكىلدى جۇمىستى ساقىپ تاجىريبە قىلىپ كورمەسە دە، جەڭگەسى ناعيمانىڭ ايتۋىنان ازىراق سەزەدى. ناعيمانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سۇيگەن جىگىت كەلگەندە ايەلدىڭ بويى ەرىپ كەتپەكشى، بايبول كەلگەندە ساقىپ كىرپىك شەشەندەي جيىرىلدى. مۇنىڭ سەبەبى، ءوزى قاتار قىزدار بىرتىندەپ كۇيەۋگە شىعىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى دە ۇيىندە جۇرگەندە ەشكىمدى سۇيگەن ەمەس. ءبىراق، بايعا تيگەن سوڭ، سۇيگەن-سۇيمەگەنى بەلگىسىز، ءبارىنىڭ دە ءۇنى وشەدى. ساقىپ تا سونداي قىزدىڭ ءبىرى. ءازىر ەشكىمدى سۇيگەن جوق. وسى كۇيىندە بىرەۋگە بەرسە ەرىكسىز سۇيمەكشى؟! ماسەلەن بايبولعا بەرسە؟!
بايبول ەسكە تۇسكەندە تۇلا بويى شىمىرلاپ كەتەدى. جان شوشىتارلىق ءبىر سۋىق نارسە دەنەگە جابىسقان سەكىلدى بولادى. تىكەنەك سياقتى بۇرتىكتەر دەنەسىنە اياۋسىز كىرىپ، قان سورعىش جىلان موينىنان وراپ الىپ قىلعىندىرعانداي بولادى. قىسىلعاننان ساقىپتىڭ ماڭدايىنان تەر بۇرشاق-بۇرشاق اعادى.
شاي قۇيىپ وتىرىپ ساقىپ كوزىنىڭ استىمەن بايبولعا قارادى. تۇندەگى ىسىنە ۇيالاتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدى. ءبىراق بايبولدان ونداي ءپىشىن كورە المادى. بۇرىن قانداي بولسا، سونداي، بەتىنەن تۇگى شىعىپ قىزارا ءبورتىپ وتىر؛ ەش نارسە كورمەگەن، بىلمەگەن ادام سەكىلدى. قايتا بايبولدىڭ ءجۇز جانبايتىندىعىنا ساقىپ ۇيالدى. ىشىنەن «ۇياتسىز، بەتسىز» ەكەن دەپ ويلادى. «ەركەك بىتكەننىڭ ءبارى وسىنداي بولا ما ەكەن؟» دەگەن وي ءبىر جاعىنان باس كوتەردى. «شىنىندا ەركەك بىتكەننىڭ ءبارى سولاي بولاتىن شىعار-اۋ! مىناۋ بايبول جاسى قىرىقتان اسىپ كەتكەن، وزىنشە ەلگە باس بولام دەپ جۇرگەن جىگىت، ساقىپتار مۇنىڭ بالاسىمەن شامالاس دەرلىك. ءسويتىپ وتىرىپ ۇيالماي ءسوز ايتىپ وتىر!..»
بايبولعا قاراعان سايىن ساقىپتىڭ بويى تۇرشىگەدى. بايبول ساقىپقا جان الاتىن ازىرەيىل سەكىلدى كورىنەدى. «ۇيدەن تەزىرەك كەتسە ەكەن!» دەپ تىلەۋگە اينالدى. اكەسى اڭگىمەگە جۇباۋراتسا، شەشەسى جاعىنىپ ءسوز ايتسا، ساقىپ ولاردى كوزىمەن اتىپ جىبەرە جازدايدى.
بايبول جۇرەتىن بولدى. ابەكەڭ تىسقا شىعىپ اتىن دايىنداتتى. جامال اياق-تاباعىن دالاعا شىعارىپ، ساماۋرىننان قالعان سۋمەن جۋا باستادى. ساقىپ سەزگەن دە جوق، ۇيدە بايبولمەن وڭاشا قالعان ەكەن.
— قارىنداسىم، تارتقان سىيىڭىز ەستەن قالماس، — دەگەندە ۇيقىدان شوشىپ ويانعانداي ساقىپ سەلك ەتتى. جالما-جان تۇرىپ كەتۋگە اينالدى.
ماحوركاسىنىڭ ءتۇتىنىن اۋزىنان بۇرقىراتىپ وتىرىپ، بايبول ميىعىنان كۇلدى.
«قانشا قاشار ەكەنسىڭ، ءبىر تۇتىلارسىڭ، سەنى توقالدىققا الماسام بايبول اتىم قۇرىسىن!» — دەدى.
II
قاراتومار باسىنداعى قالىڭ اۋىلدىڭ سىرت جاعىنداعى بەلەستە ەكى جىگىت سويلەسىپ وتىر. بىرەۋى ءتورتباق كەلگەن، مۇرتى كورىنەر-كورىنبەس، ادىراق كوزدىلەۋ كەلگەن قارا جىگىت. بۇل وسى اۋىلداعى مەكتەپ ءمۇعالىمى قاسەن ەدى؛ ەكىنشىسى ۇزىن بويلى، ارىق قارا سۇر جىگىت. شىن اتى عابدوللا، ەل جاقسى كورگەندىكتەن بە، ايتەۋىر عابدوللانى وزگەرتىپ «قاپان» دەپ ات قويعان. قاپان بۇل ەلدەگى جىگىتتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتىرىسى. ازىراق جازۋ تانيدى. اۋىلداعى مەكتەپ اشىلعالى مۇعالىممەن ارالاسىپ... گازەتىن وقيتىن بولعان، ءبىراق شارۋاعا قىرى جوق جىگىت، جانە ۇيىندە سەنەرى بار، كۇندىز-تۇنى تالماي جۇمىس ىستەيتىن وگىزدەي سۇزەگەن ءبىر ءىنىسى بار. بىر-ەكى قاراسىنا شەپتى دە ءىنىسى شابادى. از عانا ەگىن-تارانىن دا ءىنىسى جيادى. سوندىقتان قاپان جۇمىستان شىعىپ، سال بولىڭقىراپ كەتكەن. قولى بوس جىگىتتىڭ ءوزى سياقتى بوس جۇرگەن ادامدى اينالدىراتىن ادەتى عوي، ءمۇعالىمدى قىرعا الىپ شىعىپ، كور-جەردى اڭگىمە قىلىپ جاتقاندارى ەدى.
كۇز. كەش بولسا تىمىرىق اياز تارتىپ، قىراۋ تۇسەدى. بۇگىن دە تىمىرسىقتانىپ تۇر. جەلدىڭ لەبى بەجە ىزعىرىق سەكىلدەنىپ تيەدى. اي قاراشى، اۋىل قارا شوعىرلانىپ، اراسىنداعى مال، ادامدار كورىنەر-كورىنبەس بولىپ تۇر. بىرەن-ساران جەر وشاققا جاققان وتتىڭ ساۋلەسى جىلتىلداپ، ەرسىلى-قارسىلى كەسىپ وتكەن ادامدار كورىنىپ قالادى.
— سولاي دەسەيشى، قاپان، دەپ ءمۇعالىم شىنتاقتاپ جاتتى.
— مەن ەستىگەن-بىلگەنىمدى ايتتىم عوي، ەندى سەن ايتسايشى.
— مەن نەمدى ايتايىن. ءبىز بوزبالاشىلىقتان تازامىز. بىلتىرعى، وسى اۋىلدان كەتكەلى دامىل كورگەنىم جوق، اكەم جارىمجان، ۇيدە جۇمىس قىلاتىن ادام جوق بولعان سوڭ سوقا ايدادىم. جاز ەكى كورىستە بولدىم. ودان كەلىپ تاعى شوپكە، ەگىنگە ءتۇستىم. مەنىڭ بىتىرگەنىم وسى.
— كورىس دەمەكشى، سول كورىستەرىڭە ءبىزدى الار ما ەدى؟
— وقيمىن دەسەڭ ساعان كورىس تابىلادى عوي. ءالى جاپ-جاسسىڭ، جۇمىستان قولىڭ بوس. وقىپ كەتۋىڭە دۇرىس-اق قوي.
قاپان كۇلدى.
— ءوزىڭ سوزىندە تۇرمايسىڭ عوي، جاڭا عانا اۋىلناي بول، ەل جۇمىسىن اتقارۋعا كىرىس دەپ ەدىڭ، ەندى وقى دەيسىڭ.
— بايعۇس-اۋ، ەل جۇمىسىن اتقارۋ ءۇشىن دە وقۋ كەرەك قوي. ءقازىر سەن نە بىلەسىڭ؟ بىرەر جىل وقىپ الساڭ ەداۋىر اشىلىپ، ىسكە قارايتىن ادام بولار ەدىڭ...
اۋىل جاقتان شاڭ-شۇڭ داۋىس شىقتى. قاسەن دە، قاپان دا قۇلاقتارىن سالىپ تىڭداي قالدى. اۋىلدىڭ ار جاق شەتىندە: «ەلدىم، ءولدىم» دەگەن ءبىر ايەلدىڭ داۋسى ەستىلدى. الدەكىمدەر اراشالاپ، بىرەۋى «ءدۇزى قارا» دەپ ايەلگە شاپتىققانداي بولدى، قاپان ءبىراز تىڭداپ تۇرعاننان كەيىن:
— بۇل ۇرىستى مەن ءبىلدىم. ىرىسبايدىڭ ۇيىنەن شىعىپ جاتىر، — دەدى.
ىرىسباي وسى اۋىلداعى بايشىكەشتىڭ ءبىرى. بۇرىنعى قاتىنى بالا تاپپايدى دەپ، وتكەن جىلى جۇماباي دەگەن كەدەيدىڭ سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان قاتىنىن توقالدىققا ازعىرىپ العان. توقالدىڭ اتى ماليكە. جاسى جيىرمادان جاڭا عانا اسقان. ماليكە ىرىسبايعا ءوز ريزالىعىمەن كەلگەن سەكىلدى بولدى. ويتكەنى وتكەن جىلى ىرىسباي ماليكەنى العاندا، «توقال الىپ وتىر» دەپ قاسەن گازەتكە جازىپ ەدى، ميليسيا كەلىپ جاۋاپ العاندا، بۇرىنعى كششىنى: «ءوز ريزالىعىممەن ايرىلدىم»، — دەپ، ماليكە: «ريزا بولىپ ءتيدىم، مەنىڭ ەشبىر مۇڭىم جوق»، — دەپ قايىرىپتى، ءقادىرىن ادام جىبەرىپ، «مىنا ميليسيا كەلىپ وتىر. ماليكە مۇڭىن جاسىرماي ايتسىن» دەگەندە، ماليكە «سۇيگەن بايىما ءتيدىم، مەنىڭ ەشبىر مۇڭىم جوق»، دەپ قايىرىپتى. ءقادىرىن بىلمەيتىن ادامعا بولىسامىن دەپ ۇياتقا قالعان سوڭ، قاسەن سودان بەرى ماليكەنى جەك كورەتىن سەكىلدى ەدى.
— ءولدىم دەپ جاتقان ماليكە مە؟ — دەدى.
— يا، سول.
— بايعۇسقا وبال بولدى-اۋ!
قاپان اشىنىپ سويلەدى.
— سول ءيتتىڭ نەسىن ايايسىڭ، وزىنە-وزى تىلەپ الىپ وتىر. ادام بولىپ سوزگە تۇسىنسە بىلتىر سەن ميليسيا الدىراتىنىڭدا ىرىسبايدان ايرىلىپ شىعار ەدى-اۋ، ەندى وبالى جوق، جانى شىقسىن، — دەدى.
ماليكەنىڭ ىرىسبايعا نەلىكتەن تيگەنى، ميليسيا كەلگەندە اعاسىنىڭ، ەل قۋلارىنىڭ اۋىزدىقتاۋىمەن بوي تەجەپ قالعانى بەرى دە قاپانعا جاسىرىن ەدى. قاپان قانشا ويلاسا دا سەبەبىن بىلە الماي، پالەنىڭ ءبارىن ماليكەگە جۇكتەيتىن ەدى. قاسەن بۇل تۋرالى بىتكەنىن، ەسىتكەنىن قاپانعا بەينەلەپ ءتۇسىندىردى. ماليكەگە رەنجىپ وتىرسا دا مىناداي سەبەپتەرىن كورىپ وتىرعاندا ايايتىندىعىن ءبىلدىردى.
— دۇنيە پالەنىڭ ءبارى سەندەردە عوي، — دەدى قاپان.
