اعايىندى كارامازوۆتار. I
رومان
ءى
اۋدارعان نياز سىزدىقوۆ
سىزدەرگە اقيقاتىن، شىندىعىن ايتامىن: ەگەر بيدايدىڭ ءدانى جەرگە تۇسكەن سوڭ ولمەسە، وندا ول سول جالعىز ءدان كۇيى قالماق؛ ال ەگەر ولسە، وندا ول بىتىك ءونىمىن بەرمەك.
(يوان ءىنجىلى، XII تاراۋ، 24-بەت)
اننا گريگوريەۆنا دوستويەۆسكاياعا ارنايمىن
اۆتوردان
كەيىپكەرىم الەكسەي فەدوروۆيچ كارامازوۆتىڭ ءومىر جولىن بايانداعالى وتىرسام دا، ىشىمدە ازداعان كۇمانىم دە جوق ەمەس. الەكسەي فەدوروۆيچتى كەيىپكەرىم دەپ اتاعانمەن، ونىڭ استە كەمەڭگەر كىسى ەمەسىن بىلەمىن، سوندىقتان دا: كەيىپكەر ەتىپ الارلىقتاي ونىڭ قانداي كەرەمەت قاسيەتى بار ەدى؟ ول سونشاما نە ىستەپ ەدى؟ ونى كىم بىلەدى، ول قانداي ىسىمەن ايگىلى بولدى؟ ونىڭ ومىرىنە قاتىستى دەرەكتەردى زەرتتەۋگە مەن، وقىرمان، نەلىكتەن ۋاقىتىمدى زايا كەتىرۋىم كەرەك؟ — دەگەن سياقتى ساۋالداردىڭ تۋماي قالمايتىندىعىن كۇنى بۇرىن سەزىپ وتىرمىن.
سۇرىندىرسە — سوڭعى ساۋال سۇرىندىرەر دەيمىن، ويتكەنى مەن وعان: "مۇنى، بالكىم، روماننان وزدەرىڭىز وقىپ بىلەرسىزدەر"، — دەپ قانا جاۋاپ بەرە الامىن عوي. ال ەگەر روماندى وقىپ شىققان سوڭ، ودان عاجاپ دەرلىك ەشتەڭە تاپپاسا شە، مەنىڭ الەكسەي فەدوروۆيچىمنىڭ كەرەمەت دەگەن قاسيەتتەرىن بايقاماسا شە؟ بۇلاي دەيتىنىم، سولاي بولارىم كۇنى بۇرىن سەزىپ، قاپالانىپ تا وتىرمىن. مەنىڭشە، ول عاجاپ جان، الايدا، مۇنى وقىرمانعا دالەلدەپ ۇلگەرە الار ما ەكەم دەپ تاعى دا قاتتى كۇدىكتەنە بەرەم. گاپ مىنادا بولىپ تۇرعانى: ول، بالكىم، قايراتكەر دە شىعار، ءبىراق ءولى ايقىن تۇلعالانباعان، دۇمبىلەزدەۋ قايراتكەر بولار. سونان سوڭ، بۇل زاماندا جۇرتتان پالەندەي ءبىر جارقىراعان ايقىندىقتى تالاپ ەتۋدىڭ ءوزى ابەستىك سەكىلدى. ءسىرا، ءبىر-اق نارسە كۇمانسىز: ول تۇسىنىكسىز جان، ءتىپتى جۇرگەن ءبىر اپەندى دەسە دە بولار. ايتسە دە، اسىرەسە جۇرتتىڭ ءبارى جەكەلەگەن ەرەكشەلىكتەردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، مىنا جاپاتارماعاي پارىقسىزدىقتان قانداي دا ءبىر جالپىعا ورتاق پارىق-پايىم ىزدەپ تابۋعا جانتالاسىپ جاتقاندا، اپەندىلىك پەن تۇسىنىكسىزدىكتىڭ نازار سالۋعا تۇرارلىقتاي بولعانىنان گورى، تيگىزەتىن زيانى كوپ پە دەيمىن. اپەندىلىك كوپ رەتتە دارالانۋ مەن وقشاۋلانۋ عوي. سولاي ەمەس پە؟
ال ەگەر سىزدەر مەنىڭ وسى سوڭعى پىكىرىممەن كەلىسپەي: "ولاي ەمەس" نەمەسە "ءدايىم ولاي بولا بەرمەيدى" دەسەڭىزدەر، وندا كەيىپكەرىم دەپ وتىرعان الەكسەي فەدوروۆيچتىڭ ماڭىز-ماعىناسىنا مەنىڭ ءتىپتى جانىم مارقايىپ قالۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى اپەندىلىك "ءدايىم" دارالانۋ مەن وقشاۋلانۋ بولا بەرمەيتىنى بىلاي تۇرسىن، قايتا، مۇنىڭ كەرىسىنشە، كەيدە ءبىر تۇتاستىقتىڭ وزەگىن تەك سول عانا بويىندا ساقتاعانداي، ال ونىمەن زامانداس ادامداردىڭ ءبارى ءقايسىبىر ۇيتقىعان جەلدىڭ اسەرىنەن ودان الدەقالاي ۋاقىتشا ءبولىنىپ قالعانداي كورىنەتىن جاعداي دا كەزدەسىپ جاتادى عوي...
الايدا، مەنىڭ وسىناۋ مۇلدە تارتىمسىز، كومەسكى تۇسىنىكتەمەلەرگە بارماي-اق، ەشقانداي العى ءسوزسىز، جاي عانا باستاپ كەتكىم دە كەلەر ەدى: ۇناتسا — ونسىز دا وقىپ شىقپاي ما؛ ءبىراق، قىرسىق قىلعاندا مەن بايانداعالى وتىرعان عۇمىرناما — بىرەۋ دە، رومان — ەكەۋ.
باستى رومان — ەكىنشىسى، وندا كەيىپكەرىمنىڭ وسى ءبىزدىڭ زامانداعى، ءدال قازىرگى كەزەڭدەگى قىزمەتى اڭگىمە بولادى. ءبىرىنشى رومانداعى وقيعا وسىدان ون ءۇش جىل بۇرىن وتكەن، ول كەيىپكەرىمنىڭ بالاڭ جىگىت شاعىنىڭ ءبىر ءساتى عانا بولعاندىقتان، ونى ءتىپتى رومان دەۋدىڭ ءوزى قيىن. ايتسە دە، وسى ءبىرىنشى روماننان اتتاپ وتە الاتىن ەمەسپىن، ويتكەنى ەكىنشى رومانداعى كوپتەگەن جايتتار ونسىز تۇسىنىكسىز بولىپ قالار ەدى. ءسويتىپ اۋەلگى قيىنشىلىعىم وسىلايشا تاعى دا شيەلەنىسىپ وتىرعانى: ەگەر مەنىڭ ءوزىم، ياكي عۇمىرناماشى، ونداي جۇپىنى، دۇمبىلەز كەيىپكەرگە ءبىر روماننىڭ ءوزى دە كوپتىك قىلماس پا ەكەن دەپ كۇدىكتەنىپ وتىرعاندا، ەندى كەلىپ ەكى بىردەي روماندى العا تارتۋىم قالاي بولار ەكەن، مۇنداي اسقاقتىق تانىتقانىمدى قالاي تۇسىندىرەر ەكەنمىن؟
وسى ساۋالداردىڭ شەشىمىن تابا الماي قينالعاندىقتان، ەندى ەشقانداي جاۋاپ ىزدەمەي-اق، وراعىتىپ وتە شىعۋعا تاۋەكەل ەتپەكپىن. ءسوز سىڭايىن ءا دەگەننەن وسىعان اكەپ ساياتىنىمدى بايقاعان سۇڭعىلا وقىرمان مۇنى، البەتتە، الدەقاشان سەزىپ، مەنىڭ بوستەكى سوزگە سالىنىپ، قىمبات ۋاقىتىمدى نەلىكتەن زايا كەتىرەتىنىمە ىشتەي رەنجىگەن دە شىعار. بۇعان ناقپا-ناق جاۋابىم ءازىر: اسا قىمبات ۋاقىتىمدى بوستەكى سوزگە شىعىنداسام، بىرىنشىدەن، بۇل سىپايىگەرشىلىك كورسەتكەنىم، ەكىنشىدەن، كەيبىر جايتتاردى الدىن الا قۇلاق قاعىس ەتىپ ەدىم عوي دەگەن باقاي قۋلىعىم دا جوق ەمەس. ايتسە دە، رومانىمنىڭ "تۇتاستىعى ونشاما بۇزىلماي" وزىنەن-وزى ەكى حيكاياعا بولىنگەنىنە مەن ءتىپتى قۋانىشتىمىن دا: وقىرمان ءبىرىنشى حيكايامەن تانىسقاننان كەيىن: ەكىنشىسىن وقۋ قاجەت پە. جوق پا؟ — دەگەن ساۋالدى ءوزى شەشە جاتار. ارينە، ەشكىم دە تولىق وقۋعا مىندەتتى ەمەس؛ العاشقى حيكايانىڭ ەكى بەتىن وقىعاسىن-اق كىتاپتى لاقتىرىپ تاستاپ، قايتىپ قولعا الماۋىنا دا بولادى. ءبىراق، وقىرمانداردىڭ ىشىندە كىتاپقا قاپىسىز، ءادىل پىكىر ايتۋ ءۇشىن ونى اقىرىنا دەيىن وقىعىسى كەلەتىن ادەپتىلەرى دە بار عوي، مىسالى، ورىس سىنشىلارىنىڭ ءبارى سونداي. مىنە، وندايلاردىڭ الدىندا، قالاي دەگەنمەن، ونشا قىسىلمايسىڭ: ولاردىڭ كەرەمەت ىجداعاتتىعى مەن ادالدىعىنا قاراماستان، رومانداعى العاشقى وقيعاعا تاپ بولعاندا-اق كىتاپتى لاقتىرىپ تاستاۋىنا، ءبىر جاعىنان، ناعىز ورىندى سىلتاۋدى مەن ءوزىم تاۋىپ بەرىپ وتىرمىن. بارلىق العى ءسوز مىنە وسى. ونىڭ مۇلدە ارتىق ەكەندىگىنە كوزىم جەتەدى، ءبىراق جازىلىپ قويعاندىقتان، مەيلى قالا بەرسىن.
ال ەندى ىسكە ءسات دەلىك.
ءبىرىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى كىتاپ
بIP اۋلەتسىماقتىڭ شەجIرەCI
I
فەدور پاۆلوۆيچ كارامازوۆ
الەكسەي فەدوروۆيچ كارامازوۆ وسىدان ون ءۇش جىل بۇرىن ءبىر كۇدىكتى جاعدايدا قايعىلى قازاعا ۇشىراعان ءبىزدىڭ ۋەزدەگى فەدور پاۆلوۆيچ كارامازوۆ دەگەن پومەششيكتىڭ ءۇشىنشى ۇلى؛ كەزىندە فەدور پاۆلوۆيچ ەل-جۇرتقا وسى وقيعادان كەيىن (بىزدە بۇل جايىندا ءقازىر دە ەسكە الىپ جاتادى) بەلگىلى بولعان، ءبىراق بۇل جايىندا كەزەگى كەلگەندە، كەيىنىرەك اڭگىمە ەتە جاتارمىز. بۇل "پومەششيك" جونىندە (ول ءومىر بويى ءوزىنىڭ مەكەن-جايىندا تۇرماسا دا، بىزدە ونى وسىلاي اتاي بەرەتىن) ازىرشە ايتارىمىز مىناۋ عانا: ول ءالى دە ەداۋىر ءجيى كەزدەسەتىن تاڭعالارلىق تيپ، جاي جەكسۇرىن، جاي ازعىن ەمەس، سونىمەن قابات ناعىز پارىقسىز ادامنىڭ ءتيپى ەدى؛ ءبىراق، قالاي دەسەڭىز دە، بۇل تيپتەگى ادامداردىڭ ءبارى بايلىق جيناۋعا كەلگەندە جانىعىپ كەتەتىن كىل وسىنداي پارىقسىزدار ما دەپ قالاسىڭ. مىسالعا فەدور ءپاۆلوۆيچتى الايىق، ول ەڭ جارىماعان، كىشكەنتاي پومەششيكسىماق بولاتىن، الايدا، ءوز ۇيىنەن ءبۇيىرى شىعىپ تاماق ىشپەگەسىن بوتەن ءۇيدىڭ داستارقانىن اڭدۋدى داعدىعا اينالدىرعان پەندەڭىز باقي دۇنيەگە اتتانىپ كەتكەندە ارتىندا تازا اقشالاي ءجۇز مىڭ سوم قالدىرىپتى. ول ءومىر بويى ءبىزدىڭ ۋەزدەگى ەڭ پارىقسىز دەلقۇلىلاردىڭ ءبىرى سانالعان ەدى. تاعى دا قايتالايىن: بۇل جاي اقىماقتىق ەمەس؛ مۇنداي دەلقۇلىلاردىڭ كوبىن اقىل مەن قۋلىقتان استە قۇرالاقان دەي المايمىز، اڭگىمە ناق پارىقسىزدىقتا، ونىڭ ۇستىنە ءبىر ەرەكشە، ۇلتتىق سيپاتى بار پارىقسىزدىقتا بولىپ وتىر.
ول ەكى رەت توسەك جاڭعىرتقان، ءۇش ۇلى بولاتىن — ۇلكەن ۇلى، دميتريي فەدوروۆيچ، ءبىرىنشى ايەلىنەن، قالعان ەكەۋى، يۆان مەن الەكسەي، ەكىنشى ايەلىنەن. ءبىرىنشى قوساعى ءبىزدىڭ ۋەزدەگى پومەششيكتەردىڭ ءبىرى، باي دەسەڭ باي، اقسۇيەك دەسەڭ اقسۇيەك ميۋسوۆتاردىڭ اۋلەتىنەن ەدى. اناۋ-مىناۋ ەمەس، جاساۋلى قىزدىڭ، وعان قوسا ايداي ارۋدىڭ، ول از بولسا، كوركىنە اقىلى ساپ وجەت قىزدىڭ سول كەزدە جۇرتتىڭ ءبارى ىسكە العىسىز "سۇمەلەك" دەپ اتاپ كەتكەن جىگىتكە قالاپ عانا باسىن بايلاعانىن ونشاما باجايلاپ جاتقىم كەلمەيدى: ايتارىم: ءبىزدىڭ قازىرگى ۇرپاق ىشىندە ونداي قىزدار از ەمسە، ايتسە دە، وندايلار وتكەن زامانداردا دا بولعان عوي. مەن وتكەندەگى "رومانتيكاشىل" ۇرپاقتان سونداي ءبىر بيكەشتى بىلەتىن ەدىم: ءقايسىبىر كوك ەتىكتىگە تالاي جىلعى جۇمباق عاشىقتىقتان كەيىن، ەشبىر اۋرە-سارساڭسىز سونىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، تۇعىرعا قونا قويۋدىڭ ورنىنا، ول قايداعى جوق قيامەت-قايىمدى وزىنە-وزى ويلاپ شىعارىپ داۋىلدى تۇندە بيىك قۇز ءتارىزدى جارقاباقتان تومەندە سارقىراپ جاتقان تۇڭعيىققا قۇلاپ، شەكسپيردىڭ ماحاببات جولىندا قۇربان بولعان وفەلياسىنان ارتىقپىن با دەگەن ءوزىنىڭ ءجونسىز قىڭىرلىعىنان عانا مەرت بولعان ەدى؛ ەگەر قىزدىڭ كوپتەن بەرى كوكەيىنە ۇيالاتىپ، ايالاعان بيىك قۇزى سونداي كەرەمەت كورىنبەي، ونىڭ ورنىندا جۇپىنى جايپاق جۇعالاۋ جاتسا، وندا بۇل قايعىلى وقيعا بولار ما ەدى، بولماس پا ەدى. بۇل اقيقات ايعاق، ءبىزدىڭ ورىس ومىرىندە، سوڭعى ەكى نەمەسە ءۇش ۇرپاقتا، مۇنداي نەمەسە وسى ءتارىزدى ايعاقتار از بولماسا كەرەك. ادەلايدا يۆانوۆنا ميۋسوۆانىڭ بۇل قىلىعى دا سول ايعاقتار سەكىلدى ومىردەگى جات سارىننىڭ جاڭعىرىعى، تۇتقىن ويدىڭ كۇيىنىشى بولعاندىعى كۇمانسىز. كىم بىلەدى، بالكىم، ول ايەل باسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن كورسەتكىسى كەلگەن شىعار، بالكىم، ول قوعامدىق جاعدايلارعا قارسى ءوز تۋىستارى مەن ءوز اۋلەتىنىڭ قانىپەزەر قاتالدىعىنا قارسى نارازىلىق بىلدىرگىسى كەلگەن بولار، ءبىراق قىزدىڭ الىپ ۇشقان قيالى، شىندىعىندا، انشەيىن ءبىر شىرت ەتپە سايقىمازاق فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ، بوتەن داستارقاندى اڭدۋشى اشكوز دەگەن اتى شىققانىنا قاراماستان، جاقسىلىققا باستايتىن وتپەلى زاماننىڭ ەڭ ءبىر باتىل، سونىمەن قابات ەڭ كۇلكىلى ادامى بولىپ جۇرگەنىنە، ايتالىق، ءبىر ساتكە بولسا دا ونى يلاندىرسا، بۇعان نە لاج. تاعى ءبىر قىزىقتىسى، ادەلايدا يۆانوۆنانىڭ كوكتەن تىلەگەنى جەردەن تابىلىپ، ءىستىڭ اقىرى جىگىتتىڭ ونى الىپ قاشۋىمەن تىڭداپ ەدى. قايتسەم مانساپقا جەتەم دەپ الاقانىنا تۇكىرىپ جۇرگەن فەدور پاۆلوۆيچ تە وسىنداي وقىس ارەكەتكە ارى-بەرىدەن سوڭ ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى سەبەپتى دە ابدەن دايىن-دى؛ داۋلەتتى تۇقىممەن تۋىستاسىپ، قالىڭدىقتىڭ ەنشىسىنە تيەتىن مول دۇنيە-مۇلىككە ءبىر كەنەلۋ ونى قاتتى قىزىقتىرعان. ال ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ماحابباتقا كەلسەك، قىز تاراپىنان دا، ءتىپتى ادەلايدا يۆانوۆنانىڭ سۇلۋلىعىنا قاراماستان، جىگىت تاراپىنان دا وسىناۋ اسىل سەزىمنىڭ جۇرناعى دا بولماعان سەكىلدى. سول سەبەپتەن مۇنىڭ ءوزى، كەتارى ەمەسىن سەزدىرسە-اق، كەز كەلگەن ۇرعاشىنىڭ سوڭىنان كەتە بارۋعا قاشان دا ءازىر تۇراتىن تىم ايەلجاندى فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ومىرىندەگى بىردەن-بىر ايىرىقشا وقيعا بولۋى دا مۇمكىن. ال قۇمارلىق تۇرعىسىنان وندا پالەندەي ءبىر اسەر قالدىرماعان تەك جالعىز وسى ايەل ەكەن.
ادەلايدا يۆانوۆنا تاڭدايمىن دەپ تازعا جولىققانىن، بويىندا وعان دەگەن تيتتەي دە ىستىق سەزىمنىڭ جوعىن الىپ قاشقاننان كەيىن ىلە-شالا، تەز اڭعارادى. ءسويتىپ، اسىعىس نەكەنىڭ سالدارى لەزدە بايقالادى. بولار ءىس بولىپ بوياۋى سىڭگەن سوڭ، امال بار ما، اكە-شەشەسى كوپ كەشىكپەي قاشىپ كەتكەن قىزىنىڭ ەنشىسىنە ءتيىستى دۇنيە-مۇلكىن ءبولىپ بەرگەنىنە دە قاراماستان، وتباسىنىڭ شىرقى ءبارىبىر جاراسپايدى، جۇبايلاردىڭ اراسىندا بىتپەس ۇرىس-كەرىس باستالادى. فەدور پاۆلوۆيچتەن گورى جاس جۇباي الدەقايدا زور كەڭپەيىلدىلىك پەن ىزگىلىك كورسەتكەنىن بارشا جۇرت جىر عىپ ايتاتىن؛ فەدور پاۆلوۆيچ وندا — بۇل ەندى عانا انىقتالدى — كەلىنشەگىنىڭ قولىنا جيىرما بەس مىڭداي اقشاسى تيىسىمەن-اق، ونى دەرەۋ قۇلقىنىنا قاعىپ الادى، سودان كەيىن قىرۋار بايلىق تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ جوق بوپ كەتەدى. فەدور پاۆلوۆيچ كەلىنشەگىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن كىشىگىرىم دەريەۆنيا مەن شاھارداعى ءتاپ-تاۋىر ءۇيدى دە ەبىن تاۋىپ ءوز اتىنا ءتۇسىرىپ الۋعا كوپ ارەكەتتەنەدى، تىنىمسىز بوپسالاعان، تىلەمسەكتەنگەن ارسىزدىعىنان ابدەن مەزى بوپ، ونى ولەردەي جەك كورىپ كەتكەن جۇبايى ءتوزىمى تاۋسىلعاسىن، بىلايشا ايتقاندا، بۇل سۇمىرايعا بەرىپ قۇتىلماسا بولماس دەپ قولىن ءبىر-اق سىلتەگەندە، بۇل ماقساتىنا دا جەتەتىن ەدى، ءبىراق، باقىتىنا قاراي، ادەلايدا يۆانوۆنانىڭ ءۇي ءىشى ارالاسىپ، وزبىردى دەر كەزىندە تىزگىندەپ ۇلگەرىپتى. جۇبايلار جاعا جىرتىسىپ، جۇدىرىقتاسىپ قالىپ تا جۇرسە كەرەك، الايدا، جۇرت اۋزىنداعى اڭىز بويىنشا، سابايتىن فەدور پاۆلوۆيچ ەمەس، كەرىسىنشە، ادەلايدا يۆانوۆنا ەكەن، وسىناۋ ادۋىن وجەت، شىتىناعان قارا تورى كەلىنشەككە ءتاڭىرىم قارا كۇشتى اياماي-اق بەرىپتى دەسەدى. اقىر سوڭىندا، ول جوقشىلىقتان تيتىقتاعان ءبىر سەميناريست-مۇعالىمنىڭ ەتەگىنەن ۇستاعاندى ارتىق كەرىپ، فەدور پاۆلوۆيچتەن قاشىپ كەتەدى، ءسويتىپ ءۇش جاسار ميتيا اكەسىنىڭ قولىندا قالادى. فەدور پاۆلوۆيچ كوپ كەشىكپەي ءۇيىن جىن-ويناققا اينالدىرىپ، ىشكىلىكتەن باس المايتىن بولادى، اراداعى قىلت ەتكەن ۇزىلىستەردە بۇكىل گۋبەرنيانى تۇگەل دەرلىك ارالاپ ءجۇرىپ، كەز كەلگەننىڭ بارىنە ادەلايدا يۆانوۆنانىڭ ونى تاستاپ، باسقا بىرەۋمەن قاشىپ كەتكەنىن ايتىپ شاعىنادى، ەڭ جامانى، ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى وزگە ءتىرى پەندە بىلمەسكە ءتيىستى قاسيەتتى قۇپيانى اشۋعا دا ۇيالمايدى. باستىسى، جۇرت كوزىنشە مازاق بولعان كۇيەۋدىڭ كۇلكىلى ءرولىن ويناۋ، ءوزىنىڭ قالاي جابىرلەنگەنىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن اسىرەلەپ بايانداۋ وعان قاتتى ۇنايتىن، ونى ءتىپتى قىزىقتىراتىن سەكىلدى ەدى. مىسقىلشىلار وعان: "فەدور پاۆلوۆيچ، ءسىزدىڭ شەن العانىڭىزدا نە ءتۇر، ونان دا قايعى-قاسىرەتىڭىزگە قاراماستان، ءماز-مايرام بوپ جۇرگەنىڭىزدى ايتسايشى"، — دەيتىن. كوپ ادامدار بۇعان قوسا ءتىپتى: ول ەندى بولماشى عانا جاڭارعان سايقىمازاق بوپ كورىنۋگە قۇمار، جۇرتتى كۇلدىرۋ ءۇشىن ول ءوزىنىڭ كەلەمەج بولعانىن جورتا سەزبەگەنسيدى دەيتىن. ايتسە دە، كىم بىلەدى، بۇل ونىڭ اڭقاۋلىعىنان بولۋى دا مۇمكىن عوي. اقىر-سوڭىندا، ول قاشىپ كەتكەن ايەلىنىڭ ىزىنە دە تۇسەدى. ول بەيباق سول كەتكەننەن پەتەربۋرگتەن ءبىر-اق شىعىپتى دا، ءوزىنىڭ سەميناريسىمەن نە ىستەسەم دە ءوز ەركىم دەيتىن جۇگەنسىز ەركىندىككە جەتىپتى. فەدور پاۆلوۆيچ دەرەۋ جولعا قامدانىپ، پەتەربۋرگتە جينالادى، — ءبىراق، نە ءۇشىن بارادى؟ مۇنى، البەتتە، ءوزى دە بىلمەيدى. راس، ونىڭ سول جولى ءجۇرىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەدى؛ الايدا ول وسىنداي شەشىمگە كەلگەننەن كەيىن، جولعا شىعار الدىندا اراق-شاراپتى سۋداي ساپىرىپ تاعى ءبىر سايرانداسام قايتەدى دەن ويلايدى. مىنە ءدال وسى كەزدە جۇبايىنىڭ ءۇي ءىشى ادەلايدا يۆانوۆنانىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى پەتەربوردان حابار الادى. بەيشارا ءبىر ءۇيدىڭ شاتىرى استىندا جان تاپسىرىپتى، بىرەۋلەر — سۇزەكتەن كەتىپتى دەسەدى، ەكىنشىلەرى — اشتان ءولىپتى-مىس دەيدى. ايەلىنىڭ ولگەنىن ەستىگەندە فەدور پاۆلوۆيچ ۋداي ماس ەكەن؛ بىرەۋلەر — ول كوشەگە جۇگىرىپ شىعىپ، قۋانعانىنان ەكى قولىن جايىپ كوككە قاراپ: "جاببار يەم، ءوزىڭ كەشىرە گور"، — دەپ جالبارىنىپتى دەسە، ەكىنشىلەرى — كادىمگى ءسابي بالاشا ەڭىرەپ جىلاعانىن كورگەنىندە، ونى قانشاما جەك كورسەڭ دە، جانىڭ اشيدى ەكەن دەسەدى. ولاي دا، بۇلاي دا بولۋى ابدەن مۇمكىن، ياكي ول باسىنا بوستاندىق العانىنا قۋانىپ تا، بۇعان ەركىندىك بەرگەن ايەلىن جوقتاپ تا جىلاۋى استە عاجاپ ەمەس. كوپ رەتتە ادامدار، ءتىپتى زۇلىمدار دا، ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىزدەن الدەقايدا اڭقاۋ، اق كوڭىل بولىپ كەلەدى. ارى-بەرىدەن سوڭ، ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە سوندايمىز.
II
قىبىن تاۋىپ ۇلكەن ۇلىنان قۇتىلدى
ارينە، ونداي ادامنىڭ قانداي تاربيەشى جانە قانداي اكە بولا الاتىنىن كوز الدىڭا ەلەستەتۋ قيىن ەمەس. ەگەر كەشەگى قۇداي قوسقان قوساعى ادەلايدا يۆانوۆنادان قالعان قارشاداي ۇلىن قاراپتان-قاراپ ەسىنەن شىعارسا، ول قالاي اكە بولماق؛ بۇل ونىڭ بالانى جەك كورگەندىگىنەن نەمەسە ءوزىنىڭ جۇبايلىق سەزىمىنىڭ قاندايدا ءبىر قورلانعاندىعىنان ەمەس-تى، ول كىشكەنتاي جەتىمەگىن مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەن ەدى. ول قازاعا قايعىرعانسىپ جىلاپ-سىقتاپ جۇرتتىڭ مازاسىن الىپ، ءۇيىن ناعىز ازعىندىق قورداسىنا اينالدىرىپ ەسىرىپ جۇرگەندە، ءۇش جاسار ميتيانى وسى ءۇيدىڭ ادال نيەتتى مالايى گريگوريي باۋىرىنا باسقان، ەگەر سول كەزدە سابيگە جالعىز سونىڭ جانى اشىماعاندا، بەيشارانىڭ ۇستىندەگى كويلەگىن اۋىستىراتىن ءتىرى پەندە تابىلماۋى دا مۇمكىن ەدى. مۇنىڭ ۇستىنە، العاشقى كەزدە ول بەيباقتى ناعاشى جۇرتى دا ۇمىتقانداي بولدى. ءسابيدىڭ ناعاشى اتاسى، ياكي ادەلايدا يۆانوۆنانىڭ اكەسى، ميۋسوۆ مىرزا، ول كەزدە دۇنيە سالعان؛ ال ونىڭ جەسىر قالعان ايەلى، ياكي ميتيانىڭ ناعاشى اجەسى ماسكەۋگە كوشىپ بارعالى بەرى اۋىر ناۋقاس-تى، ال ادەلايدانىڭ سىڭلىلەرى، ياكي ميتيانىڭ ناعاشى اپالارى تۇرمىسقا شىعىپ كەتكەن؛ وسى سەبەپتى كىشكەنتاي ميتيانىڭ ءبىر جىلداي سول مالاي گريگورييدىڭ قولىندا، اۋلاداعى ۇيشىكتە پانالاي تۇرۋىنا تۋرا كەلدى. اكەسى ءتىپتى بالاسىن ەسىنە تۇسىرگەن كۇندە دە (دەگەنمەن، تۋعان اكەسى ەمەس پە، بالاسىن مۇلدە ۇمىتۋى قيىن عوي)، ءوزىنىڭ داۋكەستىك ادەتىنە بوگەت بولماۋى ءۇشىن ونى ءبارىبىر مالايدىڭ باسپاناسىنا قۋىپ جىبەرەر ەدى. ءبىراق، دەس بەرگەندە، مارقۇم ادەلايدا يۆانوۆنانىڭ نەمەرە اعاسى، پەتر الەكساندروۆيچ ميۋسوۆ، وسى كەزدە پاريجدەن قايتىپ كەلەدى؛ كەيىن تالاي جىل تاپجىلماي شەتەلدە تۇرعان پەتر وندا ءالى قىلشىلداعان جاس جىگىت بولاتىن؛ بىلىمدىلىگىمەن، استانا مەن شەت جۇرتتىڭ تۇرمىس سالتىنا ماشىقتىعىمەن، ءومىر بويى ءوزىن ەۋروپالىق ساناپ، اقىرىندا قىرقىنشى، ەلۋىنشى جىلداردىڭ ليبەرالى اتانعان ول ميۋسوۆتار اۋلەتىندەگى ءبىر ەرەكشە جارالعانى ەدى. ول مانساپ قۋعان ءومىرىنىڭ ون بويىندا سول زامانىنداعى رەسەي مەن شەت ەلدەگى شىنايى ليبەرالداردىڭ تالايىمەن تاباقتاس، ءتىپتى پرۋدونمەن دە، باكۋنينمەن دە تانىس بولعان، ەل ارالاپ جەر كورگەن قىزىقتى ءومىرىنىڭ اياعىنا تامان اسىرەسە قىرىق سەگىزىنشى جىلى پاريجدە بولعان اقپان توڭكەرىسىنىڭ ءۇش كۇنىن ەسكە الۋدى ۇناتۋشى ەدى جانە دە بارريكادالارداعى شايقاسقا بەينە ءوزى دە قاتىسقانداي مايىن تامىزىپ اڭگىمەلەيتىن. بۇل ونىڭ جاستىق شاعىنىڭ ەڭ قۋانىشتى ەستەلىكتەرىنىڭ ءبىرى ەدى. قارا باسىنا جەتەرلىك بايلىعى دا بار-دى، ەرتەرەكتەگى ەسەپ بويىنشا ءبىر مىڭداي باسىبايلى شارۋاسى بولسا، بۇل از با، ونىڭ قۇتتى مەكەنى ءبىزدىڭ شاھارسىماقتىڭ تاپ ىرگەسىندە، ايگىلى ءموناستىرىمىزدىڭ جەرىمەن ىرگەلەس ورنالاسكان-دى، وسى مەكەن-جايدىڭ مۇراگەرى بولىسىمەن-اق پەتر الەكساندروۆيچ ءتىپتى جاس جىگىت كەزىنەن باستاپ، وزەننەن بالىق اۋلاۋ حاقىسى ءۇشىن بە، الدە ورماننان اعاش كەسۋ حاقىسى ءۇشىن بە، بۇل اراسىن انىق بىلمەيمىن، ايتەۋىر بىتپەس ءبىر داۋ-شاردىڭ سوڭىنا ءتۇستى، "كلەريكالدارمەن" سوتتاسۋدى كەرەك دەسەڭىز ءوزىنىڭ ازاماتتىق ءھام بىلىكتىلىك پارىزى دەپ ەسەپتەدى. ادەلايدا يۆانوۆنانىڭ قايتىس بولعانى، ونىڭ ارتىندا ميتيا دەگەن بالاسى قالعانى جايىندا ءبارىن ەستىپ بىلگەن سوڭ — البەتتە، ول نەمەرە قارىنداسىن ۇمىتقان جوق-تى، ءبىر كەزدە وعان كوزى تۇسكەنى دە بار-دى — فەدور پاۆلوۆيچكە قانى قايناپ، بويىن اشۋ-ىزا كەرنەسە دە، البىرت جىگىت بۇل ىسكە ارالاسا كەتتى. ول فەدور پاۆلوۆيچپەن وسى جولى العاش رەت تانىسقان. جەتىم قالعان ءسابيدى تاربيەلەپ ءوسىرۋدى ءوز مىندەتىمە الامىن دەپ وعان اشىق مالىمدەدى. فەدور پاۆلوۆيچپەن ميتيا جايىندا سويلەسكەندە، مۇنىڭ قاي بالانى ايتىپ تۇرعانىن مۇلدە تۇسىنبەي، ۇيىندە سونداي ءبىر كىشكەنتاي ءسابي بار دەگەنگە تاڭدانعان كىسىشە ونىڭ ءتىپتى اڭىرىپ تۇرىپ قالعانىن پەتر الەكساندروۆيچ كەيىننەن، ەستەن كەتپەس وقيعا رەتىندە، كوپكە دەيىن ايتىپ ءجۇردى. ونىڭ بۇل اڭگىمەسىندە اسىرەلەۋشىلىك تە جوق ەمەس شىعار، ءبىراق وندا قالاي دەگەنمەن شىندىققا جاناساتىن بىردەڭە ءسوزسىز بولۋعا ءتيىس. ءبىراق ءتالىمسي قالۋ، كىسىنىڭ الدىندا كەنەتتەن ءبىر كۇتپەگەن جاڭا ءرولدى ويناۋ، ەڭ باستىسى، كەيدە ءتىپتى ەشبىر قاجەتتىگى بولماسا دا، مىسالى، ءدال وسى جولعى سياقتى، وزىنە كوپە-كورنەۋ زيان كەلىپ جاتسا دا، سول ءرولدى ويناماي قويماۋ فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن ادەت بولاتىن. ايتسە دە، مۇنىڭ ءوزى وتە كوپ ادامدارعا، فەدور پاۆلوۆيچ تۇگىل، ءتىپتى اسا پاراساتتى دەگەن كىسىلەرگە دە ءتان قاسيەت. پەتر الەكساندروۆيچ ءىستى قىزۋ قولعا الدى، ءتىپتى سابيگە (فەدور پاۆلوۆيچپەن بىرگە) قامقورشى بولىپ تا تاعايىندالدى، ويتكەنى بالانىڭ شەشەسى ولگەننەن كەيىن ارتىندا جامان-جاقسى بولسىن يەلىگى — ءۇي مەن مەكەن-جايى قالدى ەمەس پە. سونىمەن، ميتيا شىنىندا دا وسى نەمەرە اعاسىنىڭ قولىنا باردى، ءبىراق، ءوزىنىڭ وتباسى بولماعاندىقتان، ول بالانى ماسكەۋدەگى ءبىر بارىنيا — نەمەرە اپاسىنىڭ تاربيەسىنە بەردى دە، يەلىكتەن الاتىن اقشانىڭ ۋاقىتىلى جىبەرىلۋىن رەتتەگەن سوڭ ىلە-شالا تاعى دا پاريجگە ۇزاق ۋاقىتقا كەتىپ قالدى. پاريجگە بارعاننان كەيىن، اسىرەسە ءوزىنىڭ وي-ساناسىنا سونداي قاتتى اسەر ەتكەن، كەيىننەن ءومىر بويى ەسىنەن كەتپەگەن اقپان توڭكەرىسى باستالعان كەزدە بالانى ول دا ۇمىتتى. ماسكەۋدەگى بارىنيا قايتىس بولادى، ءسويتىپ ميتيا ونىڭ كۇيەۋدەگى ءبىر قىزىنىڭ قولىنا بارادى. ول بەيباق بۇدان كەيىن دە تۇراعىن ءتورت رەت اۋىستىرعان بولۋ كەرەك. فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ وسىناۋ ۇلكەن ۇلى تۋرالى ءالى تالاي جايتتار باياندالاتىندىقتان، ءقازىر مەنىڭ بۇل جونىندە ءسوز ەتكىم كەلمەيدى، ازىرشە تەك ەڭ قاجەتتى ماعلۇماتتارعا توقتالۋمەن شەكتەلەيىن، مۇنسىز روماندى ءتىپتى باستاي المايتىن سەكىلدىمىن.
قالاي دەگەنمەن ءبىرسىپىرا داۋلەتتىڭ يەسىمىن، دەمەك، كامەلەتكە جەتكەسىن بىرەۋدىڭ اۋزىنا قارامايتىن شىعارمىن دەگەن سەنىممەن وسكەن دميتريي فەدوروۆيچ، بىرىنشىدەن، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ءبىرى عانا-دى. ونىڭ بوزبالالىق، جاستىق شاعى ءجون-جوسىقسىز ءوتتى: گيمنازيادا وقىپ ەدى — بىتىرە المادى، سونان سوڭ اسكەري مەكتەپكە ءتۇستى، ودان كەيىن كاۆكازدان ءبىر-اق شىقتى، ايتسە دە قىزمەت بابىمەن وسپەي قالعان جوق، ءبىراق بىرەۋمەن دۋەلدە اتىسىپ شەنىنەن ايىرىلدى، كەيىننەن قايتا كوتەرىلدى، ارمانسىز دۋمانداتىپ-اق، كوردى، ءسويتىپ ءجۇرىپ قىرۋار اقشانى شاشىپ تىندى. كامەلەتكە جەتكەنشە اكەسى ەشتەڭە تاتىرماعاسىن ول بۇل كەزدە ءبىراز بورىشقا باتىپ تا ۇلگەرگەن ەدى. جاس جىگىت ءوز ەنشىسىنە تيگەن دۇنيە-مۇلكى جايىندا سويلەسۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ جاققا ارنايى كەلگەندە عانا اكەسىن العاش رەت كورىپ، كوزبە-كوز جۇزدەسكەن. اكەسى وعان سوندا-اق ۇناماسا كەرەك؛ ول اكەسىنىڭ ۇيىندە كوپ جاتقان جوق، ازىن-اۋلاق اقشاسى قولىنا تيگەسىن يەلىكتەن تۇسەتىن تابىستى بۇدان بىلاي قالاي الىپ تۇراتىنى جونىندە شالا-پۇلا كەلىسكەن بولدى دا، اسىعىس ءجۇرىپ كەتتى، الايدا ول يەلىكتىڭ قانداي جانە قانشا تابىس بەرەتىنى تۋرالى (قىزىق ەمەس پە) بۇل جولى اكەسىنەن ەشتەڭە بىلە الماعان. ميتيانىڭ مول بايلىقتىڭ يەسىمىن دەگەن تەرىس ۇعىمدا جۇرگەنىن فەدور پاۆلوۆيچ العاش كورگەندە-اق بايقاعان (مۇنى جادىمىزدا ساقتاۋىمىز كەرەك). ارامزالىعىن ىشىنە تۇيگەن فەدور پاۆلوۆيچ بۇعان قۋانباسا، رەنجىگەن جوق-تى. جەڭىلتەك، اۋلەكى، قۇمارتقىش، تاعاتسىز ءارى جۇرگىش بولۋ كەرەك، ەندەشە، بولماشى بىردەڭەمەن الداي سالساڭ، سوعان ءماز بوپ ازعانا ۋاقىتقا بولسا دا سول ساتتە-اق تىنىشتالاتىن شىعار دەپ ويلاعان-دى. فەدور پاۆلوۆيچ بالاسىنىڭ مىنە وسى وسالدىعىن پايدالانىپ باقتى، ياكي اندا-ساندا بەينە ساداقا بەرگەندەي، جارتىمسىز تيىن-تەبەن جىبەرە سالىپ، بىردەڭەنى ۋاقىتشا بەرە قويىپ الدارقاتا بەردى، مۇنىڭ اقىرى مىنامەن تىندى: ءتوزىمى تاۋسىلعان ميتيا ءتورت جىلدان كەيىن اكەسىمەن ءبىرجولا ەسەپ ايىرىسۋ ءۇشىن شاھارىمىزعا تاعى ءبىر كەلگەنىمدە، كەنەت ءوز يەلىگىنەن ەشتەڭە قالماعان بولىپ شىققانىنا تاڭعالدى؛ اكەسىنەن ءوزىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن دۇنيە-مۇلىكتىڭ بارلىق قۇنىنان ونىڭ اقشالاي قانشا ارتىق الىپ قويعانىن ەسەپتەپ شىعارۋدىڭ ءوزى ءبىر قيامەت، بالكىم. ءوزى بورىشتى بولىپ قالعان شىعار؛ ال، مىناداي-مىناداي ۋاقىتتا جارنالاستىققا ءوزى ريزالىق بەرگەن مىناداي-مىناداي كەلىسىمدەر بويىنشا بىردەڭە دامەتۋگە ونىڭ ءتىپتى حاقى دا جوق، ت.ت. دەگەن سەكىلدى. بۇعان قايران قالعان جاس جىگىت اكەسى كوپە-كورنەۋ وتىرىك ايتىپ، ونى الداپ وتىر دەپ كۇماندانىپ، تۇلا بويىن اشۋ كەرنەپ، ەسىنەن تانعانداي حالگە تۇسكەن. مىنە، ءدال وسى جاعداي مەنىڭ ءبىرىنشى كىرىسپە رومانىمدا باياندالاتىن نەمەسە دۇرىسىراق ايتقاندا، ونىڭ سىرتقى كورىنىسى سانالاتىن قايعىلى وقيعاعا اكەپ سوقتىرعان-دى. ءبىراق، بۇل رومانعا كىرىسپەستەن بۇرىن، اۋەلى فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ قالعان ەكى ۇلى، ميتيانىڭ ىنىلەرى، قاشان جانە كىمنەن تۋعانىن بايانداپ بەرەيىن.
Iءىى
ەكىنشى HEكE، توقالدان تۋعان بالالار
ءتورت جاسار ميتيادان قۇتىلعان سوڭ، فەدور پاۆلوۆيچ كوپ ۇزاماي ەكىنشى رەت توسەك جاڭعىرتقان. توقالىمەن سەگىز جىل وتاستى. ءبىر جايتسىماقپەن بىرگە بولماشى ءبىر مەردىگەرلىك ىسپەن باسقا گۋبەرنياعا سوققانىندا ول سوفيا يۆانوۆنا دەگەن ۋىلجىعان جاس قىزعا ۇيلەنىن قايتادى. فەدور پاۆلوۆيچ ىردۋ-دىردۋمەن، ىشكىلىككە سالىنىپ، جۇرگەن جەرىن الا تايداي ءبۇلدىرىپ جۇرسە دە، ءوزىنىڭ كاپيتالىن قاجەتتى ىسكە جۇمساۋدى ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايتىن، قولعا العان ءىسىن ءدايىم ءساتتى تىندىراتىن، البەتتە، مۇنىڭ وزىندە ارامزالىعى ءارقاشان بىرگە جۇرەتىن. سوفيا يۆانوۆنا "جەتىم قىز" ەكەن، ءبىر قاراڭعى دياكوننىڭ جورگەكتەن شىقپاي جاتىپ جەتىم قالعان ءسابيىن گەنەرال ۆوروحوۆتىڭ جەسىرى، اقسۇيەك كەمپىر-گەنەرالشا ءوزىنىڭ قامقورلىعىنا الىپ تاربيەلەيدى. وسىناۋ داۋلەتى شالقىعان باي ۇيدە، قاتىگەز كەمپىردىڭ قولىندا جەتىم قىزدىڭ قانداي قورلىقتا كۇن كەشكەنىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلمەيمىن، ءبىراق ءتىرى پەندەگە قارسى ءتىل قاتپايتىن، اق كوڭىل، مومىن قىزدى بىردە شولاندا اسىلىپ ولگەلى جاتقان جەرىنەن اراشالاپ قالىپتى-مىس دەگەن سىبىستى ەستىگەنىم بار؛ كەكشىل بولماسا دا، پارىقسىز تىرلىكتىڭ بوس دىردۋىنان ەسىرىپ كەتەتىن، قىڭىر كەمپىردىڭ وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق ەتكەن كوز تۇرتكىسىنە بەيشارا قىز شىداماسا كەرەك. فەدور پاۆلوۆيچ قىزعا ءسوز سالادى، ءبىراق كىم ەكەنىن سۇراستىرىپ بىلگەننەن كەيىن ونى ۇيدەن قۋىپ شىعادى، سونان سوڭ ول العاشقى ۇيلەنگەندەگىسىندەي، الىپ قاشپاقشى بولادى، قىز كەلىسەدى. فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ قانداي ادام ەكەنىن دەر كەزىندە تولىعىراق سەتىپ بىلگەن بولسا، وعان ءتىپتى بۇل قىزدىڭ دا تيمەۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ءبىراق باسقا گۋبەرنيانىڭ ادامى تۋرالى قىسىلتاياڭدا ءجوندى نە بىلە الاسىڭ؛ ونىڭ ۇستىنە ون التى جاسار قىز قاھار كەمپىردىڭ تەپكىسىندە جۇرگەندە سۋعا كەتىپ ءولۋدى ارتىق كورگەننەن باسقا، نەنى تۇسىنە الۋشى ەدى. ءسويتىپ، بەيشارا قىز ەسىركەگىش مىستاننان قۇتىلعانمەن، جارىلقاعىش جەكسۇرىنعا تاڭ بولدى. بۇل جولى فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ قولىنا سوقىر تيىن دا تيمەدى، ويتكەنى گەنەرالشا بۇلقان-تالقان بولىن قىزعا تۇك تە تاتىرمادى، ول ول ما، ەكەۋىن اياماي قارعاپ-سىلەدى؛ بۇل جولى وڭاي ولجاعا كەنەلەرمىن دەپ فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءوزى دە دامەلەنگەن جوق-تى، ونى تەك بەيكۇنا قىزدىڭ حاس سۇلۋلىعى قىزىقتىرعان ەدى، ەڭ باستىسى، ۇرعاشىنىڭ جالاڭ ءتان سۇلۋلىعىنا ءالى كۇنگە سىلەكەيى شۇبىراتىن ايەلجاندى جىگىتتى ۋىزداي قىزدىڭ ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي پاكتىگى ەستەن تاندىرعان. "وسىناۋ پەرىشتە كوزدەر وندا مەنىڭ بۇكىل جان-دۇنيەمدى ۇستاراشا ءتىلىپ وتكەن ەدى" — دەيتىن ول كەيىننەن ءوزىنىڭ جەركەنىشتى جىرقىلىنا باسىپ. ايتسە دە، بۇزىق جولعا تۇسكەن ادامدا وسىنىڭ ءوزى دە توياتسىز كوڭىلدىڭ ەلىگۋى بولۋى مۇمكىن. ەشقانداي سىي-سياپات كورمەگەن سوڭ، فەدور پاۆلوۆيچ ايەلىنە نازدانىپ جاتپادى، بىلايشا ايتقاندا، سەن مەنىڭ الدىمدا "كىنالىسىڭ"، مەن سەنى "اجالدان اراشالادىم" دەگەندى بەتىنە سالىق قىپ، بۇعان قوسا، ونىڭ تاڭعالارلىق مومىندىعى مەن ءتىلسىز كونگىشتىگىن پايدالانىپ، ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى ءتىپتى كادىمگى جاي سىپايىگەرشىلىكتىڭ ءوزىن اياققا باسۋدان دا تايىنبادى. ۇيىنە قايداعى ءبىر بۇزىق قاتىندار جينالىپ الىپ، ايەلىنىڭ كوزىنشە جىن-ويناق قىلاتىندى شىعاردى. سونان سوڭ، مىنا ءبىر جايتتى دا ايتا ەستيىن: بۇرىنعى بارىنياسى ادەلايدا يۆانوۆنانى سۋقانى سۇيمەگەن، زەردەسىز بولسا دا، قىڭىرايىپ الىپ وسيەت ايتۋعا قۇمار، تۇنجىراعان مالاي گريگوريي بۇل جولى جاڭا بارىنيانى جاقتاپ، سونى قىزعىشتاي قورعاپ، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ بەتىنەن الا تۇسكەندە ءوزىنىڭ جامان مالاي ەكەنىن دە ۇمىتىپ كەتەتىن بولادى، ال ءبىر جولى جىن-ويناققا جينالعان بۇزىق قاتىنداردىڭ بارلىعىن ۇيدەن دۇركىرەتىپ قۋىپ تا شىعادى. بالا كەزىنەن بىرەۋدىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراپ وسكەن جاسقانشاق بەيشارا، جاس كەلىنشەك، كەيىنەن كوبىنەسە دەريەۆنيا ايەلدەرى اراسىندا كەزدەسەتىن تالما اۋرۋعا شالدىقتى، ونداي ناۋقاستى جۇرت ادەتتە جەلىكپە دەپ ايتادى. سوفيا يۆانوۆنا قويانشىعى ۇستاعاندا قاتتى قينالىپ، كەيدە ءتىپتى ەسىنەن تانىپ قالادى ەكەن. دەگەنمەن، ول فەدور پاۆلوۆيچكە يۆان مەن الەكسەي دەگەن ەكى ۇل تاۋىپ بەرەدى، ءبىرىنشىسى — نەكەنىڭ العاشقى جىلى، ەكىنشىسى — ءۇش جىلدان سوڭ تۋادى. ول قايتىس بولعاندا الەكسەي تورتكە شىققان ەدى، ءبىراق شەشەسى عۇمىر باقيعا — البەتتە، كورگەن تۇستەن بولىپ — ونىڭ جادىندا قالىپتى، بۇل تاڭعالارلىق، ءبىراق مۇنىڭ سولاي ەكەنىن مەن بىلەمىن. جەتىم قالعان ەكى ءسابي ءبىر كەزدەگى ميتيانىڭ كەبىن كيدى: اكەسى بۇل ەكەۋىن دە مۇلدە ەستەن شىعارىپ، باعۋ-قاعۋسىز قالدىرعان سوڭ، ولار سول باياعى گريگورييدى پانالاپ، سونىڭ جامان ۇيشىگىندە كۇن كەشىپ جاتتى. قوس جەتىمنىڭ قىرشىن كەتكەن شەشەسىن بالا كەزىندە قولىنا الىپ، تاربيەلەگەن ادۋىن كەمپىر-گەنەرالشا ەكى بالانى سول جامان ۇيشىكتەن تابادى. كەمپىر ءالى ءتىرى بولاتىن جانە وسى سەگىز جىل بويى نامىسقويلىعى ۇستاپ ىشتەن تىنىپ جۇرەتىن ەدى. وسى ۋاقىت ىشىندە ول "سوفياسىنىڭ" ولمەشى تىرشىلىگى جايىنداعى انىق حاباردى ۇنەمى قولما-قول الىپ تۇرعان، ونىڭ ناۋقاس ەكەنىن، ءۇيىنىڭ جىن-ويناقتىڭ قورداسىنا اينالعانىن ەستىگەندە ءوزىنىڭ اس ءىشىپ، اياق بوساتۋشىلارىنا: "وعان سول كەرەك، جاقسىلىقتى تۇسىنبەگەنى ءۇشىن وعان قۇدايدىڭ قارعىسى تيگەن"، — دەپ ەكى رەت پە، الدە ءۇش رەت پە قايتالاپ ايتىپتى.
سوفيا يۆانوۆنا قايتىس بولعاننان كەيىن ءدال ءۇش اي وتكەسىن گەنەرالشا ءبىر كۇنى شاھارىمىزعا ساپ ەتە قالىپ، سالعان جەردەن فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ۇيىنە باردى. اينالاسى جارتى-اق ساعات بولسا دا، كەمپىر كوپ ءىستى تىندىرىپ كەتتى. كەشكى مەزگىل بولاتىن. سەگىز جىل بويى ءجۇزىن كورمەگەن كەمپىردى قارسى الۋعا شىققاندا، فەدور پاۆلوۆيچ ۋداي ماس ەكەن. گەنەرالشا ونىڭ سيقىن كورگەندە، ءتىپتى ءلام-ميم دەمەستەن، ونى جاعىنان وتى شىعاتىنداي ەتىپ ەكى مارتە تارتىپ جىبەرىپ، سونان سوڭ شاشىنان الىپ ەكى-ۇش رەت تۇقىرتا جۇلقىعان سوڭ، ءۇن قاتپاستان ۇيدەگى ەكى بەيشاراعا بارىپتى-مىس دەسەدى جۇرت. كويلەك-دامبالى جۋىلماعان، ءۇستى-باسى كىر-كىر بالالاردى كورگەن بويدا-اق ول گريگورييدى دە جاعىنان شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرەدى دە، وعان بالالاردى الىپ كەتەمىن دەيدى، سونسوڭ ولاردى دالاعا الىپ شىعىپ، كۇيمەگە جىلى وراپ وتىرعىزىپ كەتە بارادى. گريگوريي شاپالاققا قىڭق ەتپەيدى، ءبىر اۋىز دورەكى ءسوز شىعارمايدى، قايتا، ادۋىن كەمپىردى كۇيمەسىنە دەيىن شىعارىپ سالىپ، ءيىلىپ تاعزىم ەتىپ تۇرىپ وعان: "جەتىمەكتەرگە قايىرىمدىلىعىڭىزدىڭ ەسەسى قۇدايدان قايتسىن" — دەيدى ەستىرتە سويلەپ. "جوق، سەن ءبارىبىر كەششەسىڭ!" — دەيدى داڭعىرلاي سويلەگەن گەنەرالشا كەتىپ بارا جاتىپ. ءساتىن سالايىن دەگەندە ءبارى وسىلاي وزىنەن-وزى ورايلاسا قالاتىنىن تەز تۇسىنگەن فەدور پاۆلوۆيچ بالالاردىڭ گەنەرالشانىڭ قولىندا تاربيەلەنۋى جونىندەگى رەسمي كەلىسىمنىڭ بىردە-بىر شارتىنا ەشبىر قارسى بولعان جوق. ال كەمپىردىڭ شاپالاعىنان كوزىنەن وت جارق ەتكەنىن بۇكىل شاھارعا ونىڭ ءوزى جايىپ ءجۇردى.
وسىدان كەيىن كوپ كەشىكپەي گەنەرالشا دا دۇنيە سالادى، ءبىراق، دەس بەرگەندە، ول جەتىمەكتەردىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر مىڭ سومنان اقشا قالدىراتىنى جونىندەگى وسيەتىن حاتتاپ ۇلگەرىپ، بۇل اقشا "سولاردى وقىتۋعا جانە تۇگەلدەي تەك سول ەكەۋىنىڭ قاجەتىنە جۇمسالسىن جانە دە ولار كامەلەتكە كەلگەنشە جەتەتىن بولسىن، ونداي بەيباقتارعا بۇل از قارجى ەمەس، ال بۇدان ارتىق جۇمساعىسى كەلگەن كىسى ءوز قالتاسىنان شىعارسىن" جانە تاعىسىن تاعىلار دەپ ەسكەرتىپ كەتىپتى. وسيەتتى مەن ءوزىم وقىعان جوقپىن، ءبىراق، وندا ناق وسى سەكىلدى تاڭعالارلىق بىردەڭەنىڭ شايپاۋ جازىلعانىن ەسىتتىم. كەمپىردىڭ باس مۇراگەرى، بۇكىل سول گۋبەرنيا اقسۇيەكتەرىنىڭ باسشىسى ەفيم پەتروۆيچ پولەنوۆ ادال ادام بولىپ شىقتى. فەدور پاۆلوۆيچپەن حات ارقىلى حابارلاسقاننان كەيىن ونىڭ ءوز بالالارىن تاربيەلەۋگە قالتاسىنان ءبىر تيىن شىعارعىسى كەلمەيتىندىگىنە تەز كوزى جەتكەن سوڭ (فەدور پاۆلوۆيچ مۇندايدا ەش ۋاقىتتا اۋزىن قۋ شوپپەن سۇرتپەيتىن، تەك انە-مىنە دەپ ءسوزبۇيداعا سالىپ، كەيدە ءتىپتى ەلجىرەگەن سەزىمىن دە توگەتىن)، ەفيم پەتروۆيچتىڭ جەتىمدەرگە شىن جانى اشىپ، اسىرەسە كىشىسىن، الەكسەيدى، جاقسى كورىپ كەتتى — سول سەبەپتى بالا ۇزاق ۋاقىت ءتىپتى ونىڭ ۇيىندە ءوستى. مەن وقىرماننان وسى ءبىر جايتتى اۋەل باستان جادىندا ساقتاۋدى سۇرايمىن. جاس وسپىرىمدەر وزدەرىنىڭ تالىم-تاربيەسى مەن وقىپ ءبىلىم العانى ءۇشىن ناق وسى ەفيم پەتروۆيچكە ءومىر بويى بورىشتى ەدى. ومىردە وتە سيرەك كەزدەسەتىن اسا ىزگىلىكتى ءارى ادامگەرشىلىكتى كىسى بولعاندىقتان ول بالالارعا گەنەرالشا قالدىرعان اقشاعا تيگەن جوق. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ولار كامەلەتكە جەتكەندە ءارقايسىسىنىڭ ءبىر مىڭى پايىزىمەن ەسەپتەگەندە، ەكى مىڭعا دەيىن وسكەن-دى، ال وعان دەيىن ەفيم پەتروۆيچ بالالاردى ءوز اقشاسىنا تاربيەلەدى جانە دە ءارقايسىسىنا ءبىر مىڭنان الدەقايدا كوپ شىعىنداندى. مەن بۇل ارادا ولاردىڭ بالالىق، جاستىق شاعى قالاي وتكەنىن باجايلاپ جاتپايمىن، ازىرگە تەك ايتۋعا تۇرارلىق جايتتارعا عانا توقتالىپ وتپەكپىن. ۇلكەنى — يۆان تۋرالى ايتارىم: ول ءبىر ءتۇرلى تۇنجىراعان، تۇيىق بولىپ ءوستى، ءبىراق جاسقانشاق جاسىق ەمەس-تى؛ ول ءىنىسى ەكەۋى بوتەن ۇيدە، جات كىسىلەردىڭ راقىمشىلىعىمەن بىردەمە عىپ جەر باسىپ جۇرگەنىن ال اكەسى ءتىپتى سونىڭ بالاسىمىن دەپ ايتۋعا دا ۇيات بىرەۋ ەكەنىن ون جاسىندا-اق ۇققان زەيىندى بولدى. ۆانيا ءتىپتى ءسابي كەزىنەن-اق (قالاي بولعاندا دا جۇرت وسىلاي دەيتىن) وقۋعا تاڭعالارلىق، عاجاپ قابىلەتتىلىگىن تانىتادى. قالاي بولعانىن انىق بىلمەيمىن، ءبىراق ون ۇشكە تولار-تولماستا ول ەفيم پەتروۆيچتىڭ ۇيىمەن قوش ايتىسىپ، ماسكەۋدەگى گيمنازيالاردىڭ بىرىنە، سول كەزدەگى ءبىر تاجىريبەلى ءارى اتاقتى پەداگوگتىڭ پانسيونىنا ورنالاسادى، ول كىسى ەفيم پەتروۆيچتىڭ بالا كەزىندەگى دوسى ەكەن. بارلىعى، بىلايشا ايتقاندا، دانىشپاندىق قابىلەتى بار بالا دانىشپان تاربيەشىنىڭ قولىنا ءتيۋى كەرەك دەگەن يدەياعا ەلىككەن ەفيم پەتروۆيچتىڭ "يگى ىسكە بەرىلگىشتىگىنەن" بولعان ەدى دەپ كەيىننەن يۆاننىڭ ءوزى ايتىپ جۇرگەن ەدى. ونىڭ بەر جاعىندا بالاڭ جىگىت گيمنازيانى تامامداپ ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەندە، ەفيم پەتروۆيچ تە، دانىشپان تاربيەشى دە بۇل دۇنيەدە جوق ەدى. ادۋىن گەنەرالشانىڭ وسيەتى بويىنشا وزىنە ءتيىستى نەسىبەنى، وسىمىمەن قوسا ەسەپتەگەندە ەندى ەكى مىڭعا جەتكەن اقشانى الۋ ەفيم پەتروۆيچتىڭ زاڭداستىرىپ ۇلگەرمەۋى جانە بىزدە ەتەكتەن تارتپاي قالمايتىن ءار ءتۇرلى نەمقۇرايدىلىق پەن ءسوزبۇيدانىڭ سالدارىنان ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى دە، ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان العاشقى ەكى جىلدا جاس جىگىت كوپ تارشىلىق كوردى. الدە ءوزىنىڭ تاكاپپارلىعىنان با، نەمەسە ونى جەك كورگەسىن بە، الدە ونداي اكەدەن قينالعاندا قول ۇشىن بەرەدى دەپ ۇمىتتەنۋگە بولمايتىنىنا كوزىن جەتكىزگەن بايسالدى ءارى بايىپتى پايىمىنان با، تارشىلىقتان قاتتى قينالىپ جۇرگەن كەزىندە دە ول اكەسىمەن تىم بولماسا حات ارقىلى حابارلاسۋعا دا ارەكەت جاساعىسى كەلمەگەنىن ايتا كەتكەن ءجون. قالاي بولعاندا دا، جىگىتىمىز اسىپ-ساسقان جوق، قويماي ءجۇرىپ جۇمىس تا تاۋىپ الدى، اۋەلى كۇنىنە جيىرما تيىنعا ساباق بەردى، سودان كەيىن گازەت رەداكسيالارىنا كوشە وقيعالارى جايىندا "كورگەن كىسى" دەپ قول قويىپ، ون جولدىق بولسا دا ماقالا جازىپ، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيگەن جوق. بۇل شاعىن ماقالالار ءاماندا قىزىقتى ،ءارى تارتىمدى جازىلاتىن، سول سەبەپتى تەز باسىلىپ تا جاتاتىن دەسەدى، استانالاردا وقيتىن جاستاردىڭ ىشىنەن جوقشىلىقتان كوز اشپايتىن، كوپتەگەن باقىتسىز جىگىتتەر مەن قىزدار، ادەتتە، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن گازەت-جۋرنالداردىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ، فرانسۋزشادان اۋدارما جاساۋ نەمەسە قاعاز كوشىرۋ جونىندەگى ءباز-باياعى ءبىر وتىنىشتەرىن قايتالاۋدان وزگە ەشتەڭە ويلاپ تابا الماي جۇرگەندە. ول جالعىز وسى قارەكەتىمەن-اق ىسكەرلىك پەن زەردەلىلىك جاعىنان ولاردان ءوزىنىڭ شوقتىعى بيىك تۇرعانىن دالەلدەپ تە ۇلگەرگەن ەدى. رەداكسيالارمەن تانىسىپ العان سوڭ، يۆان فەدوروۆيچ بۇل بايلانىستى كەيىن دە ۇزگەن جوق، ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان سوڭعى جىلدارى ءار الۋان تاقىرىپتارداعى كىتاپتاردى وتە شەبەر تالداعان ماقالالارىن باسقىزىپ تۇردى، سونىڭ ناتيجەسىندە ءتىپتى ادەبي ۇيىرمەلەردە دە تانىمال بولعان. الايدا، ول وقىرمان نازارىن وزىنە الدەقالاي تەك سوڭعى كەزدە عانا كەنەت كوبىرەك اۋدارعان، جۇرتتىڭ كوبى ونى سوندا عانا بايقاپ، جادىندا ساقتاعان. مۇنىڭ ءوزى ءبىر وتە قىزىقتى وقيعا ەدى. ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەننەن كەيىن يۆان فەدوروۆيچ ءوزىنىڭ ەكى مىڭ سوم اقشاسىنا شەت ەلگە ساياحات جاساۋعا دايىندالىپ جۇرگەن كەزىندە ويدا جوقتا كولەمدى گازەتتەردىڭ بىرىندە قىزىقتى ماقالاسىن جاريالادى. مۇنداعى ەڭ باستىسى سول، ماقالا وعان مۇلدە بەيتانىس نارسە جايىندا جازىلعاندىقتان، — ويتكەنى ول وقۋدى تابيعات زەرتتەۋشى ماماندىعى بويىنشا بىتىرگەن ەدى، — ول ماقالاعا ءتىپتى باسقا ماماندىقتىڭ ادامدارى دا نازار اۋداردى. ماقالا سول كەزدە بارلىق جەردە شىركەۋ سوتى تۋرالى كوتەرىلگەن ماسەلە جايىندا جازىلعان ەدى. وسى ماسەلە جونىندە ايتىلىپ جۇرگەن كەيبىر پىكىرلەردى تالداي وتىرىپ، ول ءوز پىكىرىن دە بىلدىرگەن. باستىسى — ماقالانىڭ سارىنىندا جانە كەنەت عاجاپ قورىتىندى جاسالعاندىعىندا ەدى. ونىڭ بەر جاعىندا، شىركەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوبى ماقالانى ءوز ادامدارىنىڭ ءبىرى جازعان شىعار دەگەن كامىل سەنىمدە بولدى. ءسويتىپ، ماقالاعا ولارمەن بىرگە ويدا جوقتا بىلايعى جۇرت قانا ەمەس، ءتىپتى اتەيستەردىڭ وزدەرى دە قول شاپالاقتاۋعا اينالدى. سايىپ كەلگەندە، كەيبىر سۇڭعىلالار ماقالانى باستان-اياق نە بارى ادەپسىز مازاق پەن دورەكى ءازىل عانا دەپ ءتۇيدى. مۇنى ەسكەرتىپ جاتقانىم، ماقالا شاھارىمىزدىڭ تاپ ىرگەسىندەگى، جالپى العاندا، شىركەۋ سوتى تۋرالى ماسەلەگە ەلەڭدەپ نازار سالىپ وتىرعان ايگىلى موناستىرگە دە دەر كەزىندە جەتىپ، مۇنداعىلاردى قاتتى تاڭىرقاتقان ەدى. اۆتوردىڭ ءاتى-جونىن ەستىگەن سوڭ، ونىڭ وسى شاھاردىڭ تۇلەگى، ونىڭ ۇستىنە "الگى اناۋ فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ" بالاسى ەكەنى دە انىقتالدى. ءدال وسى كەزدە ويدا جوقتا ماقالا يەسىنىڭ ءوزى دە كەلىپ جەتكەن-دى.
— يۆان فەدوروۆيچ سوندا ءبىزدىڭ شاھارعا نەگە كەلدى ەكەن؟ — دەگەن ساۋالدىڭ مەنى سوندا-اق ءبىر ءتۇرلى مازاسىزداندىرعانى ءالى ەسىمدە. ونىڭ كەيىننەن سونشاما قىرسىققا ۇشىراتقان بۇل قۇتسىز كەلىسى ماعان كوپكە دەيىن ءتىپتى ۇنەمى دەرلىك كۇدىكتى بولىپ قالعان. سونداي ءبىلىمدى، سونداي تاكاپپار جانە سىرتتاي قاراعاندا ساق جىگىتتىڭ سونداي ازىپ-توزعان ۇيگە، ونى ءومىر بويى ەلەمەگەن، ونىمەن ەش ۋاقىتتا كورىسپەگەن-بىلىسپەگەن، ەگەر اقشا سۇراسا، ءولىپ بارا جاتىرمىن دەسە دە، وعان، ارينە، ءبىر تيىن دا بەرمەيتىن، ەكى بالاسى، يۆان مەن الەكسەي، اقشا الۋعا كەلسە قايتەمىن دەپ ءومىر بويى قالتىراعان سونداي ازعىن اكەگە جەتىپ كەلۋى شىنىندا دا تاڭعالارلىق ەدى. ءسويتىپ، وسىنداي ءتاپ-تاۋىر جىگىت سونداي جەكسۇرىن اكەنىڭ ۇيىنە كەلىپ جايعاسىپ، ءبىر اي ەمەس، تابانداتقان ەكى اي تۇرادى، ەكەۋى ءتىل تابىسادى. ەكەۋىنىڭ ءبىر ۇيدە قالاي تۇرا العانى مەنى عانا ەمەس، كوپتەگەن باسقا ادامداردى دا قايران قالدىرعان. فەدور پاۆلوۆيچكە ءبىرىنشى ايەلى جاعىنان جەكجات بوپ كەلەتىن پەتر الەكساندروۆيچ ميۋسوۆ — ول جايىندا مەن جوعارىدا ايتىپ وتكەمىن — ءبىرجولا ىرگە تەۋىپ العان پاريجدەن ءدال سول تۇستا تاعى دا بىزگە، شاھار ىرگەسىندەگى ءوزىنىڭ مەكەن-جايىنا كەلە قالعان ەدى. نازارىن تارتقان جاس جىگىتپەن تانىسىپ، ىشتەي وكىنسە دە، كەيدە ونىمەن ءبىلىم سايىسىنا تۇسكەن ناق سول كىسىنىڭ وعان وزگەلەردەن گورى كوبىرەك تاڭىرقاعانى مەنىڭ ءالى ەسىمدە. "ول تاكاپپار، وزىنە كەرەك تيىن-تەبەندى ءارقاشان ءوزى تابا الادى، شەت ەلگە ساياحاتقا جەتەتىن اقشاسى بولا تۇرا، ول مۇندا نەسىنە كەلگەن؟ اكەسىنەن اقشا سۇراپ الۋعا كەلمەگەنى جۇرتتىڭ بارىنە ايان، ويتكەنى ول ءبارىبىر تۇك تە تاتىرمايدى. ول شاراپقا قىزارا ءبورتىپ الىپ، بۇزىقتىققا سالىناتىن كىسى ەمەس، سوعان قاراماستان، شالدىڭ وعان باۋىرى جابىسىپ قالعانىن كورمەيسىڭدەر مە!" — دەگەن ول سوندا يۆان فەدوروۆيچ تۋرالى بىزگە. بۇل شىندىق ەدى؛ جاس جىگىتتىڭ اكەسىنە ءتىپتى ىقپالى بارى دا سەزىلگەن؛ وتە اشۋشاڭ، كەيدە ءتىپتى تىم ءبىر بەتكەي شادىر شالىڭ وقتا-تەكتە بالاسىنىڭ ايتقانىنا قۇلاق اساتىن سەكىلدى دە كورىنگەن؛ كەيدە ءتىپتى ءوزىن سىپايىلاۋ ۇستايتىن دا بولعان...