— نەگە؟
— ايەلگە بوستاندىق دەپ زاكون شىعارىپ ءبۇلدىرىپ جۇرگەن سەندەر ەمەس پە؟ بوستاندىقتى ارقاعا تاڭىپ كەدەي بىتكەننىڭ قاتىنى جەلىگىپ بولدى. بايى بىرەر قاتتى ءسوز ايتسا، يا بىرەر كۇن تاماعى اش بولسا، «مەن كەتەم» دەپ تۇرا كەلەدى. ايەل بوستاندىعىنان كەدەيدىڭ كورگەن پايداسى از، بايلار پايدا كورىپ وتىر. بۇرىن جالعىز قاتىنمەن جۇرگەندەردىڭ كوبى وسى كۇنى قاتىننىڭ سانىن ەكى-ۇشكە جەتكىزدى. ايەلگە بوستاندىق تۋعان ەكەن دەپ قالىڭ مال توقتاپ تۇر ما؟ سۇيگەنىن قالىڭسىز الىپ وتىرعان كەدەيدى كورگەنىڭ بار ما؟! مىنە، زاكون شىعاراردا وسىنىڭ ءبارىن ويلاۋ كەرەك ەدى.
قاسەن باسىن كوتەرىپ وتىرىپ، بەينەلەپ تۇسىندىرۋگە اينالدى. ەل اراسىندا ايەل بوستاندىعىن قاتە ءتۇسىندىرىپ جۇرگەنىن، قازاق ايەلدەرىنىڭ سانا-سەزىمىنىڭ كەمدىگىنەن ەلدەگى قۋلارعا قولجاۋلىق بولىپ جۇرگەنىن ايتتى.
— قالىڭمالعا ساتىلىپ جىلاپ كەتىپ جاتقان قازاق قىزى بار ما؟ وكىمەت دەكرەت شىعارماسا سونىڭ ءبارى وتكەن ومىرىنە كۇندىكتەن قۇتىلماي كەتە بەرەر ەدى. جاڭا دەكرەتتى شىعارۋمەن ءىس بىتپەيدى. ونى ورىنداۋ كەرەك. ورىنداۋشى ەلدەگى اۋىلدىق، بولىستىق كەڭەستەر، جەرگىلىكتى سوت، ميليسيالار بولۋ كەرەك. ءبىراق بىزدەگى جامان جەرى وسى ايتىلعان ورىندارىمىزدا وتىرعان كەيبىر ادامدار ايەل تۋرالى شىققان دەكرەتىن ورىنداۋعا شابان، ورىنداۋدىڭ ورنىنا وزدەرى دەكرەتتى بۇزىپ، ءىس ىستەيدى.
— مىنا ءابىلبايدىڭ قىزىن توقالدىققا الام دەگەن بايبول سياقتى عوي، — دەپ قاپان كۇلىمسىرەپ ەدى، قاسەن تاڭىرقاعانداي بولىپ قاپاننىڭ بەتىنە قارادى.
— ساقىپتى الماقشى ما؟
— يا.
— نە دەيدى ؟.. بوزبالاعا تاڭداپ بارارلىق قىز بايبولعا قاتىن ۇستىنە تيمەكشى مە؟
— اكەسى بەرسە، قىزدىڭ تيمەيتىن شاراسى بار ما؟ بايبولعا قارسى كەلەتىن ءابىلبايدا نە قۇدىرەت بار؟ ەرەگىسسە بىرەر پالەنى جاۋىپ، شاۋىپ الماي ما؟ ءبىراق ءابىلباي دا، قاتىنى دا ازىرگە بالا جاس، ەل اراسى جاقىن عوي، حابارلاسىپ تۇرارمىز، — دەپ، كەلگەن ادامىن سىلاپ-سيپاپ قايتارعان ەكەن.
قاسەن بىردەمە ەسىنە تۇسكەندەي الاقانىمەن قاپاندى جاۋىرىنعا قاعىپ قالدى.
— توقتا، قىزىق بار، ساقىپتى سەن بىلتىر الماقشى بولعان جوق پا ەدىڭ؟
— ول ەكەۋىمىز وڭاشا سويلەسكەندە ەرمەك ورنىنا ايتىلاتىن سەز ەدى عوي. سەن كەتكەن سوڭ ۇمىتىلعاي.
— نەگە، ساقىپ الۋىڭا ولقى سوعا ما؟
قاپان باسىندا ويىن سەكىلدى كورسەدە، قاسەننىڭ شىن ويىمەن سۇراپ وتىرعانىن سەزگەن سوڭ، جاۋاپتى دۇرىستاپ بەرۋگە كىرىستى:
— ساقىپتى ولقى سوعادى دەمەيمىن. ءبىراق مىنەزىندە ۇياڭدىق بار، ەشكىممەن اشىلىپ سويلەسپەيدى، ەڭ ارعىسى كىسىنىڭ بەتىنە تۋرا قارامايدى دا، سويلەسۋگە رەتى كەلەر مە دەپ ۇيىنە دە تالاي باردىم. بولمادى. جانە اكەسىنىڭ كوجە توعى بار. كىم بىلەدى، ءتاۋىر ورىنعا بەرەمىن دەگەن ويى بولسا، ءسوز سالعانمەن بەرمەي جۇرەر دەپ قاۋىپتەنەم. جانە وسى اۋىلدا مەنىڭ كىرمە ەكەنىمدى ۇمىتتىڭ با؟.. ماعان قىز بەرە قويار ما؟.. — دەپ شىن سىرىن ايتتى.
قاسەن اشىق پىكىرلى جاس. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن وقۋعا كىرسە دە، ءۇي ءىشىنىڭ كۇيى ناشار بولعان سوڭ، شاراسىز وقۋدان شىعىپ، بىرەر جىلدان بەرى بالا وقىتۋعا كىرىسىپ ءجۇردى. وسى اۋىلدا كارىم دەيتىن جەزدەسى بار. ءور مىنەزدى، ءبىر بەتكەي، تىمىرى قادام. ءوز دەگەنى بولماسا، وڭايلىقپەن كىسى سوزىنە كونە قويمايدى. ەرتەرەكتە وسى مىنەزى ءۇشىن كارىمباي سياقتى اقساقالداردىڭ تاياعى تالاي رەت باسىن دا جارعان. وسى كارىم ورشەلەنىپ ءجۇرىپ اۋىلدان مەكتەپ اشتى دا، قاسەن وسى مەكتەپكە ءمۇعالىم بولىپ كەلدى.
قاسەن ءمۇعالىم بولعاندا، ءبىر جاعىنان بالا وقىتسا، ەكىنشى جاعىنان ەل جۇمىسىنا ارالاسىپ، ەلدە بولىپ جاتقان ءتۇرلى جولسىزدىقپەن كۇرەسىپ، كەدەي باتراقتاردىڭ باسىن ۇيىستىرىپ،ءى ۇيتقى بولارمىن دەپ ويلاپ ەدى. بايبول سياقتى تۇيەنى تۇگىمەن، جۇتىپ جۇرگەن الاياقتارعا، كارىمباي سياقتى كوكجالدارعا قارسى كۇرەس سالارمىن دەپ ەدى. ول ويى بىردەن ورىندالا قويمادى اقساقال اۋزىنا قاراپ، اتا، رۋ نامىسىن قورعاپ ادەتتەنىپ قالعان ەل — قاسەن سياقتى «تىشتاڭداعان» ءبىر جاس بالانىڭ سوڭىنان ەرە قوياتىن بولمادى. بىرەن-ساران كەدەيلەر «سولاي ەكەن-ay» دەپ جايشىلىقتا قولداعان سياقتانسا دا، جەمە-جەمگە كەلگەندە ويلارىن اشىپ ايتپاي بۇعىپ قالاتىن سياقتاندى. جالعىز عانا كارىم داۋرىعىپ ايقايلاپ، جۇرت تىڭداسىن، تىڭداماسىن ءوزىنىڭ ويىن ايتپاي قالعان ەمەس.
— باي دەگەن نە؟.. بايدىڭ اتاسىنىڭ اۋزىنا ۇرىپ، شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرۋ كەرەك!.. — دەپ كەلەدى ءسوزى.
وتكەن جىلى اۋىلدىق كەڭەس سايلاۋى بولىپ ەدى، جۇرت باسىن قۇراپ، سايلاۋدى اينالدىردى دا جىبەردى: اتا ۇلى بولىپ ءبولىندى، ارۋاقتى اتاپ مۇشەگە تالاستى. قاسەن كىرىسىپ تۇسىندىرەيىن دەپ ەدى، ەلەۋرەگەن جۇرت مىسقىل كوزىمەن قارادى.
— وسىعان نە جوق ەكەن؟ وسى ءسوزدى قايتەدى ەكەن؟.. — دەپ مىسقىلداپ كۇلگەندەر بولدى.
— سايلاۋعا قارسى ءۇبىر تاراتىپ، ەلدى ءبۇلدىرىپ ءجۇر، — دەپ بايبول پالە سالۋدان دا تارتىنبادى.
قاسەن جاستار جاعىن اينالدىرايىن دەسە، ولاردىڭ ىشىندە دە سەلت ەتىپ باس كوتەرگەنى سيرەك كەزدەسەدى. كوبى اكە-شەشەسىنىڭ اۋىزىنا قاراپ، سولاردىڭ ايتقانىمەن بولىپ، جۇمىستان قولدارى بوساسا، سولاڭداپ اۋىل قىدىرىپ، ىرجىڭ كۇلكىمەن ءومىرىن وتكىزەدى. قاسەننىڭ ماڭىنا ۇيىرىلگەندەرى شامالى. قاسەن ولاردى وقىتپاقشى دا بولدى. ساۋىق كەشىن قويىپ ولاردى قاتىناستىرىپ تا كوردى. كوبى سەلت ەتىپ، بوي جازبايدى. كوزگە كورىنگىسى كەلمەيدى، قايتا سولاردىڭ ىشىنەن جىرىلىپ شىعىپ، قاسەنگە ەرە باستاعان وسى قاپان. ازداپ حات تانيدى، قاسەننىڭ ايتقانىنا ازداپ ەلىگەدى. ءبىراق بۇ دا جالىققىش، ەل جۇمىسى تۋرالى قاسەن ۇزاق اڭگىمەگە كىرىسسە، بۇل ونى بۇرمالاپ، اۋىلدىڭ ۇساق تۇرمىسىنا اكەپ سوقتىرادى. قىز-قاتىن اڭگىمەسىن كىرىستىرەدى. سوسىن قاپاندى جىبەرە تارتايىن دەگەن ادامداي، قاسەن دە مۇنىڭ ىڭعايىنا كوشكەن ادام سياقتانادى. ءسويتىپ قاپاننىڭ وزىنە دە سەزدىرمەستەن، باۋلىپ، يكەمدەپ كەلە جاتقان بەتى ەدى.
III
اسپان ءجۇزى تۇنەرگەن بۇلت. سىلبىراپ جاۋعان جاۋىن. از عانا ەسكەن جەل جاڭبىردىڭ دىمقىلىمەن قوسىلىپ بەتكە سالقىن تيەدى.
اۋىل ابىگەر، بۇزاۋ-تورپاق، قوي-قوزى ءۇيدى ىقتاپ، ۇيگە كىرىپ شىققانىندا جول بەرمەيدى. جەر باتپاق، ءبىر جاعىنان مالدىڭ قيىمەن ارالاسىپ، ادام اياق باسۋعا جيرەنەدى. ەل ادامىنىڭ ءبارى دە ۇيدە، وت باسىندا. سۋ تەزەكتى قالاپ، ۇرگىشتەپ، كوزدەرىنە تۇگىن كىرىپ، بەرەكەلەرى كەتىپ وتىر. بىرەن-ساران جيناقتى كىسىلەر كيىمىن الماستىرىپ كيىپ، مال جابدىعىندا تىستا ءجۇر.
جاۋلىعىن باسىنا تۇمشالاي وراعان، ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ بولعان جامال ۇيىنە كىردى. ساقىپ وتتى جاندىرا الماي ۇرگىشتەپ مازاسى كەتىپ جاتىر ەدى.
— قالقام-اي، ءالى جاعا العان جوقسىڭ با؟ شالاعايسىڭ-اۋ، ەرتەڭ كۇيەۋگە شىققاندا قايتەر ەكەنسىڭ؟!. اكەڭنىڭ كەلەتىن ۋاقىتى بولدى. تەزىرەك شاي قويشى، — دەپ وتتى جاندىرۋعا جامالدىڭ ءوزى كىرىستى.