يۆان فەدوروۆيچتىڭ مۇندا، ءبىر جاعىنان، اعاسى دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، سونىڭ ءبىر شارۋاسىمەن كەلگەنىن ءبىز كەيىن عانا بىلگەن ەدىك؛ ماسكەۋدەن وسىندا كەلەر الدىندا وزىنەن گورى دميتريي فەدوروۆيچكە كوبىرەك قاتىستى ءبىر ماڭىزدى ءىس جونىندە ونىمەن حات الىسقانى بولماسا، اعاسىن بۇرىن ەش ۋاقىتتا كورگەن جوق-تى، ونىمەن تەك وسىندا كەلگەسىن جۇزدەسىپ، جاقىن تانىسقان. ول قانداي ءىس ەكەنىن وقىرمان كەزى كەلگەندە بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلە جاتار. ءبىراق، وسى ءبىر ەرەكشە جاعدايدى ەستىپ بىلگەننەن كەيىن دە يۆان فەدوروۆيچ ماعان جۇمباق جان بوپ كورىنە بەرگەن، ونى ءبىزدىڭ شاھارعا قاي قۇداي ايداپ اكەلگەنىن مەن تۇسىنە الماعام.
بۇعان قوسارىم، يۆان فەدوروۆيچ وندا اكەسى مەن اعاسىنىڭ، اكەسىمەن بىتپەس داۋعا ءتۇسىپ، ونى ءتىپتى سوتقا دا بەرگەن دميتريي فەدوروۆيچتىڭ اراسىنداعى دەلدال، سول ەكەۋىن جاراستىرۋشى سەكىلدى كورىنگەن ەدى.
وسىناۋ اۋلەتسىماق، قايتالاپ ايتايىق سوندا عانا ءبىرىنشى رەت ءتورت كوزى تۇگەل جينالعان دا، اكەلى-بالالىلار ءبىرىن-بىرى ومىرىندە سول جولى عانا كورگەن. ەڭ كىشىسى الەكسەي فەدوروۆيچ قانا مۇندا اعالارىنان بۇرىن كەلىپ، ءبىر جىلدان بەرى وسىندا تۇرىپ جاتقان. مىنە، وسى الەكسەيدى رومان ساحناسىنا شىعارماستان بۇرىن كىرىسپە اڭگىمەمدە ونى سيپاتتاپ بەرۋ ماعان بارىنەن دە گورى قيىنعا سوعىپ تۇر. ءبىراق، ول جونىندە دە العى ءسوز جازۋ پارىز، مۇنىڭ ءوزى ەڭ الدىمەن اسا ءبىر تاڭعالارلىق جايتتى، اتاپ ايتقاندا: بولاشاق كەيىپكەرىمدى روماندا ءا دەگەننەن كەڭ جەڭدى، شۇباتىلعان كەڭ جەڭدى قىناما بەل قارا بەشپەنت كيگەن ءمۇريت كەيپىندە سۋرەتتەۋگە نەلىكتەن ءماجبۇر بولعانىمدى الدىن الا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قاجەت. ءيا، وندا الەكسەيدىڭ ءبىزدىڭ موناستىردا كۇن كەشىپ جاتقانىنا ءبىر جىل وتكەن-دى، ماعان ول عۇمىر باقي سونىڭ تۇتقىنى بولۋعا ازىرلەنىپ جۇرگەندەي كورىنەتىن.
IV
كەنجە ۇلى الەشا
وندا الەشا نە بارى جيىرما جاستا بولاتىن (تەتەلەس اعاسى يۆان جيىرما تورتكە، ۇلكەن اعاسى دميتريي جيىرما سەگىزگە شىققان ەدى). الدىن الا ايتىپ قويايىن، وسىناۋ جاس جىگىت استە فاناتيك ەمەس-تى، سوسىن مەنىڭشە، قالاي دەگەنمەن، ءتىپتى ميستيك تە بولماعان. مەنىڭ ول جونىندەگى كامىل پىكىرىمدى دە ءبىلىپ قويىڭىزدار: ول ەكى اياقتى پەندە بىتكەنگە قارشادايىنان جۇرەگى ەلجىرەگىش جان ەدى، ال ونىڭ تاقۋالىق جولعا ءتۇسۋىنىڭ ءبىر عانا سەبەبى بار. وندا الەشانى تەك جالعىز وسى جول عانا ەلىكتىرىپ، بىلايشا ايتقاندا، پەندەشىلىك ىزا-كەك تۇنەگىنەن جارىق ساۋلەگە ۇمتىلعان جان دۇنيەسىندەگى ماحابباتتىڭ جەتەر ماقسات-مۇراتىن كوزىنە تەك وسى جول عانا ايقىن ەلەستەتكەن ەدى. سونسوڭ، بۇل جولدىڭ ونى ەلىكتىرگەن سەبەبى، وندا ول، ءوزىنىڭ پىكىرىنشە، تاڭعاجايىپ ادامدى — ءبىزدىڭ موناستىردەگى ايگىلى اۋليە قاريا زوسىمدى كەزدەستىرىپ، ىنتىققان جۇرەگىنىڭ العاشقى ىستىق ماحابباتىمەن سوعان ۇيىرىلە قالعان. ايتسە دە، ونىڭ ءتىپتى سول كەزدىڭ وزىندە تاڭعالارلىق جان بولعانىنا تالاسىپ جاتپايمىن، ول ءسابي كەزىنەن سونداي-دى. ايتپاقشى، شەشەسى دۇنيە سالعاندا تورتكە ەندى عانا شىققان ءسابي ونى ءومىر بويىنا ۇمىتپاعان-دى، شەشەسىنىڭ بەت-جۇزى، ونى قالاي ەركەلەتكەنى "كوز الدىندا ول بەينە ءتىرى تۇرعانداي ەلەستەيتىن ەدى" — مەن مۇنى جوعارىدا ايتىپ وتكەنمىن. ال مۇنداي ەستەلىك بۇدان دا كىشىرەك كەزدەن، ءتىپتى ەكى جاستان دا ەستە قالۋى دا مۇمكىن (بۇل بارشاعا ايان)، ءبىراق ول ءومىر بويى قاراڭعى تۇندە توبەڭنەن وقتا-تەكتە ءبىر جىلتىلداعان ءالسىز جارىقتاي عايىپ بولعان ۇلكەن ءبىر عاجاپ كورىنىستىڭ قالىپ قويعان ءبىر پۇشپاعىنداي بوپ قانا ەلەستەيدى. وسىنداي ءبىر كورىنىس الەشانىڭ دا جادىندا قالعان: جازعى ماۋجىراعان كەش، باتار ءتۇننىڭ قيعاش ساۋلەسى اشىق تەرەزەدەن ىشكە ءتۇسىپ تۇر (بارىنەن دە وسى قيعاش ساۋلە كوبىرەك ەسىندە قالىپتى)، ءتور جاق بۇرىشتاعى يكونا الدىندا شىراعدان سىعىرايادى، مۇنى كەۋدەسىنە قىسىپ العان شەشەسى ەدەندە تىزەرلەپ تۇرىپ، ماريام-انانىڭ ارۋاعىنا سيىنىپ، وسى بۇلدىرشىنىمە شاپاعاتىڭ تيە كورسىنشى دەپ جىلاپ-ەڭىرەپ، ءبىر كەزدە ونى قۇشاعىنان بوساتىپ، جوعارى كوتەرە بەرگەندە... كەنەت كۇتۋشى ايەل كىرىپ كەلىپ، زارە-قۇتى قالماي مۇنى ونىڭ قولىنان جۇلىپ العان ەدى. قانداي عاجاپ كورىنىس! الەشا سوندا شەشەسىنىڭ بەت اجارىن دا جادىندا ساقتاپ قالىپتى: قانشالىقتى ەسىمدە قالعانى قايدام، ءبىراق، سول شيرىققان كۇيىنىڭ وزىندە دە ونىڭ ءجۇزى ءبىر ءتۇرلى نۇرلانىپ تۇرعان سەكىلدى ەدى دەيتۇعىن ول. الايدا، ول بۇل ەستەلىگىن كەز كەلگەنگە اشا بەرمەيتىن. ول بالا كۇنىندە دە، ەسەيە باستاعانىندا دا ونشا تەنتەك بولعان جوق، ءتىپتى سوزگە دە ساراڭ-دى، ايتسە دە، بۇل ونىڭ سەنبەگەندىگىنەن، جاسقانشاقتىعىنان نەمەسە تۇنجىراعان تۇيىق مىنەزدىگىنەن ەمەس-تى، قايتا كەرىسىنشە، مۇلدە باسقا بىردەڭەدەن، تەك ءبىر وزىنە عانا بايلانىستى، وزگەلەرگە قاتىسى جوق، تەك وزىنە عانا وتە ماڭىزدى، سول سەبەپتى باسقالاردى مۇلدە ۇمىتتىراتىن قانداي دا ءبىر ىشكى ۋايىمنان بولاتىن. دەگەنمەن، ول ادامداردى جاقسى كوردى: ول ادامدارعا دەگەن كامىل سەنىمىنەن ءومىر بويى اينىماعان سەكىلدى ەدى، سولاي بولا تۇرسا دا، ونى ءتىرى پەندە ەش ۋاقىتتا يا اشىق اۋىز، يا اڭقاۋ دەپ ساناعان ەمەس. الەشانىڭ بويىندا جۇرتقا تورەشى بولعىم كەلمەيدى، بىرەۋدى كىنالاۋدى مىندەتىمە دە المايمىن جانە ەش ۋاقىتتا ەشكىمگە ونداي كىنا دا تاقپايمىن دەپ تۇراتىن جانە دە وسىعان كىسىنى يلاندىراتىن بىردەڭە (كەيىننەن ول ءومىر بويى وسىلاي بولعان) بار ەدى. الەشا ىشتەي ءجيى قاتتى كۇيىنسە دە، ءتىپتى تيتتەي دە كىنالاماستان بارىنە كونە بەرەتىندەي كورىنەتىن. ول ول ما، بۇل ماعىنادا ول ءتىپتى ءوزىن ەشكىم تاڭداندىرا دا، قورقىتا دا المايتىن دارەجەگە جەتكەن، ول ءتىپتى بالاڭ جىگىت كەزىندە وسىنداي ەدى. اكەسىنىڭ ناعىز جىن ويناققا اينالعان ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىن جيىرماعا شىققانىندا اتتاعان ادال، جانى پاك جاس جىگىت كوز الدىنداعى سۇمدىقتى كورىپ وتىرۋعا ءداتى شىداماعاندا ۇيدەن ءۇن-تۇنسىز شىعىپ جۇرە بەرەتىن، ءبىراق بۇل ءۇشىن بىرەۋدى جەك كورگەندىكتىڭ نەمەسە كىنالاعاندىقتىڭ تيتتەي دە بەلگىسىن سەزدىرمەيتىن. ءبىر كەزدە تاماق اسىراۋشى بولىپ جۇرگەنىندە ابدەن سۇڭعىلا بوپ العاندىقتان، قاس پەن قاباقتىڭ كىربىڭىن قالت جىبەرمەۋگە ۇيرەنگەن اكەسى العاشتا ونى كۇدىكپەن، تۇنجىراپ قارسى العانمەن ("ايتەۋىر ۇندەمەيدى، نە بالەسى بولسا دا ىشىندە")، كوپ كەشىكپەي، اينالاسى بىرەر جۇما وتكەسىن-اق، ونى قايتا-قايتا قۇشاقتاپ، بەتىنەن ءجيى-جيى سۇيەتىندى شىعارعان؛ كوبىنە-كوپ ىشكىلىكتىڭ اسەرىنەن كوزى جاساۋراپ، كوڭىلى بوساپ كەتەتىنى راس-تى، ءبىراق ونىڭ كەنجە ۇلىن وتە جاقسى كورەتىندىگى ءاماندا سەزىلىپ تۇراتىن؛ ول وزگە بىرەۋدى ەش ۋاقىتتا تاپ مۇنداي شىن پەيىلدەن سۇيمەگەن شىعار...
وسىناۋ بالاڭ جىگىتتى قايدا بولسا دا جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى كورىپ كەتەتىن، ءتىپتى بالا جاسىنان وسىلاي-دى. ونى قامقورلىعىنا الىپ، تاربيەلەگەن ەفيم پەتروۆيچ پولەنوۆتىڭ ءۇي ىشىنە الەشانىڭ باۋىر باسقانى سونشا، ول وسى ءۇيدىڭ ءوز بالاسى سانالىپ كەتكەن ەدى. ايتسە دە، بۇل ۇيگە كەلگەندە ول باقاي قۋلىققا، جىلپوستىققا نەمەسە بىرەۋگە ۇنايمىن دەپ جاعىمپازدانۋعا اۋىزدانباعان ءسابي بولاتىن. دەمەك، ادامنىڭ جۇرەگىن ەلجىرەتە ءبىلۋ، بىلايشا ايتقاندا، وعان تابيعاتتىڭ بەرگەم سىيى، بويىنا تۋا بىتكەن تابيعي، ەتەنە قاسيەتى-دى. مەكتەپتە دە وسىلاي بولعان، الايدا سوعان قاراماستان، الەشا جولداستارى كۇدىكتەنە قارايتىن، كەيدە مازاق قىلاتىن، ءتىپتى الاكوزدىك تە كورسەتەتىن بالاعا ۇقسايتىن. مىسالى، باسىنا ءبىر ون كەلگەندە ول وزگە بالالاردان وقشاۋلانىپ الاتىن. بالا كۇنىنەن-اق ءبىر بۇرىشقا بارىپ وڭاشا وتىرىپ كىتاپ وقىعاندى ۇناتاتىن، ءبىراق جولداستارى ونى جاقسى كورگەن، مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىندە ول ءبارىنىڭ سۇيىكتىسى سانالدى دەسەك — بۇل اسىرا ايتقاندىق بولا قويماس. الەشانىڭ اسىر سالىپ، ءماز-مايرام بولاتىن ساتتەرى وتە سيرەك كەزدەسەتىن، الايدا بۇل ونىڭ قانداي دا ءبىر جابىرقاۋلىعىنان ەمەس، قايتا كەرىسىنشە ونىڭ اشىق، جايدارى بالا ەكەنىن ونى كورگەن بويدا-اق ءبارى سەزە قوياتىن. ول ەش ۋاقىتتا قۇربىلارىنان ەرەكشە كورىنۋگە دە تىرىسپايتىن. ونىڭ ەشقاشان دا جانە ەشكىمنەن تايسالماعانى، بالكىم، وسىدان شىعار، ال ونىڭ بەر جاعىندا بالالار ول ءوزىنىڭ باتىلدىعىنا استە ماقتانبايتىندىعىن، ءوزىنىڭ قورقۋدى بىلمەيتىن كەرەمەت باتىلدىعىن ءتىپتى بەزبەيتىنىن تەز تۇسىنگەن-دى. ەش ۋاقىتتا وكپەشىل دە بولعان جوق. كەك ساقتامايتىن، ارادا ءبىر ساعات وتپەي-اق جابىرلەۋشىسىنە جاۋاپ قاتا بەرەتىن، نەمەسە ەكەۋىنىڭ اراسىندا ەشتەڭە بولماعانداي، اڭقىلداعان، جايدارى قالپى ونىمەن ءوزى سويلەسىپ كەتەتىن. مۇندايدا ول كورگەن ءجابىرىن الدەقالاي ۇمىتقانداي، نەمەسە ونى جورتا كەشىرگەندەي دە ءپىشىن بايقاتپايتىن، ونداي نارسەنى جاي ەلەۋسىز قالدىراتىن مىنەزى بالالاردى ءۇيىرىپ اكەتىپ، وزىنە تارتىپ تۇراتىن. دەگەنمەن، الەشانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى دە بار ەدى، گيمنازيادا وقىپ جۇرگەنىندە وسى ءبىر قىزىق مىنەزى ءۇشىن ول تومەنگى سىنىپتان باستاپ ءتىپتى جوعارعى سىنىپتارعا دەيىن جولداستارىنا ۇدايى مازاق بولدى، ءبىراق جولداستارى ونى سونداي ءبىر جەك كورگەندىكتەن ەمەس، جاي قىزىق كورىپ قانا كەلەمەجدەيتىن. ول ۇيالشاق بولعاندا دا تىم ءجونسىز ۇيالشاق-تى، ونىڭ پاك جاندىلىعى دا شەكتەن تىس ەدى. ول ايەل جايىنداعى ەلەڭ ەتكىزبەي قالمايتىن بەلگىلى سوزدەر مەن اڭگىمەلەردى تىڭداي المايتىن. ءبىزدىڭ سورىمىزعا، مەكتەپتەردە وسى ءبىر "ەلەڭدەتكىش" سوزدەر مەن اڭگىمەلەر ءالى قۇريتىن ءتۇرى جوق. انا ءسۇتى اۋزىنان كەتپەگەن، پاك جاندى، جۇرەگى تازا بالالاردىڭ سىنىپتا وتىرعاندا ءوزارا كۇبىرلەسىپ، ءتىپتى داۋىستاپ تا ءجيى ايتاتىن سوزدەرى، كەرەك دەسەڭىز، دورەكى سولداتتاردىڭ اۋزىنان امسە شىعا بەرمەيدى، ول ول ما، ءبىزدىڭ زيالى، اقسۇيەك قاۋىمنىڭ ۋىزداي جاس بالالارى ەستىپ-بىلىپ ۇلگەرگەن ونداي نارسەلەردىڭ كوبىسىن سولداتتار ءتىپتى بىلمەيدى دە، تۇسىنبەيدى دە. مۇنى ازىرشە ادام قۇلقىنىڭ ازعاندىعى دەۋگە بولا قويماس، ىشتەي بۇزىلعان، ناعىز ارسىزدىق تا جوق شىعار. ءبىراق بۇلاردا ۇياتسىزدىقتىڭ سىرتتاي كورىنىسى بار. مىنە، وسىنى بالالار كەيدە ءتىپتى ادەپتىلىك، نازىك بىردەڭە، جىگىتتىك بەلگىسى، ەلىكتەۋگە لايىقتى ونەگە دەپ ەسەپتەيدى. "سول نارسە جايىندا" اڭگىمە باستالعاندا "الەشكا كارامازوۆتىڭ" ەكى قۇلاعىن ساۋساعىمەن تىعىنداپ تۇرىپ العانىن كورگەن كەزدە بالالار كەيدە قاساقانا توبىمەن ونىڭ جانىنا بارىپ، قولىن جۇلىپ تاستاپ، ەكى قۇلاعىنا ايقايلاپ بوعاۋىز ايتاتىن، وندايدا الەشا جانتالاسا بۇلقىنىپ باعاتىن سوسىن ەدەنگە قىلجيا كەتىپ، ەكى قۇلاعىن قولىمەن باسىپ الاتىن، ءبىراق، ءبىر عاجابى، كورگەن جابىرىنە قىڭق ەتىپ نارازىلىق بىلدىرمەستەن، ءۇن-تۇنسىز شىداپ باعاتىن. الايدا، بالالار ونى كەيىن بۇرىنعىداي اۋرەلەمەيتىن بولعان، ونى "سەن قىزسىڭ" دەپ مازاقتامايتىن، ول ول ما، ولار بۇل تۇرعىدان وعان ءتىپتى جاناشىرلىقپەن قارايتىن ەدى. ايتپاقشى، الەشا ءوز سىنىبىندا ساباقتى ءدايىم جاقسى ۇلگىردى، الايدا، ەش ۋاقىتتا ءبىرىنشى شاكىرت سانالعان جوق.
ەفيم پەتروۆيچ قايتىس بولعاننان كەيىن الەشا گۋبەرنيالىق گيمنازيادا تاعى ەكى جىل وقىدى. مارقۇمنىڭ قايعىمەنەن قان جۇتقان جەسىرى كۇيەۋى دۇنيە سالعاسىن ىلە-شالا دەرلىك، وتباسىنداعى كىل قىز-قىرقىندى ەرتىپ الىپ ۇزاق ۋاقىتقا يتالياعا كەتكەن. الەشا ەفيم پەتروۆيچكە الىس جەكجات سانالاتىن، بۇل ەش ۋاقىتتا كورمەگەن، بىلمەگەن ەكى حانىمنىڭ قولىندا قالعان، ءبىراق ول ءوزىنىڭ نەلىكتەن بۇل ۇيدە تۇراتىندىعىنىڭ جان-جاپسارىن بىلگەن جوق. ونىڭ ءبىر عاجاپ قاسيەتى — ونى كىمنىڭ نە ءۇشىن اسىراپ-ساقتايتىنى جايىندا استە قام جەمەيتىن. بۇل جاعىنان الەشا ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان العاشقى ەكى جىل بويى ءوز ەڭبەگىمەن كۇنەلتىپ، كوپ قيىنشىلىق كورگەن، بىرەۋدىڭ جاناشىرلىقپەن بەرەتىن ءبىر ءۇزىم نانىنا كوز ساتۋشى ەكەنىن بالا جاسىنان سەزگەن كىندىكتەس اعاسى يۆان فەدوروۆيچكە مۇلدە قاراما-قارسى جان ەدى. الەشانىڭ مىنەزىندەگى بۇل تاڭعالارلىق قاسيەتتى، ايتسە دە، تىم قاتال سوگۋگە بولمايتىن سەكىلدى ەدى، ويتكەنى ونىمەن ازعانا تانىس-بىلىستىگى بار ادامنىڭ قايسىسى بولسىن الەكسەي وزىنە ءتىپتى اياق استىنان تاپ بولعان مول بايلىقتى دا ءبىرىنشى بوپ سۇراعان كىسىگە، نەمەسە ءبىر ىزگىلىك ءىستىڭ قاجەتىنە، بولماسا، بالكىم، ءتىپتى جاي ءبىر ەپتى الاياققا، ەگەر ول سۇراسا، ويلانباي-اق ۇستاتا سالاتىن اپەندى ەكەندىگىنە كامىل سەنەتىن دە، ول جونىندەگى ساۋالدىڭ جاۋابى ايقىن بولا قالاتىن. جالپى، ول اقشانىڭ قۇنىن مۇلدە بىلمەيتىن سەكىلدى ەدى، البەتتە، تۋرا ماعىناسىندا ەمەس. الەشانىڭ ءوزى ەش ۋاقىتتا سۇراماسا دا، وعان قالتالىق اقشا بەرىلگەندە، ول بىرنەشە اپتا بويى ونىمەن نە ىستەرگە بىلمەيتىن، نەمەسە شاشىپ-توگىپ جۇمساپ، اقشاسىنىڭ قايدا كەتكەنىن دە سەزبەيتىن. اقشا مەن بۋرجۋازيالىق ادالدىق سىرىن نازىك سەزەتىن پەتر الەكساندروۆيچ ميۋسوۆ كەيىننەن، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى، الەكسەيگە كوز سالىپ وتىرىپ، ول جونىندە: "ميلليون تۇرعىندى بەيتانىس شاھاردىڭ حالىق ساپىرىلىسىپ جاتقان الاڭىندا جالعىز ءوزىن ءبىر تيىن اقشاسىز اداستىرىپ تاستاپ كەتسەڭ، اشتان دا ولمەيتىن، كوشتەن دە قالمايتىن، كەز كەلگەن بىرەۋ جاناشىرلىق ءبىلدىرىپ سول ساتتە تاماق بەرىپ، پانالاتاتىن، ال ەگەر الدا-جالدا ەشكىم پانالاتا قويماسا، ءوزى بىردەڭە عىپ باسىنا پانا تاباتىن، بۇعان ەشبىر قينالمايتىن، قورلانبايتىن، پانالاتۋشىسى ونى ماسىل كورمەي، قايتا عانيبەت سانايتىن ادام دۇنيەدە بار بولسا، ول وسى جىگىت شىعار" دەگەن ناقىلدى ايتقان ەدى.
ول گيمنازيانى تاستاپ كەتكەن؛ وقۋىن بىتىرۋگە ءبىر جىل قالعاندا، ءوزىن باعىپ-قاعۋشى ەكى ايەلگە ءبىر شارۋا بولىپ تۇرعانى، سوندىقتان اكەمە بارۋىم كەرەك دەپ مالىمدەيدى ءبىر كۇنى. بالانىڭ بۇل شەشىمىنە ولار وكىنىش ءبىلدىرىپ، ونى ءتىپتى جىبەرگىلەرى دە كەلمەيدى. جولدىڭ شىعىنى ونشا كوپ ەمەس-تى، سول سەبەپتى ەكى اپكەسى وعان جەتەرلىكتەي اقشا بەرەدى، سونسوڭ باستان-اياق ءۇر جاڭادان كيىندىرەدى، ونى ءوز بالاسىنداي كورگەن قامقورشىسىنىڭ ءۇي-ىشى سىيلاعان ساعاتىن زاقىلەتكە سالۋعا رۇقسات ەتپەيدى. الايدا، الەشا قالاي دا ءۇشىنشى كلاستى ۆاگوندا وتىرعىم كەلەدى دەگەن سىلتاۋمەن اقشانىڭ جارتىسىن ولارعا قايتارىپ بەرەدى. ءبىزدىڭ شاھارسىماققا كەلگەننەن كەيىن ول اكەسىنىڭ: "وقۋىڭدى بىتىرمەي قايتىپ كەلگەنىڭ نە؟"' — دەگەن العاشقى ساۋالىنا تۋرا جاۋاپ قايتارماي، وزگەشە ءبىر وي قۇشاعىندا ءۇن-تۇنسىز وتىرىپتى دەسەدى. ءبىرازدان كەيىن ول شەشەسىنىڭ ءقابىرىن ىزدەپ جۇرگەنى بەلگىلى بولادى. وندا الەشا مۇندا تەك وسىعان بولا كەلدىم دەپ ءوزى مويىنداعان سەكىلدى ەدى. ءبىراق ونىڭ بۇل كەلۋىنىڭ بارلىق سەبەبى مۇنىمەن عانا شەكتەلەر مە ەكەن. كوكىرەگىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە بۇعىپ جاتقان قانداي سەزىمنىڭ كەنەتتەن ويانىپ، ونى وسىناۋ قاپەرىنە دە كىرمەگەن، بەيماعلۇم ساپارعا اتتانۋعا ىنتىقتىرعانىن وندا ونىڭ ءوزى دە بىلمەۋى ابدەن مۇمكىن جانە مۇنى ءتىپتى استە تۇسىندىرە دە الماس ەدى. فەدور پاۆلوۆيچ توقالىنىڭ ءقابىرىن بالاسىنا كورسەتىپ بەرە المادى، ويتكەنى ول ولىككە توپىراق سالعاننان كەيىن زيرات باسىنا ەش ۋاقىتتا بارعان جوق-تى، ەندى ارادا تالاي جىل وتكەن سوڭ مارقۇمنىڭ قاي تۇسقا جەرلەنگەنىن مۇلدە ۇمىتقان ەدى...
ەندى فەدور پاۆلوۆيچ تۋرالى ايتا كەتەلىك. ول وسىنىڭ الدىندا ۇزاق ۋاقىت باسقا جەردە تۇرعان. توقالى قايتىس بولعاننان كەيىن ءۇش-تورت جىل وتكەسىن، ول رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىنە كەتىپ قالىپ، سوناۋ ودەسسادان ءبىر-اق شىقتى دا، بىرنەشە جىل تاپجىلماستان سوندا بولدى. ونىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا، اۋەلى "كوپتەگەن جايتتەرمەن، جايتسىماقتارمەن، سولاردىڭ قاتىن-بالالارىمەن" تانىسادى، سونان سوڭ جايتتەردى بىلاي قويىپ، ءتىپتى "ەۆرەيلەرمەن دە تانىسىپ بىلىسەدى". ول جوقتان بار عىپ اقشا تابۋدىڭ الۋان ءتۇرلى امال-ايلاسىنا، ءسىرا، ءدال وسى كەزدە ماشىقتانسا كەرەك. فەدور پاۆلوۆيچ شاھارىمىزعا وسىدان نە بارى ءۇش جىل بۇرىن، ياكي الەشا كەلەردەن ازعانا بۇرىن ءبىرجولا ورالعان. قاۋساعان شال بولماسا دا، ول ءوزىنىڭ ەسكى تانىستارىنا سۇمدىق قارتايىپ كەتكەن سەكىلدى كورىنگەن. ادامگەرشىلىك جولىنا ءتۇستى مە دەسە، ونان بەتەر ارسىزدانىپ الىپتى. مىسالى، بۇرىن ونىڭ ءوزى سايقىمازاق بولسا، ەندى ول باسقالاردى سايقىمازاق قىلۋدى شىعارىپتى. ال ايەل جىنىسىمەن ىستەيتىن بۇزىقتىعى، بۇرىنعى بۇرىنعى ما، ءتىپتى كورەر كوزگە ۇيات. كەلگەن سوڭ كوپ كەشىكپەي-اق ۋەزدەگى كوپتەگەن جاڭا شاراپحانالاردىڭ يەسى بولىپ الدى. ءجۇز مىڭداي ما، الدە سوعان جەتەر-جەتپەستەي مە، ايتەۋىر، قىرۋار اقشانى جامباسقا باسىپ قايتقانى كورىنىپ تۇرعان. شاھار مەن ۋەزدىڭ ءبىرسىپىرا تۇرعىندارى ودان وتە سەنىمدى زاقىلەتكە قارىز الىپ، تەز ارادا بەلشەدەن بورىشقا باتقان. سوڭعى كەزدە تولىسقان دەنەسى ولپى-سولپىلانىپ، بەتى سالىنىپ كەتكەن ول سابىرلىلىقتان ايىرىلىپ، ۇستامسىز بولا باستاعان، ءتىپتى نەندەي ءبىر ۇشقالاقتىققا بوي ۇرىپ، ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتەتىندى، الدى-ارتىنا قاراماي ءىشىپ، ءجيى-جيى ماس بولاتىندى شىعارعان؛ ەگەر ءباز-باياعى مالاي گريگوريي بولماسا — بۇل كەزدە ول دا ەداۋىر قارتايىپ قالعان-دى، ءبىراق كەيدە ونى بالاشا باعىپ-قاعۋىن ءالى دە قويمايتىن — فەدور پاۆلوۆيچ، بالكىم، بۇلايشا جاعاسى جايلاۋدا تۇرمىس قۇرا الماس تا ەدى. الەشانىڭ كەلۋى وعان ءتىپتى يگى اسەرىن تيگىزگەندەي بوپ، وسىناۋ كۇنىنەن بۇرىن قارتايعان كىسىنىڭ كوكىرەگىندە الدەقاشان ءوشىپ قالعان ءبىر سەزىم قايتا ويانعانداي كورىنگەن. ول الەشانىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ تۇرىپ: "جەلىكپەنىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي ەكەنىڭدى سەن بىلەمىسىڭ؟" — دەپ ءجيى ايتاتىن. ول ءوزىنىڭ مارقۇم ايەلىن — الەشانىڭ شەشەسىن وسىلاي اتايتىن. اقىرى، "جەلىكپەنىڭ" ءقابىرىن الەشاعا مالاي گريگوريي تاۋىپ بەرگەن. ول الەشانى زيراتقا ەرتىپ اپارىپ، وعان ارعى جاق بۇرىشتاعى مارقۇمنىڭ ءاتى-جونى، اتاعى، جاسى، قايتىس بولعان جىلىنا دەيىن جازىلعان ءبىر جۇپىنى، ءبىراق مۇنتازداي شويىن قۇلپىتاستى كورسەتتى، تومەنگى جاعىندا ءتىپتى ورتاشا ادامداردىڭ بەيىتتەرىندە جيىرەك كەزدەسەتىن ەسكىلىكتى ءبىر اۋىز ولەڭ سەكىلدى بىردەڭە دە كەلتىرىلىپتى. تاڭقالارلىعى، بۇل قۇلپىتاستى گريگوريي قويعان ەكەن. مارقۇمنىڭ باسىنا ءبىر بەلگى ورناتۋ كەرەك ەدى دەپ قاقساعانىنا قاراماستان، قوساعىنىڭ ءقابىرى تۇگىل، ونىڭ كوزى تىرىسىندەگى بەينەسىنە قولىن ءبىر-اق سىلتەگەن فەدور پاۆلوۆيچ، اقىرى، ودەسساعا تايىپ بەرگەننەن كەيىن بەيشارا "جەلىكپەنىڭ" باسىنا وسى بەلگىنى گريگوريي ءوزىنىڭ جارتىمسىز تيىن-تەبەنىنە ورناتىپتى. شەشەسىنىڭ ءقابىرى باسىندا الەشا ەشقانداي ەلجىرەگەن سەزىم بىلدىرگەن جوق؛ گريگورييدىڭ وسى قۇلپىتاس جايىندا ماڭىزدانا بايانداعان، ابدەن ورىندى اڭگىمەسىن تىڭداپ بولعان سوڭ، ول باسىن تومەن سالىپ ءبىراز تۇردى دا، ءلام دەپ ءتىل قاتپاستان كەتە باردى. سودان بەرى تابانداتقان ءبىر جىل وتسە دە، ول زيراتقا، بالكىم، ءبىر رەت تە بارماعان شىعار. ءبىراق، وسى ەلەۋسىز وقيعانىڭ ءوزى فەدور پاۆلوۆيچكە دە اسەر ەتپەي قالماعان. ءتىپتى عاجاپ اسەر ەتكەن. ول ءبىزدىڭ موناستىرگە ويدا جوقتا ءبىر مىڭ سوم اپارىن بەردى، الايدا، ول بۇل اقشانى ءوزىنىڭ توقال ايەلى، الەشانىڭ شەشەسى، "جەلىكپەنىڭ" ارۋاعىنا باعىشتاعان جوق، ءبىرىنشى ايەلىنىڭ، ءوزىن تالاي رەت ساباعان ادەلايدا يۆانوۆنانىڭ ارۋاعىنا دۇعا وقۋعا ارنادى. سول كۇنى كەشكە ول ماس بولعانشا اراق ءىشىپ الىپ، الەشاعا تاقۋالاردى جامانداۋمەن بولعان. ونىڭ ءوزى ءدىنشىل ەمەس-تى؛ ومىرىندە يكونا الدىنا بەس تيىندىق بالاۋىز دا قويىپ كورمەگەن شىعار. وندايلاردىڭ باسىندا كەنەتتەن تاڭعالارلىق سەزىمدەر مەن ويلاردىڭ قالاي تۋاتىنى قىزىق قوي.
ونىڭ دەنەسى تولىسىپ كەتكەنىن جوعارىدا ايتقانبىز. ونىڭ وتكەن ءومىرىنىڭ بار سىر-سيپاتى مەن ءمان-ماعىناسى ەندى سىقپىتىنان انىق سەزىلەتىن بولعان. ءدايىم ءشۇبالانا ءارى مىسقىلداپ قارايتىن، ارسىز جىپسىك كوزدەرىنىڭ استىنداعى كۇلتەلەنگەن ەتتى قالتالار مەن قۋشيعان، ەشقانداي بەتىندەگى اجىمدەردىڭ تەرەڭ ءيىپ مايىنا ءسۇيىر يەگىنىڭ استىنداعى جۇدىرىقتاي، سوپاق جۇتقىنشاعى كەلىپ قوسىلعاندا ونى ءبىر ءتۇرلى جەركەنىشتى، قۇنىققىش زالىم ەتىپ كورسەتەتىن. ەندى وسىعان قوسا قىزىلشىل، دالبا اۋىزدى، كونتەك ەرىندەردىڭ ار جاعىنان مۇجىلىپ بىتۋگە اينالعان قاپ-قارا تىستەرىنىڭ كىشكەنتاي تۇبىرلەرى جىلتىلداپ تۇراتىنىن ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. سويلەگەندە اۋزىنان سىلەكەيى شاشىرايتىنى جانە بار. ايتسە دە، ول ءوزىنىڭ وسى پوشىمىنا وكپەسى جوق سەكىلدى بولعانمەن، ءوزىن-وزى كەلەمەجدەۋدى جەك كورمەيتىن. ول اسىرەسە ءوزىنىڭ ونشا ۇلكەن دە ەمەس، ءبىراق وتە جۇقالتاڭ، تىم دوڭەستەۋ مۇرىنىن كوپ ايتاتىن: "ناعىز ريمدىك مۇرىن ەمەس، وعان مىنا جۇدىرىقتاي جۇتقىنشاق قوسىلعاندا قۇلدىراۋ داۋىرىندەگى ەجەلگى ريمدىك اقسۇيەكتىڭ كەلىستى كەلبەتى شىقپاي ما؟ — دەيتىن ول ماقتان ەتىگى ايتاتىن سەكىلدى ەدى.
شەشەسىنىڭ ءقابىرىن تاپقاسىن كوپ كەشىكپەي الەشا اكەسىنە ءوزىنىڭ موناستىرعا كەتەتىنىن، تاقۋالار ونى ءمۇريت ەتىپ الماقشى بولعانىن ايتتى. سونسوڭ، مۇنىڭ ءوزى ونىڭ كوكەيكەستى تىلەگى ەكەنىن، سول سەبەپتى دە وسى ءبىر قۇدايى قادامىنا اكەسىنىڭ ريزاشىلىق بەرۋىن سۇرايتىنىن ءتۇسىندىردى. ءموناستىردىڭ ءمىناجاتحاناسىندا پانالاۋشى زوسيم دەگەن ءپىراداردىڭ "موماقان بالاعا" ەرەكشە قاتتى اسەر ەتكەنىن اكەسى بىلەتىن ەدى.
— ول شال، ارينە، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ادال تاقۋا، — دەپ كۇبىر ەتتى اكەسى. ءبىراق الەشانى ءۇنسىز، زەر سالىپ تىڭداعام ول بالاسىنىڭ وتىنىشىنە مۇلدە تاڭدانعان جوق دەۋگە بولادى. — م، مەنىڭ موماقان ۇلىمنىڭ كەتكەلى جۇرگەن جەرىن قاراڭدار! — ول شالا ماس ەدى، قۋلىعى مەن مەكەرلىگى ارالاس ماساڭ كۇلكىسىنە باسىپ، ءبىر ىرجيىپ قويدى. — م، سەنىڭ وسىنداي بىردەڭەنى شىعارماي قويمايتىنىڭدى ءوزىم دە سەزۋشى ەدىم، سەن مۇنى ۇعاسىڭ با؟ ءوزىڭ دە سوعان بەيىم ەدىڭ. ءبىر ءتاۋىرى، سەنىڭ ەندى ماڭدايىڭا باسقان ەكى مىڭ اقشاڭ بار، دەمەك، ەنشىڭ دايىن، ءبىراق مەن سەنى، پەرىشتەم، ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايمىن، ەگەر اندا بىردەڭە دامەتسە، سەن ءۇشىن بارىمدى اياماۋعا ءتىپتى ءقازىر دە دايىنمىن. ال ەگەر ەشتەڭە سۇراماسا، ءوزىمىز بارىپ كيلىگىپ قايتەمىز، سولاي عوي؟ ونىڭ ۇستىنە، سەن اقشا جۇمساۋعا كەلگەندە اپتاسىنا ەكى ءداندى قاناعات قىلاتىن تورعاي سەكىلدىسىڭ عوي... ھم. بىلەسىڭ بە، مەن ءبىر موناستىردەن شاھارعا جاقىن قىستاقتى كورگەن ەدىم. وندا تەك "ءموناستىردىڭ قاتىندارى" عانا تۇراتىنى جۇرتتىڭ بارىنە ايان، وندا ولاردى وسىلاي دەپ اتايدى، مەنىڭشە، وتىز شاقتى بولىپ قالار... مەن وندا بولعام، بىلەسىڭ بە، قىزىق ەكەن، البەتتە، ءوز تۇرعىسىنان، ءار ءتۇرلىسىنىڭ ءدامىن تاتۋ ماعىناسىندا. ءبىر جامانى، وڭشەڭ ورىس قاتىندارى، فرانسۋز ايەلدەرى ءالى كەلمەپتى، ولار نەگە جوق، ولار كەرەمەت قوي. قۇلاقتانسا — كەلەر. ال مۇندا باسقاشا، ايەل زاتى ەمگە جوق، ال تاقۋالار ەكى جۇزدەي بولىپ قالار. ءبارى دە ادال ورازاشىل. شىنىمدى ايتايىن... ھم. سونىمەن، سەنىڭ عوي تاقۋا بولعىڭ كەلەدى؟ قايدام، الەشا، يلانساڭ، مەن سەنى شىنىمەن جاقسى كورىپ كەتىپ ەدىم، سوندىقتان، ءبىر جاعىنان جانىم اشيدى. الايدا، بۇل دا ورايى كەلگەن ءىس شىعار: ءبىز ءۇشىن قۇدايعا ءمىناجات قىلارسىڭ، مۇندا ءبىز بەلشەدەن كۇناعا باتىپ ءجۇرمىز عوي. ءبىر كەزدە مەن ءۇشىن قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ دۇعا وقيتىن بىرەۋ تابىلار ما ەكەن؟ — دەپ ءوزىم دە ويلاي بەرۋشى ەدىم. دۇنيەدە ونداي ادام بار ما ەكەن؟ — دەيتىن ەدىم. سۇيىكتى بالاقانىم-اۋ، ول جاعىنان العاندا مەنەن اسقان اقىماق جوق قوي، الدە مەنىڭ بۇل ايتقانىما سەن، بالكىم، سەنبەيتىن شىعارسىڭ؟ سۇمدىق قوي بۇل. قانشاما زەردەسىز بولسام دا، وقتا-تەكتە دەگەنمەن ويلايمىن؛ ونى ۇدايى ويلايتىن كىم بار دەيسىڭ. ولگەن سوڭ مەنى سايتانداردىڭ ىلمەك تاياقپەن وزدەرىنە قاراي تارتىپ الۋدى ۇمىتۋى مۇمكىن ەمەس قوي دەپ ويلاي بەرەمىن. سونسوڭ، تاعى مىناداي ويلار كەلەدى: ول نەعىلعان ىلمەك تاياق؟ ونى قايدان الماق؟ نەدەن ىستەيدى ەكەن؟ تەمىردەن بە؟
ونى قاي جەردە سوعىپ جاساماق؟ سوندا، نەمەنە، ولاردىڭ فابريكاسى بولعانى ما؟ اناۋ موناستىرداعى تاقۋالار، مىسالى، تامۇقتىڭ توبەسى جابىق بولار دەپ ويلايتىن شىعار. ءوز باسىم ءتىپتى تامۇققا سەنۋگە دە بارمىن، تەك سول قۇرعىردىڭ توبەسى اشىق بولسىنشى، سوندا سىپايىراق، ساۋاتتىراق، ياكي ليۋتەراندارشا بولىپ شىعادى. الايدا، شىندىعىندا ءبارىبىر ەمەس پە: توبەسى جابىعى نە، اشىعى نە؟ قارعىس اتقان ماسەلە مىنە قايدا جاتىر! ەگەر تامۇقتىڭ توبەسى بولماسا، وندا ىلمەك تاياقتىڭ دا بولماعانى عوي. ال ىلمەك تاياق جوق بولسا، وندا ءبارى دە بوسقا قالادى، دەمەك، تاعى دا ەشتەڭە اقىلعا سىيمايدى: وندا مەنى ىلمەك تاياقپەن كىم سۇيرەپ الماق، ەگەر ماعان مۇنى ىستەمەسە، وندا، قالاي، بۇ جالعاندا شىندىقتىڭ بولماعانى ما؟ faudrout lەs inventer، بۇل ىلمەك تاياقتار ماعان، تەك جالعىز ماعان عانا ارنالۋعا ءتيىس، ويتكەنى مەنىڭ قانداي ارسىز ەكەنىمدى سەن بىلسەڭ عوي، الەشا!..
— ءيا، وندا ەشقانداي ىلمەك تاياق جوق، — دەدى باياۋ عانا الەشا اكەسىنە قاراپ تۇرىپ. ونىڭ داۋسى بايسالدى شىقتى.
— سولاي، سولاي، وندا ىلمەك تاياقتىڭ كولەڭكەسى عانا بولۋعا ءتيىس. ءبىر فرانسۋزدىڭ تامۇقتى "گ ءاى vu گ ombre d'un cocher، qui avec گ ombre d'unc brosse froittait l'ombre d'une carrosc" — دەپ سۋرەتتەگەنى سياقتى. سەن، جارقىنىم، وندا ىلمەك تاياقتىڭ جوعىن قايدان بىلەسىڭ؟ سەن اۋەلى تاقۋالاردىڭ اراسىندا ءبىراز ءجۇرىپ كور، سوسىن وزگەشە اۋەنگە باساسىڭ ءالى. ايتسە دە، جولىڭ بولسىن، سوندا بارىپ شىندىققا كوزىڭدى ءبىر جەتكىزشى، سونان سوڭ وسىندا كەلىپ ماعان ايتىپ بەرەرسىڭ: اقيرەت دەگەننىڭ نە ەكەنىن انىق بىلسەڭ، قالاي دەگەنمەن، ەلۋ دە وڭاي بولادى عوي. سودان كەيىن مەنىڭ جانىمدا بولعانشا سول تاقۋالارىڭنىڭ اراسىندا جۇرگەنىڭ ادەپتىرەك شىعار، پەرىشتە سياقتى بوي-باسىڭا ەشتەڭە جۇقپاسا دا... قىز-قىرقىنمەن ىشكىلىككە سالىناتىن مىنا ماسكۇنەم شالدان جىراق جۇرگەنىڭ ءجون. مۇمكىن، ول جاقتا جانىڭا جامانشىلىق دارىماس، وسىعان سەنگەسىن دە رۇقساتىمدى بەرىپ وتىرمىن ساعان. ميىڭدى شايتان شاعىپ جەگەن جوق قوي. لاپ ەتىپ تۇتانىپ، جالپ ەتىپ سونەرسىڭ دە، ايىققاسىن قايتا ورالارسىڭ. مەن سەنى كۇتەمىن: بۇ جالعاندا مەنى كىنالامايتىن بىرەۋ بولسا، ول سەن ەكەنىن نەگە سەزبەيىن، سۇيىكتى ۇلىم، مەن مۇنى سەزەمىن، سەزبەي وتىرا المايمىن!..
ءسويتىپ، شال ءتىپتى كەمسەڭدەپ كەتتى. ول كۇيرەك بولاتىن. ءارى كۇيگەلەك، ءارى كۇيرەك ەدى.
ءپىرادارلار
بالكىم، وقىرمانداردىڭ ىشىنەن بىرەۋ-مىرەۋ مەنىڭ بۇل جىگىتىمدى اۋرۋ-سىرقاۋلى، تىم ەلىككىش، وعان قوسا جەتەسىز، قۇرعاق قيالشىل، جۇدەۋباس، شىلبيگەن بىرەۋ شىعار دەپ ويلاپ قالار. جوق، الەشا بۇل كەزدە سىمباتتى، ەكى بەتى نارتتاي، جانارى جايدارى ون توعىز جاسار ساباۋداي بوزبالا بولاتىن. بويى سۇڭعاقتاۋ، شاشى قوڭىر سارى، ءسال ات جاقتىلاۋ بەت-جۇزى قياپاتتى، اشىق قوڭىر سۇر كوزدەرى الشاق، وتە ويشاڭ جانە مىنەزى اسا بايسالدى كورىنگەن بالاڭ جىگىت وندا ءتىپتى وتە سۇلۋ كورىنەتىن، بالكىم، بەتى نارتتاي بولسا قايتەيىك، فاناتيك نەمەسە ميستيك بولۋعا ونىڭ قانداي بوگەتى بار دەر: ال مەنىڭشە، الەشا ءتىپتى كىمنەن بولسا دا كوبىرەك رەاليست سەكىلدى. و، ارينە، موناستىردە ول ءتۇرلى عاجايىپتارعا كامىل سەنەتىن بولعان، ءبىراق، مەنىڭشە، قانداي عاجايىپ بولسىن رەاليستى ەشقاشان دا تاڭىرقاتا الماق ەمەس. رەاليستى دىنگە بەيىمدەيتىن عاجايىپتار ەمەس. شىنايى رەاليست، ەگەر ول ءدىنشىل بولماسا، عاجاپتارعا سەنبەۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ بويىنان كۇش پەن قابىلەتتى ءاماندا تابا الادى، ال ەگەر عاجايىپ ونىڭ الدىندا داۋسىز ايعاق بولىپ قاسارىپ تۇرىپ السا، وندا ول وسى فاكتىنى مويىنداعاننان گورى ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ سانا-سەزىمىنە سەنبەيدى. ال ەگەر مويىنداسا، وندا تەك وسىعان دەيىن وزىنە بيماعلۇم بوپ كەلگەن تابيعي ايعاق رەتىندە عانا مويىندايدى. رەاليستىڭ سەنىمى عاجايىپتان تۋمايدى، قايتا، عاجايىپ ونىڭ سەنىمىنەن تۋادى. ەگەر رەاليست ءبىر مورگە سەنەتىن بولسا، وندا ول ناق ءوزىنىڭ رەاليستىگى سەبەپتى عاجايىپتى دا ءسوزسىز مويىنداۋعا ءتيىس. ءوزىم كورمەي سەنبەيمىن دەپ مالىمدەگەن اپوستول فوما كوزىمەن كورگەننەن كەيىن: "جاراتقان جاببار يەم ءتاڭىرىم مەنىڭ!" دەگەن ەكەن. سوندا ونى سەنۋگە زورلاعان عاجايىپ بىردەڭە مە؟ جوق، استە ولاي ەمەس، ونىڭ سەنگەن بىردەن-بىر سەبەبى — سەنگىسى كەلگەن، بالكىم، ءتىپتى: "ءوزىم كورمەي سەنبەيمىن" دەگەن كەزدىڭ وزىندە-اق كوكىرەگىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە كامىل سەنىپ تە ۇلگىرگەن شىعار.
بالكىم، الەشا جەتەسىز، توپاس، وقۋىن تاستاپ كەتكەن جانە تاعى بىردەڭە دەر. ونىڭ وقۋىن بىتىرمەگەنى راس، ارينە، ءبىراق ونى جەتەسىز نەمەسە توپاس دەۋ بارىپ تۇرعان ادىلەتسىزدىك بولار ەدى. جوعارىدا ايتىلعاندى جاي عانا قايتالايىن: ول تاقۋالىق جولعا تۇسسە، ونىڭ سەبەبى مىناۋ عانا: ول كەزدە ونى تەك جالعىز وسى جول عانا ەلىكتىرە العان، بىلايشا ايتقاندا، تۇنەكتەن جارىق ساۋلەگە ۇمتىلعان جان-دۇنيەسىنىڭ ماقسات-مۇراتىن كوزىنە ءبىر-اق ەلەستەتكەن ەدى. ەندى بۇعان الەشا ءىشىنارا ءبىزدىڭ سوڭعى ءداۋىردىڭ جاس ۇرپاعى ەكەنىن ياكي جاراتىلىسىنان ادال، شىندىقتى كوكسەيتىن، ونى ىزدەپ تاپقىسى كەلەتىن جانە وعان سەنەتىن، ال سەنگەننەن كەيىن وعان بۇكىل جان-تانىمەن بەرىلە دەرەۋ ارالاسىپ كەتۋدى، تەزىرەك ەرلىك كورسەتۋدى تالاپ ەتەتىن جانە وسى ەرلىك ءۇشىن نەنى بولسا دا قۇرباندىققا شالۋعا، ءتىپتى ءوزىنىڭ ءومىرىن دە قيۋعا دايىن تۇراتىن جىگىت ەكەنىن قوسىڭىز. ءبىراق، ءبىزدىڭ سورىمىزعا، كوپ رەتتە بۇل قۇرباندىقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ وڭايى قىرشىن ءومىردى قيا سالۋ ەكەنىن جاس جىگىتتەر تۇسىنبەيدى، مىسالى، جىگەرى تاسىعان جاستىق شاعىنىڭ بەس-التى جىلىن، تىم بولماسا، سول ءوزى ىنتىققان شىندىق پەن ءوزى قالاعان جانە جان-تانىمەن قۇلشىنعان ەرلىككە قىزمەت ەتۋگە بويىنداعى كۇشىن ەسەلەپ ارتتىرۋ، قيامەت-قايىم، قيىن وقۋعا، عىلىمعا باعىشتاۋ — مىنە، مۇنداي قۇرباندىق كوبىسىنىڭ قولىنان ءاردايىم كەلە بەرمەيدى. الەشا تەك بارلىعىنا قاراما-قارسى جولدى عانا تاڭداپ العان، بۇل جولعا ءباز-باياعى ەرلىككە جان-تانىمەن ىنتىققاسىن تۇسكەن. بايىپتاپ ويلاعاسىن ماڭگى ولمەۋ مەن قۇدايدىڭ بارىنا سەنىپ عاجاپتاعاننان كەيىن ىلە-شالا ونىڭ وزىنە-وزى: "ماڭگى ولمەۋ ءۇشىن ءومىر سۇرگىم كەلەدى، جارتىپ كەلىسىمگە كونبەيمىن" — دەگەنى تۇسىنىكتى. ال ەگەر الەشا ماڭگى ولمەۋگە دە، قۇدايعا دا سەنبەيمىن دەپ ۇيعارسا، وندا ول دەرەۋ اتەيست، سوسياليست بولىپ كەتەر ەدى (ويتكەنى سوسياليزم دەگەنىمىز تەك جۇمىسشى ماسەلەسى، ياكي ءتورتىنشى سوسلوۆيە دەپ اتالاتىنىڭ ماسەلەسى عانا ەمەس، سونىمەن قابات كوبىنە-كوپ اتەيستىك ماسەلە، اتەيزمنىڭ قازىرگى زامانداعى ىسكە اسۋ ماسەلەسى، جەر بەتىنەن زاڭعار كوككە كوتەرىلۋ ءۇشىن ەمەس، قايتا زاڭعار كوكتى جەرگە دەيىن تومەندەتۋ ءۇشىن قۇدايسىز-اق سالىناتىن بابىل مۇناراسىنىڭ ماسەلەسى). الەشاعا بۇرىنعىشا تىرشىلىك ەتۋ ەندى تاڭعالارلىقتان، ءتىپتى مۇمكىن ەمەستەي كورىنگەن. "ەگەر كەمەل بولعىڭ كەلسە، بارىڭدى ۇلەستىرىپ بەر دە سوڭىمنان ەرىپ ءجۇر" — دەگەن ەمەس پە. سونسوڭ دا، الەشا وزىنە-وزى: "مەن "بارىمدى" ۇلەستىرىپ بەرۋدىڭ ورنىنا، ەكى سوم عانا بەرە المايمىن، "سوڭىنان ەرۋدىڭ" ورنىنا تەك تۇسكى عيباداتقا عانا جۇرە المايمىن" — دەگەن. ونىڭ سابيلىك شاعىنان، بالكىم، شاھار تۇبىندەگى ءموناستىرىمىز جايىندا — شەشەسى بالانى سوندا تۇپكى عيباداتقا الىپ بارۋى مۇمكىن عوي — بىردەڭە جادىندا قالۋى دا عاجاپ ەمەس. مۇمكىن، جەلىكپە اۋرۋلى شەشەسى ونى بۇرىشتاعى يكونا الدىندا كوتەرىپ تۇرعان ساتتە تەرەزەدەن تۇسكەن كۇننىڭ قيعاش ساۋلەسى دە اسەر ەتكەن شىعار. ول بىزگە العاشتا ويعا باتىپ كەلگەنىندە، بالكىم، مۇندا بارلىعىن تۇگەل بەرەتىنىن، نەمەسە ەكى-اق سوم بەرەتىنىن كورۋگە عانا كەلىپ، موناستىردان اناۋ ءپىراداردى كەزدەستىرگەن شىعار...
ءپىرادار دەپ وتىرعانىم — جوعارىدا ايتىلعان زوسيم ءپىرادار، وسى ارادا ءبىزدىڭ موناستىرلارداعى "ءپىرادارلار" دەپ اتالاتىنداردىڭ كىمدەر ەكەنى جايىندا دا جالپى بىرەر ءسوز ايتۋ كەرەك سياقتى، تىكتەپ وتىرعانىم. دەگەنمەن، كەلتەلەۋ قايىرىپ، ۇستىرتتەۋ بايانداساق تا، بىردەڭە دەپ كورەلىك. بىرىنشىدەن، بۇل جونىنەن بىلىكتى جانە حاباردار ادامداردىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ ورىس موناستىرلارىندا ءپىرادارلار مەن ءپىرادارلىق ءراسىم جۋىردا عانا تاراعان، وعان ءتىپتى ءجۇز جىل دا تولعاپ جوق، ال بۇكىل پراۆوسلاۆيەلىك شىعىستا، اسىرەسە سيناي مەن افوندا وعان مىڭ جىلدان اسىپ كەتكەن. ءپىرادارلار ءبىزدىڭ رۋستا دا ءتىپتى سوناۋ باعى زامانداردا بولعان نەمەسە ءسوزسىز بولۋعا ءتيىستى ەدى، الايدا، رەسەي كۇيزەلىستەردىڭ، مونعول شاپقىنشىلىعىنىڭ، الاساپىران داۋىرلەردىڭ، كونستانتينوپولدى جاۋلاپ العاننان كەيىن شىعىسپەن ەجەلگى قارىم-قاتىناستىڭ ءۇزىلىپ قالۋىنىڭ سالدارىنان ۇمىت بولدى دا، ولارعا تىيىم سالىندى. وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا بىزدە ۇلى ساحابالاردىڭ ءبىرى پايسيي ۆەليچكوۆسكيي (ونى وسىلاي اتاپ كەتكەن) مەن ونىڭ شاكىرتتەرى ءپىرادارلىقتى قايتا جاڭعىرتتى، الايدا، سودان بەرى دە ءجۇز جىلداي وتسە دە ولار ساناۋلى موناستىرلاردا عانا ورنىقتى، كەي كەزدەردە ءتىپتى رەسەيدەگى الابوتەن جاڭالىق ەسەپتى قۋدالاۋعا دا ۇشىرادى. بىزدە اسىرەسە رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىندەگى كوزەلسكايا وپتينا دەگەن ايگىلى ءمىناجاتحانادا كەڭ تاراعان. ءبىزدىڭ شاھار ىرگەسىندەگى موناستىرعا ءپىرادارلىقتى كىمنىڭ قاشان اكەلگەنىن ايتا المايمىن، ايتسە دە، تاقۋالاردىڭ ابىزى ءۇشىنشى رەت اۋىستىرىلعانى انىق ايتەۋىر، زوسيم ءپىرادار سولاردىڭ سوڭعىسى ەدى، ءبىراق ونى دا تورىنەن كورى جۋىق، ەندى ونىڭ ورنىن كىمنىڭ باساتىنى دا بەلگىسىز. ءبىزدىڭ موناستىر ءۇشىن مۇنىڭ ءوزى وتە ماڭىزدى ماسەلە: ويتكەنى قۇدايى ورىن ەسەبىندە وسىعان دەيىن ونىڭ اتى شىعىپ كورمەگەن: وندا اۋليەلەردىڭ مۇردەلەرى دە، ءدىندارلاردى عاجايىپتاندىراتىن سيقىرلى يكونالار دا جوق، ءتىپتى ءوز تاريحىمىزعا بايلانىستى بەلگىلى اڭىز-ەرتەگى دە بولعان ەمەس، وتان الدىندا سىڭىرگەن ەرەكشە ەڭبەگى مەن كورسەتكەن تاريحي ەرلىگى بار دەپ تە ماقتانا المايمىز. ونىڭ ابىرويىن كوتەرىپ، كۇللى رەسەيگە داڭقىن اسىرعان تەك وسى ءپىرادارلار بولاتىن، سولاردى كورىپ، ۋاعىزىن ەستۋ ءۇشىن جالپاق رەسەيدىڭ قيانداعى تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ءدىندار قاۋىم توپ-توبىمەن وسىندا اعىلىپ كەلىپ جاتاتىن. سونىمەن ءپىرادار دەگەنىمىز كىم؟ ول ءسىزدىڭ جان دۇنيەڭىز بەن ەركىڭىزدى ءوزىنىڭ جان دۇنيەسى مەن ەركى ەگىپ قوسىپ الۋشى. وزىڭىزگە ءپىراداردى تاڭداپ العاننان كەيىن ءسىز ءوز ەركىڭىزدەن باس تارتىپ، وزىڭىزدەن ءوزىڭىز بەزىنىپ، تولىق سونىڭ ىرقىنا كونەتىن بولاسىز. مۇنداي تاۋقىمەتتى، مۇنداي قيامەت-قايىم. ءومىر جولىن قالاعان ادام ونى ءوز ەركىمەن قابىلدايدى، بۇعان ول ءومىر بويعى مويىنسۇنعىشتىعىمەن كامىل ەركىندىككە جەتۋ، ياكي وزىنەن-وزى ەرىكتى بولۋ ءۇشىن، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ءومىر بويى بىلە الماي وتكەندەردىڭ كەبىن كيمەۋ ءۇشىن وسىنداي قيىن-قىستاۋ سىننان ءوتىپ ءوزىن-وزى جەتىلدىرىپ، ءوزىن-وزى بيلەي الاتىنداي بولارمىن دەگەن ۇمىتپەن تاۋەكەل ەتەدى. بۇل، ياكي ءپىرادارلىق تەوريالىق جاڭالىق ەمەس، ال شىعىستا تاجىريبەدەن تۋعان نارسە، بۇل كۇندەردە وعان مىڭ جىلدىڭ ءجۇزى بولعان. ونىڭ الدىنداعى پارىز ءبىزدىڭ ورىس موناستىرلارىندا دا ەجەلدەن بولىپ كەلگەن كادىمگى جاي "مويىنسۇنۋشىلىق" ەمەس. مۇندا ءپىرادارعا تەلىنگەن پەندەلەردىڭ ولە-ولگەنشە ءمىناجات ەتۋى تەلىنگەن ادام مەن تەلۋشى ادامنىڭ بىر-بىرىمەن اجىراعىسىز بايلانىستىلىعى مويىندالادى. مىنا ءبىر حيكايانى مىسالعا الايىق: باياعى حريستيان زامانىندا ءبىر ءمۇريت بولىپتى، ول بىردە ءوزى ءپىر تۇتاتىن ءپىراداردىڭ ءقايسىبىر تالابىن ورىنداۋدان باس تارتىپ، ءموناستىردى تاستاپ باسقا ەلگە، شامنان مىسىرعا كەتىپ قالادى. وندا ءجۇرىپ تالاي ۇلى ەرلىك ءىس ىستەگەننەن كەيىن، اقىرىندا، ءدىن جولىندا ازاپ شەگىپ، ءشايت بوپ كەتەدى. سونسوڭ شىركەۋ ونى اۋليەشە قاستەرلەپ جەرلەۋ راسىمىنە كىرىسكەندە دياكوننىڭ: "پارىقسىزدار، تايىپ تۇرىڭدار" دەگەم داۋسىنان ولىك جاتقان تابىت كەنەت تۇعىردان وزىنەن-وزى كوتەرىلىپ عيباداتحانادان سىرتقا ۇشىپ شىعادى، ءۇش مارتە وسىلاي بولادى. بۇل شەيىت بولعان ءدىنداردىڭ ءبىر كەزدە ءپىرادارىنا مويىنسۇنباي ودان كەتىپ قالعاندىعى، وسى سەبەپتى سول ءپىرادارىنىڭ رۇقساتىنسىز وعان ءتىپتى سونداي ۇلى ەرلىكتەرىنە دە قاراماستان كەشىرىم بەرىلمەيتىندىگى كەيىننەن عانا انىقتالادى. اقىرى، ول شىركەۋگە ارنايى شاقىرتىلعان ءپىرادارى ونىڭ مويىنسۇنباعانىن كەشىردىم دەپ رۇقساتىن بەرگەسىن عانا جەرلەنىپتى. ارينە، بۇل باعى زامانداعى اڭىز عانا. ال ەندى جۋىردا بولعان مىنا ءبىر شىن وقيعاعا توقتالايىق: وسى زامانداعى تاقۋالارىمىزدىڭ ءبىرى افوندى پانالاپ جۇرسە كەرەك: ءبىر كۇنى وعان ءپىرادارى: قۇداي تاعالانىڭ نۇرى جاۋعان قۇتتى مەكەن دەپ جاقسى كورەتىن افوننان ەندى كەتۋىڭ كەرەك، اۋەلى قاسيەتتى ورىندارعا بارىپ ارۋاق-قۇدايعا سىيىنىپ دۇعا وقۋ ءۇشىن يەرۋساليمگە باراسىڭ، سودان كەيىن قايتادان رەسەيگە ورالىپ سولتۇستىككە، سىبىرگە كەتەسىڭ، "سەنىڭ ورنىڭ مۇندا ەمەس، سول جاقتا" — دەيدى. قايعى باسىپ، ەڭسەسى تۇسكەن تاقۋا كونستانتينوپولدەگى بۇكىل الەمدىك پاتريارحقا بارىپ، ءپىرادارىنىڭ تالابىن ورىنداماۋعا رۇقسات سۇراپ جالبارىنادى. سوندا بۇكىل الەمگە ءامىرى جەتەتىن پاتريارح: بۇعان بۇكىل الەمدىك پاتريارح بولا تۇرا مەن دە ماۋلەت بەرە المايمىن، جەر بەتىندە سەنىڭ بۇل ءوتىنىشىڭدى قاناعاتتاندىراتىن بيلىك ەشكىمدە جوق جانە ونداي بيلىك سول ءامىردى بەرگەن ءپىرادارىڭنان وزگە ەشكىمدە بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ جاۋاپ بەرىپتى. مىنە، بۇل كەيدە ءپىرادارلاردىڭ بيلىگى ءتىپتى اقىلعا سىيمايتىنداي شەكسىزدىگىن كورسەتەدى. بىزدەگى كوپتەگەن موناستىرلاردا العاشقى كەزدە ولاردىڭ قۋعىنعا ۇشىراي جازداعانى وسىدان. ونىڭ بەرى جاعىندا حالىق ونداي ءپىرادارلاردى اۋەلدەن-اق قۇرمەتتەيتىن بولعان. مىسالى، ءبىزدىڭ ءموناستىردىڭ ءپىرادارلارىنا تىزە بۇگىپ تاعزىم ەتىپ، كوكەيىندەگى كۇدىگىن اقتارىپ، كۇناسىنان ارىلىپ، قايعى-قاسىرەتىن ايتىپ، اقىل-كەڭەس سۇراۋ ءۇشىن بىلايعى قارا حالىق تا، اسىل تەكتى بەكزاتتار دا اعىلىپ كەلىپ جاتاتىن. مۇنى كورگەندە ولاردىڭ دۇشپاندارى باسقا دا ايىپ تاعۋمەن بىرگە، ءمۇريتتىڭ نەمەسە جاي ادامنىڭ ءپىرادارعا كەلىپ، قۇدايعا ءمىناجات قىلۋىندا قۇپيا دەرلىك ەشتەڭە بولماسا دا، ولاي ەتكەندە ءمىناجات قۇپياسىنىڭ قۇنى كەتەدى، ول سۇمدىق قورلانادى دەپ بايبالام سالاتىن. دەگەنمەن، ءپىرادارلىق ايتەۋىر جان ساۋعالاپ قالعان، ەندى ولار ورىس موناستىرلارىندا بىرتىندەپ ورىن تەۋىپ جاتىر. مىنەز-قۇلىقتى قۇلدىقتان ەركىندىككە بەيىمدەپ وزگەرتىپ، جەتىلدىرۋدىڭ وسىناۋ سىننان وتكەن، مىڭ جىلدىق قۇرالى الماس قىلىشتاي قاتەرلى قارۋعا اينالۋى دا مۇمكىندىگى، ءسىرا، شىندىق شىعار، سول سەبەپتى ول كەيبىرەۋلەردى جانسەبىل كونبىستىككە، سالماقتى سابىرلىلىققا باۋلۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە، ناعىز جان تۇرشىگەرلىك وركوكىرەكتىككە، ەركىندىككە ەمەس، شىنجىر بۇعاۋعا دۋشار ەتۋى دە عاجاپ ەمەس.