ساقىپ ساماۋىرىنعا سۋ قۇيىپ، ۇساقتالعان اعاشتى ويعا قالاپ جاندىردى. كەشتىڭ قارا كولەڭكەسىندە زاۋلاپ جانعان وتتىڭ ساۋلەسى ءۇيدىڭ ءىشىن تەگىس جارىق قىلدى. جامالدىڭ ءجۇزىن دە جارىق قىلدى. ءبىر ءتۇرلى كەيىستىك بار سەكىلدى. ساقىپقا بىردەمەنى ايتقاندا، بۇرىنعىداي جەكىرە ايتپاي، اسىرەسە سوڭعى ايدىڭ ىشىندە، ايانىشتى كۇيمەن ايتاتىن بولدى. ساقىپتىڭ بىرەر ءىسى كوڭىلىنە ۇناماسا:
— ەرتەڭ كۇيەۋگە شىققاندا قايتەر ەكەنسىڭ؟! — دەيدى. .
بۇل قايداعى كۇيەۋ؟ نەگە ءجيى ايتا بەرەدى؟ الدە، اكە-شەشەسى سىرتتان ءسوز بايلاپ، بايبولعا بەرگىسى كەلىپ ءجۇر مە ەكەن؟!
جوق، ونىڭ قيسىنى كەلمەيدى. بايبول ادام جىبەرگەندە اۋىل ادامدارىنىڭ بارىدە بەرۋدى قولايلاعان. اكەسى دە بەرۋگە ىڭعايلانعان، سوندا كەسە ءتۇسىپ اراشالاپ الىپ قالعان وسى اجەسى. «ۇل ورنىنا ۇل قىلىپ وتىرعان جالعىز قىزىم. مەنىڭ قىزىم ءازىر بايسىرامايدى»، — دەپ بەت قاراتپاعان. تازا بەرمەيمىن دەپ ايتا الماعان، ايتۋعا اۋزى بارمايتىن سەكىلدى. بايبول اشۋلانسا، ساقىپتى ەرىكسىز الاتىن سەكىلدى.
ەندى، بايبولعا بەرمەيتىن بولسا، مۇنىڭ ايتا بەرەتىن «كۇيەۋى» كىم؟ وسى بولار دەپ دامەلەنگەندەي باسقا قىزدار قۇساپ ساقىپ نەگە كوزگە ىلىنبەيدى ەكەن؟.. الدە ءوزى تەڭدى بوزبالالاردىڭ كوز سالىپ جۇرگەنىن ساقىپ سەزبەي مە ەكەن؟..
بوزبالا دەگەندە ساقىپتىڭ ويىنا قاپان ءتۇستى. قاپان اۋىلداعى جىگىتتەردىڭ ىشىندەگى ەتى ءتىرىسى جانە ايەل الماعان باسى بوس. جالعىز ايىبى جۇمىسقا جالقاۋ دەپ ەل جەك كورەدى. قاپان شىنىندا جالقاۋ. دۇنيە اينالىپ كەتسە دە، ءىسى جوق. دومبىراسىن تارتىپ ۇيىندە وتىرا بەرەدى. بالاسىنا كەيىگەن كەمپىرلەر: «قاپان قۇساپ ىشەر اسقا، كيەر كيىمگە جارىماي جۇرەسىڭ»، دەپ، قاپاندى مىسالعا كەلتىرەدى. ءبىراق قاپان جاماندىق جاعىمەن تانىلعانداي قولىنان دىم كەلمەيتىن جىگىت تە ەمەس، ىستەپ كەتسە كىمنەن بولسا دا ونەرلى، كىم بىلەدى، جاس قوي، جالعىز باستى بولعان سوڭ دۇنيە ءقادىرىن بىلمەيتىن شىعار، ۇيلەنسە، دىلگەرلىك كوبەيسە بۇل كۇنگى سالدىعىن تاستاپ، بالكىم تۇزەلىپ تە كەتەر ەدى...
سوڭعى ەكى-ۇش كۇن ىشىندە ساقىپ قاپاندى كوپ ويلايتىن بولادى. قاپاننىڭ جالقاۋلىعى، ەرسى مىنەزدەرى — ءبارى دە ساقىپتىڭ قاراۋىندا جاس جىگىتكە جاراستى ءىس سەكىلدى.
قاپان كەشە دە كەلدى، الدىڭعى كۇنى دە كەلدى. كەلگەندەگى جۇمىسى شامالى: بىردەمەنى سىلتاۋ قىلىپ كەلگەن بولادى. ابەكەڭمەن، جامالمەن قايداعى-جايداعىنى ايتىپ، كوپ سويلەستى.ءى ساقىپقا جالتاڭداپ قاراي بەرەدى. ءبىر ءسوزدىڭ رەتىندە ازىلدەپ تە قويدى. ساقىپتىڭ ويىندا ەش نارسە جوق. كەزىندە ونىڭ ازىلىنە جاۋاپ قايتارىپ، اشىلىپ سويلەسە المادى. سويلەسۋگە رەتىن دە» كەلتىرەتىن ەدى، ءبىراق سونى كەرەكسىنبەگەن سەكىلدى ەدى. ەندى كەشە-ى دەن بەرى نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قاپاندى ويلاي بەرەدى. وتىرسا دا، تۇرسا دا ويىنان شىقپايدى. ناسىبايدى ەرنىنە قىستىرىپ الىپ،ءى شىرت-شىرت تۇكىرىپ، اڭگىمە سوعىپ وتىرعان سەكىلدى بولادى. اسىرەسە كۇلىمسىرەپ قاراعانى ەستەن كەتپەيدى.
ەسىك اشىلىپ ەدى، جەل گۋلەپ قويا بەردى. جانىپ تۇرعان وت شالقىدى. ءابىلباي ەكەن. ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ، اجارىندا كەيىستىك بار. ەسىك جاقتاعى شىلاپشىن اياعىنا قاقتىعىپ ەدى، سالدىر ەتكىزىپ تەۋىپ جىبەردى.
— قۇدايدىڭ اتقان ءيتى، نارسەنى ءبىر جيا بىلمەيسىڭ-اۋ، دەدى. جامال اشەيىندە جاۋاپ قايىراتىن ەدى، بۇل جولى جاۋىنمەن سۋ بولىپ كەيىپ كەلگەن سوڭ، قارسى ەش نارسە ايتپادى، شىلاپشىنىن جيىپ، ابەكەڭنىڭ ۇستىندەگى كۇپىسىن جەڭىنەن تارتىپ شەشىپ، كەرەگەگە اپارىپ ءىلدى. ساقىپ ەكەۋى قىلمىستى ادام سەكىلدەنىپ ۇندەمەي ءجۇرىپ شاي جابدىعىنا كىرىستى.
بىر-ەكى كەسە شاي ءىشىپ جادىراي باستاعان سوڭ، ابەكەڭ سويلەيىن دەدى: ماشينادا جۇرەتىن كوك اتتى سمايىلدىڭ ۇستاپ الىپ، ون پۇت پوتىرابا سۇراعانىن، اۋىلنايعا بارىپ ايتقاندا «ەگىندى جەگىزۋگە بولمايدى» دەپ وزىنە قارسى زاكون كورسەتكەندىگىن، ءشوبىمىزدى ءبىر جەيدى، ەگىنىمىزدى ەكى جەيدى، وسىلار-اق كۇن كورسەتپەيتىن شىعار دەپ سارىمساقتىڭ سمايىلدى جاقتاي سويلەگەندىگىن قالدىرماي ايتا كەلىپ:
— كەيىگەن ادامعا كەيىستىك تاپ بولا بەرەدى، اۋىلنايدان ىزا بوپ شىعىپ كەلە جاتسام، الگى ءمۇعالىم... — دەپ ءسوزىن اياقتاماي، ابەكەڭ ماي مەن ناندى اۋزىنا تولتىرا شاينادى.
جامال دا، ساقىپ تا ابەكەڭنىڭ بەتىنە قاراي قالدى. جامال شىداماي سۇراي باستادى.
— ءمۇعالىم بىردەمە دەي مە؟
— نە ءجوندى ءسوز ايتۋشى ەدى، ەرىككەن جۇرت ەندى ءبىزدى ەرمەك قىلاتىن شىعار...
ابەكەڭ تاعى ءسوزىن ءبولىپ، نان جەۋگە كىرىستى. جامال بۇل رەتتە كەيىن دەدى.
— بايعۇس-اي، ادام قۇساپ ءسوزىڭدى بولمەي ايتساڭ قايتەدى؟
— ە، نە قىلدى، جانىڭ شىعىپ بارا ما؟ ونشا ىنتىعاتىنى شامالى. ساقىپتى قاپانعا بەر دەيدى... ەستىدىڭ بە؟ دەپ جامالدىڭ بەتىنە قارادى.
جامال دا، ساقىپ تا اڭ-تاڭ بولتان ادامنىڭ تۇرىنە كىردى.
ابەكەڭ الدەنەگە شىمىركەنە سويلەدى:
— بارا-بارا جۇرت قولجاۋلىق قىلۋعا اينالاتىن شىعار. مەنىڭ قىزىم باي ىزدەپ وتىرعان جوق، كۇيەۋگە بەرە قالعاندا دا سونداي سۇمىرايعا دىلگەرلەنبەسپىز عوي. ەرەگىسسە بايبولدىڭ وزىنە بەرەرمىن، — دەدى.
«بايبول» دەگەندە ساقىپ شوشىپ كەتىپ، قولىنداعى كەسەسى سىلق ەتىپ جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. ەكى كەزىنەن جاس پارلاپ وكىرىپ قويا بەردى. اكەسى دە، شەشەسىدە قورىققان پىشىنمەن وجىرايىسىپ وتىردى. بۇرىنعى قالىپتى شەشەسىنىڭ تاعى راقىمى كەلدى. بايىنا ۇرىسا باستادى.
— اۋزىڭا كەلگەندى سويلەيسىڭ دە وتىراسىڭ. بالانىڭ كوڭىلىنە قاراۋ جوق... دۇنيەدەن بايسىز وتسە دە بايبولعا بەرگىزبەيمىن... — دەدى.
ابەكەڭ جەڭىلگەن كىسى تارىزدەنىپ ۇندەمەدى.
ءتۇن قاراڭعى. جاڭبىر سىركىرەپ ۇزدىكسىز جاۋىپ ءتۇر. كەيدە ازىراق جەلدىڭ ەكپىنى ءبىلىنىپ، ءۇيدى سىقىرلاتقان سەكىلدەنەدى. ءۇيدىڭ ىعىنداعى مالداردىڭ ىڭىرسىعانى، ۇيگە سۇيكەنگەنى ەستىلەدى.
ءۇي ءىشى ۇيقىدا، كۇنى بويى اتتان تۇسپەي شارشاپ كەلگەن ابەكەڭ بۇرىنعىسىنان دا بەتەر قورىلداپ، ءۇيدى باسىنا كوتەرەدى. وياۋ جاتقان جالعىز ساقىپ. ساقىپتا ۋايىم بار. بايبول ادام جىبەرىپ ايتتىرعاندا سۋ تۇبىنە كەتەتىن شىعارمىن-اق دەگەن ەدى، ءبىراق اجەسى كەسە ءتۇسىپ، ايىرىپ الىپ قالعان سەكىلدى. اجەسىنىڭ قاشانعا شەيىن بولىساتىنىنا كوزى جەتپەيدى. اكەسىنىڭ باسىندا بيلىك جوق ادام، كولەڭكەسىنەن قورقادى، ەلى اۋقىم قىپ بەر دەسە، بەرىپ جىبەرۋىڭدە ءسوز جوق.
مىنا قاپاننىڭ ايتتىرۋى ويدا جوق اڭگىمە ەدى. ساقىپتىڭ قاپاندى ەسىنە العانى، قاپانعا نازار سالعانى وسى ەكى-ۇش كۇننىڭ عانا ىشىڭدە. ءبىراق قۇر ەسىنە العانى بولماسا، قاپانعا تيەم دەگەن وي باسىنا دا كەلگەن ەمەس. ەندى، جوق جەردەن ايتا قالعان ەكەن، اكەسى وعان شىداماي-اق، شامدانباي-اق، دۇرىس جاۋابىن بەرسە قايتەتىن ەدى؟ قاپان ءبىر قىزعا باي بولۋعا جارامايتىن جىگىت پە؟
جالعىز ايىبى كەدەيلىگى شىعار. كەدەيلىككە كۇيەتىن ءابىلباي دا نە كۇي بار؟
ەسىك سىقىرلاعانداي بولدى. سۇيكەنگەن مال شىتار دەيىن دەپ ەدى، وعان ۇسامادى، ادام ءتارىزدى. ەسىكتىڭ بايلاۋىن ىزدەپ، ونى شەشۋگە ىڭعايلانعان ءتارىزدى. «تۇندە كەلەتىن كىم بار ەدى، الدە ۇرى ما ەكەن؟ » دەگەن ويمەن قورقىنىش كىرىپ، ساقىپ اجەسىنە ايقايلاعىسى دا كەلدى. ءبىراق الدەنەگە ايقايلاۋدان تىيىلدى. قانشا قورىقسا دا نە ەكەنىن بىلگىسى كەلدى. كىم ەكەنىن ەپتەپ سۇراپ بىتكىسى كەلدى.