زوسيم الپىستىڭ بەسەۋىنە كەلگەن تاقۋا قاريا ەدى، اتا-تەگى پومەششيك، جاسىندا اسكەري قىزمەتتە، كاۆكازدا وبەر-وفيسەر بولعان. ول جان دۇنيەسىنىڭ ەرەكشە ءبىر قاسيەتىمەن الەشانى باۋراپ العانى ءسوزسىز. الەشا ءوزىن جاقسى كورىپ كەتكەن ءپىراداردىڭ قۇجىراسىندا ونىمەن بىرگە تۇرعان. موناستىردا بولعان كەزىندە الەشانىڭ كوبىنەسە ەركىن جۇرگەنىن، ءبىر جاققا بارعىسى كەلسە كۇن ۇزاققا كەتىپ قالا العانىن، ال ەگەر سول تاقۋالار كيەتىن جۇقا قارا پودرياسنيك كيىپ جۇرسە، مۇنى تەك موناستىرداعىلاردىڭ ەشقايسىسىنان وقشاۋلانباۋ ءۇشىن عانا ءوز ەركىمەن ىستەگەنىن ەسكەرتە كەتكەن ءجون. ايتسە دە، پودرياسنيك ونىڭ وزىنە دە ۇنايتىن. البىرت جاستىڭ قيالىنا ءپىرادار ۋاعىزىنىڭ قۇدىرەتى مەن ونىڭ اتاق-داڭقى دا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ءپىراداردىڭ وعان جۇرەك سىرىن اشىپ، جانعا شيپا بولارلىقتاي جىلى لەبىز ەستۋگە ىنتىعىپ كەلۋشىلەرمەن تالاي سۇحباتتاسقانىندا ولاردىڭ اعىنان جارىلعان سىرىن، قايعى-قاسىرەتىن، تاۋبەشىلىگىن بار جان دۇنيەسىمەن قاپىسىز مول ۇققاندىعى سونشا، اقىرىندا، ول بەيتانىس كىسىنىڭ نەگە كەلگەنىن، وعان نە كەرەگىن، ءتىپتى جانىن جەگەن قانداي وي ەكەنىن دە ونىڭ جۇزىنە ءبىر قاراعاندا-اق اينىتپاي ايتاتىن ساۋەگەي بولىپ العان ەدى، كەلۋشى ءپام دەمەي جاتىپ ونىڭ ىشىندەگى كوكەيكەستى سىرىن تولىق ءبىلىپ وتىراتىندىعىمەن ونى تاڭ-تاماشا عىپ، ارى-بەرىدەن سوڭ ءتىپتى ابىرجىتىپ، زارە-قۇتىن قاشىراتىن ەدى دەيتىن كوپتەگەن ادامدار زوسيم قاريا جايىندا. ونىڭ بەر جاعىندا الەشا پىرادارمەن وڭاشا سۇحباتتاسۋعا ءبىرىنشى رەت كەلگەندەردىڭ كوبىسى، ءتىپتى بارلىعى دەرلىك، وعان الدەنەدەن قۋىستانعانداي مازاسىزدانا كىرىپ، ودان ءارى قاشان دەرلىك جۇزدەرى جادىراپ، قۋانىپ شىعاتىنىن، ەڭ تۇنجىراعان كىسىنىڭ ءوزى بەينە باقىت نۇرىنا بولەنگەندەي بولاتىنىن ۇنەمى بايقاپ جۇرەتىن. الەشانى قايران قالدىرعان نارسە — ءپىراداردىڭ استە قاتال ەمەستىگى ەدى: كەرىسىنشە، ول كەلگەن اداممەن ءاماندا جايدارى سويلەسەتىن. تاقۋالار ول ناق كۇناسى اۋىرلاۋ جانە كوبىرەك كۇناعا باتقان كىسىنى وزىنە بارىنەن دە گورى جاقىنىراق تارتىپ، ونى جان-تانىمەن جاقسى كورەتىن ەدى دەيتىن ءپىرادار جايىندا. جارىق كۇنى باتۋعا اينالعان شاعىندا تاقۋالاردىڭ اراسىنان ونىڭ دۇشپاندارى مەن باقتالاستارى دا تابىلعان ەدى، ءبىراق تا ۋاقىت وتكەن سايىن ولار ازايا بەرگەن، مىسالى، سولاردىڭ ىشىندە تاماققا عاجاپ توزىمدىلىگىمەن تاڭعالدىرعان، كەرەمەت ۇندەمەس ءبىر قاۋساعان شال سەكىلدى بىرنەشە اتاقتى، اۋزى ءۋالى تاقۋا بولسا دا، ولار ەندى ءۇن شىعارمايتىن بولعان. الايدا، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى زوسيم ءپىراداردىڭ جاعىندا ەكەندىگى كۇمانسىز ەدى، بۇلاردىڭ ىشىنەن كوبى قاريانى ءتىپتى جان-تانىمەن بەرىلىپ، شىن سۇيەتىن؛ ال كەيبىرەۋلەرى ول ءۇشىن ءتىپتى وتقا دا، سۋعا دا تۇسۋگە دايىن-دى. وندايلار زوسيم قاريا — اۋليە، بۇعان ەندى ەشبىر كۇمان جوق دەپ جار سالماسا دا اشىق ايتقان، شالدىڭ ۋاقىتى ساناۋلى ەكەنىن سەزىپ، ءتىپتى دەرەۋ ءبىر عاجايىپتىڭ بولۋىن، ءپىراداردىڭ باقي دۇنيەگە اتتانۋىنان ەڭ تاياۋ ۋاقىتتا ءموناستىردىڭ ابىروي-اتاعى ءوسۋىن كۇتكەن-دى. الەشا شىركەۋدەن سىرتقا ۇشىپ شىققان تابىت جونىندەگى حيكاياعا قالاي كۇمانسىز سەنسە، ءپىراداردىڭ تاڭعاجايىپ قۇدىرەتتىلىگىندە دە سونداي كۇمانسىز سەنگەن. اۋرۋ بالالارىن نەمەسە ەرەسەك تۋىستارىن الىپ كەپ، ءپىراداردىڭ ولارعا قول سالىپ دۇعا وقۋىن جالبارىنىپ وتىنگەن كوپتەگەن ادامداردىڭ كوپ كەشىكپەي، ال كەيبىرەۋلەرىنىڭ ءتىپتى ەرتەڭىنە-اق قايتىپ كەلىپ، ءپىراداردىڭ الدىندا كوزىنە جاس الىپ تىزەرلەپ تۇرىپ، ناۋقاستارىن ەمدەپ جازعانى ءۇشىن العىستارىن اياماي توككەنىن الەشا كورىپ جۇرگەن. بۇل ادامنىڭ شىن ساۋىققانى ما، الدە اۋرۋدىڭ بەتى وزىنەن-وزى بەرى قاراعانى ما — الەشا ءۇشىن مۇنداي ساۋال بولعان جوق، ويتكەنى ول ۇستازىنىڭ رۋحاني قۇدىرەتىنە كامىل سەنگەن ونىڭ اتاق-داڭقى مۇنىڭ ءوز مەرەيىنىڭ ۇستەمدىگى ءتارىزدى كورىنگەن. ءپىراداردى ءبىر كورىپ، ونىڭ ءپاتيقاسىن الۋعا جالپاق رەسەيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن ءدىندار قارا حالىقتىڭ ءمىناجاتحانا قاقپاسى الدىندا ادەيى توسىپ تۇرعان توبىنا ونىڭ قالاي شىققانىن كورگەندە الەشانىڭ جۇرەگى ءبىر ءتۇرلى لۇپىلدەپ، ءجۇزى نۇرلانىپ كەتەتىن. ولار ءپىراداردىڭ الدىندا جەرگە باس ۇرىپ، كوزىنە جاس الاتىن. ونىڭ اياعىنان، تابانى تيگەن توپىراقتان ءتاۋىپ ەتىپ، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرەتىن، قاتىندار بولسا وعان ءسابي بالالارىن سوزاتىن، ونىڭ الدىنا جەلىكپە اۋرۋعا شالدىققان ايەلدەردى جەتەكتەپ اكەلۋشىلەر دە بولاتىن. ءپىرادار ولارمەن ديدارلاساتىن، سوسىن قىسقاشا دۇعا قايىرىپ، ءپاتيقاسىن بەرگەسىن قويا بەرەتىن. سوڭعى كەزدە اۋرۋى مەڭدەۋى سەبەپتى كەيدە قاتتى السىرەپ قالاتىندىقتان، ول قۇجىراسىنان ارەڭ شىعاتىن بولعان، مۇندايدا كەلگەن ءدىندارلار موناستىردا ونى بىرنەشە كۇن كۇتىپ جاتاتىن. الەشا ولەر ءپىراداردى نە ءۇشىن سۇيەدى، ونىڭ الدىندا نە ءۇشىن ماڭدايىن جەرگە تيگىزە شۇلعىپ، ونىڭ ءجۇزىن ءبىر كورگەنىنە نەلىكتەن سونشاما ەلجىرەپ، ەگىلەدى ەكەن؟ — دەپ ويلانعان ەمەس. ەڭبەك پەن قايعى-قاسىرەت، ەڭ باستىسى بىتپەيتىن ادىلەتسىزدىك پەن اۋەلى ءوزىنىڭ، سوسىن بۇ جالعانداعى بىتپەس كۇناكارلىقتان ازاپ شەككەن قارا تابان ورىستىڭ كونبىس جان دۇنيەسى ءۇشىن ءپىر تۇتارلىق قاسيەتتى بىردەڭەنى نەمەسە اۋليەنى ىزدەپ تاۋىپ، سونىڭ الدىندا يىلىپ-بۇگىلىپ، "ءبىزدى كۇنا، وتىرىك-وسەك، الداۋ-ارباۋ شىرماپ وتىر، ءبىراق ءبىر جاقتا، ايتەۋىر ءبىر جەردە قاسيەتتى اۋليە، قۇدىرەت ءبارىبىر بار، ونىڭ ەسەسىنە شىندىق سوندا، ونىڭ ەسەسىنە شىندىقتى بىلەتىن جالعىز سول، دەمەك، بۇ دۇنيەدە شىندىق ولمەك ەمەس، ولاي بولسا، ءبىر كەزدە ول بىزگە دە جەتەدى، ءسويتىپ، ۋادە ەتىلگەنىندەي، ول شىندىق جەر بەتىندە تۇگەل ۇستەم بولادى" — دەپ تاۋبەشىلىك ەتىپ، ءوزىن-وزى جۇباتۋدان ارتىق تىلەك جوعىن ول وتە جاقسى تۇسىنەتىن. الەشا حالىقتىڭ ناق وسىلاي سەزىنىپ، ءتىپتى وسىلاي دەپ پايىمدايتىنىن بىلگەن، مۇنى تۇسىنگەن، الگى جۇرت اڭساعان اۋليە، قۇدايى شىندىقتى حالىق الدىندا قاستەرلەپ ساقتاۋشى ءدال وسى ءپىرادار ەكەندىگىنە جىلاپ تۇرعان مۇجىقتارمەن بىرگە، ءسابيىن كوتەرىپ ءپىرادارعا كورسەتىپ تۇرعان ولاردىڭ اۋرۋ قاتىندارىمەن بىرگە ونىڭ ءوزى دە ەشبىر كۇماندانباعان. ءپىرادار اقيرەتكە اتتانۋىمەن موناستىردى وسىعان دەيىن قۇلاق ەستىمەگەن ءبىر داڭققا بولەيدى دەپ تاپ الەشاداي ەشكىم دە سەنبەگەن شىعار. اسىرەسە سوڭعى كەزدە ونىڭ جۇرەگىندە جان دۇنيەسىن باۋراعان نەندەي ءبىر شىن ءسۇيسىنۋ سەزىمىنىڭ وتى بارعان سايىن مازداي تۇسكەن ەدى. ونىڭ الدىندا وسىناۋ ارۋاقتى قاريانىڭ قالاي دەگەنمەن جەكە-دارا تۇرعاندىعىندا ول ەشبىر قىسىلماعان: "ءبارىبىر، ول اۋليە، بارشاعا كەرەك جاڭارۋدىڭ قۇپياسى، اقىر-سوڭىندا، جەر بەتىندە شىندىقتى ورناتاتىن كۇش-قۋات سونىڭ جۇرەگىندە؛ سوندا جۇرتتىڭ ءبارى كۇنادان ارىلىپ. ءبىرىن-بىرى سۇيەتىن بولادى، بايلار دا، كەدەيلەر دە، اسىپ-تاسقاندار دا، قورلانعاندار دا بولمايدى، بارلىعى ءبىر قۇدايدىڭ پەندەلەرى سانالادى، حاق پايعامباردى ءپىر تۇتقان زامان كەلەدى". الەشانىڭ جۇرەگىنە مىنە وسىنداي قيال ۇيالاعان-دى.
وسىعان دەيىن كورمەگەن ەكى اعاسىنىڭ كەلۋى الەشاعا اسا قاتتى اسەر ەتكەندەي ەدى. دميتريي فەدوروۆيچتىڭ كەيىنىرەك كەلگەنىنە قاراماستان، ەكىنشى اعاسى (كىندىكتەس) يۆان فەدوروۆيچكە قاراعاندا، ول ونىمەن تەزىرەك جانە ەتەنە جاقىنداسىپ كەتكەن. ول يۆاننىڭ دا نەتكەن جان ەكەنىن بىلۋگە ىنتىققان، ءبىراق، اعاسى كەلگەلى بەرگى ەكى ايدا قانشاما ءجيى ۇشىراسىپ جۇرسە دە ەكەۋى ءالى ەشبىر جاناسا الماعان: الەشانىڭ ءوزى دە ۇندەمەگەن، ول الدەنەنى كۇتكەندەي، الدەنەدەن ۇيالعانداي ەدى، ال يۆان العاشقى كەزدە ىنىسىنە كوز توقتاتا، بارلاي قاراپ ءجۇردى دە، — مۇنى الەشا سەزگەن، — كوپ كەشىكپەي ونى ءتىپتى ۇمىتىپ كەتكەندەي كورىنگەن. مۇنى سەزگەندە الەشا ەداۋىر قىسىلىپ قالعان. ول اعاسىنىڭ نەمقۇرايلىلىعىن ەكەۋىنىڭ جاسىنداعى الشاقتىقتان، اسىرەسە بىلىمىندەگى ايىرماشىلىقتان شىعار دەپ جورىعان. ءبىراق، الەشا باسقا ءبىر ويعا دا قالعان ەدى: يۆاننىڭ بۇعان سونشالىقتى ءىلتيپات بىلدىرە قويماۋىنىڭ، بالكىم، بۇل مۇلدە بىلمەيتىن وزگە ءبىر سەبەبى بار شىعار. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، يۆاندى كوكەيكەستى، اسا ماڭىزدى بىردەڭە مازالايتىنداي، ول نەندەي ءبىر، بالكىم، ءتىپتى قول جەتپەستەي ماقساتقا ۇمتىلاتىنداي، سوندىقتان ونىڭ مۇنىمەن سويلەسۋگە مۇرشاسى كەلمەيتىندەي، اعاسىنىڭ وعان سەلقوس قاراۋىنىڭ بۇدان باسقا سىرى جوقتاي كورىنە بەرەتىن. الەشا بۇل ارادا وقىمىستى اتەيستىڭ زەردەسىز مۇريتكە دەگەم الدەقانداي ءبىر جەككورىنىشىنىڭ نىشانى جوق پا ەكەن دەپ تە ويلاعان. ول اعاسىنىڭ اتەيست ەكەنىن انىق بىلەتىن. اعاسى ونى ءتىپتى جەك كورگەن كۇندە دە بۇل وعان وكپەلەپ الماس ەدى، ءبىراق اعاسىنىڭ ءوزى قاشان باۋىرىنا تارتاتىنىن بۇل وزىنە دە تۇسىنىكسىز، ءبىر ءتۇرلى كۇدىكتى يمەنۋمەن قالاي دەگەنمەن كۇتىپ جۇرە بەرگەن. ۇلكەن اعاسى دميتريي فەدوروۆيچ يۆانعا اسا زور قۇرمەتپەن قاراپ، ول جونىندە ءبىر ءتۇرلى ەرەكشە ىلتيپاتپەن اڭگىمەلەيتىن. سوڭعى كەزدە ەكى اعاسىن كەرەمەت جاقىنداستىرعان ماڭىزدى ءىستىڭ بارلىق بۇگە-شىگەسىن الەشا سودان ەستىپ بىلگەن. يۆانمەن سالىستىرعاندا ءدميترييدى ءتىپتى قاراڭعى دەۋگە بولادى، جەكە تۇلعاسى مەن مىنەزى تۇرعىسىنان ەكەۋىن قاتار قويعاندا بىر-بىرىنە مۇنشالىقتى كەرەعار باسقا ەكى كىسىنى ىزدەپ تابۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى ەدى، سول سەبەپتى دە ءدميترييدىڭ يۆان جونىندەگى سۇيسىنگەن پىكىرى الەشاعا الابوتەندەۋ كورىنگەن.
الەشاعا توتەنشە ىقپال ەتكەن ءپىراداردىڭ قۇجىراسىندا وتكەن وسىناۋ پارىقسىز ءۇي-ىشىنىڭ كەزدەسۋى، دۇرىسىراق ايتقاندا، ءتورت كوزى تۇگەل جينالۋى، مىنە، ءدال وسى كەزدە بولعان ەدى. شىندىعىندا، بۇل باس قوسىستىڭ سىلتاۋى جالعان-دى. دميتريي فەدوروۆيچتىڭ وزىنە ءتيىستى ەنشى مەن دۇنيە-مۇلىك بويىنشا ەسەپ ايىرىسۋ جونىنەن اكەسى فەدور پاۆلوۆيچپەن ءدۇردارازدىعى، تەگى، ناق سول تۇستا شەكتەن شىقسا كەرەك. اكەسى مەن بالاسى ات قۇيرىعىن كەسىسۋگە جۋىقتاپ، قارىم-قاتىناستارى توزگىسىز بولۋعا اينالعان ەدى. ءبارىمىز زوسيما قاريانىڭ قۇجىراسىندا باس قوسساق قايتەدى دەگەن ويدى جاي ازىلدەسە دە ءبىرىنشى بون فەدور پاۆلوۆيچ بىلدىرگەن؛ بۇلاي دەپ يشارا بىلدىرگەندە ءپىرادار قولما-قول بىتىستىرمەسە دە، تىم بولماسا، ءوزىنىڭ اتاق-دارەجەسىمەن، قالا بەردى ورتامىزدا قاتىسىپ وتىرۋىمەن داۋ-دامايسىز ماملەگە كەلۋىمىزگە بىردەمە عىپ ىقپال ەتەر دەپ دامەلەنگەن. ءپىراداردىڭ الدىنا بارماعان، ونى ءتىپتى مۇلدە كورمەگەن دميتريي فەدوروۆيچ، ارينە، اكەسى مۇنى وسىلاي ءبىر ىقتىرىپ الماقشى عوي دەپ قانا توپشىلاعان ەدى؛ ايتسە دە، ول اسىرەسە سوڭعى كەزدە اكەسىمەن تارتىسىندا تىم دورەكى كەتىپ قالعانى ءۇشىن ىشتەي ءوزىن-وزى كىنالايتىن، سول سەبەپتى بۇل ۇسىنىسقا قارسىلىق بىلدىرگەن جوق. ايتپاقشى، ول، يۆان سياقتى اكەسىنىڭ ۇيىندە ەمەس، شاھاردىڭ ەكىنشى شەتىندە، بولەك تۇراتىن. سونان سوڭ فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ بۇل ويىنا وسى كەزدە ءبىزدىڭ شاھاردا تۇرىپ جاتقان پەتر الەكساندروۆيچ Mيۋسوۆ تا جارماسا كەتكەن. قىرقىنشى جانە ەلۋىنشى جىلدارداعى ليبەرال، ەركىن ويشىل ءھام اتەيست بولعاسىن با، الدە زەرىككەندىگىنەن، الدە قىزىق كورگەن جەڭىلتەكتىگىنەن بە، ول وسى ىسكە ايتەۋىر شۇعىل ارالاستى. ونىڭ كەنەت موناستىردى، "اۋليەنى" كورگىسى كەلدى. ول ءوزىنىڭ وسى موناستىرمەن كوپتەنگى داۋى ءالى بىتپەگەندىكتەن، ولاردىڭ قاراۋىنداعى جەرلەردىڭ شەكاراسى، ورماننان اعاش كەسۋ، وزەننەن بالىق اۋلاۋ جونىندەگى قۇقىق پەن تاعىسىن تاعىلار جايىنداعى تارتىسى ءالى كۇنگە سوزىلىپ كەلە جاتقاندىقتان، وسى داۋدى بىردەمە عىپ جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ بىتىرۋگە بولماس پا ەكەن؟ — دەپ ءپىرادار يگۋمەنمەن ءوزىم تىلدەسىپ كورەيىنشى دەگەن سىلتاۋمەن ورايلاسقان ءساتتى پايدالانىپ قالماقشى بولدى. موناستىردا جاي اۋەسقوي بىرەۋگە قاراعاندا مۇنداي ىزگى نيەتتى ادامدى، البەتتە، اناعۇرلىم زور ءىلتيپات كورسەتىپ قابىلداۋى مۇمكىن عوي. سوڭعى كەزدە قۇجىراسىنان شىعۋدان قالىپ، اۋرۋ بولعاسىن ءتىپتى جاي كەلۋشىلەردى دە قابىلداماي قويعان ءپىرادارعا، بالكىم، موناستىرداعىلاردىڭ كەيبىر اسەرى تيۋىنە وسى جايتتاردىڭ بارلىعى دانەكەر بولۋى ىقتيمال-دى. اقىرى، ءپىراداردىڭ كەلىسىمى الىنىپ، وعان باراتىن كۇن دە بەلگىلەندى. الەشاعا جىميا قاراعان ول تەك: "مەنى ولاردىڭ ەنشىسىن بولۋگە كىم تاعايىنداپ ەدى؟" — دەگەن.
كەزدەسۋ جايىندا ەستىگەندە الەشا قاتتى ابىرجىدى. ايتسە دە، ول ەگەر وسى تالاسىپ-تارتىسىپ، ءجۇز جىرتىسىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىنەن بۇل باس قوسىسقا بايسالدى قارايتىن بىرەۋ بولسا ول، كۇمان جوق، اعاسى دميتريي ەكەنىن، ال قالعاندارى ءپىرادارعا قورلاۋشىلىق بوپ كورىنەتىن پارىزسىزدىق نيەتپەن كەلەتىنىن ول تۇسىنگەن. اعاسى يۆان مەن ميۋسوۆ كەلسە، بالكىم، ناعىز دورەكىلىككە اۋىسقان اۋەسقويلىقتان، ال اكەسى بولسا تاعى ءبىر كىسى كۇلەرلىك سايقىمازاقتىق ءۇشىن كەلمەك. و، الەشا ۇندەمەسە دە، ءوز اكەسىن ابدەن ءھام قاپىسىز ءبىلىپ العان. قايتالاپ ايتايىن، بۇل بالا جۇرت ويلايتىنداي تىم اڭعال ەمەس-تى. ول بەلگىلەنگەن كۇندى كۇتىپ قىپىلداپ جۇرگەن. ونىڭ ءۇي ىشىندەگى وسى ءبىر كيكىلجىڭ نەدە بولسا ءبىتىپ تىنسا ەكەن دەپ تىلەگەنى كۇمانسىز. الايدا، ول ءپىراداردىڭ قامىن بارىنەن دە كوبىرەك ويلاعان ەدى، ول قاريانىڭ ءوزى مەن ونىڭ ابىروي-اتاعى ءۇشىن قالتىراعان، بىرەۋى وعان الدەقالاي ءتىل تيگىزبەسە جارار ەدى دەپ قورىققان، اسىرەسە ميۋسوۆتىڭ سىزىلعان، نازىك مىسقىلى مەن وقىمىستى اعاسى يۆاننىڭ ماڭعاز تۇسپالىنان قاۋىپتەنگەن. الەشا ءتىپتى كەلىپ قالۋى مۇمكىن وسى ءبىر ادامدار تۋرالى ءپىرادارىنا بىردەڭە دەپ ەسكەرتىپ قويعىسى دا كەلدى، ءبىراق ويلانىپ كوردى دە ۇندەمەدى. ايتۋلى كۇننىڭ قارساڭىندا ول ءبىر تانىسى ارقىلى دميترييگە ءوزىنىڭ ونى جاقسى كورەتىنىن جانە ول بەرگەن ۋادەسىن ورىندايتىن شىعار دەپ كۇتىپ جۇرگەنىن ايتىپ سالەم جولداعان. دميتريي ويلانىپ قالعان، ويتكەنى ىنىسىنە قانداي ۋادە بەرگەنى ەسىندە جوق-تى، دەگەنمەن "ارامزالىقتىڭ الدىندا" قال-قادارىمشا ۇستامدىلىققا تىرىسامىن، ءپىرادار مەن ءىنىم يۆاندى قاتتى قۇرمەتتەسەم دە، وسى ارادا ماعان نەندەي ءبىر تۇزاق قۇرىلىپ، نەمەسە ءبىر ماسقارا مازاق ءىس دايىندالىپ جاتقانىنا كۇماندانبايمىن دەپ حات جازىپ جىبەرگەن. دميتريي: "سولاي بولا تۇرسا دا، سەنىڭ ءپىر تۇتاتىن اۋليە كىسىڭە قۇرمەت-قوشەمەتتەن تايسام ءتىلىم كەسىلسىن"، — دەپ اياقتاعان ءوزىنىڭ حاتىن. الەشانى بۇل حات ونشا سەرگىتە قويماعان.
ەكىنشى كITاپ
ءجونسىز باس قوسۋ
I
موناستىرعا كەلدى
جىلى، اشىق كۇن عاجاپ ەدى. تامىزدىڭ اياعى بولاتىن. ولار پىرادارمەن ساسكەلىك نامازدان كەيىن، ساعات ون ءبىر جارىمعا تامان كەزدەسۋگە كەلىسكەن. الايدا، ءبىزدىڭ موناستىرعا كەلەتىن ادامدارىمىز عيباداتتىڭ باستالۋىنا ۇلگەرمەپتى، جۇرت تارقاپ جاتقاندا زورعا كەلىپ جەتتى. ولار ەكى جەڭىل اربامەن كەلىپتى؛ سۇلىكتەي جاراۋ قوس ات جەگىلگەن ءساندى كۇيمەدە پەتر الەكساندروۆيچ ميۋسوۆ وتىر، قاسىندا اعايىنداس تۋىسى، جيىرمالارداعى جاس جىگىت پەتر فوميچ كالگانوۆ بار. جىگىت ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا تۇسۋگە دايىندالىپ جۇرگەن. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۋاقىتشا سول جىگىتتىڭ ۇيىندە تۇرىپ جاتقان ميۋسوۆ ونى وزىمەن بىرگە شەت ەلگە كەتىپ، سگوريحتىڭ نەمەسە يەنانىڭ ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسۋگە ۇگىتتەپ جۇرگەن. ءبىراق جىگىت ءالى شەشىمگە كەلمەگەن. ول كوپ ويلانعىش ۇمىتشاق سەكىلدى كورىنەتىن. جىلى ءجۇزدى، مىعىم دەنەلى، ەداۋىر سۇڭعاق بويلى بولاتىن. ونىڭ كىسىگە قاراعاندا تاڭعالارلىق ءبىر ادەتى بار ەدى: وتە ۇمىتشاق كىسىلەردىڭ ءبارى سياقتى، ول دا كەيدە تەسىلە جانە ۇزاق قاراسا دا ءسىزدى ءبارىبىر كورمەس ەدى. ول ۇندەمەيتىن جانە ۇيالشاقتاۋ بولاتىن، ءبىراق، - البەتتە، تەك بىرەۋمەن وڭاشا قالعاندا عانا - ويدا جوقتا كەرەمەت سوزشەڭ، قىزبا جانە وقتا-تەكتە نەگە كۇلگەنىن ءوزى دە بىلمەيتىن تىم كۇلەكەش تە بولىپ كەتەتىنى دە بار-دى. الايدا، ول كەنەتتەن قالاي تەز ەلىكسە، ءدال سولاي شاپشاڭ باسىلىپ، كىلت تىيىلا قالاتىن. ءدايىم وتە جاقسى، ءتىپتى ءساندى كيىنىپ جۇرەتىن؛ ول ءوزىن تاۋەلسىز ۇستارلىقتاي ءبىرسىپىرا داۋلەتتىڭ يەسى بولاتىن، ال كەلەشەككە ودان دا مولىراق مۇرانى يەمدەنۋگە ۇمىتتەنىپ جۇرگەن. الەشامەن دوس ەدى.
سالدىرلاعان، ەسكى، ءبىراق اۋماقتى جەڭىل اربامەن بالاسى يۆان فەدوروۆيچتى ەرتىپ الىپ فەدور پاۆلوۆيچ تە كەلىپ جەتتى، ونىڭ قوس بوز جيرەن ماستەگى ميۋسوۆتىڭ كۇيمەسىنە زورعا ىلەسىپ كەلىپتى. دميتريي فەدوروۆيچكە كەزدەسۋدىڭ كۇنى مەن ساعاتى الدىن الا حابارلانعان-دى، الايدا، ول كەشىگىپ قالدى. بارلىعى ات-اربالارىن ورام سىرتىنداعى مەيمانحانا الدىندا قالدىرىپ، وزدەرى موناستىر قاقپاسىنان جاياۋ كىردى. فەدور پاۆلوۆيچتەن باسقا ۇشەۋى، تەگى، ەش ۋاقىتتا ەشقانداي عيباداتحانانىڭ ەسىگىن اشپاعانعا ۇقسايدى، ال ميۋسوۆتىڭ شىركەۋدى كورمەگەنىنە، بالكىم، ءتىپتى وتىز جىل بولعان شىعار. ونىڭ جان-جاعىنا سۇقتانا كوز سالۋىنان ءوزىن ادەيى دورەكىلەۋ ۇستايتىندىعى سەزىلىپ تۇردى. ءبىراق، ءموناستىردىڭ اۋلاسىندا شىركەۋ مەن شارۋاشىلىققا قاجەتتى، كادىمگى داعدىلى قۇرىلىستاردان باسقا ايتارلىقتاي ەشتەڭە جوعىن ول بايقاعىش زەردەسىمەن بىردەن-اق پايىمداعان. بوركىن قولىنا الىپ شىركەۋدەن شوقىنىپ شىعىپ جاتقانداردىڭ سوڭعىلارى ءوتىپ جاتىر. قارا حالىقتىڭ اراسىنان جوعارعى قاۋىمنىڭ ادامدارى دا، ەكى-ۇش حانىم، ءبىر قاۋساعان كارى گەنەرال دا كوزگە ءتۇستى: ولاردىڭ ءبارى دە مەيمانحاناعا توقتاعان. ءبىزدىڭ ادامداردى قايىرشىلار تەز قورشاپ الىپ ەدى، ءبىراق ەشقايسىسى ساداقا بەرە قويعان جوق. ءاميانىنان ون تيىندىقتى الىپ، قاراپتان-قاراپ وزىنەن-وزى قىسىلىپ: "بىردەي عىپ ءبولىپ الارسىڭدار" — دەپ ءبىر قاتىننىڭ قولىنا قىستىرا سالعان تەك پەترۋشا كالگانوۆ بولدى. ونىڭ بۇل قىلىعىنا سەرىكتەرىنەن ەشكىم ۇندەمەگەن، ەندەشە وعان قۋىستاناتىنداي دا تۇك جوق-تى: ءبىراق مۇنى سەزگەسىن ول ونان بەتەر قىسىلدى.
الايدا، تاڭعالارلىق؛ شىن مانىندە بۇلاردى كۇتىپ الۋعا ءتيىستى ەدى، ءتىپتى ازدى-كوپتى قوشەمەتپەن قارسى السا دا ارتىق ەمەس-تى: بىرەۋى وسى جۋىردا عانا شىركەۋدىڭ مۇقتاجىنا مىڭ سوم اقشاسىن بەرگەن، ال ەكىنشىسى شالقىعان باي پومەششيك ءارى وتە ءبىلىمدى ادام؛ بىلايشا ايتقاندا، وزەننەن بالىق اۋلاۋعا كەلگەندە، — سوتتىڭ اقىرى نەمەن ءبىتۋى تۇرعىسىنان العاندا، — وسىنداعىلاردىڭ بارلىعى ءىشىنارا سوعان تاۋەلدى ەدى عوي. سولاي بولا تۇرسا دا، بۇلاردى رەسمي ادامداردان ەشكىمنىڭ قارسى الماۋى قالاي. شىركەۋدىڭ تاپ ىرگەسىندەگى قۇلپىتاستارعا سەلسوق كوز سالعان ميۋسوۆ مۇنداي "قاسيەتتى" ورىنعا جامباس تيگىزۋ تىم قىمباتقا تۇسكەن بولار-اۋ دەگىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ۇندەمەدى: ونى جۇزىندەگى ليبەرالدىق ءزىلسىز مىسقىل ەندى ءىشىن كەرنەگەن ىزاعا ۇلاسا باستاعان-دى.
سۇمدىق قوي بۇل، مىنا وڭشەڭ پارىقسىزداردىڭ قايسىسىنان سۇراپ بىلەرسىڭ... ۋاقىتتى زايا كەتىرمەي وسىنى شەشىپ الۋىمىز كەرەك ەدى، — دەپ كەنەتتەن كۇبىر ەتتى ول، وزىمەن-وزى سويلەسكەندەي.
ءوستىپ تۇرعاندا ۇستىنە قولپىلداعان جازعى پالتە كيگەن، جىلماڭ كوز، قاسقا باس ەگدەلەۋ ءبىر مىرزا كەنەت بۇلارعا كەلدى. قالپاعىن كوتەرىڭكىرەپ قويعاسىن جارامساقتانا سويلەگەن ول ءوزىن تۋلالىق پومەششيك ماكسيموۆپىن دەپ جالپى تانىستىرىپ ءوتتى. ءبىزدىڭ جولاۋشىلاردىڭ نەگە قام كوڭىل بولعانىن ول تەز سەزە قويدى.
— زوسيما ءپىرادار ءوزىنىڭ تاس ءتۇيىن جابىق ءمىناجاتحاناسىندا تۇرادى، وسى ارادان ءتورت ءجۇز قادامداي جەردە، ورمان ىشىمەن بارۋعا بولادى، ورمان ىشىمەن...
— ورمان ىشىمەن بارۋ كەرەگىن مەن دە بىلەمىن، — دەدى وعان فەدور پاۆلوۆيچ، — كوپتەن كەلمەگەسىن جولدى ۇمىتىڭقىراپ قالعانىمىز.
— مىنە، مىنا قاقپادان شىققان سوڭ، تۋرا ورمان ىشىمەن... جۇرىڭىزدەر. مەن... ءوزىم-اق... ەرتىپ اپارسام قايتەدى... مىنە، مىنا جاققا... بىلاي قاراي...
ولار قاقپادان شىعىپ، ورمانعا قاراي بەتتەدى. پومەششيك ماكسيموۆ الپىستى قۋسىرعان كىسى ەكەن ءبىر بۇيىردەن ەلپەڭدەدى دە وتىردى، دۇرىسىراق ايتقاندا، جۇگىرە باسىپ، بۇلاردان كوز اۋدارماي، تىنتە قارايدى. بادىراق كوز كىسىنىڭ قادالا قاراعانى قانداي قىزىق.
— بىلەسىز بە، ءپىراداردا ءبىزدىڭ ءبىر شارۋامىز بار، - دەدى ميۋسوۆ قاتاڭ ءۇن قاتىپ، - بىلايشا ايتقاندا "ول كىسى" ءبىزدى قابىلداماقشى ەدى، سوندىقتان وعان بىزبەن بىرگە كىرمەۋىڭىزدى وتىنەمىز، ال جول كورسەتكەنىڭىز ءۇشىن راحمەت سىزگە.
— مەن بولعامىن، مەن ول جارىقتىقتا بولعانمىن... Un chevalier parfait!1 — دەپ پومەششيك ساۋساعىن شوشايتىپ سىرت ەتكىزدى.
— Chevalier؟2 — دەپ تۇرعانىڭىز كىم؟ —دەپ سۇرادى ميۋسوۆ.
— ءپىرادار عاجاپ ادام عوي. ءموناستىردىڭ ابى رويى ارتىپ، داڭقى اسا گورسىن دەڭىز تەك، زوسيما. ونداپ ءپىرادار بولا قويار ما ەكەن.
ءبىراق، ونىڭ دابدىرلاعان ءسوزىن بۇلاردىڭ سوڭىنان قۋىپ جەتكەن، باسىنا كلوبۋك3 كيگەن، الاسا بويلى ءجۇزى اپپاق قۇداي ءبىر شىلبيگەن جاس تاقۋا ءبولىپ جىبەردى. فەدور پاۆلوۆيچ پەن ماكسيموۆ توقتاي قالدى. تاقۋاسىماق ءيىلىپ تاعزىم ەتىپ، وتە سىپايى ۇنمەن بىلاي دەدى:
— يگۋمەن ءپىرادار سىزدەردىڭ بارىڭىزدەن، مىرزالار، ءمىناجاتحانادان شىققاسىن ونىڭ داستارقانىنان بۇيىرعان ءدامدى تاتىپ كەتۋدى وتىنەدى. ءسىز دە كەلىڭىز، — دەدى ول اقىرىندا ماكسيموۆقا قاراپ.
— مەن مۇنداي ءوتىنىشتى ورىنداۋعا ءارقاشان دايىنمىن! — دەدى دامگە شاقىرعانعا قۋانعاسىن داۋسى قاتتى شىققان فەدور پاۆلوۆيچ، — مەن ءسوزسىز بارامىن. جانە بىلەسىز بە، ءبارىمىز دە قۇدايى ورىندا يناباتتىلىق ساقتاۋعا ۋادەلەستىك... ال ءسىز شە، پەتر الەكساندروۆيچ، باراسىز با؟
— نەگە بارمايمىن؟ بارامىن. وسىنداعىلاردىڭ بارلىق ادەت-عۇرپىمەن تانىسۋعا كەلمەگەندە، مەنى نە ءۇشىن كەلدى دەيسىڭ. تەك ءبىر-اق نارسەدەن قينالىپ تۇرعانىم، سوندا مەن ەندى، فەدور پاۆلوۆيچ، سىزبەن بىرگە...
— ءيا، دميتريي فەدوروۆيچ ءالى كەلگەن جوق قوي.
— ءيا، ەگەر ول كەلمەسە، ءتىپتى جاقسى بولار ەدى، ايتپەسە سىزدەردىڭ مىنا شالاعايلىقتارىڭ مەنىڭ جانىما جاعىپ تۇر دەيسىڭدەر مە، ونىڭ ۇستىنە تاعى ءسىز قوسىلساڭىز؟ يگۋمەن ءپىرادارعا ءبىزدىڭ العىسىمىزدى ايتا بارىڭىز، تۇسكە قاراي كەلەدى دەڭىز، — دەدى ول تاقۋاسىماققا قاراپ.
— جوق، مەن سىزدەردى ءپىرادارىمىزعا ءوزىم ەرتىپ اپارۋعا ءتيىستىمىن، — دەپ ءۇن قاتتى جاس تاقۋا.
— وندا مەن يگۋمەن ءپىرادارعا بارىن كەلە قويايىن، تەز كىرىپ قانا شىعامىن، — دەپ پومەششيك ماكسيموۆ جىپىلداي قالدى.
— يگۋمەن ءپىراداردىڭ ءقازىر قولى بوس ەمەس، ايتسە دە ءوزىڭىز ءبىلىڭىز... — دەدى تاقۋا قورعالاقتاعان ۇنمەن.
— نەتكەن بەيمازا شال ەدى. — دەدى ميۋسوۆ داۋسىن كوتەرىپ. بۇل ساتتە پومەششيك ماكسيموۆ موناستىرعا قاراي كەيىن جۇگىرىپ بارا جاتقان-دى.
— فون زوننان اينىمايدى، — دەپ كۇبىر ەتتى فەدور پاۆلوۆيچ.