ەسىك ەلى سىقىرلايدى، تەگىندە مىقتاپ بايلاعان-اۋ. ساقىپ تۇرىپ ەسىككە بارىپ قالعانىن ءوزى دە سەزبەدى، الدەكىم ەسىكتى جامىلىپ تۇر... قالتىراعان داۋىسپەن:
— بۇل كىم؟ — دەدى.
— مەن.
— مەنىڭ كىم؟
— ساقىپپىسىڭ؟.. مەن قاپان عوي...
ساقىپ نە بولعانىن بىلمەستىك حالگە كەلدى. ءوڭى ەكەنىن، ءتۇسى ەكەنىن ايىرىپ بىلە المايتىن سەكىلدەندى... ەسىك اشىلدى. الدەكىمنىڭ جىلى، مايدا قولى قۇشاعىنا كىرىپ كەتكەن سەكىلدى بولدى... جۇرەك القىندى... كوز قارايدى... الدەكىم قۇشاعىنا الىپ ايمالاپ سۇيگەن تارىزدەندى...
IV
وكتيابر ىشىندەگى شۋاق كۇن. جەل جوق تىنىق. اۋىلدىڭ ءبارى دە زەملەنكەدە. مۇرجادان شىققان كەك تۇگىن تىپ-تىكە بولىپ اسپانعا سوزىلادى. جۇرت جۇمىسىن بىتىرگەن، بۇرىنعىداي ەرتە تۇرماي ۇيقىسىن قاندىرىپ، ساسكە كەزىندە شاي ىشۋگە كىرىسكەن.
اۋىلدان وڭاشاراق قىستاۋى قوماقتى كەلگەن ءبىر ءۇي بار. جانىندا ۇلكەندەۋ ءبىر اق ءۇي مەن قارا ءۇي تۇر. ماڭايى جىبىر-جىبىر ادام، كوگەندەگەن قوي، سەكىرگەن ەشكى-لاق.
اۋىلدىڭ قاتىندارى قولدارىندا قوس ساباۋى، ەمپەڭدەي باسىپ بارىپ اق ۇيگە كىرىپ جاتىر. سويتكەنشە بولمادى، ەلدى باسىنا كوتەرىپ ساباۋدىڭ داۋىسى شىعا باستادى. جۇرت شايىن ءىشىپ بولىپ، شالدار تاياعىن قولىنا الىپ، ساباۋ داۋسى شىققان ۇيگە قاراي تۇس-تۇستان جينالا باستادى...
ەرىككەن شالدارعا ەرمەك كەرەك، جۇمىس ىستەپ جاتقان جەرگە ەكەۋ-ۇشەۋىنىڭ باسى قوسىلسا، قايداعى-جايداعىنى ءسوز قىلا باستايتىن ادەتى عوي، ەتكەن كۇڭدەرىن اۋىزعا الدى؛ بەكماعامبەتتىڭ بولىستىعىن، كەزىندە ەلدى ءبىر ۋىسىنا سىيعىزىپ، ءداۋىرىن جۇرگىزگەندىگىن ايتىستى. قاشان دا بولسا اڭگىمەنىڭ دەنى داۋباي شالدان شىعادى عوي، ول ساقالىن بىرەر سيپاپ الىپ:
— تالاس شتات جىلى ەدى. سايلاۋ بولادى دەگەن سوڭ قىزىلجارعا باردىق. وندا دامبار مەن ايەتتىڭ بۇلىنبەگەن كەزى. ەلدىڭ ادامدارى قانداي، كىلەڭ ىعاي مەن سىعايلار. بەكماعامبەت ىزعارىن توگىپ، ۇستىنە جاڭدى كىرگىزبەيدى. جيىلعان جۇرتتىڭ ىشىنەن بارىپ جولىعىپ ءسوز اكەلۋشى احمەت پەن ارعىمباي مولدا بولدى، — دەدى.
ەلدە بولىس بولعان جالعىز بەكماعامبەت پە؟ ءشۇيىنشالى دە بولعان. جاپپاسبايدىڭ احمەتى دە بولعان. اسىرەسە احمەتتىڭ بولىستىعىنا شالداردىڭ ايىزى قانادى.
— شىركىن، بايلىقتىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىسى جوق. تالاس شتاتتا احمەت مالمەن-اق جەڭىپ الدى عوي: سايلاۋعا سوندا گراف كەلدى بىلەم. جاپپاسبايدىڭ مۇستاپاسى اقشانى ۋىستاپ شاشىپ ءجۇرىپ، ەلۋلىك بىتكەندى ءوزىنىڭ جاعىنا شىعارىپ الدى. جۇرتتىڭ ايىزىنىڭ قانعانى عوي، مۇستاپاعا سول جىلى «بالا گراف» دەپ ات قوڭدى.
سويلەي كەلە ءسوز احمەت، مۇستاپانىڭ ۇرلىعىنا كەلىپ تىرەلدى. مىڭنان اسا جىلقىسى بار ەكەن، سونىڭ ۇستىنە ۇرلىق قىلدىرىپتى. شالدار سونى ايتىسىپ جاعالارىن ۇستاستى.
سەمبى دەيتىن باقا عانا سارى شال، احمەت، مۇستاپانىڭ ۇرلىعى تۋرالى اڭگىمە بولا باستاعان سوڭ، شىداپ وتىرا الماي سەزگە كىردى:
— بەكەر ءسوز عوي، ولار ۇرلىقتان ساۋ ەدى توي، دەدى.
وتىرعان جۇرت جابىلا سەمبىنىڭ بەتىنە قاراي قالدى.
كەيبىرەۋى جىميىپ كۇلىستى. ىسقاق وتىرىپ:
— ءبىز قۇر داۋرىعىپ وتىر ەكەمىز عوي، انىعىن بىلەتىن مىنا سەمبى عوي، — دەدى.
سەمبى جاسىندا باۋكەسپە ۇرى بولعان كىسى. احمەت، مۇستاپا دۇرىلدەپ تۇرعاندا، جيىرما جىگىتتى كۇندىز-تۇنى ۇيىنە ساقتاپ، ۇرلىق قىلدىرىپ تۇرعان. سەمبى جيىرما جىگىتتىڭ ءبىرى.
— سونداعى ىستەگەندەرىڭدى ايتشى، — دەپ سەمبىنى كەۋكەۋلەي باستادى.
— وتكەن ءىستىڭ كەرەگى نە؟ دەپ سەمبى بوي تەجەسە دە، جۇرت جابىلعان سوڭ ايتۋعا كىرىستى.
— جيىرما جىگىت ەدىك. ءبىزدى مۇستاپا ۇنەمى ۇرلىققا جۇمسايتىن ەدى. ەرەگىسكەن جەرىنە عانا جۇمسايتىن ەدى. ءبىز بارعان جەرىمىزدى ءۇيىتىپ كەلۋشى ەدىك. بولىسقا ارقا سۇيەگەن سوڭ تەندىك بەرۋ قايدا، مالىن سۇراپ ماڭىمىزعا جان كەلە الماۋشى ەدى...
ءالى ەسىمدە. ءبىر جىلى بوقىراۋ بازارى كەزىندە، ارعىننىڭ ءبىر بايىمەن احمەتتىڭ الاكوزدىلىگى بولىپ، سونىڭ جىلقىسىنا تيىڭدەر دەپ ءبىزدى جۇمسادى. اپى سايلاپ ءمىنىپ الىپ، ءبىر ءتۇنى بارىپ تيدىك: جىلقىسىنان تاڭداپ ءجۇرىپ قىرىق جىلقى الدىق. بەتىمىز قوستاناي، بازاردا شەتتەن كەلىپ كۇتىپ جاتاتىن جولداستارىمىز بار... تاڭ سىز بەرىپ كەلە جاتقاندا، قازانباسى اعاشىنىڭ تۇسىنان وتە بەرگەنىمىزدە، ءبىر قۇر ات سەمىزدىكتەن جۇرە الماي زورىعىپ پىشاققا ءىلىندى. قازىسىن ويىپ الدىق تا، قالعان ەتىن ال دەپ جانىنداعى ءبىر اۋىلعا حابار بەردىك. سونىمىز مىقتى قاتە بولىپتى، سوڭىمىزدان قۋىپ كەلە جاتقان قۋعىنشىلارعا ەت الۋشىلار ءبىزدى تۇستەپ ايتىپ بەرىپتى... بازار كەزى، جۇرتتىڭ ءبارى قالادا، ارعىننىڭ ادامدارى احمەتكە كەلىپ جولىعىپ، ءوتىنىش ايتىپتى:
— ەلىڭدەگى ءبىر تەنتەك جىگىتتەر ءبىزدىڭ ەلدى جابىرلەپ كەتىپتى. تەنتەگىڭدى ءوزىڭ تىيىپ، مالىمىزدىڭ كوزىن بەرگىزسەڭ، ايىپ-انجىسىز بىتىسەر ەدىك، دەپتى.
احمەت ولاردىڭ ءوتىنىشىن قيا الماي ەرتەڭىنە جىلقىنى قويا بەرگىزدى. ارعىندار جىلقىسىن العان سوڭ، پريستاپقا بارىپ: «مالىمىزدى احمەتتىڭ ۇرىلارىنان تاپتىق»، — دەپ مالىمدەپتى. سول كەزدەگى ۋەزدە احمەتكە تەرىس قاراپ جۇرەدى ەكەن. دەرەۋ پوليسيا جىبەرىپ بىزدەن ەكى ادامدى ۇرى دەپ ۇستادى. احمەتتىڭ وزىنە دە كار قىلۋعا اينالدى. ەلدىڭ، ەرلىگى سوندايدا بولادى ەكەن، ءبىزدىڭ باسىمىزدى قوسىپ جىبەرىپ:
— جىلقى يەسى ارعىنداردان بۇگىن ءتۇنى قىرىق جىلقىنى ۇرلاپ الىڭدار، — دەدى.
ورىندادىق. ەرتەڭىنە: «ەندىگى ارمانىم مىنا ۋەزدىڭ جەگىپ جۇرگەن كوك اتىنىڭ قۋىرداعىن جەسەم ەكەن دەيمىن، قايتسەڭدەر دە سونى قولعا ءتۇسىرىپ، ەلگە اپارىڭدار»، — دەدى.
«توقتاۋ بار ما، ءار كوشەگە تاراپ، ەكىندى الەتىندە ۋەزدىڭ ءۇيىن تورىدىق. ۇيدەي كوك اتقا كىشكەنە اربانى جەگىپ، كوشىرى مەن ۋەزدىڭ قاتىنى قاقپاعا كەلىپ كىردى. جۇگىرە باسىپ ءبىز دە جاقىندادىق. قاتىن مەن كەشىر ۇيگە كىرىپ كەتكەندە، جۇگىرىپ بارىپ قۇلاق باۋدى قيىپ جىبەرىپ، كوك اتقا مىنە شاپتىق... بازاردان كەلگەن سوڭ، احمەت سويعىزىپ، قاندى قۋىرداعىن جەدى...» — دەدى.
ەسكىلىكتى اڭگىمە اياقتالۋعا اينالدى. قوي قىرقىلىپ بولعان شامادا، شالدار ۇيدى-ۇيىنە ىدىرادى.
V
ۇلكەن ءۇي گۋ-گۋ اڭگىمە: كيىز قارپىپ جاتقان قىز، كەلىنشەك، ەپتى بوزبالالار، جان-جاعىن بۇرگىشتەپ تىككەن ەرە كيىزدى ون بەس-جيىرما ادام ورتاعا الىپ، توسەلگەن ءشيدىڭ ۇستىنە تىزەرلەپ وتىرىپ قولدان-قولعا جۇگىرتىپ جاتىر. بىرەسە كيىزدى شىر كوبەلەك اينالدىرادى؛ بىرەسە جوعارى كوتەرىپ شيگە اكەلىپ ۇرادى. ىستىق سۋمەن ءپىسىرىپ تاستاعان جاس كيىزدەن بۋ بۇرقىراپ شىعىپ جاتىر.
كوپپەن ىستەگەن جۇمىسقا ادام شارشاي ما، اسىرەسە بوزبالا جاعى قىزدىرا تۇسەدى، كوتەرگەن كيىزدى اپارىپ كەلىنشەكتەردىڭ باسىنا كيگىزەدى. ايەل-ەركەك ەكى جىك بولىپ كەيدە الىس تا باستالادى.
بوزبالالاردىڭ ىشىندە قاپان بار. ايەلدەردىڭ ىشىندە ساقىپ بار. قاپان ساقىپپەن ءبىر رەت قاتار وتىرىپ قالىپ ەدى، جاماقتىڭ قاتىنى بىردەمەسىن سەزگەن كىسىدەي، ەكەۋىنىڭ اراسىنا كىرىپ كيلىكتى.
— بۇرىن-سوڭدى ول جىگىت مۇنداي ورىنعا كەلمەيتىن ەدى، بۇگىن نەعىپ كەلىپ وتىر، — دەپ كەيبىر قاتىندار كۇڭكىلدەگەن بولدى.
بىر-ەكى قاتىن ءوزارا سىبىرلاسىپ، سويلەسىپ ساقىپ پەن قاپانعا كەزەك قاراپ كۇلىستى. بۇلارىنا قاراعاندا جاسىرىن سىردى بىلگەن سەكىلدى. ءبىراق بىلمەسىن دەپ جۇرگەن قاپان ەمەس قوي، جۇرتتىڭ سەزگەنىنە قۋانباسا، كۇيىنبەيدى عوي، اسىرەسە جاماقتىڭ قاتىنىنىڭ قىزعانعان كىسى تارىزدەنىپ اراعا كەلىپ قىزعانىنا اشۋى كەلدى. «اقساق يت، سىباعاندى بەرەيىن» دەگەن ويعا ءمىنىپ، بوزبالالارمەن كوز قىسىپ ىمداسىپ، كيىزدى ءبىر كوتەرگەندە اقساق قاتىننىڭ باسىنا اپارىپ كيگىزە قويدى. اقساق قاتىن قاپەلىمدە باسىپ قالسا دا، ارتىنان كيىزدەن قۇتىلىپ شىققان سوڭ اشۋ شىعاردى:
— بەيباستاق قاڭعىرعانداردى وسىنداي جەرگە كىم شاقىرادى ەكەن، — دەدى.
جۇرت، ايىپتى وسى توي دەگەندەي قاپانعا قارادى. قاپان ۇيالۋعا اينالدى. قاتىنمەن باجىلداسىپ ۇرىسۋدى ار كەردى. كوپ ورتاسىنان تۇرىپ كەتۋ جانە قيىن بولدى.
قاپاننىڭ رەنجىگەنىن ساقىپ سەزىپ وتىر ەكەن. جاماقتىڭ قاتىنىنا كۇڭك ەتە قالدى.
— جەڭەشە-اي، جوققا اشۋ شاقىراسىڭ-اۋ. ويىنعا ادام اشۋلانا ما ەكەن؟! — دەپ ەدى، اقساق قاتىن ساقىپقا اجىرايىپ قارادى.
— جاناشىرىڭ ەكەنىن بىلدىك. بۇل جەردە كىرىسپەسەڭ دە بولادى!
ساقىپ قىپ-قىزىل بولىپ تومەن قارادى. ساقىپتىڭ جاقىن جەڭگەسى كۇلاش ءتوزىپ وتىرا الماي كەتىپ، اقساق قاتىندى تاقىمداي باستادى:
— بەيپىل اۋىزدىعىڭدى ۇيىندە ىستەسەيشى، بىرەۋدىڭ قىزىن سەن تىيۋشى ما ەدىڭ؟
— ويباي، ادىرا قال، جاقىنىڭ ەكەن، بىلدىك... جانىڭ اشىسا، قاپانمەن تامىر قىلما!
ۇيدە وتىرعان قىزدار دا، كەلىنشەكتەر دە اقساق قاتىننىڭ ءسوزىن ەرسى كورىپ، بەتتەرىن شىمشىدى. ساقىپ جىلارمانعا كەلدى. كۇلاشتىڭ جاقىندىق نامىسى قوزىپ، كۇيەۋىنە قاراپ، قاتتى-قاتتى سويلەدى:
— وسى توپتىڭ ىشىندە قارىنداسىڭنىڭ نە بار ءمىنىن ايتتىرىپ الايىن دەپ وتىرسىڭ با، شىرىك نەمە؟ انا كوك ايىلدىڭ اۋزىنان قانىن كەلتىر! — دەدى.
كۇلاشتىڭ بايى — بوركەي دەيتىن كوپ ۇندەمەيتىن، مىنەزى تومىرىق جىگىت ەدى. قاتىنىنىڭ ءسوزى شىمبايىنا باتىپ كەتىپ، اقساق قاتىندى تۇرا جۇندەدى. ءوز جاۋلىعىن ءوزى ايىرىپ، بەس ساۋساعىن بەتىنە سالىپ، اقساق قاتىن ويبايمەن ءۇيدى باسىنا كەتەردى. جۇرت ءۇرپيىسىپ قالدى. جۇگىرە باسىپ ەنتىگىپ جاماق تا كەلدى. اي-جايعا قاراماستان شەتكەرەك تۇرعان قاپاندى قولىنداعى تاياعىمەن باسقا سالىپ ءوتتى. ابايسىزدا تيگەن تاياق قاپانعا وڭاي سوقپادى. قاپان ەسى اۋىپ جەرگە وتىرا كەتتى. ساقىپ تالىپ قۇلاعان قاپاندى كورگەن سوڭ ويبايىن سالىپ كەلىپ قۇشاقتاي الدى. جۇرت بەتىنە سۋ بۇركىپ، ءبىراز جاتقاننان كەيىن بارىپ ەسىن جيدى. قاپان ەسىن جيعاندا ۇيدە ەكى-ۇش-اق ادام بار ەدى.
VI
كۇزەمدە بولعان توبەلەس اڭگىمەسى قويۋلانا باستادى. Kءوپ ىشىندە قىزىن ماسقارالاعانى ءۇشىن ءابىلباي، ءابىلبايدىڭ تۋىسقاندارى جاماقپەن اراز بولدى.
ونىڭ بەر جاعىندا، قاپاننىڭ باسى جارىلىپ قالعان سوڭ، ءىستى قالاعا جىبەرىپ ءمۇدىرتىپ جۇرە مە دەپ كۇن بۇرىن قامشىلاۋ ءۇشىن، جاماق اتقا ءمىندى. پەلە باققان ادامنىڭ تاباتىنى بايبول عوي، بۇل دا وعان بارىپ اڭگىمەنى باستان-اياق ايتتى. ءسوز قىزعا كەلگەندە:
— ءابىلباي جاسىرىن سويلەسىپ، قىزىن قاپانعا بەرمەكشى بولدى. ساعان تۇنەۋگى ايتقانى الداۋ، — دەدى.
ادەيى ادام جىبەرگەندە بەرمەگەنىنە بايبول بۇرىن دا كەكتەنىپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە مىنا جاماقتىڭ ءسوزىن ەسىتكەن سوڭ، مۇلدە اشۋعا ءمىندى:
— قازىردە ايەل ۇرعاننان جامان نارسە جوق. بۇل قىلمىس زاڭىنىڭ 507 ستاتياسىنا جاتادى. ول ستاتيا بويىنشا ۇرۋشى بەس جىل تۇرمەگە جاتادى. امان بولسا، ءابىلباي مەن قاپاننىڭ باسىن تۇرمەدە شىرىتەيىن، — دەدى.
داۋ ىزدەگەن جاماق تا پار اتىن جەگىپ، بايبولدى ارباسىنا مىنگىزدى: قاتىندى دوكتورعا الىپ بارىپ، بەتىنە تۇسكەن تاڭبانى كورسەتتى. ەرسىلى-قارسىلى ون شاقتى كۇن ءجۇرىپ، ەكى اتىن بىردەي ارىقتاتىپ، اقىرىندا ارىزىن بەرىپ ۇيىنە قايتتى.
جاماقتىڭ ءىستى سوتقا جىبەرۋىنەن ءابىلباي دا، ءابىلبايدىڭ جاقىندارى دا كەك الايىن دەيدى. بايبولدىڭ اشۋلى ەكەنىن سەزىستى. بايبول ارالاسقان ءىسىن قارا بولسا دا، ۇسكە شىعۋى مۇمكىن. مال باعىپ، وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنا قاراپ وتىرعان شارۋاعا مەزگىلسىز كەزدە جاۋاپ بەرۋگە قالاعا بارۋ دا وڭاي ما، سوندىقتان بۇلار دا ەلدەگى زاكونشىلىكتىڭ ءبىرى، بالقايمەن سويلەسىپ، قاپاننىڭ جارىلعان باسىن دوكتورعا بۇلاردا كورسەتىپ، جاماققا قارسى داۋ قىلماقشى بولدى. ءبىراق مۇنى ىستەۋ ءۇشىن ساقىپتى قاپانعا بەرۋ كەرەك. ساقىپتى بەرۋ ماسەلەسى قوزعالعاندا ءابىلباي شىن ءسوزىن ايتتى:
— جاس بالا بولسا دا اۋىزعا ءىلىنىپ كەتىپ وتىر. پالەنشەمەن ءجۇرىپتى دەگەن اتاقتان ەندى قاشىپ قۇتىلۋعا بولمايدى. ساقىپتى بەرۋگە قارسىلىعىم جوق. ءبىراق مىنا بايبول قاندى تۇياق ادام ەدى، ءقازىر جاماقتى قولىنا ۇستاپ كۇشەيىپ وتىر توي. ناق وسى كۇيىندە قىزىمدى قاپانعا بەرسەم، جوقتان پالە تاۋىپ، باسىمدى سوتقا ىلىكتىرۋى مۇمكىن. سوندىقتان اڭگىمە اياعى باسىلعانشا سابىر ەتەلىك، دەدى.
بۇعان قاپان دا كوندى. ءتيىستى ادامدارىنا بۇلار دا جولىعىپ، جاماققا قارسى ارىزدارىن جولدادى.
Vءىى
نويابر ءىشى، كۇن جىلى-شۋاق. قاراشانىڭ قارى از كۇن جاتىپ ەرىپ كەتكەن. شالدار «بيىلعى كۇز ۇزاق بولار» دەپ اڭىز قىلىسادى. ەل ادامدارىنىڭ قولى بوس، ۇزاقتى كۇندى اڭگىمە ىزدەپ قىدىرۋمەن وتكىزەدى. قول بوساعاننان بەرگى ەلدىڭ قىزۋ كىرىسىپ جۇرگەن اڭگىمەسىنىڭ ءبىرى — سايلاۋ جۇمىسى ەدى: بيىلعى سايلاۋدا بايبول اۋىلناي بولماقشى. ەل اقساقالدارىنىڭ بىرسىپىراسىمەن سويلەسىپ، ولاردىڭ ريزالىعىن الىپ تا قويعان. ءوز ويىنشا اڭگىمەنى ءبىتتى دەپ ەسەپتەپ ەدى. بۇگىن سول ويىنىڭ اياقتالاتىن كۇنى. كەشە سايلاۋشى كەلىپ، بۇگىن كاريەكەڭ اۋىلىنا جۇرتتى جيىپ وتىر. ەل ىشىندەگى ات ارقاسىنا مىنۋگە جارايتىنداردىڭ كوبى سايلاۋعا كەلىپ وتىر. سايلاۋمەن جۇمىسى جوقتاردىڭ كوبىن بايبول ادەيى شاقىرتىپ العان. سايلاۋ تالاس بولىپ كەتە مە دەگەن ءقاۋپى دە جوق ەمەس. ونىڭ ۇستىنە سايلاۋعا كەلگەن جىگىتتىڭ سىڭايى كەلىسپەيدى، بايبول ەكى اۋىل بىردەي ۇيىنە قوناققا شاقىرسا دا وعان بارماي، مەكتەپ ءمۇعالىمى قاسەننىڭ ۇيىنە بارىپ تۇسكەن. جۇرت بۇدان ازىرىنشە ماعىنا شىعارىپ، اۋىلنايلىقتى كاريەكەڭ اۋىلىنا بايلاپ كەتپەسە يگى ەدى دەگەندى دە ايتا باستاعان. ويتكەنى سايلاۋعا شىققان جىگىتتى قاسەن مۇعالىممەن تانىس ەكەن دەگەن لاقاپ بار. ول راس بولسا، ءمۇعالىم بۇرمالاپ، وزىنە ءتان ادامدى سايلاتادى دەيدى. مىنە، وسى ءجوندى ويلاي كەلىپ:
— ءاي، ءمۇعالىم ءبۇلدىرىپ جۇرمەسە يگى ەدى، — دەسەدى.