— ءسىزدىڭ بار بىلەتىنىڭىز وسى... ول نەلىكتەن فون زوننان اينىماۋعا ءتيىس؟ ءسىز ءوزىڭىز فون زوندى كورىپ پە ەدىڭىز، تىم بولماسا؟
— ونىڭ سۋرەتىن كورگەم. بەت-جۇزى ۇقساماسا دا، تۇسىندىرۋگە قيىن بىردەڭەسىمەن سودان اينىمايدى ەكەن. ەگىزدىڭ سىڭارى ما دەرسىڭ. بەت الپەتىن كورگەندە-اق تاني كەتەمىن سابوزىڭدى.
— بالكىم، سولاي دا شىعار: بۇل جاعىنان ءسىز بىلگىشسىز عوي. تەك مىنانى جادىڭىزدا ساقتاڭىز: فەدور پاۆلوۆيچ، ەسىڭىزدە مە، ءبىز ءوزىمىزدى يناباتتى ۇستاۋعا ۋادەلەستىك دەپ ىلكىدە عانا ءوزىڭىز ايتقان بولاتىنسىز. ەندەشە، سول سوزىڭىزدە تۇرىڭىز. سايقىمازاقتىق بىردەڭە كورسەتەمىن دەپ ويلاماڭىز، ويتكەنى مەن ءوزىمدى سىزگە قوساقتاپ تالكەك قىلعانىن قالامايمىن... مىنانىڭ قانداي كىسى ەكەنىن كورىپ تۇرسىز عوي، — دەدى ول ەندى تاقۋاعا قاراپ، — پاراساتتى ادامداردىڭ تابالدىرىعىنان ونىمەن بىرگە اتتاۋعا مەنىڭ ءتىپتى باتىلىم 1بارمايدى.
تاقۋاسىماق ءۇن قاتپاستان، بولار-بولماس جىميعاندا بوزارعان، ءقان-سولسىز ەرىندەرىنەن ونىڭ ىشىندە ءبىر ساسىق قۋلىعى دا جوق ەمەسى سەزىلىپ قالدى، ءبىراق ول ءلام دەپ جاۋاپ قاتپادى: ونىڭ نامىس ساقتاپ قانا ۇندەمەگەنى بەسەنەدەن بەلگىلى ەدى. ميۋسوۆ ونان سايىن تىجىرايا ءتۇستى.
"و، سۇمدىق-اي، ەجەلگى مەكەرلىكتەن شىققان مىنا سىزىلعان بەت الپەتتى قاراشى، ال شىندىعىندا بۇل تەك شارلاتاندىق پەن ساندىراق قوي!" - دەگەن وي كەلگەن ونىڭ باسىنا.
— مىنە، ءمىناجاتحاناعا كەلىپ تە قالدىق! — دەدى كوتەرىڭكى داۋىسپەن فەدور پاۆلوۆيچ — قاقپاسى جابىق تۇر.
سونسوڭ ول بيىك قاقپانىڭ ماڭدايشاسى مەن ەكى بۇيىرىنە سالىنعان اۋليەلەردىڭ سۋرەتتەرى الدىندا شۇلعىپ تۇرىپ قولىن سەرمەي شوقىنا باستادى.
— بوتەن موناستىرعا كەلگەنىندە ءوز ەرەجەڭدى جيناپ قويعانىڭ ءجون، — دەدى ول. — وسى ءمىناجاتحانانى جيىرما بەس تاقۋا پانالايدى، بىرىنەن-بىرى كوز الماي وتىرىپ كاپۋستا جەيتىندەر وڭشەڭ. ءبىر عاجابى، مىنا قاقپادان بىردە-بىر ايەل اتتاي المايدى. بۇل شىندىعىندا دا سولاي. ءبىراق، م ن ءپىرادار كەلگەن ايەلدەردى قابىلدايدى ەكەن دەپ ەستىگەن ەدىم، سوندا بۇل قالاي بولعانى؟ — دەدى ول كەنەت جاس تاقۋاعا قاراپ.
— بىلايعى قارا حالىقتىڭ ايەلدەرى ءقازىر دە وسىندا، انە اناۋ شاعىن گالەرەيا جاقتا دەمالىپ جاتىر قابىلداۋدى كۇتىپ. ال اقسۇيەك قاۋىمنىڭ ايەلدەرىنە ارناپ مىنا گالەرەيادا، ءبىراق ورامنىڭ سىرت جاعىنان كىرەتىن ەكى بولمە جابدىقتالعان، انە اناۋ ەكى تەرەزە ءپىرادار ساۋىققان كەزىندە ىشكى جولمەن سول بولمەلەرگە بارادى، ياكي ورامنىڭ سىرتىنا شىعادى. حاركوۆ گۋبەرنياسىنان كەلگەن ءبىر پومەششيك ايەل، حوحلاكوۆا حانىم، اۋرۋ قىزىن الىپ كەلگەن ەكەن، ءقازىر سوندا كۇتىپ جاتىر. سوڭعى كەزدە تىم السىرەپ كەتكەندىكتەن، جينالعان جۇرتتىڭ الدىنا ارەڭ شىعىپ جۇرسە دە، ول حانىمدى قابىلداۋعا ۋادە بەرگەن عوي دەيمىن.
— دەمەك، كەلگەن حانىمدارعا ءمىناجاتحانادان بىردەمە عىپ باراتىن جول ءبارىبىر قالدىرىلعان ەكەن عوي. ءبىراق، قاسيەتتى ءدىندارىم، مەنىڭ بۇل ايتقانىمدى جامانشىلىققا جورىماسسىز دەيمىن، جاي ايتام. ءسىز ەستىدىڭىز بە، جوق پا، افوندا ايەلدىڭ كەلۋىنە رۇقسات جوقتىعى بىلاي تۇرسىن، وندا جالپى ۇرعاشى بىتكەنگە تىيىم سالىنعان، كەرەك دەسەڭ تاۋىقتىڭ مەكيەنى مەن ۇرعاشى تاناعا دا كوز سالۋعا بولمايدى...
— فەدور پاۆلوۆيچ، مەن ءقازىر ۇيگە قايتامىن، ءسىز وسىندا جالعىز ءوزىڭىز قالاسىز، ءبىراق، الدىن الا ايتىپ قويايىن، مەن كەتكەن سوڭ ءسىزدى جەلكەڭىزدەن الىپ قۋىپ شىعاراتىنى ءسوزسىز.
— مەنىڭ سىزگە قانداي بوگەتىم بار، پەتر الەكساندروۆيچ. انە، قاراڭىزشى، بۇلار راۋشان گۇلىنە ورانعان جەردە تۇرادى، — دەدى داۋسى قاتتى شاققان ول ءمىناجاتحانا ورامىنان سىرتقا اتتاي بەرىپ.
شىنىندا دا سولاي، ءقازىر راۋشان گ ۇلى بولماعانمەن، گۇل وتىرعىزۋعا جارامدى جەردىڭ بارىندە كۇزگى گۇلدەردىڭ وتە سيرەك، تاماشا ادەمى تۇرلەرى تۇنىپ تۇر ەكەن. تاجىريبەلى باپكەر كۇتەتىنگە ۇقسايدى. شىركەۋدىڭ ورامى مەن بەيىتتەردىڭ اراسى دا گۇلزار. ءپىراداردىڭ قۇجىراسى ءبىر قابات اعاش ۇيدە ەكەن، كىرەبەرىس گالەرەيانىڭ اينالاسىنا دا گۇل وتىرعىزىپ تاستاپتى.
— بۇرىنعى ءپىرادارلارىن، ءۆارسونوفييدىڭ تۇسىندا بۇلاي بولىپ پا ەدى؟ ونىڭ اسەمدىكتى سۋقانى سۇيمەيتىن، ءتىپتى وتىرعان ورنىنان اتىپ تۇرىپ ايەل جىنىسىنا تاياق الا ۇمتىلاتىن ادەتى دە بولعان دەسەدى عوي، — دەدى فەدور پاۆلوۆيچ باسپالداققا كوتەرىلە بەرىپ.
— ۆارسونوفيي ءپىراداردىڭ كەيدە ديۋانالىعى بولعانى راس، ءبىراق ول جونىندە ايتىلىپ جۇرگەن اقىماقتىق سوزدەر دە كوپ. ول ەش ۋاقىتتا بىرەۋگە تاياق جۇمساعان ەمەس، — دەپ جاۋاپ قاتتى تاقۋاسىماق. — ەندى، مىرزالار، وسى ارادا ءسال ايالداي تۇرىڭىزدار، مەن سىزدەردىڭ كەلگەندەرىڭىزدى ايتىپ شىعايىن.
— فەدور پاۆلوۆيچ، ەستيسىز بە، اقىرعى رەت كەلىسىپ الايىق. ءوزىڭىزدى دۇرىس ۇستايتىن بولىڭىز، ايتپەسە سازايىڭدى تارتقىزام، — دەپ كۇبىرلەپ تاعى ءبىر ەسكەرتىپ قويدى ميۋسوۆ.
— وسىنشاما نەگە كۇيگەلەكتەيتىنىڭىزدى بىلە الماي قور بولدىم-اۋ، — دەپ مىرس ەتتى فەدور پاۆلوۆيچ، — نەمەنە، الدە كۇناڭىز كوپ بولعاسىن قىمسىناسىز با؟ كىسىنىڭ كوكەيدەگى ويىن ول كوزىنەن-اق بىلەدى دەيدى عوي. ءسىز سەكىلدى پاريجدە تۇراتىن وزىق ويلى مىرزانىڭ سول كىسىنىڭ پىكىرىنە وسىنشالىق ءتانتى بولعانى عاجاپ ەكەن، مەنى تاڭعالدىراتىن نارسە مىنە وسى!
ءبىراق ميۋسوۆ بۇل مىسقىلعا جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، ولاردى ىشكە كىرۋگە شاقىردى. ول ءسال اشۋلى كىرگەن...
"ال، ەندى ءبارىن قالاي ءبۇلدىرىپ الاتىنىمدى بىلەم، اشۋ بيلەپ بارادى، ايتىسا كەتەتىن شىعارمىن... قىزبالانا باستارمىن — ءسويتىپ ءوزىمدى، ويلاعان ويىمدى قور قىلارمىن"، — ونىڭ باسىنا وسى ءبىر وي ساپ ەتە تۇسكەن ەدى.
II
قاقپاس سايقىمازاق
بۇلار قۇجىراعا كىرگەن ساتتە ءوزىنىڭ جاتىن بولمەسىنەن ءپىرادار دا بەرى شىعا بەردى. وندا ءمىناجاتحانانىڭ ەكى يەرەموناعى قاريانىڭ كەلۋىن بۇلاردان بۇرىن كۇتىپ وتىر ەكەن، ءبىرى — كىتاپحاناشى ءپىرادار، ەكىنشىسى — پايسيي ءپىرادار؛ سوڭعىسى قارتايىپ تۇرماسا دا اۋرۋ-سىرقاۋلى كىسى ەدى، جۇرتتىڭ ءبارى ونى كەرەمەت وقىمىستى كىسى دەيتۇعىن. بۇدان باسقا، بۇرىش جاقتا تاعى بىرەۋ تۇرەگەپ تۇرعان (كەيىن ول سول كۇيى تۇرەگەپ تۇرا بەردى)، ول ۇستىنە داعدىلى سۇرتۇك كيگەن، جيىرمانىڭ ەكەۋىندەگى جاس جىگىت، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، موناستىر مەن ءدىندار قاۋىم بارىنشا قامقورلىق جاسايتىن سەميناريست، بولاشاق ءدىن مامانى ەدى. سۇڭعاق بويلى جىگىتتىڭ ءجۇزى اجارلى، بەت سۇيەگى شىعىڭقى ەكەن، زەردەلى، سەرگەك قارا كوزدەرى سىعىرايا قارايدى. بەت الپەتىنەن جاعىمپازدىققا جاناسپايتىن، ادەپتەن وزباعان، ناعىز پاڭدىق سەزىلەدى. وزىنە تەڭ سانامادى ما، الدە، كەرىسىنشە، بەينە باعىنىشتى، تاۋەلدى ادامدارداي كوردى مە، بۇلار بولمەگە كىرگەندە، ول ءتىپتى باس يزەپ سالەمدەسكەن دە جوق.
زوسيم ءپىرادارعا ءبىر ءمۇريت پەن الەشا ەرىپ شىقتى. يەرەموناحتار تۇرەگەلىپ، ساۋساقتارى ەدەنگە تيگەنشە ەڭكەيىپ تاعزىم ەتتى، ونىڭ پوتيقاسىن العان سوڭ قولىنان تاۋەپ ەتتى. ءپىرادار ولارعا باتاسىن بەرگەننەن كەيىن ەندى ءوزى دە ساۋساقتارىن ەدەنگە تيگىزە ەڭكەيىپ تاعزىم ەتتى دە، ءارقايسىسىنان ەندى وزىنە ءپاتيقاسىن بەرۋدى ءوتىندى. كۇللى ءراسىم ەرەكشە ءبىر ىلتيپاتپەن وتە بايسالدى اتقارىلدى، ءقايسىبىر داعدىلى سالتقا استە ۇقساعان جوق. الايدا، ميۋسوۆقا مۇنىڭ بارلىعى كىسىنى ۇيىتىپ تاستاۋ ءۇشىن جورتا ىستەلەتىندەي كورىندى. ول وزىمەن بىرگە كىرگەن سەرىكتەرىنىڭ الدىندا تۇرعان. ەشقانداي يدەيالارعا قاراماستان، جاي سىپايىگەرشىلىك ءۇشىن عانا (مۇنداعى ادەت-عۇرىپ وسىنداي بولعاسىن) ءپىراداردىڭ الدىنا بارىپ ءپاتيقاسىن الۋى كەرەك ەدى، قولىنان تاۋەپ ەتپەسە دە، تىم بولماسا، ءپاتيقاسىن العانى ءجون ەدى — مۇنى ول ءتىپتى كەشە كەشكە-اق ويلاستىرعان. ءبىراق يەرەموناقتاردىڭ جانىعا يىلىپ-بۇگىلگەنىن، قاريانىڭ قولىنان ءولىپ-وشىپ سۇيگەنىن كورگەننەن كەيىن، ول الگى شەشىمىن تەز وزگەرتتى: اقسۇيەك قاۋىمداعىشا ماڭعازدانىپ، بايسالدى عانا ءسال باس ءيىپ تاعزىم ەتتى دە، ورىندىققا قاراي شەگىندى. فەدور پاۆلوۆيچ تە ءدال وسىلاي ىستەدى، ءبىراق ول ميۋسوۆتى مايمىلشا كەلەمەجدەپ باقتى. يۆان فەدوروۆيچ تا قازديىپ تۇرىپ ماردىمسي، سىپايى تاعزىم ەتتى، ال كالگانوۆتىڭ ساسىپ قالعانى سونشا، ول ءپىرادارعا تاعزىم ەتۋدى ءتىپتى ۇمىتىپ تا كەتتى. ءپىرادار ءپاتيقاسىن بەرۋ ءۇشىن كوتەرە بەرگەن قولىن ءتۇسىرىپ، ولارعا ەكىنشى رەت تاعزىم ەتكەن سوڭ بارلىعىنان جايعاسىپ وتىرۋدى ءوتىندى. الەشانىڭ بەتى دۋىلداپ بارادى؛ ول ۇيالعانىنان جەرگە كىرە جازدادى. ءبىر جاماندىقتى ءىشى سەزىپ ەدى، مىنە، سول ورىندالدى بىلەم.
ءپىراداردىڭ ءوزى باعزى ءبىر زاماندا قىمبات اعاشتان جاسالىپ، بىلعارىمەن قاپتالعان كىشكەنە ديۆانعا بارىپ جايعاستى، ال ەكى يەرەموناحتان باسقا، ءتورت مەيمانىن قارسى قابىرعا جاقتاعى قارا بىلعارىسى قاجالىپ بىتۋگە اينالعان، سونداي قىمبات اعاشتان ىستەلگەن ءتورت ورىندىققا قاتار وتىرعىزدى. يەرەموناحتاردىڭ بىرەۋى ەسىك جاققا، ەكىنشىسى تەرەزە الدىنا بارىپ وتىردى. سەميناريست، الەشا جانە ءمۇريت تۇرەگەپ تۇردى. قۇجىرا وتە تار جانە ءبىر ءتۇرلى سولعىنداۋ كورىنگەن. ەڭ قاجەتتى زاتتار مەن جيھازدىڭ ءوزى دورەكى، جۇپىنى ەكەن. تەرەزە الدىندا گۇل وتىرعىزعان ەكى قۇمىرا تۇر، بۇرىش جوق يكوناعا تولعان، ولاردىڭ ءبىرى — ماريام-انانىڭ ۇلكەن سۋرەتى، تەگى، شىركەۋدەگى جىكتەلىسكە دەيىن كوپ بۇرىن جازىلسا كەرەك.
الدىندا شىراعدان سىعىرايادى. ونىمەن قاتارلاسا جىلتىر قاپسىرمالى تاعى ەكى يكونا، بۇلاردىڭ جانىندا قىلىمسىعان پەرىشتەلەردىڭ سۋرەتتەرى، كىشكەنە فارفور جۇمىرتقالار، ءپىل سۇيەگىنەن جاسالعان كاتوليكتىك كرەستى قۇشاقتاعان Matcz dolorosa1 جانە وتكەن عاسىرلارداعى ۇلى يتاليان سۋرەتشىسىنىڭ شەتەلدىك بىرنەشە گراۆيۋراسى ءىلۋلى تۇر. وسىناۋ ناقىشتى ءارى قىمبات بەدەر سۋرەتتەردىڭ جانىنا بارلىق جارمەڭكەلەردە سۋ تەگىنگە ساتىپ جاتاتىن وتە قاراپايىم ورىس ليتوگرافياسىنان اۋليەلەردىڭ، ءدىن جولىندا ازاپ شەككەن ءدىندار، تاقۋالاردىڭ، مارتەبەلى ءپىرادارلاردىڭ جانە باسقالارىنىڭ بىرنەشە سۋرەتى نازارىڭدى تارتادى. قازىرگى جانە وتكەن زاماندارداعى ورىس ارحمرەيلەرىنىڭ بىرنەشە سۋرەتى دە بار ەكەن. ءبىراق ولار باسقا قابىرعالارعا بولەك ءىلىنىپتى. ميۋسوۆ وسىناۋ "رەسميلىكتىڭ" ءبارىن كوزبەن ءبىر شولعاسىن ءپىرادارعا قادالا قاران وتىرىپ قالدى. ول ءوزىنىڭ وسى ءبىر ادەتىن ۇناتاتىن، ونىڭ ەلۋدى ارتقا سالعانىن، ال مۇنىڭ ءوزى اقسۇيەك قاۋىمنىڭ داۋلەت قونعان، پاراساتتى ادامى ءوزىن-وزى ءاماندا، ءتىپتى ءوزىنىڭ ەركىنەن تىس قۇرمەتتەگىش كەلەتىن كەمەل شاق ەكەنىن ەسكەرسەك، ونىڭ قالاي دەسەك تە وزىنە كەشىرىمدى وسىنداي ءبىر وسالدىعى دا بار ەدى.
ءپىرادار وعان ءا دەگەننەن-اق ۇنامادى. شىنىندا دا، قاريانىڭ ۇسقىنىندا ميۋسوۆتان باسقا دا كوپتەگەن ادامدار جاقتىرماۋى مۇمكىن بىردەڭە بار ەدى. ول نە بارى الپىس بەس جاستاعى، الايدا، اۋرۋدىڭ سالدارىنان كەمىندە ون جاسقا اناعۇرلىم كارى كورىنەتىن الاسا بويلى، بۇكىرەيگەن، اياعىنان ءال كەتكەن كىسى بولاتىن. وتە سولىڭقى بەتىن ۇساق ءاجىم باسقان، اسىرەسە ەكى كوزىنىڭ اينالاسىنداعى شيماي وتە قالىڭ ەدى. جىلتىراعان ەكى تۇيمە سەكىلدى كىشكەنتاي كوگىلدىر كوزدەرى قۇبىلعىش، سامايىنداعى بەس تال شاشى اپپاق، شوقشا ساقالى سيرەك، قايمىجىق ەرىندەرى تىم جىميعىش ەدى. مۇرنى قۇستىڭ تۇمسىعى سەكىلدى سۇيىرلەۋ، ءبىراق ۇزىن ەمەس.
"سۇرقىنا قاراعاندا مىنا شال تەگى كەكشىل كىسى بولار، تاكاپپارسىماقتىعى دا بار شىعار" — دەپ ويلادى ىشتەي ميۋسوۆ. جالپى، ول وزىنە-وزى مۇلدە ىرزا ەمەس-تى.
ساعاتتىڭ دىق ەتكەن دىبىسى اڭگىمە باستاۋعا بەلگى بەرگەندەي بولدى. قابىرعاداعى ارزان قول كىشكەنتاي ساعات ون ەكىنى سوققان ەدى.
— ۋاقىت بولدى، — دەدى داڭعىرلاپ كەتكەن فەدور پاۆلوۆيچ، — ال مەنىڭ بالام دميتريي فەدوروۆيچ ءالى كەلگەن جوق. قاسيەتتى قاريام، ونىڭ كەشىگىپ جاتقانىنا كەشىرە كورىڭىز! ("قاسيەتتى قاريام" دەگەندى ەستىگەندە الەشا سەلك ەتتى). ءوز باسىم ءاردايىم دالدىكتى 2ۇناتامىن، سىپايى كورول كەشىكپەس دەگەندى جادىمدا ساقتاپ، ءدال سول مينۋتىندا كەلەمىن...
— ءبىراق، ءسىز كورول ەمەسسىز عوي، — دەپ كۇبىر ەتتى قاپەلىمدە ءوزىن ۇستاي الماي قالعان ميۋسوۆ.
— ءيا، كورول ەمەسپىن، بۇل راس. الايدا، پەتر الەكساندروۆيچ، بىلە بىلسەڭىز، مۇنى مەن ءوزىم دە سەزەم، قۇداي اقىنا! ءبىراق، ءدايىم وسىنداي بىردەڭەنى بىلجىراتاتىن ادەتىم! اۋليە ءپىرادار! — ول كەنەتتەن ەرەكشە ءبىر شابىتقا ءمىندى. — ءسىزدىڭ الدىڭىزدا وتىرعان پاقىرىڭىز ءبىر سايقىمازاق جان، شىن سايقىمازاق! تانىسىپ قويالىق، ول مىنا مەن. امال بار ما. سۇيەككە سىڭگەن داعدىم بۇل! ال ەگەر كەيدە ءجون-جوسىقسىز ءبوسىپ كەتسەم، جۇرتتى كۇلدىرىپ، ۇناپ قالۋ ءۇشىن ادەيى ىستەيمىن. باسقالارعا ۇناعان جامان با، سولاي عوي؟ وسىدان جەتى جىل بۇرىن ءبىر شاھاردا بولعان ەدىم، سونداعى كەيبىر كوپەسسىماقتارمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ جۇرگەسىن ءبىر بولماشى شارۋامەن بارعامىن. يسپراۆنيككە باردىق، ودان بىردەڭەنى قولقالاماق، سونسوڭ بىزگە كەلىپ مەيمان بولۋىن وتىنبەك ويىمىز بار-دى. يسپراۆنيك بىزدەن سويلەسۋگە شىقتى، ءوزى دە ءبىر ەڭگەزەردەي، تولىق دەنەلى، اقسارى، تۇنجىراعان بالە ەكەن، — مۇندايدا ولاردان ساقتانباساڭ بولمايدى: باۋىرى بەرىشتەنىپ قالعان ولاردىڭ، باۋىرى ءماز ەمەس. اۋسار باسىم توق ەتەرىنە ءبىر-اق كوشىپ ەركىنسىگەن اقسۇيەكشە: "يسپراۆنيك مىرزا، بىزگە، بىلايشا ايتقاندا، ناپراۆنيك بولىڭىز" دەپپىن عوي. — "ول نەعىلعان ناپراۆنيك؟" — دەيدى ول. بايقايمىن، قالجىڭىمنان تۇك شىقپاعان سەكىلدى، يسپراۆنيگىمىز ءمىز باعار ەمەس، سونسوڭ مەن دە ايىلىمدى جيمادىم: "جاي ازىلدەگەنىم عوي دەيمىن، ءبىر كوڭىلدەنىپ قالايىق دەپ، نەگە دەسەڭىز ناپراۆنيك مىرزا — ءبىزدىڭ ايگىلى ورىس كاپسلمەيستەرى، ال بىزگە قولعا العان ءىسىمىزدىڭ قايىرلى بولۋى ءۇشىن ناق سونداي ءبىر كاپسلمەيستەر كەرەك سەكىلدى..." دۇرىس ءتۇسىندىرىپ، ورىندى سالىستىرعان جوقپىن با، سولاي عوي؟ "عاپۋ ەتىڭىز دەيدى، مەن يسپراۆنيكپىن جانە دە اتاعىمدى تالكەك قىلعاندى كوتەرە المايمىن دەيدى". ول تەرىس اينالىپ جۇرە بەردى. "ءيا، سىزدىكى دۇرىس، ءسىز يسپراۆنيكسىز، ناپراۆنيك ەمەسسىز!" — دەپ مەن قالدىم. — "جوق، ناپراۆنيك دەپ اتاعان ەكەنسىڭ، مەن ەندى ناپراۆنيكپىن!" — دەپ قاسارىپ ول كەتتى. اقىرى، بارعان ىسىمىزدەن تۇك شىقپادى! بارلىعى مەنىڭ قىرسىعىم، ءاماندا وسىتەمىن. قۇدانىڭ قۇدىرەتىمەن جاعىمپازدانعان جاقپايدى ماعان! وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن اسا بەدەلدى ادامداردىڭ بىرىنە: "ءسىزدىڭ زايىبىڭىز كەرەمەت ايەل عوي"، — دەمەسىم بار ما، بۇلاي دەگەندە مەن ول ايەلدىڭ ادالدىڭ، بىلايشا ايتقاندا، ادامشىلىق قاسيەتتەرىنە مەڭزەگەم، ال ول ماعان: "ونىڭ كەرەمەتىن ءسىز قايدان بىلەسىز؟" — دەپ دۇرسە قويا بەردى. ۇندەمەي قۇتىلاتىن مەن بە، قاعىتىپ وتكىم كەلىپ: "بىلمەگەندە شە"، - دەدىم.
سونسوڭ، ول ماعان بىلگەندى كورسەتتى... بۇل ەرتەرەكتە باستان كەشكەن وقيعا بولعاسىن ەرسىلىگى جوق شىعار دەپ ايتىپ جاتقانىم عوي، ءاماندا وزىمە-وزىم وسىلاي زيان كەلتىرەم دە جۇرەم!
— ءسىز ءقازىر دە ءسۇيتىپ تۇرسىز، — دەپ كۇبىر ەتتى كىرجيە قالعان ميۋسوۆ.
ءپىرادار ەكەۋىنە دە بارلاي قارادى.
— سولاي دە! بىلە بىلسەڭىز، پەتر الەكساندروۆيچ، مۇنى دا سەزگەم، نە ىستەيتىنىمدى، كەرەك دەسەڭىز، ءتىپتى الدىن الا بىلگەم، ءسىزدىڭ بايقاماي قالمايتىنىڭىزدى، بىردەڭە دەپ ءىلىپ-قاعاتىنىڭىزدى اۋزىمنان ءسوزىم شىقپاي جاتىپ-اق سەزگەن ەدىم. قالجىڭىمنان تۇك شىقپاعانىن كورگەنىمدە، اۋليە ءپىرادارىم، مەنىڭ ءتىلىم بايلانىپ قالاتىنى بار، بىلايشا ايتقاندا، جاعىم قارىسىپ قالعان سەكىلدى كورىنەدى: اقسۇيەكتەردىڭ داستارقانىن اڭدىپ كۇنەلتكەن جاس وسكىن شاعىمنان بار بۇل ادەتىم. سايقىمازاقتىق مەنىڭ سۇيەگىمە سىڭگەن، تۋعالى بەرى وسىندايمىن، ديۋانا دا ءبىر مەن دە ءبىر، اۋليە ءپىرادارىم. تالاسىم جوق، بالكىم، مەنىڭ كوكىرەگىمە شايتان ۇيالاعان دا شىعار، ءبىراق، ول كىشكەنتاي شايتانسىماق قوي دەيمىن، ەگەر ۇلكەنىرەك بولسا، وزگە بىرەۋدى تاڭداماس پا ەدى، الايدا ءسىزدى ەمەس، پەتر الەكساندروۆيچ، ءسىز وعان جارامايسىز. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە مەن ءدىنشىلمىن، قۇدايعا سەنەمىن. تەك سوڭعى كەزدە عانا كۇماندانىپ جۇرگەنىم، ەندى مىنە ونىڭ ەسەسىنە كەمەڭگەرلىك ءۋاج كۇتىپ وتىرمىن. مارتەبەلى ءپىرادار، مەن ءپالساپاشى ديدەروتتىڭ كەبىن كيدىم. ەكاتەرينا پاتشانىڭ تۇسىندا ءپالساپاشى ديدەروتتىڭ ميتروپوليت پلاتونعا بارعانىن ەستىپ پە ەدىڭىز، اۋليە ءپىرادارىم. ول كىرىپ بارعان بويدا: "قۇداي جوق"، — دەپ قويىپ قالادى. سوندا اۋليەلەردىڭ اۋليەسى قولىن كوتەرىپ: "مىناۋ اقىماق نە دەيدى، قۇداي بار!" — دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ءپالساپاشىمىز ساسقانىنان ونىڭ اياعىنا جىعىلىپ: "قۇدايعا سەندىم، مەنى شوقىندىرىڭىز" — دەپ جالبارىنىپتى. سونسوڭ، ونى سول ارادا دەرەۋ شوقىندىرادى. ونى شوقىندىرعاندا كنياگينيا داشكوۆا مسن پوتەمكين قاتىسىپ تۇرىپتى...
— فەدور پاۆلوۆيچ، سىزگە داۋا جوق! وتىرىك سوققانىڭىزدى جانە وسى زەردەسىزدىك انەكدوتتىڭ جالعاندىعىن بىلە تۇرا نەسىنە قىلىمسيسىز؟ — مۇلدە شىدامى تاۋسىلعان ميۋسوۆتىڭ داۋسى دىرىلدەپ شىققان ەدى.
— جالعان ەكەنىن ءومىر بويى ءوزىم دە سەزىپ جۇرگەنىم! — دەدى ونان سايىن بوسە تۇسكەن فەدور پاۆلوۆيچ. — ونىڭ ەسەسىنە، مىرزالار، مەن سىزدەرگە بار شىنىمدى اقتارايىن: ۇلىق قاريام! كەشىرە كورىڭىز، ديدەروتتىڭ قالاي شوقىندىرىلعانىن وسى ءقازىر عانا، ءبوسىپ تۇرعان ساتتە ويدان شىعارعان ەدىم، بۇرىن ءتىپتى ەش ۋاقىتتا قاتەرىمە دە كەلمەگەن نارسە. ءسوزىم ءدامدى بولسىن دەپ قوسىڭقىراپ جىبەرىپ ەم، پەتر الەكساندروۆيچ، ەگەر قىلىمسىسام — مۇمكىن، سۇيكىمدى كورىنگىم كەلگەنى شىعار. ايتسە دە، نەگە بۇيتەتىنىمدى كەيدە ءوزىم دە بىلمەيمىن. ال ديدەروتقا كەلسەك، مەن ول "مىناۋ اقىماق نە دەيدىنى" جاس كەزىمدە وسىنداعى پومەششيكتەردى پانالاپ جۇرگەنىمدە سولاردان جيىرما رەت ەستىگەن شىعارمىن: پەتر الەكساندروۆيچ، ول جايىندا مەنى ءتىپتى ءسىزدىڭ اپكەڭىز ماۆرا فومينيشنادان دا ەستىگەمىن. ولاردىڭ بارلىعى قۇدايعا سەنبەيتىن ديدەروتتىڭ ميتروپوليت پلاتونعا قۇداي جايىندا تالاسۋعا بارعانىنا وسى كۇنگە دەيىن سەنەدى...
ءتوزىمى بىتكەسىن ميۋسوۆ ءتىپتى وتىرعان ورنىنان قالاي تۇرىپ كەتكەنىن دە سەزبەي قالدى. زىعىردانى قايناعان ەدى، سوندىقتان ءوزىنىڭ كۇلكىلى حالگە تۇسكەنىن تۇسىنگەن. شىنىندا دا، قۇجىرادا مۇلدە اقىلعا سيعىسىز بىردەڭە بولىپ جاتقان ەدى. وسىدان قىرىق نەمەسە ەلۋ جىل بۇرىن، وتكەندەگى ءپىرادارلاردىڭ تۇسىندا دا بۇل قۇجىراعا كەلۋشىلەر بولعان عوي، ءبىراق، ولار وسى قۇتتىحانانى قاستەرلەپ قۇرمەت تۇتا بىلگەن ەمەس پە. كەلگەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك قۇجىرانىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندى وزدەرىنە وتە زور ءىلتيپات كورسەتكەندىك دەپ تۇسىنگەن. كوبىسى كىرگەننەن كەيىن تىزەرلەي كەتىپ، قاشان شىققانشا سول قالپىنان تىرپ ەتپەيتىن. كەرەك دەسەڭىز، "اقسۇيەك قاۋىم" ادامدارىنىڭ، ءتىپتى اسا وقىمىستى كىسىلەردىڭ كوبىسى ول ول ما، الدە ءجاي قىزىق كورىپ، الدە باسقا ءبىر سەبەپپەن كەلگەن كەيبىر ەركىن ويلى ادامدار دا قۇجىراعا باسقالارمەن بىرگە كەلگەندە نەمەسە وزدەرى جەكە جولىعىسقاندا قابىلداۋ بىتكەنشە شىن قۇرمەتتەۋشىلىك پەن سىپايىگەرشىلىك ساقتاۋدى ءبارى دەرلىك وزدەرىنە ەڭ ءبىرىنشى پارىز سانايتىن؛ ونىڭ بەر جاعىندا مۇندا اقشاعا جول جوق، ءبىر جاعىنان — تەك سۇيىسپەنشىلىك پەن راقىمشىلىق كورسەتۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان -تاۋبەشىلىك پەن جانىن جەگەن ءبىر ءتۇيىندى ماسەلەنى شەشۋگە نەمەسە جۇرەك ءلۇپىلىنىڭ ءبىر قيىن ءساتىن جەڭىلدەتۋگە دەگەن قۇشتارلىق قانا بولاتىن. سول سەبەپتى فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءوزى وتىرعان قۇتتىحانانى سىيلاماۋشىلىق كورسەتىپ، كەنەت مىناداي سايقىمازاقتىق جاساعانىن كورگەندەر، كەم دەگەندە سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى، تۇككە تۇسىنبەي، بۇعان تاڭ قالىسقان. باعانادان بەرى بەتتەرى بۇلك ەتپەگەن يەرەموناحتار ءپىرادار نە دەر ەكەن دەپ زەرلەنە كۇتۋدە بولاتىن، ايتسە دە، ميۋسوۆ سياقتى، بۇلار دا ورىندارىنان تۇرىپ كەتۋگە جاقىن ەدى. باسىن تومەن سالىپ تۇرعان الەشا جىلاپ جىبەرۋگە جۋىق-تى. ول بارىنەن دە اعاسى يۆان فەدوروۆيچكە قايران؛ ول اكەمە ىقپال ەتە بىلەدى عوي، ونى تەجەسە سول تەجەر دەپ تەك سوعان عانا ءۇمىت ارتقان ەدى، ءبىراق اعاسى ورىندىعىندا تىرپ ەتپەستەن تومەن قاراپ وتىر؛ ول وسىندا الدەقالاي كەلگەن بوگدە كىسىشە وسىنىڭ اقىرى نەمەن بىتەرىن ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى قىزىعا تۇسكەن سەكىلدى. راكيتينگە (سەميناريستكە)، — ول الەشاعا جاقسى تانىس ءارى جاقىن بولاتىن، — الەشا ءتىپتى تۋرا قاراي المادى دا؛ ول راكيتيننىڭ ويىن بىلەتىن (بۇكىل موناستىردا ونىڭ ويىن جالعىز الەشا عانا بىلەتىن).