— ءمۇعالىم كىمدى سايلاتادى ەكەن، بىلەسىڭدەر مە؟
— كىمدى سايلاتسىن، كۇندىز-تۇنى سوڭىنا ەرىپ جۇرگەن قاپانى بار عوي، سونى سايلاتادى.
— قاپاندى؟!
قاپاندى اۋىلناي قىلادى دەسە، ءبۇل وتىرعان جۇرت تۇرشىگەتىن سەكىلدەنەدى...
كاريەكەڭ اۋىلى ىعى-جىعى ادام: شەتتەن كەلگەندەر اتتارىن ءيىرىپ بايلاپ تاستاپ ەكەۋ-ەكەۋ جەكەلەنىپ سوزگە كىرىسىپ وتىر. ەلدىڭ ارتى ءالى كەلىپ بولماعان. سايلاۋشىنىڭ ايەلدەردى دە «شاقىرت» دەگەنىمەن، اۋىلناي جاقىن اۋىلدىڭ ايەلدەرىنە دە حابار ايتقان ەكەن، كورىكسىز جايداق ارباعا تيەلە ءمىنىپ، شاعالاداي بولىپ ايەلدەر دە كەلە جاتىر.
توپتانعان اتتىڭ جەل جاعىندا، ىشىندە بايبول بار، ون شاقتى كىسى سويلەسىپ وتىر. بارىدە ەلدىڭ سۇبە بيلەرى. اۋىلنايلىقتى بايبولدىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ، باسقا ورىندى مۇشە قىلىپ بولگەلى وتىرعاندار. جەبەلى قارا كىسى تىماعىنىڭ وڭ جاق كۋلاگين جىمقىرىپ الىپ، سوزگە كىردى:
— ادام بولام دەگەن جاستىڭ الدىنا شىعىپ كورگەنىمىز جوق. بايبول تالاپتانعان ەكەن، بۇعان دا بول دەپ وتىرمىز. ءبىر اۋىلناي ەل بولعانمەن، قۇراما سەكىلدىمىز؛ ىشىمىزدە ارعىن دا بار، جاپپاس تا بار، كەرەيىتتە بار. ورىننىڭ بارىنە ادامىمىزدى سايلاي بەرسەك، مۇشەنىڭ ءبارىن قىپشاق ءوز باۋىرىنا باستى دەپ ولار مىنەپ جۇرەر. سوندىقتان بايبول اۋىلناي بولسا «كانديلاتىپ» جاپپاسقا بەرەيىك. «پەسىرىن» ارعىن السىن، بىرەۋىن سايلاي جاتار، — دەدى.
بۇل كىسىنىڭ سەزىنە بىلايعىلارى بوگەلگەندەي بولسا دا، باقىلاۋشى كىسى قارسى سويلەدى:
— قىپشاق، سەندەردىڭ مازاقتارىڭ قالمايدى، بىزگە ىلعي ويدان شىعارعاندارىڭدى بەرەسىڭدەر. مۇيىزدەرىڭ شىعاتىن بولسا، باياعىدان بەرى بولىپ كەلەسىڭدەر عوي. اۋىلنايلىقتى بىزگە دە ءبىر ۇسىنساڭدار قايتەدى؟ دەدى.
— ءوي، ءجونسىز شىركىن، ۇسىنعاندا كىمىڭدى سايلاماقسىڭ؟
— كىمدى سايلايتىنىمىزدى ءوزىمىز بىلەمىز. بايبول سياقتى بىرەۋ بىزدەن دە تابىلار.
— بايعۇس-اۋ، بايبولدىڭ جولى باسقا عوي. بايبولدىڭ كوزى قاراقتى. باستى كىسىلەرمەن تانىستىعى بار. ەلگە سالىق تۇسسە دە، يا باسقا ءبىر اۋىر تايان جۇمىس بولسا دا زيان كورمەيمىز عوي.
— زيانىن سەن كورمەسسىڭ، ءبىز كورىپ-اق وتىرمىز. قيت ەتسە، تىزە كورسەتەدى، ورتامىزداعى جەسىرىمىزدى تال تۇستە-اق ساتىپ وتىر عوي. بايبول اۋىلناي بولسا مۇلدە ءۇيتىپ جەۋدەن تايىنباس.
بايبول اشۋلانىپ:
— ءاي، سەن، كىمدى ايتىپ وتىرسىڭ؟ — دەپ جۇگىنىپ الدى.
— سەنى ايتىپ وتىرمىن!
— بالەم، ارعىن، قۇتىرايىن دەگەن ەكەنسىڭ!..
ءسوز ەرەگىسكە كەتتى. جەبەلى قارا كىسى كىجىندى.
— ايقاي، باياعى داۋرەنىمىز-اي، مۇندايدى قارسى كەلگەندە، ءتىلىپ الۋشى ەدىك-اۋ! — دەدى.
ەكىنشى بىرەۋى ونىڭ شاشپاۋىن كوتەرە سويلەپ:
— سايلاۋشى تورەنى ارقاعا تانىپ ىستەپ وتىر توي، — دەدى.
سايلاۋشى تەرە جۇرت كوزىنە شەشىلمەيتىن ءبىر جۇمباق بولىپ قالدى...
كاريەكەڭ البارى سىعىسا تولعان ادام. اۋىلناي جۇگىرىپ دايەك بوپ ورتاعا ستول قويىپ ءبۇلىنىپ ءجۇر.
— تورە كەلە جاتىر، — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
ۇزىن بويلى قارا جىگىت قولىنداعى پاپكاسىن اكەپ ستولدىڭ ۇستىنە قويدى. قاسەن مەن قاپان بىرگە ەرە كەلىپ، ستولعا جاقىن جەرگە وتىردى. جۇرتتىڭ كوزى تورەدە، بايبول جاعى قاپانعا الا كوزىمەن قاراپ، اتىپ جىبەرگەندەي بولىپ وتىر.
سايلاۋشى اۋىلنايعا ءماجىلىس اش دەپ ەدى، قالاي اشۋىن بىلمەيمىن دەپ، اۋىلناي شەگىنشەكتەي بەردى. سايلاۋشى ءماجىلىستى ءوزى اشىپ، ءماجىلىس باسقارۋشىلاردى سايلاۋىن ءوتىندى. قاسەن بىردەن قاپاندى اتادى. ەكىنشى جاقتان بىرەۋ بايبولدى اتادى.
سايلاۋشى:
— ءماجىلىس اعاسى قاپان، حاتشىسى بايبول، — دەپ جاريالادى.
قاپاننىڭ بايبولدان جوق جەردە جوعارى شىققانىنا جۇرتتىڭ ءبىرسىپىراسى تاڭداندى. ءبىرسىپىراسىنىڭ ءىشى كۇيىپ، كوڭىلدەرىنە شەك الا باستادى.
كۇن تارتىبىندەگى ءبىرىنشى ماسەلە — مەملەكەتىمىزدىڭ ىشكى-سىرتقى كۇيى تۋرالى ەدى. ءبىر جاعىنان — ماسەلە جۇرتتىڭ ۇعىمىنا تەرەڭ بولعان سوڭ، ەكىنشى جاعىنان وكىل سوزگە ولاق بولعاندىقتان بۇعان كوڭىل قويىپ تىڭداۋشى جان بولمادى. جۇرت ءوزارا كۇبىر-سىبىرىنا كىرىستى. ىسقاق دەيتىن بىرەۋ بايبولدى سىقاق قىلا:
— بايبول قانشا تىراشتانسا دا، قاپانعا حاتشى بولۋدان ارتىققا بارا الماي ءجۇر ەكەن عوي، — دەيدى.
بايبول جاعىنىڭ ءبىر جىگىتى مۇنىڭ ءازىلىن شام كورىپ، قاتتى ءسوز ايتتى. ەكەۋى ەرەگىسىپ داۋىس شىعارىپ بوقتاسۋعا اينالدى. بايانداماشى سونىمەن «گەرمان ۇكىمەتى...» دەي بەرگەندە، ىسقاقتىڭ «اكەڭنىڭ اۋزىن...» دەپ بىرەۋدى سالىپ جىبەرگەنى كورىنىپ قالدى. جۇرت ويپاڭ-تويپاڭ، بوقتاۋ، اراشالاۋ، كىمنىڭ كىمگە جاق ەكەنىن ايىرىپ بولارلىق ەمەس...
جانجال زورعا دەگەندە باسىلدى. بايبول ىسقاقتى وكىلدىڭ الدىنا جەتەلەپ اكەلىپ:
— مىناۋ جيىلىستا توبەلەس شىعاردى. بۇل — كونتر. پروتوكول ىستەپ، مۇنى تۇرمەگە ايداۋ كەرەك! — دەدى.
بايانداما اياقتالماي قالدى. جۇرت اسىعاتىن بولتان سوڭ، بىردەن سايلاۋعا كىرىسىلدى. وكىل ءسوز الىپ سايلاناتىن ادامداردىڭ تىزبەسىن وقىپ شىقتى.
— ءتور اعاسى قاپان جامانباي ۇلى، مۇشەلەرى ەرىم ۇلى كارىم، جاقاي ۇلى قۇلاباي...
بايبول ۇشىپ تۇردى!
— سايلاۋ ەركى حالىقتىڭ ەزىنە بەرىلۋى كەرەك. بۇل تىزبەدەگى ادامنىڭ بىرىنە دە ريزا ەمەسپىز! — دەدى.
— ريزا ەمەسپىز! قاۋىم جاتى شۋلاپ قويا بەردى.
ءوز جاعىنىڭ ادامىن اتاعان سوڭ قيسىق جاعى جىم بولىپ ۇندەمەدى.
بارلىباي دەيتىن مىرزا بوركىن قولىنا الىپ، جۇگىنىپ وتىرىپ سەزگە كىرىستى.
— سايلاۋ جۇمىسىنا بۇرىننان تانىسپىز عوي. مۇندايدا اقساقالدار ىمىراسىمەن ءىس ىستەۋشى ەدىك.
وكىل ونى يەككە الىپ كەتتى:
— ءسىز بايسىز عوي؟
— كۇن كورگىشتىگىم بولماسا، بايلىعىم جوق.
— مالايىڭ بار عوي؟
بارلىباي ۇندەي الماي قالدى.
— سايلاۋ ىسىندە ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىز بولماسىن. ءوزىڭىز كەيىنىرەك وتىرىڭىزشى، — دەپ ونى تۇجىرىپ تاستادى.
اياق الىسىن بايقاعان سوڭ، باسقالار ۇندەي الماي قالدى.
— ال، وسى تىزبەدەگى ادامدار سايلانسىن دەگەندەرىڭ قول كوتەرىڭدەر!
ايەلدەرمەن قوسا ساناعاندا ءجۇز جيىرما ادام قول كوتەردى.
— كىم قارسى؟
سەكسەن ادام قارسى بولدى. ءبارى دە قاۋىم توبى ەكەنى انىقتالدى.
بايبول تاعى تۇرا كەلدى:
— سايلاۋدا ادىلشىلىك جوق. تىزبەنى ەل كورسەتىپ وتىرعان جوق، ول ءبىر؛ ەكىنشى — سايلاۋ قيسىققا قاراعان ەلدە بولىپ، ولاردىڭ ايەلدەرى قاتىناسىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ايەلدەرى شاقىرىلماي ۇيدە قالىپ وتىر؛ سوندىقتان كوپيا الىپ، ىزدەنەمىز!.. — دەدى.
بىرەن-ساران جىگىتتەر تانا بايبولدىڭ شاشباۋىن كوتەرگەن بولدى. كوپشىلىك جاعى «جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشىڭدى بوققا شاپ» دەگەن عوي، — دەدى.
قاپاندى اۋىلناي قىلىپ جيىلىس تارادى...
VIII
قالانىڭ وزەن جاقتار كوشەسىمەن قازداي شۇبىرىپ ءۇش ادام كەلە جاتىر. ىمىرت قارانعىسى. كوشە قويىرتپاقتانعان باتپاق، كەيدە اياقتى ۇستاپ جىبەرمەيدى. ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەن ءى ادامدار سيىردىڭ ىزىندەي عانا سوقپاق ىزبەن شۇبىرىپ جۇرەدى.
كوشەنىڭ مۇيىسىنە كەلگەندە باتپاق بۇرىنعىسىنان ۇدەدى. الدىڭعى جاعىندا كەلە جاتقان بايبول ەدى. ىرسىلداپ تەرلەپ، بورىكتى قولىنا الدى. ارت جاعىنداعى ەڭگەزەردەي يميگەن، قىر مۇرىندى قارا ورىس مۇرتى تىكىرەيىپ بايبولعا تاقالىپ توقتادى.