— عاپۋ ەتىڭىز... — دەدى ميۋسوۆ ءپىرادارعا قاراپ، — مىنا ورىنسىز قالجىڭعا مەن دە قاتىسقان سەكىلدى بولىپ، قاراپتان-قاراپ قىسىلىپ وتىرعانىم. سىزدەي اسا قادىرمەندى قاريانىڭ الدىنا بارعاندا ءتىپتى فەدور پاۆلوۆيچ سياقتى ادام دا ءوز مىندەتىن تۇسىنەتىن شىعار دەپ سەنىپ قالدىم — مەنىڭ بار قاتەلىگىم وسى... ونىمەن بىرگە كىرگەنىم ءۇشىن... كەشىرىم سۇراۋعا تۋرا كەلەتىندىگىن بىلسەم...
پەتر الەكساندروۆيچ ءسوزىن اياقتامادى، سونان سوڭ، ۇيالعانىنان وتىرا الماعانداي، بولمەدەن شىعىپ كەتۋگە ىڭعايلاندى.
— بوسقا قاپالانباڭىز، سىزدەن ءوتىنىپ سۇرايمىن، — ءپىرادار ورنىنان تالتىرەكتەپ تۇرەگەلىپ، پەتر الەكساندروۆيچتى ەكى قولىنان الىپ قايتادان كرەسلوعا وتىرعىزدى. — مازاسىزدانباڭىز، وتىنەم سىزدەن. مەنىڭ مەيمانىم بولۋدى اسىرەسە سىزدەن كوپ وتىنەر ەدىم، - دەدى قاريا، سونان سوڭ ول باسىن ءيدى دە، قايتادان ءوزىنىڭ كىشكەنتاي ديۆانىنا بارىپ وتىردى.
— ۇلىق ءپىرادار، ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، مەنىڭ قارا جەردى باسىپ جۇرگەنىم ءسىزدى قورلاعانىم با، جوق پا؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەرگەنىندە كرەسلونىڭ جاقتاۋىنان ەكى قولىمەن قىسىپ العان فەدور پاۆلوۆيچ ءپىراداردى اۋزىنان شىعاتىن لەبىزبەن بىرگە اتىپ تۇرعىسى كەلگەندەي بولدى.
— سىزدەن دە ءوتىنىپ سۇرايمىن بوسقا نالىماڭىز، قىسىلماڭىز، — دەدى وعان ءپىرادار وكتەم ۇنمەن... — قىسىلماڭىز، ءوز ۇيىڭىزدەي كورىڭىز. ەڭ باستىسى، وزىڭىزدەن ءوزىڭىز سونشا قىمسىنا بەرمەڭىز، ويتكەنى قىرسىقتىڭ ءبارى سودان شىعادى.
— شىن ءوز ۇيىمدەگىدەي وتىرايىن با؟ ياكي ءتاڭىرىنىڭ جاراتقان كۇيى مە؟ و، مۇنىڭىز تىم ارتىق بولماس پا ەكەن، ءبىراق — ايتقانىڭىزعا قۇلدىق، قابىلدايمىن! بىلەسىز بە، ءتاڭىرىنىڭ راقىمى تۇسكەن اۋليەم، مەنى قاز قالپىمدا وتىرۋعا يتەرمەلەپ قايتەسىز، ويتكەنى بۇل ءقاۋىپتى... ونداي كۇيگە ارى-بەرىدەن سوڭ ءوزىم دە تۇسەمىن. مۇنى اۋەلى ءسىزدىڭ قامىڭىزدى ويلاپ ەسكەرتىپ جاتىرمىن. كەيبىرەۋلەر مەنى جەكسۇرىن عىپ كورسەتكىسى كەلسە دە، قالعانى بەيماعلۇم، ودان ارى نە بوپ نە قوياتىنىن ءتىرى پەندە بىلمەك ەمەس. مۇنى، پەتر الەكساندروۆيچ، سىزگە ايتامىن، ال سىزگە، اق پەيىلدى اۋليەم، جانىم سۇيسىنگەن قۋانىشىمدى ايتامىن! — ول تۇرەگەلىپ، ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ تۇرىپ: "سىزدەي ۇلدى توعىز اي توعىز كۇن قۇرساعىندا كوتەرگەن، اق سۇتىمەن اسىراعان انادان اينالايىن!" — دەدى. "وزىڭىزدەن ءوزىڭىز سونشا قىمسىنا بەرمەڭىز، ويتكەنى قىرسىقتىڭ ءبارى سودان شىعادى" - دەپ ىلكىدە ايتقان ۋاجىڭىزبەن ءسىز مەنىڭ ىشتەگى سىرىمدى وقىعانداي بولدىڭىز. بىرەۋمەن جاقىنداسسام-اق بۇ جالعاندا مەنەن وڭباعان كىسى جوقتاي، جۇرتتىڭ ءبارى ماعان سايقىمازاق دەپ قارايتىنداي كورىنەدى دە تۇرادى، سونان سوڭ "ولاي بولسا، ءقازىر سايقىمازاقتىڭ قانداي بولاتىنىن كورسەتەيىن، سەندەردىڭ قاڭقۋ سوزدەرىڭنەن قورىقپايمىن، ويتكەنى سەندەردىڭ ءبارىڭ مەنەن دە جامان وڭباعانسىڭدار!" — دەپ كىرىسىپ كەپ كەتەمىن. مەنىڭ سايقىمازاق بولاتىنىم سودان، ۇيالعانىمنان سايقىمازاقپىن، ۇلىق ءپىرادار، ۇيالعانىمنان سولايمىن. سابىرلى بولسام، كىنامشىلدىگىمنەن عانا شىعار دەيمىن. ال ەگەر كىرىپ بارعانىمدا ۇيدە وتىرعانداردىڭ بارلىعى سول ساتتە مەنى اسا سۇيكىمدى، وتە اقىلدى كىسى دەپ قابىلداپ، اقىرىنا دەيىن سولاي ساناسا، — قۇداي بىلەدى، وندا مەنەن ارتىق ىزگى جان تابىلماس ەدى! ابىزىم! — دەدى ول كەنەت تىزەرلەي كەتىپ، ماڭگى ولمەۋ ءۇشىن نە ىستەۋىم كەرەك! ونىڭ قىلجاقتاپ وتىرعانىن، الدە شىنىندا دا جان جۇيەسى ءيىپ تۇرعانىن ءقازىر دە اجىراتۋ قيىن ەدى.
ءپىرادار وعان كۇلىمسىرەي قاراپ بىلاي دەدى:
— نە ىستەۋ كەرەگىن ءوزىڭىز دە الدەقاشاننان بىلەسىز، بۇعان اقىلىڭىز ابدەن جەتەدى: ماسكۇنەمدىك پەن ءسوزۋارلىققا سالىنباڭىز، ءناپسىنىڭ ق ۇلى بولۋدان تىيىلىڭىز، اسىرەسە اقشا قۇمار بولماڭىز، سونسوڭ ءوزىڭىزدىڭ ىشكىلىك ورىندارىڭىزدى جابىڭىز، ءبارىن تاستاي الماساڭىز، تىم بولماسا، ەكەۋ-ۇشەۋىن قۇرتىڭىز. بىزگە ەڭ باستىسى، ەڭ كەرەگى — وتىرىك ايتپاڭىز.
— ياكي ديدەروت تۋرالى ما، سولاي عوي؟
— جوق، ديدەروت جايىنداعىڭىز تۇك ەمەس. ەڭ باستىسى، وزىڭە-وزىڭ وتىرىك ايتپا. وزىنە-وزى وتىرىك ايتۋشى جانە سول وتىرىگىنە اۋەلى ءوزى قۇلاعىن توسۋشى تۇپتەپ كەلگەندە، وزىنەن دە، وزگەلەردەن دە شىندىقتى كورۋدەن قالادى، دەمەك، ول ءوزىن دە، وزگەنى دە قۇرمەتتەمەك ەمەس. ال ەشكىمدى قۇرمەتتەمەگەسىن ول ەشكىمدى جاراتپايدى دا، ال ەشكىمدى جاراتپاعاسىن وزىنە ءبىر ەرمەك ىزدەپ تاۋىپ، كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن قايداعى جوق ءبىر قۇمارلىققا، دورەكى ءلاززاتشىلدىققا بەرىلەدى، ءسويتىپ وزىنە-وزى جانە باسقالارعا ۇدايى وتىرىك ايتۋدان بۇزىقتىققا بەرىلۋىندە ەكى اياقتى حايۋانعا اينالادى. وزىنە-وزى وتىرىك ايتاتىن ادام وزگەدەن بۇرىن وكپەلەگىش تە بولۋى مۇمكىن عوي. جوققا بولا وكپەلەۋ كەيدە جانعا جاعىمدى ەمەس پە، سولاي عوي؟ ونى ەشكىم رەنجىتپەگەنىن، مۇنى ءوزى ويدان شىعارعانىن، ءسوزىن مانەرلەمەككە وتىرىك ايتقان، يلاندىرماققا ادەيى اسىرەلەگەن، سوزگە جارماسىپ، تۇيمە دەيدى تۇيەدەي ەتىپ كورسەتكەن ءوزى ەكەنىن بىلە تۇرا، ەڭ الدىمەن ءوزى وكپەلەيدى، ءسويتىپ، سايىپ كەلگەندە، شىن قاستاسۋعا كوشەدى... تىزەرلەپ تۇرعانىڭىز جەتەر ەندى، تۇرەگەلىپ دۇرىستاپ وتىرىڭىز، بۇل قىلىعىڭىز دا جاي مەكەرلىك...
— قۇدايدىڭ راقىمى جاۋعان ءپىرادارىم! قولىڭىزدان ءتاۋىپ ەتەيىنشى. — فەدور پاۆلوۆيچ ءپىراداردىڭ الدىنا جەتىپ بارىپ، ونى جۇدەۋ قولىنان ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الدى. — ءدال سولاي، وكپەلەسەم جانىم راقاتتانادى. ءسىز عاجاپ ايتتىڭىز، بۇل مەنىڭ وسىعان دەيىن ەستىمەگەن ءسوزىم. ءدال سولاي، مەنىڭ عۇمىر باقي ءاماندا جانىم جاي تابا، راقاتتانا وكپەلەپ كەلگەنىم راس، ويتكەنى وكپەشىلدىكتىڭ جانعا جاعىمدىلىعى ءوز الدىنا، كەيدە ءتىپتى عاجاپ جاراسىمدى دا كورىنەدى: — ءسىز وسى جاعىن ايتۋدى ۇمىتتىڭىز. ۇلىق ءپىرادارىم عاجاپ ادەمى كورىنەدى! مۇنى قويىن داپتەرىمە جازىپ قويماسام بولماس! مەن ءومىر بويى وتىرىكتى سۋداي ساپىرىپ كەلە جاتىرمىن، وتىرىك ايتپاعان كۇنىم، نە ساعاتىم بولا قويدى ما ەكەن. وتىرىكتىڭ بىرەۋىن ءمىنىپ، ەكىنشىسىمەن قامشىلاپ جۇرەدى دەگەن مىنە وسى! ايتسە دە، جاڭىلىسىپ كەتتىم بە قالاي، سونىڭ ەكىنشىسىمەن قامشىلاماي-اق، بىرەۋىن ءمىنىپ جۇرسەم دە جەتپەي مە ماعان. تەك... پەرىشتەم... كەيدە ديدەروت جونىندە رۇقسات شىعار! ديدەروتتان كەلەر زيان جوق، ال وزگە ءبىر سوزدەر زياندى. ايتپاقشى، ۇلىق ءپىرادارىم ۇمىتا جازداعانىمدى قاراشى، وسىدان ءدال ءۇش جىل بۇرىن وسىندا سوعىپ، ياكي ارنايى كەلىپ ءبارىن سۇراپ بىلمەككە نيەتتەنىپ ەدىم: تەك ءسىز پەتر الەكساندروۆيچتىڭ ءسوزىمدى بولۋىنە تىيىم سالماي-اق قويىڭىز. مەن مىنانى بىلمەكشى ەدىم: ۇلىق ءپىرادارىم، ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، چەتي-مينەيدىڭ1 ءبىر جەرىندە ءدىن جولىندا ازاپ شەككەن ءبىر اۋليە تاقۋا جايىندا باياندالعانى — اقىر-سوڭىندا، باسى شابىلعاننان كەيىن ول تۇرەگەلىپ، جەردە جاتقان باسىن كوتەرىپ الىپ، "ەمىرەنە ءبىر سۇيگەن" سوڭ جۇرە بەرىپتى، باسىن قولىنا كوتەرگەن كۇيى ۇزاق ءجۇرىپتى دەگەن سوزدەر شىندىق پا؟ اق نيەتتى ءپىرادارلار، ايتىڭىزدارشى، بۇل شىن با، الدە وتىرىك پە؟
— جوق، شىندىق ەمەس، — دەدى ءپىرادار.
— چەتي-مينەيلەردىڭ بارىندە دە مۇنداي ەشتەڭە ايتىلماعان. ءسىز قاي اۋليە جايىندا سولاي جازىلعان دەپ تۇرسىز؟ - دەپ سۇرادى يەرەموناح، كىتاپحاناشى ءپىرادار.
—ونى مەن قايدان بىلەيىن. بىلمەيمىن. بىرەۋدىڭ ايتقانىنا يلانىپ، الدانىپ قالدىم عوي دەيمىن. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق بار ما، مۇنى كىم ايتتى دەيسىزدەر عوي؟ پەتر الەكساندروۆيچ ميۋسوۆ جاڭا عانا ديدەروتقا بولا aتۋ شاقىردى عوي، مۇنى ايتقان ءدال سونىڭ ءوزى.
— مەن سىزگە مۇنداي ەشتەڭە دەگەن جوقپىن، سىزبەن جالپى ەش ۋاقىتتا سويلەسكەن ەمەسپىن.
— راس، ءسىز مۇنى ماعان ايتقان جوقسىز، وسىدان ءتورت جىل بۇرىن مۇنى ءبىر ماجىلىستە ايتقان بولاتىنسىز، وندا مەن دە وتىرعانمىن. مۇنى ەسكە العانىم، وسى كۇلكىلى اڭگىمەڭىزبەن ءسىز، پەتر الەكساندروۆيچ، مەنىڭ دىنگە سەنىمىمدى السىرەتتىڭىز. ءسىز ەشتەڭە بىلگەن دە، سەزگەن دە جوقسىڭ، ال مەن بولسام ۇيىمە ءدىنىم كۇيرەي جازداپ ورالدىم، سودان بەرى بارعان سايىن قالتىراۋىق بولىپ بارام. ءيا، پەتر الەكساندروۆيچ، ءسىز سۇمدىق كۇنانىڭ سەبەپكەرى بولعانسىز! مۇنىڭ جانىندا ديدەروت پە ءتايىرى!
فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ تاعى دا ايارلانىپ تۇرعانى بارىنە ايدان انىق بولسا دا، ول قىزبالانىپ العان ەدى. قالاي دەگەنمەن ول ميۋسوۆتىڭ نامىسىنا قاتتى تيگەن.
— نەتكەن ساندىراق ەدى، بۇنىڭ ءبارى ساندىراق قوي، — دەپ كۇبىرلەدى ميۋسوۆ. — قايدام، ءبىر جەردە ايتسام ايتقان دا شىعارمىن... ءبىراق ايتەۋىر سىزگە ەمەس. بۇل باسقا بىرەۋدىڭ ماعان ايتقانى بولار. مەن مۇنى پاريجدە ەستىگەمىن، رەسەيدە چەتي-مينەيدى تۇسكى عيبادات كەزىندە وقيدى ەكەن دەپ ءبىر فرانسۋز ايتىپ ەدى... ول رەسەيدىڭ ستاتيستيكاسىن ارنايى زەرتتەگەن اسا وقىمىستى كىسى... كوپ ۋاقىت ورىستاردىڭ اراسىندا تۇرعان... مەن ءوزىم چەتي-مينەيدى وقىعان جوقپىن... ءتىپتى وقىعىم دا كەلمەيدى... داستارقان باسىندا كىم نە دەپ مىلجىڭدامايدى؟.. وندا ول ەكەۋمىز تۇستەنىپ وتىرعانبىز...
— مىنە، كورمەيسىز بە، سىزدەر قارىن تويعىزاسىزدار، ال مەن بولسام دىنىمنەن ايرىلامىن! — دەپ كەلەمەجدەدى فەدور پاۆلوۆيچ.
— سەنىڭ دىنىڭدە مەنىڭ نە شارۋام بار! — ايقايلاپ جىبەرە جازداعان ميۋسوۆ كەنەت تەجەلىپ قالىپ: — ءسىز بارعان جەرىڭىزدە الاڭداتپاي وتىرا المايسىز عوي، — دەدى تىجىرىنىپ.
ءپىرادار كەنەت ورنىنان تۇرەگەلىپ، باياۋ ۇنمەن وتىرعاندارعا بىلاي دەدى:
—مىرزالار، سىزدەردى بىرنەشە مينۋتقا عانا تاستان كەتپەكپىن، كەشىرىڭىزدەر. سىزدەردەن بۇرىن كەلىپ، مەنى كۇتىپ وتىرعاندار بار ەدى. ال ءسىز دەگەنمەن وتىرىكتەن تىيىلىڭىز، — دەدى ول سودان كەيىن فەدور پاۆلوۆيچكە كوڭىلدەنە قاراپ.
سودان كەيىن ول شىعۋعا ىڭعايلانىپ، ءپىراداردى باسپالداقتان قولتىقتاپ ءتۇسىرۋ ءۇشىن الەشا مەن ءمۇريت ونىڭ سوڭىنان ۇمتىلدى. القىنىپ تۇرعان الەشا سىرتقا شىعاتىنىنا قۋانىپ كەتتى، ءبىراق ول قاريانىڭ قاباق شىتپاي، جايدارى بولعانىنا ودان بەتەر قۋاندى. ءپىرادار ءوزىن كۇتىپ وتىرعاندارعا ءپاتيقاسىن بەرۋ ءۇشىن گالەرەيا جاققا بارماقشى ەدى. ءبىراق قۇجىرانىڭ ەسىگىنە قاراي بارعاندا، ول ارت جاعىنان فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ داۋسىن ەستىپ كىدىرىپ قالدى.
— قۇدايدىڭ راقىمى جاۋعان ءپىرادارىم! — دەدى ول جانى تەبىرەنىپ، — قولىڭىزدان تاعى ءبىر تاۋەپ ەتۋىمە رۇقسات ەتىڭىزشى! جوق، سىزبەن ءتىل تابىسۋعا، بىرگە ءومىر كەشۋگە بولادى ەكەن! ءسىز، قالاي، مەنى ۇنەمى وتىرىك سوعىپ، سايقىمازاق بوپ جۇرەدى دەپ ويلايسىز با؟ وندا ءبىلىپ قويىڭىز، وسىندا كەلگەلى بەرى مەن ءسىزدى ءبىر سىناپ كورەيىنشى دەپ ءبارىن قاساقانا ىستەدىم، ادەيى سايقىمازاقتاندىم.
سىزبەن ءتىل تابىسۋعا بولا ما ەكەن؟ — دەپ باعانادان بەرى ءسىزدىڭ تامىرىڭىزدى باسىپ كورۋمەن بولدىم. تاكاپپار جۇرەگىڭىز مەنىڭ جانكەشتى كونبىستىگىمە ءجىبىر مە ەكەن؟ — دەپ ويلادىم. ەندى سىزگە ماقتاۋ قاعاز بەرە الامىن: سىزبەن بىرگە ءومىر كەشۋگە بولادى ەكەن! ەندى اۋزىمدى جاپتىم، ءۇن قاتپايمىن. دىبىسىمدى شىعارماي كرەسلومدا وتىرامىن. پەتر الەكساندروۆيچ، ءسوز كەزەگى سىزدىكى، ويتكەنى ەندى جولى ۇلكەن ءسىز بولاسىز... ون مينۋتقا.
ءىىى
ءدىندار قاتىندار3
ورامنىڭ سىرتقى قابىرعاسىنا جاپسارلاستىرا سالىنعان اعاش كۇنسايانىڭ الدىندا بۇل جولى كىل ايەلدەر، جيىرما شاقتى قاتىن كۇتىپ تۇرعان. ءپىرادار بۇلارعا ءپاتيقاسىن بەرۋگە شىعاتىن بولدى دەپ قۇلاقتاندىرعان-دى، ولاردىڭ مۇندا جينالعان سەبەبى وسى. پومەششيك ايەل حوحلاكوۆا مەن ونىڭ قىزى دا كۇنساياعا بارعان؛ قاريانىڭ كەلۋىن اقسۇيەكتەرگە ارنالعان بولمەدە ولار دا كۇتىپ وتىرعان. حوحلاكوۆا حانىم شىلقىعان باي، ءدايىم ءساندى كيىنەتىن، ءالى دە تۇعىردان تۇسپەگەن، وتە اجارلى ءجۇزى ءسال بوزاڭ تارتقان، قۇبىلعان مويىل قارا كوزدى ايەل ەدى. وتىزدىڭ ۇشەۋىنە ەندى عانا شىققان كەلىنشەكتىڭ جەسىر قالعانىنا بەس جىل تولعان. ونىڭ ون ءتورت جاسار قىزى ەكى اياعىنان سال اۋرۋ بولاتىن. بەيشارا قىز جارتى جىلدان بەرى جۇرە الماي قالعاسىن ونى دوڭعالاقتى، ۇزىنشا جايلى كرەسلومەن الىپ جۇرەتىن. ونىڭ اۋرۋدان سول اشاڭ تارتقان سۇيكىمدى ءجۇزى جايدارى ەدى. قايقيعان ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ استىنداعى ايالى قوڭىر كوزدەرىندە شالدۋارلىق وتى جالقىندايدى. شەشەسى ونى شەت ەلگە الىپ بارۋعا كوكتەمنەن بەرى قامدانعان، ءبىراق مەكەن-جايدىڭ جابدىعىنان جاز بويى قولى بوساماعان. ولاردىڭ ءبىزدىڭ شاھارعا كەلگەنىنە ءبىر جۇماعا جۋىقتاعان، الايدا حانىمنىڭ تاڭىرىگە ءمىناجات ەتۋدەن گورى ءوز شارۋاسىمەن اينالىسقانى كوپ، پىرادارمەن جۇزدەسۋگە وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن ءبىر-اق رەت بارعان. ءپىراداردىڭ كىسى قابىلداۋعا شاماسى جوعىن بىلە تۇرسا دا، تاعى ءبىر مارتە "عاجايىپ ءتاۋىپتىڭ الدىنا بارۋدى" وزدەرىنە شەكسىز باقىت ساناپ قايتا ءبىر سوققانى ەدى.
ءپىراداردىڭ سىرتقا شىعۋىن كۇتكەن شەشەسى قىزىنىڭ كرەسلوسى جانىنداعى ورىندىقتا وتىرعان، ودان بىرەر قادام جەردە ءبىر تاقۋا شال تۇرعان، ول سولتۇستىك جاقتاعى جۇرت ونشا بىلە بەرمەيتىن الىس موناستىردان كەلىپتى، بۇل جەردىكى ەمەس. ونىڭ دا بار تىلەگى ء-پىراداردىڭ ءپاتيقاسىن الۋ. ءبىراق قاريا كۇنساياعا شىققاسىن تۋرا جينالعان جۇرتقا قاراي ەتتى. جۇرت كۇنسايانىڭ الاسا ءۇش باسپالداعىنىڭ الدىنا ۇيلىققان. ءپىرادار جوعارعى باسپالداقتا تۇرىپ ەپيتراحيلدى1 كيگەن سوڭ الدىندا انتالاعان ايەلدەرگە اق باتاسىن باعىشتاۋعا كىرىستى. ءبىر جەلىكپە اۋرۋ ايەلدى ەكى قولىنان الىپ ونىڭ الدىنا اكەلدى. ونى كورگەندە بەيشارا وكىرىپ-باقىرىپ، ىقىلىق اتىپ، قويانشىعى ۇستاعانداي دىرىلدەپ-قالشىلداپ كەتتى. ءپىرادار ايەلدىڭ باسىنا ەپيتراحيلدى تيگىزىپ، قىسقاشا دۇعا قايىرىپ ەدى، ول زاماتتا تىنىشتالىپ، باقىرعانىن تىيا قويدى. ءقازىر قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق مەنىڭ بالا كەزىمدە دەريەۆنيالار مەن موناستىرلاردا وسىنداي جەلىكپە اۋرۋلاردى ءجيى كورگەنىم بار. تۇسكى عيباداتقا الىپ كەلگەندە ولار قىڭسىلاپ جىلاپ نەمەسە يت بوپ ۇرەتىن ەدى، ءبىراق ءبىر عاجابى، الىپ شىققان قاسيەتتى سىيلىق ءدامنىڭ الدىنا اپارعاندا "جەلىگى" پىشاق كەسكەندەي تىيىلىپ، ءارقاشان ءبىرازعا دەيىن تىنىشتالا قالاتىن. بالا بولعاسىن با، مەن بۇعان تاڭ-تاماشا قالاتىن ەدىم. الايدا، سوندا مەنىڭ سۇراقتارىما كەيبىر پومەششيكتەر مەن شاھارداعى ۇستازدارىمنىڭ ولار ەڭبەك ەتكىسى كەلمەگەسىن ءبارىن جورتا ىستەيدى، قاققاندا قانىن، سوققاندا ءسولىن الساڭ تۇزەلىپ جۇرە بەرەدى دەپ، بۇعان ءار ءتۇرلى انەكدوتتى دالەلگە كەلتىرگەنى ءالى ەسىمدە. ايتسە دە، كەيىن مامان دارىگەرلەردەن ەستىگەنىم مەنى قايران قالدىردى: جورتا ىستەيدى دەگەن وتىرىك ەكەن، بۇل كوبىنەسە ءبىزدىڭ رۋستە كەزدەسەتىن، سەلو ايەلدەرىنىڭ اۋىر تاعدىرىن كورسەتەتىن، دارىگەرلىك كومەك بولماعاسىن قاتتى قينالىپ. ازاپتانىپ4 بوسانعان سوڭ ىلە-شالا تاعى دا اۋىر جۇمىس ىستەگەندىكتەن بولاتىن ايەلدەردىڭ جان تۇرشىگەرلىك اۋرۋى ەكەن، جاندى جەگەن قايعى-قاسىرەتكە، ۇدايى ۇرىپ-سوعۋعا، تاعى باسقا ازاپقا كەيبىر ايەلدەر تۇپتەپ كەلگەندە شىداي المايدى. دىرىلدەپ-قالشىلداپ، ءوز جانىن ءوزى جەگەن اۋرۋ ايەل الدىنداعى قاسيەتتى نان مەن شاراپقا جاقىنداعان ساتتە-اق تاڭعالارلىقتاي، كەنەت ساۋىعۋى ماعان مۇنى قۋلىق، ءتىپتى "كلەريكالداردىڭ" وزدەرىنىڭ سيقىرى دەپ تۇسىندىرگەنمەن، تەگىندە، ابدەن تابيعي نارسە بولسا كەرەك؛ ەگەر اۋرۋ ايەلدى قاسيەتتى ءدامنىڭ الدىنا اپارىپ، ماڭدايىن جەرگە تيگىزە ءبىر ەڭكەيتسە، ونىڭ ءىشىن جايلاپ العان سايتان بۇعان شىداي المايدى، ول سىرتقا اتىپ شىعادى دا، ادام بويىنداعى كەسەلدەن قۇلانتازا جازىلادى دەگەنگە اۋرۋدىڭ الگى قاسيەتتى نان مەن شاراپتىڭ الدىنا اپارعان قاتىندار، ەڭ باستىسى، اۋرۋ ايەلدىڭ ءوزى داۋسىز اقيقات دەپ كامىل سەنەتىن بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان دا جۇيكەسى جۇقارعان، ونىڭ ۇستىنە اقىل-ەسىنە كىنارات تۇسكەن ايەلدى ءتاڭىرىنىڭ قۇدىرەتى دارىعان قاسيەتتى نان مەن شاراپتىڭ الدىنا اپارىپ تاعزىم ەتكىزگەن ساتتە ونىڭ كۇللى جان-دۇنيەسىندە قاشان دا ءبىر عالامات سىلكىنىس بولىپ جاتادى (جانە بولۋعا ءتيىس تە)، بۇل — ساۋىعىپ كەتۋىمە عاجايىپتىڭ نەعىپ جاردەمى تيمەس ەكەن دەپ تىلەۋدەن جانە وسى تىلەگىنىڭ ءسوزسىز ورىندالاتىندىعىنا كۇمانسىز شىن سەنۋدەن تۋاتىن سىلكىنىس. ءسويتىپ، اۋرۋ ايەل ءبىر ساتكە سونداي عالامات سىلكىنىستى باستان كەشەدى. مىنە ءقازىر دە ءپىراداردار اۋرۋ ايەلدىڭ باسىنا ەپيتراحيلدى تيگىزەر-تيمەستە ءدال سونداي ءبىر سىلكىنىس بولعان ەدى.
ونىڭ الدىندا تۇرعان ايەلدەردىڭ كوبى وسىناۋ قۋانىشتى ءساتتىڭ اسەرىنەن كوزىنە جاس الدى؛ بىرەۋلەرى ونىڭ ەتەگىنەن تاۋەپ ەتۋگە ۇمتىلسا، ەكىنشىلەرى كۇبىرلەپ ارۋاققا سىيىنىپ جاتتى. ءپىرادار بارلىعىنا باتاسىن بەردى، ال كەيبىرەۋلەرىمەن سويلەستى دە. جەلىكپە ايەلدى ول تانيتىن ەدى، ونى موناستىردان نە بارى التى شاقىرىم جەردەگى ءبىر دەريەۆنيادان الىپ كەلگەن، ول بۇدان بۇرىن دا ونىڭ الدىندا بىرنەشە مارتە بولعان.
— ال اناۋ ايەل الىستان كەلگەن! — ول ءالى تۇعىردان تايماعان، ءبىراق وتە جۇدەۋ، قاجىپ بىتكەن، بەتى قايىستاي قارا ايەلدى كورسەتتى. ايەل ءپىراداردان كوزىن اۋدارماي تىزەرلەپ تۇرعان. جانارىنان ىشتەگى كۇيىنىش سەكىلدى بىردەڭە سەزىلەدى.
— جىراقتان كەلدىم، قاريا، جىراقتان، وسى ارادان ءۇش ءجۇز شاقىرىم. جىراقتان، ءپىرادار، جىراقتان اكەلدىم، — الاقانىمەن جاعىن تايانىپ، باسىن باياۋ شايقاعان ايەل داۋسىن سوزىپ كۇبىرلەدى. زارلانىپ سويلەيتىن سەكىلدى. حالىقتا ءۇنسىز، سابىرمەن كوتەرەتىن قايعى بولادى؛ ول دىمىن شىعارماي، ىشتە بۇعىپ جاتادى. ءبىراق وزەكتى ورتەيتىن قايعى دا بار: ول كوز جاسىمەن بىرگە شىعادى دا، سول ساتتەن باستاپ زارلانۋعا ۇلاسادى. اسىرەسە ايەلدەر وسىلاي. الايدا، ول ىشتەن تىناتىن قايعىدان جەڭىل ەمەس. زارلانۋدان جان جاراسىن ۋشىقتىرىپ، جۇرەكتى مايىن ەتكەننەن باسقا كەلەر پايدا جوق. مۇنداي قايعى جۇبانىش تا تىلەمەيدى، ول ءوزىنىڭ بەس باتپان اۋىر جۇگىن قورەك ەتەدى. زارلانۋ جان جاراسىنىڭ بەتىن دامىلسىز تىرناي بەرۋ عانا بولىپ شىعادى.
— تەگى، مەششان بولارسىز؟ — دەدى ءپىرادار ايەلگە زەرلەي كوز سالىپ.
— شاھارلىقپىز، ءپىرادار، شاھارلىقپىز، بۇرىن شارۋا ەدىك، ءقازىر شاھاردا تۇرامىز. ءپىرادار، وزىڭمەن ديدارلاسايىن دەپ ادەيى كەلدىم. سەن جايىندا ەستىپ جاتامىز، ءپىرادارىم، ءبارىن ەستىپ جاتامىز. ءسابي ۇلىمدى قارا جەردىڭ قوينىنا سالعان سوڭ قۇدايدان ساۋىق تىلەپ ەل كەزىپ كەتتىم. ءۇش بىردەي موناستىردا بولدىم، بارىندە دە ماعان: "ناستاسيۋشكا، سوندا بار، ياكي، ءپىرادارى، سىزگە بار دەپ ەدى". سوسىن كەلگەنىم عوي، وسىندا كەشە جەتىپ ەدىم، بۇگىن ءوزىڭىزدىڭ الدىڭىزدا تۇرمىن.
— نەگە وسىنشاما زارلاناسىڭ؟
— ءسابيىمدى جوقتاپ جىلايمىن، ءپىرادار ۇشكە كەلەتىن ەدى، نە بارى ءۇش اي قالعان ەدى ۇشكە. بوبەگىمدى قايعىرام، ءپىرادار، بوبەگىمدى جوقتاپ زارلايمىن. ءتورت بالادان قالعان جالعىزىم ەدى. نيكيتۋشكا ەكەۋمىزدىڭ بالامىز تۇرماي-اق قويدى، ءپىرادار، ەندى قايتتىك، بالامىز نەلىكتەن شەتىنەي بەرەدى. العاشقى ۇشەۋىنە ءدال مۇنداي قابىرعام سوگىلمەپ ەدى، ال سوڭعىسىنىڭ ءولىمى ەسىمنەن كەتپەيدى. كوز الدىمدا ەلەستەيدى دە تۇرادى. جانىم قۇلازىپ ءبىتتى. ونىڭ كويلەك-دامبالىن نەمەسە كىپ-كىشكەنتاي ەتىگىن كورسەم-اق، كوزىمە جاس تىعىلادى. ءسابيىمنىڭ كيىمدەرىن، ويىنشىقتارىن الدىما جايىپ سالام دا، ەكى كوزىمە ەرىك بەرەم. نيكيتۋشكاعا: قوجايىن-اۋ، بوساتساڭشى مەنى، ءبىر جاققا بارىپ جاراتقانعا قۇلشىلىق ەتىپ قايتايىن دەيمىن. مەنىڭ كۇيەۋىم ارباكەش، ءبىز كەدەي-كەپشىك ەمەسپىز، ءپىرادار، ءبارى دە بار، كەرۋەن ۇستايمىز، ات-اربا، تاعى باسقاسى، ءبارى وزىمىزدىكى، شۇكىرشىلىك. ءبىراق، ەندى بىزگە بايلىقتىڭ كەرەگى نە؟ ول بايعۇس مەنىڭ كوزىم تايسا ىشەتىندى شىعاردى، نيكيتۋشكامدى ايتام، ءقايتسىن، قايعىسىن ۇمىتقىسى كەلەتىن شىعار. ەندى سورلى باسىم ول بايعۇستى دا ويلاۋدان قالدىم. ۇيدەن شىققالى ءۇش ايدىڭ ءجۇزى بولدى. ءبارىن ۇمىتتىم، ءبارى ەستەن شىقتى، ەشتەڭەنى جادىمدا ساقتاعىم دا كەلمەيدى: ەندى ونىمەن بىرگە كۇن كەشكەننەن نە بارقادار؟ كەرەگى جوق، ءبارى، ءبارى ءبىتتى ەندى. ءۇي-جايىمدى دا، دۇنيە-مۇلكىمدى دە كورگىم كەلمەيدى، بارىنەن بەزدىم!