— ءاي، يۆان-اي، ءتىل المايسىڭ-اۋ، دايىن تۇرعان پار اتقا مىنسەك قوي، الگىدە زىرقىراپ كەلىپ قالامىز.
يۆان دا كۇلىمسىرەگەن تارىزدەندى. ءبىراق اتقا مىنۋگە قارسى ەكەندىگىن تاعى قايىرىپ ايتتى:
— جارامايدى، وسى كۇنى بىرەۋدى بىرەۋ باعىپ جۇرەدى، كوزىنە تۇستىك دەگەنشە، سوزگە قوسا باستايدى، — دەدى.
ەڭ ارتقى قابا ساقالدى قارا كىسى ەدى. باسىنداعى جالبايى ميلىقتانىپ، بۋى بۇرقىراپ تەرلەپ، ەنتىككەندەي بولىپ تۇردى. «تورەلەرمەن» سويلەسۋگە ءوزىن لايىق كورمەسە دە، باقىتىمدى سىناپ كورەيىن دەگەندەي ەپتەپ قانا ءۇنىن شىعاردى:
— ويپىرىم-وي، جەردىڭ ءتۇبى ەكەن عوي، — دەدى.
— اۋىلناي بولاتىن ادام مۇنداي ءجۇرىستى كوپسىنبەۋى كەرەك، — دەپ يۆان ونى تالكەك قىلىپ قويدى.
— يۆان دۇرىس ايتادى. تەگىن جاتقان نارسە بار ما؟ «مەحناتتانباي، راحات جوق» دەگەن عوي، — دەپ بايبول كوتەرىپ قويدى.
ىزدەپ كەلە جاتقان جەرلەرى — بۇرىشتاعى تاس ءۇي ەكەن. ماڭدايىندا جىلتىراعان ەلەكتر وتى جالعىز كوزدى پەرى سەكىلدەنىپ ءتۇر. بۇلار ءتونىپ ەسىككە كەلگەندە، ۇيقىدان جاڭا ماۋجىراپ تۇرعانداي بىرەۋ تالتىرەكتەپ شىعىپ، ەكپىنىمەن اۋىلناي بولعىش مىرزانى يىعىمەن قاعىپ ءوتتى. مىرزا سەسكەنىپ قورقىپ كەتتى. بايبول ونىمەن بايلانىسايىن دەپ ەدى، مىرزا اراعا ءتۇسىپ، اڭگىمەنى باسقانشا اسىقتى.
ءۇي ءىشى تولىپ جاتقان بولمە. گۋ-گۋ اڭگىمە. سىلدىرلاعان شىنىنىڭ داۋسى، كىرگەن قارقىندا مىرزا تاڭ قالىپ، اڭىرايىپ اۋزىن اشتى. بايبول بارىمەن تانىس سەكىلدى. جۇگىرىپ انا بولمەگە ءبىر، مىنا بولمەگە ءبىر بارادى. بۇرىشتاعى ءبىر كىشكەنە بولمەگە ۇشەۋى كەلىپ وتىردى. جالاڭداعان جاس جىگىتتەر دايەك بولىپ جۇگىرىپ ءجۇر. ءا دەگەنشە بولماي ستولدىڭ ءۇستىن شىنى قاپتاپ كەتتى.
يۆان مىرزانى يىققا قاعىپ:
— باياعىدان بەرى جيعانىڭنىڭ يگىلىگىن كور، ءايدا ءىش، — دەدى.
— ال ەندەشە بايدىڭ جولىنىڭ بولۋىنا ىشەيىك، دەپ بايبول ستاكانىن كوتەرىپ الدى.
بۇرىن ءىشىپ كورمەگەن نارسەسى بولسا دا، باي تارتىنا المادى، ىشپەسە قوناعىنىڭ كوڭىلىنە كەلەتىن سەكىلدەندى. باستاپقى كەزدە پيۆونىڭ كۇرمەك ءدامى اۋىزعا بىلىنسە دە، ىشە كەلە ۇيرەندى. شىنى ارتىنان شىنى الماسىلدى. باي ىقىلىق اتىپ، باسى اينالا باستادى.
تۇنگى ساعات 12-دەۇشەۋىتەڭسەلىپتىسقاشىكتى. بۇرىشتى ورالا بەرگەندە، بايدىڭ اياعى تايىپ كەتىپ، باتپاقتى سۇزە قۇلادى، بەت-اۋزى قاپ-قارا بالشىق بولىپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ تۇرىپ جاتىر:
— بايبول، — دەدى.
— ءاۋ.
— ءىس رەتتەلەتىن بە؟
— ءبىز كىرىسكەن سوڭ ءىس رەتتەلمەۋشى مە ەدى، قاپاندى تۇرمەگە تىقسام، ءىسىن ساعان الىپ بەرسەم، ودان ارتىق نە كەرەك؟ — دەدى.
IX
كەشكى مەزگىل، ءۇي ءىشى قارا كولەڭكە. بۇرىشتاعى ساندىقتىڭ ۇستىندە قاپان دومبىرا تارتىپ وتىر. تەرەكتەن ىستەگەن اق دومبىرا ساباعان سايىن بەزىلدەپ، الدەقايداعى كۇندەردى ەسكە ءتۇسىرىپ وتىر. ءومىردىڭ قايعىلى كەزەڭى ەسكە تۇسكەندە، دومبىرا مۇڭدى كۇيگە ءتۇسىپ، جىلامسىراپ، قۋانىشتى كۇندەردى ويلاعاندا، اسپانعا شارىقشىپ بۇلبۇلداي سايراعان سەكىلدى بولادى...
قاپان نە كورمەدى، ەكى بالا جاستان جەتىم قالىپ ەدى؛ ەكى-ۇش جىل كىسىگە جالدانىپ، ءىنىسى ەرجەتكەن سوڭ، جالدانۋدى تاستاپ، ۇيىندە وتىردى. جۇمىسقا قىرى بولمادى. ەرتەندى-كەش اينالدىراتىنى دومبىرا ەدى. اۋىل كورشىلەرى قاپاندى ۇناتپاي قاراپ، «كەدەيدىڭ كەربەزىنەن ساقتا» دەپ مىسقىلداي كۇلۋشى ەدى. قاپاننىڭ ول كەزدەگى ىسىنە قاراي ولاردىڭ كۇلۋگە ءجونى دە بار ەدى.
قاپاننىڭ ازىراق تۇزەلە باستاعانى بۇل اۋىلعا قاسەن ءمۇعالىم بولىپ كەلگەننەن بىلاي قاراي ەدى.
ەل سەبەپكەر بولدى ما، قالادان كەلگەن سايلاۋشى سەبەپكەر بولدى ما، ايتەۋىر ويلاماعان جەردەن قاپان اۋىلناي بولدى. ءبىر جاعىنان اۋىلناي بولىپ، ەكىنشى جاعىنان ءوزىنىڭ سۇيگەن قىزىن الىپ، وسى سوڭعى ءتورت ايدى قاپان قىزىقتى تۇرمىسپەن وتكىزدى. بۇرىنعى قايعىنىڭ بەرى دە قويىلعان ءتارىزدى. الداعى ءومىر بۇدان گورى دە قىزىقتى بولىپ وتەتىن ءتارىزدى...
اۋىلناي كەزىندە ءوزىنىڭ بەدەلى وسەيىن دەدى. كەدەي-كەپشىكتىڭ قاپان اۋىلناي بولعاننان بەرى بەلى كوتەرىلەيىن دەدى.
— ۇكىمەت وزىمىزدىكى، اۋىلناي ەزىمىزدىكى، بالەم، بايلار،ەندى كوزىڭدى اشىپ قارا!.. — دەپ، كارىمنىڭ داۋىسى بۇرىنعىدان دا اشىق شىعاتىن بولدى.
اۋىلنايدان قورقىپ ءۇرپيىپ، سوعان جارامساقتانۋعا اسىعاتىن ەل شارۋالارى، قاپان اۋىلناي بولعاننان بىلاي ەركىن دەم الىپ، قاپاندى ءوزىمسىنىپ، كەڭەس جۇمىسىنىڭ نە ەكەنىن سەزىنە باستادى.
«بىزگە قالعان نە سەز بار؟ ءبىزدى كىم ەلەيدى؟..» — دەگەن سياقتى ۇمىتسىزدىككە سالىنعان جاس جىگىتتەر دە، قاپاننىڭ جوق جەردەن اۋىلناي بولىپ كەتكەنىن كەرگەن سوڭ، جىگەرلەرى كوتەرىلىپ، اڭگىمەگە بۇلار دا ەلەڭدەسە باستادى. جۇمىستان قولدارى بوساسا، قاپاننىڭ ۇيىنە جينالادى. جاستاردىڭ باستارى قۇرالسا، قاسەن ولاردىڭ ورتاسىنا كەلىپ، گازەت، جۋرنال وقيدى؛ جاستاردىڭ جىگەرىن ەسىرە ءسوز سويلەيدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ون شاقتى جىگىتتىڭ باسى قۇرالىپ، كەشكى مەكتەپ تە اشىلدى. ساۋاتسىزدار مەكتەبىنە كىرىپ بىرەن-ساران ايەل دە وقي باستادى. ونىڭ ءبىرى ساقىپ ەدى. ۇيىندە جۇرگەندە ىنجىقتانىپ كىسى بەتىنە قاراۋعا ۇيالاتىن قىز مۇندا كەلگەلى اشىلىپ، قاسەننەن وقىپ حات تانۋعا دا اينالىپ قالىپ ەدى...
ءبىراق الدەقالاي جالعىز وتىرىپ ويعا شومسا، قىزىقتى ومىرمەن قاتار قاپان الداعى ومىرىندە قورقىنىشتى دا سەزگەندەي بولادى. الدەكىم مۇنىڭ ىستەگەن ءىسىن اڭدىپ ءجۇرىپ، كەزىندە شالىپ قالاتىن سەكىلدى بولادى.
اۋىلناي بولعانىنا ءتورت اي. ءتورت ايدىڭ ىشىندە قاسەننىڭ نۇسقاۋىمەن قاپان كوپ ىستەدى. بۇرىنعى اۋىلنايلارعا قاراعاندا ەل كەدەيلەرىنەن ماقتاۋ الدى. ءبىراق جاقسى ىسىمەن قاتار بىرەر بىلمەستىگى دە بولدى. قاپان ونى قاسەنگە ايتسا، ءسوز جوق، ىستەتپەيتىن ەدى.
اۋىلناي بولىپ ءىس العان سوڭ، قاپان ءوزىن ءىرى كىسى بولدىم دەپ ويلاپ ەدى، ەل اراسىنداعى جۇمىسقا لاۋمەن ءجۇرۋدى لايىقسىنباي، ىرىسباي دەگەن بايدان بارىپ اتتىڭ مايىن سۇراعان. ىرىسباي قانداي قۇت ادام. بۇرىن ەسىگىنەن قاراتپاي جۇرسە دە اۋىلناي بولعان سوڭ ەسكى كۇيىن بىردەن وزگەرتىپ قادىرلەپ تورىنە شىعارعان. بۇرىن «قاڭعىرعان نەمە قايدان كەلدى؟» دەپ جيىرىلعان بايبىشەدە بۇل جولى قاپاندى اشىق جۇزبەن قارسى الىپ، «قاينىم» دەپ ازىلدەسكەندە، قاپان جۇمىسىن ايتقان سوڭ باي ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەستەن «جىلقىنىڭ ماڭداي الدى ەدى، ساتان تانا بەرەمىن» دەپ تور توبەل اتتى بەرگەن. اتتى نوقتالاپ بەرگەلى تۇرعاندا، ىرىسبايدىڭ ءىنىسى قالتاسىنان ءبىر قاعازدى الىپ: «ەرتەڭ بازارعا جۇرمەكشى ەدىم، مال ساتاتىن ەدىم، مىناعان ءمور باسىپ بەرشى»، — دەپ ءمور باستىرىپ العان.
اتتى ۇيىنە اكەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە-اق «قاپان اۋىلناي بولماي جاتىپ، پارا الۋعا اينالدى»، — دەپ ەل ىشىندە كۇڭكىلدەۋشىلەر دە تابىلدى. اڭگىمەنىڭ شەت جاعاسىن قاسەن ەستىپ، قاپانعا رەنجىپ، «جاياۋ جۇرسەڭ دە ىرىسبايعا جولاماۋىڭ كەرەك ەدى. ۇرى ۇستايدى دەگەن سىبىس بار، ەندى ساق بول» دەپ اقىلىن ايتىپ ەدى. قاپان سول جەردە ءمور بەرگەنى ەسىنە ءتۇسىپ، نە قاعاز ەكەنىن وقىپ بارىپ ءمور باسپاعانىنا وكىنىپ، سانىن سوعىپ ەدى. سودان بەرى جاتسا-تۇرسا ويىنان قالمايتىن.
كەشكى قاراڭعىلىقتا وتىرىپ ويعا شومعان سوڭ، قاپاننىڭ ويىنا ءمور كەلىپ ءتۇستى. بۇرىنعىدان بەتەر قورقىڭقىراپ، «ەگەر بىلىنە قالعاندا قايتەر ەدىم؟» — دەپ ويلادى. «كەڭەس ۇكىمەتى كەدەيدىڭ ۇكىمەتى عوي، مەنىڭ بىرەر ىستەگەن قاتەمدى كەشپەس پە؟ الدە باسقالارعا ۇلگى قىلۋ ءۇشىن، ەل اراسىندا بۇزىقتىقتىڭ تامىرىن جويۋ ءۇشىن، بىلىنە قالسا، شىنىمەن جازالاندىرار ما ەكەن؟..»
...مەكتەپ ءۇيى، سىعىرايعان كىشكەنە شام. ەسىك جاقتاعى بايلاۋلى قوزى-لاق، بۇزاۋ بىرت-بىرت كۇيسەيدى، ىڭىرانىپ قاسىنادى. دالا جەل، جازعىتۇرعى قارا سۋىق. جەل ەكپىنىمەن تەرەزەگە الدەنەلەر كەلىپ تىرسىلداتىپ تيەدى. جەل سىزعىرادى، اش قاسقىرداي ۇليدى. قويۋ قاراڭعىلىقتى جامىلىپ، ادام ءومىرىنىڭ كەلەشەگىنە اتپاس تاڭ ازىرلەگەن تارىزدەنەدى... الدەقايدا لاپاستا ما، الدە قوي قورانىڭ توبەسىندە مە، ۇيلىققان يتتەردىڭ ماڭىنا بارا الماي، اقساق قۇتپان ۇليدى. ۇلىعاندا ايانىشتى داۋسىن نەشە قۇبىلتىپ ءۇزىلىپ ۇليدى. قازاق ادەتىندە يت ۇلۋدان جامان نە بار؟ اۋىلدى ما، الدە اۋىلداعى ءبىر اياۋلى ادامدى ما اندىپ تۇرعان پالە بار ما؟ الدە ازىرەيىل قارماعىن دايىنداپ ءبىر سىربازدىڭ جانىن تارتقالى تۇر ما؟!
ۇستەلگە سۇيەنىپ، كوزى ءۇمىتسىز مولدىرەپ، قاپان اۋىر ويعا باتىپ وتىر. از كۇنگى قىزىق كورگەنى ءتۇسى سەكىلدەنىپ، ەندى شىقپاس شىڭىراۋعا باتىپ جاتقان ءتارىزدى... جەل ۇليدى، تابيعات تا، جاندى ماقۇلىق تا قاپانعا كەلەتىن ءبىر اۋىرتپالىقتى سەزىپ، بەرى دە جىلامسىراپ اياۋشىلىق قىلعان ءتارىزدى...
قاپان كۇرسىندى، ۇيقىسىنان ويانعان ادامداي جان-جاعىنا قاراندى. جانىنداعى قاسەن تۇنجىراپ ەسكى ىستەردى اقتارىپ وتىر.، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اۋدارادى. قاپاننىڭ قولى قويىلعان ءمورلى قاعازدار كەزىنە ءتۇسىپ جوق بولادى... مۇنى نەگە اۋدارادى ەكەن؟.. قاپاننىڭ تاعى ءبىر قىلمىستى ءىسىن تاپقالى وتىر ما؟ الدە قاپانعا كەلەتىن جامانشىلىقتى جويۋدىڭ بىرەر شاراسىن قاراستىرىپ وتىر ما؟..
قاپان ءتوزىپ وتىرا المادى:
— ەندى قايتەمىز؟ — دەدى.
قاسەننىڭ ويىندا وسى سۇراۋ ەدى:
— ەندى قايتەمىز؟..
— ءوزى قالاي بولعان ەكەن، سەن اشىپ ايتشى، — دەدى قاپان.
قاسەن الدىنداعى قاعازداردى ازىراق جيا ءتۇسىپ:
— اڭگىمە بيىلعى ىرىسبايعا بەرىلگەن موردە بولىپ وتىر عوي، — دەدى قاسەن. — سول ات — ۇرلىق ەكەن عوي. ونى مىنا سارسەنگە ساتقان ەكەن. بايبول تىمىسكىمەي جۇرە مە؟ ءتۇبى شيكى ەكەنىن ءبىلىپ، كەرەيدەن ءبىر كىسى اكەلىپ يە قىلعان كورىنەدى. كۋاسى جاماك دەيدى.
— ىرىسبايدىڭ ءىنىسىن دە ۇستاي ما ەكەن؟
— ىرىسبايدىڭ ءىنىسى ۇستالار ما، بايبولمەن اۋىز جالاسىپ، «سەنەن ساتىپ الدىم» دەپ جاۋاپ بەرگەن كورىنەدى.
قاپان بۇرىنعىسىنان دا جامان ۇرەيلەندى. اينالاسىنىڭ ءبارىن جاۋ قاماپ، شىعا الماس ۇيىققا باتقان تارىزدەندى. جان ۇشىرىپ كەيىپ كەتتى.
— اپىرىم-اي، مەنىڭ ۇرلىق قىلمايتىندىعىما، مەنىڭ سول اتتى ساتپايتىندىعىما بۇكىل ەل كۋا ەمەس پە؟! سەن ءوزىڭ دە سوعان كۋا بولمايسىڭ با؟ — دەپ قاسەنگە قارادى.
قاسەن كۋا بولادى عوي. ءبىراق ءىس قاسەنگە تىرەلىپ وتىر ما؟ ەرتەڭ سوت بولا قالسا «ءموردى نەگە بەردىڭ» دەمەي مە؟ سوعان بەرەتىن جاۋاپ قاسەندە دە، قاپاندا دا جوق قوي...
ەكەۋى دە ءسوزدى دوعاردى. ەكەۋى دە تەرەزەگە كوزدى قاراپ ىزعارلى جەلدىڭ سىزعىرعانىن، اقساق قۇتپاننىڭ الدەقايدا كومەسكى داۋىسپەن ءۇزىلتىپ ۇلىعانىن تىڭدادى... ءىستىڭ كەلەشەگى بەلگىسىز: جول تاۋىپ شىعا الا ما، الدە ماڭگى اداسىپ كەتكەن بويىمەن كەتە بەرە مە، ول جاعى قاراڭعى سەكىلدەندى.
ح
قاپان ۇستالىپ تۇرمەدە ءتورت اي جاتقاننان كەيىن سوت بولدى.
سوتقا كۋا بولىپ بايبول، ىرىسباي، جاماق جاعىنان وننان اسا ادام كەلدى. قاپاننىڭ اۋىلداستارىنان، قايىن اتاسى ءابىلباي جاعىنان جان كەلمەدى.
— ەگەر كۋا بولىپ اتتاپ باسۋشى بولسا، قاپانمەن قوسا تۇرمەگە تىقتىرام! — دەپ بايبول كۇشتى سوقسا كەرەك.
سوتتا قاپاندى جاقتاپ جالعىز-اق قاسەن شىعىپ ەدى، بايبول جاتى كوپتەپ بۇكتەپ كەتتى.
— ءوزى ۇرلىق تاس، ولجالاس بولعان سوڭ قورعاپ تۇر، — دەپ بايبول شاپ بەردى.
سوت كۋالاردىڭ توندىرۋىمەن، ۇرى دەپ تاۋىپ، قاپاڭدى ءۇش جىل تۇرمەگە سالۋعا قاۋلى الدى. قاپاننىڭ كەدەيلىگىن، بۇرىن سوتتا بولماعاندىعىن ەسكە الىپ جازاسىنىڭ ءبىرسىپىراسىن كەشتى. ءبىراق ءبۇل حابار ەلگە «قاپان تۇرمەدە ون جىل جاتاتىن بولىپتى» دەپ تارادى.
قاپان ۇستالعاننان بەرگى ءومىرىن ساقىپ جىلاۋمەن وتكىزىپ كەلىپ ەدى. ەندى مىنا ون جىلعا جاتاتىن بولىپتى دەگەن حابار ەستىلگەن سوڭ مۇلدە داعدارۋعا اينالدى.
اكە-شەشەسى كۇن قۇرعاتپاي كەلىپ، قاپان ۇستالعالى ۇيىنە شاقىرۋمەن بولدى. ونداعى ءمانىسى قاپان ۇستالىپ كەتكەن سوڭ. بايبول ءابىلبايعا كىسى سالىپ: «سىيىنعان قۇدايىن تۇرمەگە تىقتىم. ەندى، ابىلبايمەن سويلەسەم، ماعان دوس بولام دەسە، انا قىزىن ازعىرىپ ماعان الىپ بەرسىن؛ بولماسا مەنەن جاقسىلىق كۇتپەسىن»، — دەپتى. ءابىلبايدىڭ جاقىندارى — ءبارى دە كولەڭكەسىنەن ۇركىپ وتىرعاندار: «قايتسەڭ دە ساقىپتى ازعىرىپ الىپ بەر. ءبىر قىز ءۇشىن باسىمىزعا پالە تىلەپ الا المايمىز»، — دەپ قىسىپتى. ەكى جاقتان قىسقان سوڭ اكە-شەشەسى ساسىپ ساقىپقا بارادى. جىلاپ وتىرىپ جايلارىن ايتىپ، «تۇبىندە كەرە جاتارسىڭ، ازىرگە ءبىزدى پالەدەن قۇتقارا كور» دەپ جالىنادى.
ساقىپ اكە-شەشەسىنىڭ بۇل وتىنىشىنە باستا قارسى بولىپ، دۇنيەدەن قاڭعىرىپ وتسەم دە بايبول بوساعاسىن كورمەيمىن دەسە دە، قاپاندى ون جىلعا جاتاتىن بولدى دەپ ەسىتكەن سوڭ، نە قىلارىن بىلمەي ساسادى. ساقىپقا سۇيەنىش بولاتىن جاناشىر قاپان دا جوق. ەندى نە قىلماق كەرەك؟ كىمگە اقىلداسپاقشى؟ اپىرىم-اۋ، قىزعىلىقتى ءومىردىڭ شىنىمەن كەرى اينالىپ كەتكەنى مە؟ قاپانمەن قوسىلعاندا ومىرلىك باقىتتى بولدىم دەپ ويلاعان جوق پا ەدى؟ سول باقىتتى بۇدان قىزعانعان كىم؟! شىنىندا ساقىپ باقىتتى بولۋعا، قاپانمەن قوسىلىپ قىزىقتى ءومىر وتكىزۋگە لايىق ەمەس پە؟ سۇيمەگەن، ومىرلىك جاۋى دەپ ساناعان بايبولعا قالاي عانا ايەل بولىپ بارماقشى؟ جىلاعان كوزدىڭ جاسىن كورەتىن كىم؟..
ساقىپ تالدى...
اكە-شەشەسى، جاقىن اعالارى بولىپ:
— قايتسەڭ دە باراسىڭ، دەپ سىرەسىپ وتىرىپ الدى. ءتىل الماسا، كوتەرىپ ارباسىنا سالىپ جىبەرۋلەرى انىق ەدى...
You Might Also Like
-
ۇزىن بويلى، ات جاقتى، قاتپار بەت، ۇرپەك باس سارى جىگىت: اتى اسىلبەك، مىنەزى اۋىر، سويلەگەننەن ويلاۋى كوپ. ءبىراق، كەيدە قىزىپ كەتسە كوپىرىنىپ تە سويلەيتىن ادەتى بار. كەيدە ءوزى مىنەزىنەن ۇيالىس تاۋىپ،...
-
"بۇزاۋباق تىماقبايەۆ" دەگەن اتتىڭ قاعاز بەتىنە ءتۇسۋىنىڭ ءوزى دە سيرەك ەدى. ارىرەك كەزدە اۋىلنايدىڭ سپيسكىسىنە ىلىگىپ، سايلاۋ كەزىندە كوپپەن بىرگە اۋىزعا الىنىپ بولدى. كوپپەن بىرگە اتىنىڭ قا...