— قۇلاق سالعىن، ءازىز انا، — دەدى وعان بايىپتاي سويلەگەن ءپىرادار، — باعى زامانداعى ءبىر ۇلىق اۋليەمىز ءبىر كۇنى عيباداتحانادا ءتاڭىرىم وزىنە شاقىرتىپ العان جالعىز بالاسىن جوقتاپ زارلانعان ءدال وزىندەي ءبىر ايەلدى كورگەن ەكەن. "بۇل قالاي، — دەپتى وعان اۋليەمىز، — الدە سەن ءتاڭىرىمنىڭ الدىنا بارعاندا ول سابيلەردىڭ قانداي وجەتتىك تانىتقانىن بىلمەيسىڭ بە؟ جەتى قات كوكتە سول مۇنداردان باتىل باسقا بىرەۋلەر ءتىپتى بولا قويار ما ەكەن: جاراتقان، بىزگە ءومىردى سىيلاعان دا ءوزىڭىز، ءدامىن ەندى عانا تاتا بەرگەندە ونى قايتىپ العان دا ءوزىڭىز دەپتى ولار قۇدايعا. سابيلەردىڭ يمەنبەي، باتىل سويلەگەنى سونشا، ءتاڭىرىم ولارعا دەرەۋ پەرىشتە دەگەن اتاق بەرىپتى. ەندەشە، — دەپ ءۋاج ايتادى اۋليەمىز، — بايبىشە، سەن دە قۋان، جىلاما، سەنىڭ ءسابيىڭ ءقازىر جاراتقان ءتاڭىرىمىزدىڭ جانىنداعى پەرىشتەلەردىڭ اراسىندا ءجۇر". ەرتە زاماندا زار ەڭىرەگەن اناعا اۋليەمىز مىنە وسىلاي دەگەن ەكەن. ول ۇلىق اۋليە بولاتىن، ونىڭ جالعان ايتۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە، ءازىز انا، سەن دە ءبىلىپ قوي: سەنىڭ ءسابيىڭ دە ءقازىر جاساعان جاببار يەمنىڭ تاعى الدىندا تۇر، جايدارى، قۋانىشتى، قۇدايدان سىزگە شاپاعات تىلەيدى. سوندىقتان سەن جىلاساڭ جىلا، ءبىراق بالاڭا قۋان.
ونىڭ ءۋاجىن ايەل الاقانىمەن جاعىن تايانىپ، تومەن قاراپ تۇرىپ تىڭدادى. سونسوڭ، قاتتى ءبىر كۇرسىندى.
— نيكيتۋشكا دا وسىلاي دەپ جۇباتۋشى ەدى، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى ول دا ايتقان: "سەن اقىماقسىڭ، دەيتىن ول، نەسىنە جىلايسىڭ، ۇلىمىز ءقازىر جاراتقان جالعىزدىڭ الدىندا، مۇمكىن، پەرىشتەلەرمەن بىرگە ءان سالىپ وتىرعان شىعار". مەنى وسىلاي دەپ جۇباتادى دا، ءوزى مەنىمەن قوسىلا جىلايدى. "بىلەم، دەيمىن مەن وعان، نيكيتۋشكا-اۋ، ءوزى بەرىپ ءوزى العان بالامىز جاراتقان ءتاڭىرىمنىڭ قاسىندا وتىرماعاندا قايدا بولۋشى ەدى. ءبىراق، ول ەكەۋمىزدىڭ قاسىمىزدا جوق قوي، نيكيتۋشكا-اۋ، بولسا بۇرىنعىشا جانىمىزدا وتىرماس پا ەدى!" تىم بولماسا، ءبىر كورسەم دەيمىن، ءبىر-اق رەت كوز سالسام ەكەن، وعان جاقىنداپ بارماي-اق، بىردەڭە دەپ ۇندەمەي-اق قويايىن ءتىپتى، تاسادا تۇرىپ ءبىر كورسەم، داۋسىن ەستىسەم بولدى. اۋلادا ويناپ بولعان سوڭ ۇيگە كىرىپ: "مامكا، قايداسىڭ؟" - دەۋشى ەدى ارسالاڭداپ. ۇيدەگىدەي كىشكەنتاي اياقتارىمەن تىق-تىق باسىپ الدىمنان ءبىر وتكەنىن ەستىسەم ارمانىم بولماس ەدى: اياعىن تىق-تىق ەتكىزىپ ءجيى باسقانى، بىردەڭە دەپ بىلدىراقتاپ، ءماز بوپ كۇلىپ ماعان قاراي جۇگىرگەنى، ءبارى ءالى ەسىمدە: ەگەر ەسىتسەم، اياعىن تىقىلداتىپ باسقانىنان-اق تانىر ەدىم! ءبىراق، ءپىرادار، ونداي باقىت قايدا ماعان، ونىڭ داۋسىن ەندى ەش ۋاقىتتا ەستي المايتىن شىعارمىن! مىنە، بەلبەۋى عانا قالدى، ال ءوزى عايىپ بولدى، ەندى مەن ونى كورە دە المايمىن، ونىڭ داۋسىن دا ەستي المايمىن!..
سونسوڭ، ول قوينىنان بالاسىنىڭ كىشكەنتاي زەرلى ءورىس بەلبەۋىن الىپ ەدى، كورگەن بويدا كوز جاسى كول بوپ ەڭىرەپ قويا بەردى، كوزىن باسقان ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان اعىل-تەگىل جاس كەتتى.
— سەنىڭ بۇل جىلاعانىڭ، — دەدى ءپىرادار، — ەرتەدە وتكەن "ءراحيلدىڭ ءوز بالالارىن جوقتاعان بولار، ول دا بالالارىنان ايرىلىپ قايعى-قاسىرەت شەككەن"، بۇل دۇنيەدە تاعدىردىڭ بايعۇس انالارعا تارتتىرار تاۋقىمەتى وسى. جىلاپ-سىقتاي بەر، جوقتاي بەر بالاڭدى، ساعان جۇبانىش بولماق ەمەس، تەك جوقتاعان سايىن قۇداي تاعالانىڭ جانىنداعى پەرىشتەلەرىنىڭ ءبىرى - ءوز بالاڭنىڭ جەتى قات كوكتەن ساعان كوز سالىپ، سەنى، سەنىڭ كوز جاسىڭدى كورىپ، سونى حاق تاعالاما كورسەتىپ قۋاناتىنىن ءارقاشان ەسىڭە الساڭ بولعانى. سەنىڭ انالىق كوز جاسىڭ ءالى تالاي ۋاقىتتا تىيىلماس تا، ءبىراق، ول اقىرىندا جانىڭ جاي تاپقان قۋانىشقا اينالار، قايعى-قاسىرەتتىڭ كوز جاسى كۇنادان ساقتايتىن تاۋپىقتى ءسۇيىنىشتىڭ، اعارعان جۇرەكتىڭ كوز جاسى بولار. ال ءسابيىڭدى دۇعاممەن قالدىرماسپىن، اتى كىم ەدى؟
— الەكسەي دەۋشى ەك، ءپىرادار.
— اتى قانداي سۇيكىمدى ەدى. قۇدايدىڭ سۇيىكتى ق ۇلى الەكسەي دەپ باتا قايىرامىز عوي سوندا؟
— سولاي، ءپىرادار، قۇدايدىڭ سۇيىكتى ق ۇلى الەكسەيگە تيە بەرسىن دەڭىز!
— ونىڭ جانى پاك! ءازىز انا، بالاڭدى ۇمىتپايمىن، تاڭىرىمە ءمىناجات قىلعاندا ونى دا، سەنىڭ قايعى-قاسىرەتىڭدى دە ەسكە الۋدى ۇمىتپاسپىن كۇيەۋىڭە دە دەنساۋلىق بەرە گور دەپ تىلەرمىن قۇداي تاعالادان. ءبىراق، سەڭ كۇيەۋىڭدى تاستاما، كۇناعا باتپا. ۇيىڭە قايت، سەن وعان كەرەكسىڭ. ەگەر اكەسىن تاستاپ كەتكەنىڭدى كورسە، كوكتەگى بالاڭ سەندەردى ۋايىمداپ جىلاۋى مۇمكىن، الدە، ءوز بالاڭنىڭ باقىتىنا كەدەرگى بولعىڭ كەلە مە؟ بالاڭ ولگەن جوق، ول ءتىرى، ويتكەنى ادامنىڭ جانى ولمەك ەمەس، ۇيدە جوق دەسەڭدەر دە ول وزدەرىڭمەن بىرگە، جاندارىڭدا كورىنبەي جۇرەدى. ۇيىمنەن بەزدىم دەسەڭ ول سەندەرگە قالاي كەلمەك؟ اكەسى مەن شەشەسىنىڭ بىرگە ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىرعانىن كورمەيتىن بولسا، بالاڭ قالاي كەلمەك؟ ونىڭ تۇسىڭە كىرە بەرەتىنى سودان، سەنى قايعى باساتىنى دا سودان، ۇيىڭە قايتساڭ، ول ساعان جاقسى ءتۇس كورسەتەدى. تەز كۇيەۋىڭە جەت، بۇگىننەن قالماي ۇيىڭە قايت.
— وندا سويتەيىن، جارقىنىم، سەنىڭ ايتقانىڭدى ەكى ەتپەيىن. جۇرەگىمدى ەلجىرەتتىڭ عوي ءتىپتى. قۇداي قوسقان قوساعىم، نيكيتۋشكا، مەنى كۇتىپ سارعايدىڭ عوي! — ايەل وسىلاي دەپ زارلانا باستاعاندا، ءپىرادار ەل اقتاعان بىرەۋشە ەمەس، شاھار تۇرعىنىنشا كيىنگەن ءبىر كارى كەمپىرگە نازارىن اۋداردى. ونىڭ ءبىر شارۋاسى بارى، وعان بىردەڭە دەمەكشى ەكەنى كوز قاراسىنان انىق سەزىلەدى. ول ۋنتەر-وفيسەردىڭ جەسىرىمىن، الىس جەردەن كەلگەم جوق، وسى شاھاردانمىن دەدى. كوميسسارياتتىڭ ءبىر جەرىندە قىزمەت ىستەگەن ۆاسەنكا دەگەن بالاسى ءسىبىر يركۋتسكىگە كەلىپتى. وندا بارعان سوڭ ەكى-اق رەت حات جازعان، سودان كەيىن بالاسىنان حات كەلمەگەنىنە ءبىر جىل وتكەن، سۇراۋ سالماقشى بولعان ەكەن، ءبىراق، شىنىن ايتقاندا، ونى قايدان ىزدەۋدى دە بىلمەيدى.
— بىزدە ستەپانيدا يلينيشنا بەدرياگينا دەگەن ءبىر باي كوپەستىڭ ايەلى بار ەدى، سول وسى جۋىردا عانا ماعان، پروحوروۆنا، دەيدى، سەن بالانا دۇعا وقىتۋدى ويلا دەيدى، شىركەۋگە بار دەيدى. بالاڭنىڭ ارۋاعى ريزا بولادى دەيدى، سوندا، بالكىم، حات تا كەلەر دەيدى. "بۇل ايتقانىم كۇمانسىز شىندىق"، — دەيدى ستەپانيدا يلينيشنا. ءبىراق. قايدام، كۇماندانا بەرەم... اۋليە قاريام، وسى راس پا، الدە وتىرىك پە، ايتىڭىزشى، ولاي ەتكەنىم ءجون بولا قويار ما ەكەن؟
— نە دەپ تۇرسىڭ. مۇنداي سۇراق قويۋدىڭ ءوزى ۇيات ەمەس پە. كوزى ءتىرى بالاسىنا دۇعا وقىتام دەۋگە تۋعان اناسىنىڭ ءداتى قالاي شىداماق! كەشىرىلمەس كۇنا بۇل، كەرەك دەسەڭ سايتاننىڭ ءىسى، مۇنى تەك سەنىڭ بىلمەستىگىڭ ءۇشىن عانا كەشىرۋگە بولادى. ونان دا سەن قارىپ-قاسەردى ەلەپ-جەبەۋشى جاساعان يەمنەن بالاڭا ساۋلىق تىلە، الگى كۇپىرلىگىڭە كەشىرىم سۇرا. ساعان تاعى ءبىر ايتارىم، پروحوروۆنا: كوپ كەشىكپەي ونىڭ ءوزى كەلەدى، نەمەسە ودان حات الاسىڭ. بۇعان ءشۇبالانبا. ۋايىم جەمەي ۇيىڭە قايتا بەر ەندى. بالاڭ ءتىرى.
— ايتقانىڭ كەلسىن، سۇيىكتى ءپىرادارىم، بىزدەن بولماسا قۇدايدان قايتار، ءبارىمىز ءۇشىن، ءبىزدىڭ كۇنامىز ءۇشىن وقىعان دۇعاڭىز ءدايىم قابىل بولسىن، بۇل مەنىڭ اق تىلەگىم سىزگە.
بۇل كەزدە ءپىرادار توپتىڭ ىشىنەن ءجۇزى سىنىقتاۋ، كوكىرەك اۋرۋلى ما قالاي، ءبىر جاستاۋ شارۋا ايەلدىڭ ودان كوز الماي تۇرعانىن بايقاپ قالعان ەدى. ءۇنسىز قادالعان قوس جانارى بىردەڭەنى سۇرايتىنداي، ءبىراق بەيشارا بۇعان جاقىنداۋعا يمەنەتىن سەكىلدى.
— قاراعىم، ماعان بىردەڭە دەمەكشى مە ەدىڭ؟
— اكەتاي، سىزگە شىبىن جانىما ساۋعا ىزدەپ كەلدىم، — دەپ اقىرىن، باياۋ كۇبىرلەگەن ايەل تىزەرلەپ وتىرا كەتىپ قاريانىڭ اياعىنا باس ۇردى.
— كۇناعا باتتىم، اكەجان. سول كۇنامنان قورقا بەرەم.
ءپىرادار تومەنگى باسپالداققا وتىردى، ايەل تىزەرلەگەن كۇيى وعان جىلجىڭقىراي ءتۇستى.
— جەسىر قالعانىما ءۇشىنشى جىل — دەپ كۇبىرلەدى تۇلا بويى دىرىلدەپ كەتكەن ايەل. — كۇيەۋىم قاۋساعان كارى ەدى، باسىمنان تاياق ايىرمادى، سونسوڭ ءدام-تۇزىمىز قالاي جاراسسىن. بىردە توسەك تارتىپ جاتىپ قالعانىندا: اۋرۋىنان ايىعىپ، اياعىن باسىپ كەتسە، ءحالىم تاعى نە بولماق؟ — دەپ ويلادىم. سونسوڭ، ءبىر جاماندىق...
— سابىر ەت، — دەدى ءپىرادار قۇلاعىن ونىڭ اۋزىنا توسىپ. ايەل وعان بىردەڭە دەپ سىبىرلاپ جاتتى، ونىڭ ءسوزىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ول تەز ءبىتىردى.
— ءۇشىنشى جىل دەيسىڭ بە؟
— ءيا، ءۇشىنشى جىل. اۋەلى ەشتەڭە ويلاعان جوقپىن، ەندى اۋىرا باستادىم، جابىرقايمىن دا جۇرەم.
— الىستان كەلدىڭ بە؟
— وسى ارادان بەس ءجۇز شاقىرىم.
— شىركەۋگە بارىپ قۇدايعا قۇلشىلىق قىپ كۇناڭا كەشىرىم سۇراپ پا ەدىڭ؟
— سۇراعام، ەكى مارتە قايتالاپ سۇراعام.
— قۇداي تاعالامنىڭ راقىمى ءتۇسسىن دەپ قاسيەتتى دامگە قول ۇشىڭدى تيگىزىپ پە ەدى؟
— تيگىزگەن. ءبارىبىر قورقام. ولىمنەن قورقام.
— ونداي تۇك تە جوق، ەشقاشان دا قورىقپا، جابىعا دا بەرمە. تەك تاۋبەشىلىگىڭ كەمىمەسىن دە — سوندا ءتاڭىرىم ءبارىن كەشىرەدى. قۇداي تاعالامنىڭ شىن وپىنعانعا كەشىرمەيتىن كۇناسى جوق بۇل دۇنيەدە جانە بولۋعا ءتيىس تە ەمەس. ونداي كەشىرىلمەس كۇناعا باتۋ ءۇشىن جاساعان يەمنىڭ راقىمشىلىعى بۇيىرماعان ادام بولۋ كەرەك قوي. الدە سەنىڭ كۇناڭ ءتىپتى حاق تاعالامنىڭ راقىمشىلىعىنان دا باسىم بىردەڭە مە؟ جاراتقاننان كەشىرىم سۇراۋ جاتساڭ-تۇرساڭ ەسىڭنەن شىقپاسىن، قورقۋ دەگەن ويىڭا كەلمەسىن. قانشاما كۇنالى بولساڭ دا، ءتاڭىرىم سەنى قانداي جاقسى كورەتىنىن سەن ءتىپتى تۇسىنبەيسىڭ، ال ول سەنى سۇيەدى، بۇعان سەنۋىڭ كەرەك. جاساعانعا ون تاقۋانىڭ بەرەر قۋانىشىنان تاۋپىقتىلىق تىلەگەن بىرەۋدىڭ اكەلەر قۋانىشى ارتىق دەگەن عوي ءالميساقتان بەرى. ۇيىڭە قايتا بەر، بەكەرگە قورىقپا. جۇرتقا رەنجىمە، بىرەۋگە وكپەلەپ اشۋعا بەرىلمە. مارقۇمعا جۇرەگىڭدە ءزىل ساقتاما، ونىڭ قورلاعانىن ۇمىتاتىن بول، ونىمەن شىن نيەتتەن تاتۋلاس. وپىنعانىڭدى سۇيگەنىم دەپ ءبىل. ال سۇيەدى ەكەنسىڭ، وندا سەن قۇدايدىڭ سۇيىكتى قۇلىسىڭ... ماحابباتپەن بارلىعى وتەلەدى، ءبارى قۇتقارىلادى. مەن دە ءوزىڭ سەكىلدى كۇنالى پەندەمىن، ءبىراق ساعان جۇرەگىم ەلجىرەپ، سەنى ايادىم ەمەس پە، ءتاڭىرىم دە سولاي ەتەدى ساعان. ماحاببات باعا جەتكىسىز اسىل قازىنا، وعان بار الەمدى ساتىپ الۋعا بولادى، وعان قوسا ول تەك ءوزىڭنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە باسقانىڭ دا كۇناسىنىڭ وتەۋىنە جارايدى. قورىقپاي ۇيىڭە قايتا بەر.
ءپىرادار ايەلدى ءۇش مارتە شوقىندىرىپ، موينىنداعى پايعامباردىڭ كىشكەنتاي سۋرەتىن الىپ ونىڭ موينىنا ءىلدى. ايەل قولىن جەرگە تيگىزە ەڭكەيىپ وعان ءۇنسىز تاعزىم ەتتى. ەندى قاريا تۇرەگەلىپ، ەمشەكتەگى بالاسىن كوتەرىپ تۇرعان ءبىر دەنەلى ايەلگە كوز سالدى.
— اكەتاي، ۆىشەگورەدەن كەلىپ ەم.
— بۇل ارادان التى شاقىرىم عوي، ءسابيىڭ بار ەكەن، شارشاعان شىعارسىڭ. قانداي شارۋامەن كەلدىڭ؟
— ءوزىڭدى ءبىر كورەيىنشى دەپ كەلگەنىم. ۇمىتتىڭ با، تالاي رەت كەلىپ ەم عوي الدىڭا؟ مەنى ۇمىتساڭ، جادىڭدا ەشتەڭە تۇرماۋعا اينالعانى ما. سەنى سىرقات دەپ ەستىگەن سوڭ ءوز كوزىممەن كورەيىنشى دەپ ادەيى كەلدىم: ەندى مىنە كورىپ تە تۇرمىن، اۋرۋ كىسى سەندەي بولۋشى ما ەدى؟ ءتاڭىرىم جازسا، تاعى جيىرما جىل جاسايسىڭ! ءدۇيىم جۇرت سەنىڭ ساۋلىعىڭدى تىلەپ جۇرگەندە ناۋقاسقا قالايشا بەرىلەسىڭ؟
— جىلى لەبىزىڭە راحمەت، قاراعىم.
— ايتپاقشى، بولماشى ءبىر ءوتىنىشىم بار ەدى: مىنا الپىس تيىندى ادەيى الا كەلدىم، مەنەن دە سورلى بىرەۋگە بەرسىن دەپ. وسىندا شىعاردا: قايىر-ساداقانى سەن ارقىلى بەرەيىن دەپ ويلاعان ەدىم، ويتكەنى ونى كىمگە بەرۋدى مەنەن گورى جاقسى بىلەسىڭ عوي.
— راحمەت، قاراعىم، راحمەت، اق جەلەڭىم. سەنى جاقسى كورىپ كەتتىم. قام جەمە، ءوتىنىشىڭدى ورىندايمىن. قولىڭداعى قىز بالا ما؟
— قىز، اكەجان، اتى ليزاۆەتا.
— جاساعان يەم جار بولسىن ەكەۋىڭە دە، وزىڭە دە، ءسابيىڭ ليزاۆەتاعا دا ونىڭ راقىمى جاۋسىن. ءبىر جاساپ قالدىم عوي. قوش، قاراقتارىم، قوش بولىڭدار، قىمباتتى، سۇيىكتى پەندەلەرىم.
ءپىرادار جينالعانداردىڭ بارلىعىنا باتاسىن بەرىپ، بارىنە باس ءيىپ تاعزىم ەتتى.
IV
دۇمشە حانىم
ءپىرادار قاريانىڭ قارا حالىقپەن سۇحباتتاسىپ، بارىنە ءپاتيقاسىن بەرىپ جاتقانىن كورگەندە، وسىندا كەلگەن پومەششيك حانىم دا ءۇنسىز شىققان كوز جاسىن قول ورامالمەن ءسۇرتىپ تۇرعان. اقىرى، قاريا وعان دا جاقىنداپ بارعاندا، حانىم قۋانىپ كەتكەن.
— مىنا جان تەبىرەنتەرلىك كورىنىستەن مەنىڭ دە كوڭىلىم بوساپ... — ول تولقىعانىنان ءسوزىن اياقتاي المادى. — و، ءسىزدى حالىق سۇيەدى، مەن مۇنى تۇسىنەم، حالىقتى مەن دە سۇيەم، ونى سۇيگىم كەلەدى، اق پەيىلدىلىگىنەن ءبىر جازبايتىن ۇلى حالىقتى، ءبىزدىڭ عاجاپ ورىس حالقىن قالاي سۇيمەسسىڭ!
— قىزىڭىزدىڭ دەنساۋلىعى قالاي؟ ءسىز مەنىمەن تاعى دا سۇحباتتاسايىن دەپ پە ەدىڭىز؟
— و، مەن قولقالاپ ءوتىندىم، جالبارىنىپ سۇرادىم، ءسىز قاشان قابىلداعانشا ءتىپتى ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن بولسا دا تەرەزەڭىزدىڭ الدىندا تىزەرلەپ كۇتىپ تۇرۋعا باقۇل ەدىم. ءبىز سىزگە، قۇدىرەتتى ءتاۋىبىم، شىن ىقىلاستى العىسىمىزدى بىلدىرۋگە كەلدىك. ءسىز مەنىڭ ليزامدى اۋرۋىنان ايىقتىردىڭىز عوي، بەيسەنبى كۇنى قىزىمنىڭ باسىنا قولىڭىزدى تيگىزىپ تۇرىپ، دۇعا وقىعاننان كەيىن قۇدانىڭ قۇدىرەتىمەن قۇلان تازا جازىلىپ كەتتى. سوسىن قاسيەتتى قولىڭىزدان تاۋەپ ەتىپ، سىزگە دەگەن سۇيسىنگەن، العىس سەزىمىمىزدى اقتارعانشا اسىق بولدىق!
— ايىقتى دەيمىسىڭ؟ وندا كرەسلودا جاتقانى قالاي؟
— ءتۇن بالاسىندا دەنەسى دىرىلدەپ جانى تىنىشتىق تاپپاۋشى ەدى، بەيسەنبىدەن بەرى، ەكى تاۋلىك بويى سونىڭ ءبارى ساپ بولدى، — دەدى حانىم اعىلىپ. — ءتىپتى اياعىنا ءال ءبىتتى. بۇگىن تاڭەرتەڭ سەرگەك وياندى، ءتۇنى بويى قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاعان ەدى، بەتىنە قان جۇگىرىپ، جانارى جالقىندانا قالعانىن قاراڭىزشى. بۇرىن كوزىنەن جاس كەتپەۋشى ەدى، ەندى كۇلەدى، كوڭىلدى، جايدارى. تاڭەرتەڭ اياعىمدى باسقىم كەلەدى دەدى، تۇرعىزىپ ەك — ەشقانداي سۇيەمەلدەۋسىز ءوزى تابانداتقان ءبىر مينۋت تۇردى. ەكى جۇمادان كەيىن كادريل بيلەيمىن دەپ مەنىمەن ءباس تىگەدى ءتىپتى. وسىنداعى دارىگەر گەرسەنشتۋبەنى شاقىرتىپ ەدىم، ول كەلىپ كورگەن سوڭ: تاڭىم بار، بۇل نە حيكمەت دەدى. وسىدان كەيىن مازالاساق تا سىزگە كەلۋگە قالاي ىنتىقپايىق، وزىڭىزگە دەگەن العىس سەزىمىمىزدى قالاي اياپ قالماقپىز؟ Lise تاعزىم ەت، ءپىرادارعا العىسىڭدى ءبىلدىر!
كۇلىمدەگەن، سۇيكىمدى بەت-جۇزى كەنەت سالماقتانا قالعان قىز كرەسلودان شاماسى كەلگەنشە كوتەرىلىڭكىرەدى، ءسويتىپ، ءپىرادارعا قاراپ باسىن ءيىپ ەكى قولىن كەۋدەسىنە باستى، سونسوڭ الدەنەگە شىداي الماعانداي مىرس ەتتى...
— مەن اناعان كۇلدىم، اناعان! — ول الەشانى كورسەتىپ، شىدامسىزدانىپ كۇلىپ جىبەرگەنى ءۇشىن وزىنە-وزى بالاشا وكىندى. ەگەر وسى ساتتە قاريانىڭ ارتىندا ءبىر قادام كەيىنىرەك تۇرعان الەشاعا بىرەۋ كوز سالسا، ونىڭ ەكى بەتى الاۋلاپ قىزارىپ سالا بەرگەنىن بايقار ەدى. الەشانىڭ جانارى ءبىر جالت ەتىپ، تومەن تۇسكەن-دى.
— ونىڭ سىزگە، الەكسەي فەدوروۆيچ، اماناتى بار... قالاي، دەنساۋلىعىڭىز جاقسى ما، — دەدى قىزدىڭ شەشەسى ءسوزىن سالماقتاي ءتۇسىپ. ول ەندى الەشاعا قاراپ، سۇيرىكتەي سۇلۋ قولىن سوزا بەردى. ءپىرادار ارت جاعىنا بۇرىلىپ، كەنەت الەشاعا زەرلەنە قارادى. الەشا ليزاعا جاقىنداپ كەلىپ، ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدانا كۇلىمسىرەپ، وعان قولىن سوزدى. Lise ماردىمسي قويدى.
— سىزگە مىنانى كاتەرينا يۆانوۆنا بەرىپ جىبەرىپ ەدى، — دەپ ول الەشاعا ءبىر جاپىراق قاعازدى ۇستاتتى. — ءسىزدى كەلىپ كەتسىنشى، تەزىرەك كەلسىنشى دەپ بەك ءوتىندى، الداپ كەتپەسىن، قالايدا كەلسىن دەپ ەدى قيىلىپ.
— ول مەنى شاقىرىپ جاتىر ما؟ مەنى مە... نە ءۇشىن؟ — دەپ كۇبىرلەدى تاڭ-تاماشا بولعان الەشا. ونىڭ بەت-جۇزى لەزدە الابۇرتا قالدى.
— و، دميتريي فەدوروۆيچكە جانە... الگى سوڭعى وقيعالارعا بايلانىستى شاقىرعان شىعار، — دەپ تۇسىندىرە باستادى ليزانىڭ شەشەسى. — كاتەرينا يۆانوۆنا ءبىر بايلامعا توقتاعان... ءبىراق، ونىڭ بۇل ءۇشىن سىزبەن قالايدا جۇزدەسۋى قاجەت... نە ءۇشىن دەيسىز عوي؟ ونى ايتا المايمىن، ارينە، ايتەۋىر سىزدەن تەز كەلۋدى وتىنەدى. ونىڭ بۇل ءوتىنىشىن ەلەۋسىز قالدىرماسسىز، ورىندايتىن بولارسىز دەپ ويلايمىن، مۇنى ءتىپتى حريستياندىق بورىشىڭىز تالاپ ەتەدى.
— مەن ونى ءبىر-اق رەت كوردىم عوي، — دەدى ءالى دە تۇككە تۇسىنبەگەن الەشا.
— و، ونداي جانى اسىل پەريزات بولا قويار ما ەكەن!.. قانشاما قاسىرەت شەكتى... ونىڭ باستان كەشكەنىن، قازىرگى تەپەرىشىن اقىلعا سالىپ كورىڭىزشى، الدىندا تاعى دا نە كۇتىپ تۇرعانىن ويلاڭىزشى.... جانىڭ تۇرشىگەدى ءتىپتى!
— ماقۇل، بارايىن، — دەدى الەشا قايتسەڭىز دە ءبىر كەلىپ كەتىڭىز دەگەن وتىنىشتەن باسقا، ەشتەڭە تۇسىندىرىلمەگەن ءبىر جاپىراق جۇمباق حاتتى وقىعان سوڭ.
— اھ، بۇل ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان قانداي سۇيىنەرلىك، عاجاپ ءىس بولار ەدى، — دەدى ءجۇزى جايدارىلانا قالعان Lise داۋىسى قاتتىراق شىعىپ. — ال مەن ماماما: ول استە بارمايدى، ول باس ساۋعالاپ ءجۇر. ءوزىم دە ءارقاشان ءسىزدى تاپ وسىنداي كەرەمەت كىسى شىعار دەپ ويلاۋشى ەم! مۇنى سىزگە ايتىپ قويعىم كەلەدى.
— Lise! — دەپ اناسى ايبىندانا كۇبىرلەدى دە، قايتادان كۇلىمسىرەدى.
— ءسىز ءبىزدى دە ۇمىتتىڭىز، الەكسەي فەدوروۆيچ، بىزدىكىنە ءتىپتى مۇلدە توبە كورسەتپەي كەتتىڭىز عوي، — دەدى ول سودان كەيىن، — ال Lise ماعان تەك سىزبەن بىرگە وتىرسا عانا ءبىر ءتۇرلى كوڭىلدەنىپ كەتەتىنىن ەكى مارتە ەسكەرتتى. — الەشا تۇنجىراعان كوزىن جوعارى كوتەرىپ ەدى، كەنەت بەتى تاعى دا الاۋلاپ، نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەي، تاعى دا مىرس ەتتى. ءبىراق، ءپىراداردىڭ نازارى بۇل ساتتە باسقا جاقتا ەدى. ول باعانا ءبىز ايتىپ وتكەندەي، Lisە-نىڭ كرەسلوسىنا جاقىن تۇستا كۇتىپ تۇرعان ءبىر كەلىمسەك تاقۋامسي اڭگىمەگە كىرىسكەن. بۇل، تەگى، ەڭ قاراپايىم، اتاق-دارەجەسىز، جاي تاقۋالاردىڭ ءبىرى، ياكي شولاق ويعا مىعىم، ءبىراق دىنگە بەرىك، قيسايعان جاعىنان تۇرمايتىن قاسارعان بىرەۋ بولۋ كەرەك. ول سوناۋ قيىر سولتۇستىكتەن، وبدورسكىدەن، اۋليە سيلۆەستردەن، نە بارى توعىز تاقۋانىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ءبىر جۇتاڭ موناستىردان كەلگەنىن ايتتى. ءپىرادار وعان باتاسىن بەرىپ، قالاعان ۋاعىندا قۇجىراما كەلەرسىڭ دەدى.
— مۇنداي عاجاپ تەگىن ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن شىعار؟ — دەدى تاقۋا كەنەتتەن ماڭعازسىعان پىشىنمەن Lisە-نi كورسەتىپ. ول قىزدىڭ "ساۋىققانىنا" مەڭزەگەن ەدى.
— ولاي دەۋگە، ارينە، ازىرشە ەرتە. اۋرۋدىڭ بەتى قايتقانى ءالى تولىق ايىعۋ ەمەس، ونىڭ وزگە ءبىر سەبەپتەن دە تاۋىرلەنۋى مۇمكىن عوي. ال ەگەر قاندايدا ءبىر كۇشتىڭ شيپاسى تيسە، ول تەك ءبىر ءتاڭىرىمنىڭ قۇدىرەتى دەپ ءبىلۋ كەرەك. بارلىعى ءبىر قۇدايدىڭ قولىندا. ماعان كەلىپ كەتەرسىز، ءدىندار باۋىرىم، — دەدى ول تاعى دا تاقۋاعا، — ساۋ كەزىمدە كەلمەسەڭ، كەيىن سەنىمەن كەزدەسۋگە مۇرشام كەلمەي قالار: اۋىرامىن، ءدام-تۇزىم تاۋسىلۋعا جاقىن، مۇنى بىلەمىن.
— جوق، جوق، و نە دەگەنىڭىز، قۇداي تاعالام ءسىزدى ءبىزدىڭ ارامىزدان اكەتپەيدى، ءسىز ءالى دە ۇزاق جاسايسىز، — دەدى داۋسى قاتتى شىعىپ كەتكەن قىز شەشەسى. — اۋرۋ دەگەندى قايدان شىعارىپ ءجۇرسىز؟ بويىڭىزدان ءال-قۋاتتىڭ كەتپەگەنى، كوڭىلدى، باقىتتى ەكەنىڭىز جانارىڭىزدان سەزىلىپ تۇر عوي.
— بۇگىن ونەبويىم كەرەمەت سەرگىپ كەتتى، ءبىراق بۇل ءبىر ساتتىك سەرگۋ عانا، مۇنى ءوزىم دە بىلەمىن. مەن ءقازىر اۋرۋىمدى قاپىسىز باعدارلايمىن. ەگەر سىزدەرگە وتە كوڭىلدى بوپ كورىنسەم، وندا بۇل ىلكىدەگى جىلى لەبىزدەرىڭنىڭ قۋانىشىنان بولار، سىزدەر مەنى وزگە ەشتەڭەمەن جانە ەش ۋاقىتتا ءدال مۇنداي قۋانتا الماس ەدىڭدەر. ويتكەنى ادام باقىت ءۇشىن جارالعان، شىن باقىتتى ادام وزىنە-وزى: "بۇل جالعاندا قۇداي تاعالامنىڭ وسيەتىن ورىنداپ شىقتىم"، — دەپ تارتىنباي ايتا الادى. تاقۋالاردىڭ ءبارى، اۋليەلەردىڭ ءبارى، ءدىن جولىندا ازاپ شەككەندەردىڭ ءبارى باقىتتى بولعان.
— و، قانداي عاجاپ ءسوز ەدى، مۇنداي باتىل، مۇنداي اسقاق ويدى تەك ءسىز عانا ايتا الاسىز، — دەدى قىزدىڭ شەشەسى تاعى دا لەپىرە سويلەپ. — ءسىز بىردەڭە دەگەندە كىسىنىڭ كوكىرەگىن كوزبەن اقتارعانداي بولاسىز. ال ونىڭ بەر جاعىندا باقىت دەگەن — قايدا ول؟ ءوزى جايىندا مەن باقىتتىمەن دەپ كىم ايتا الادى؟ و، ەگەر ءسىز بۇگىن وزىڭىزبەن تاعى ءبىر ديدارلاسۋ ءۇشىن بىزگە راقىمشىلىق ەتسەڭىز، وندا مەنىڭ وتكەن جولى ايتا الماعان، باتىلىم بارماعان نارسەنىڭ ءبارىن، مەنى كوپتەن بەرى قايعى-قاسىرەتكە سالعان جايتتىڭ ءبارىن دە تىڭدايتىن بولىڭىز! بۇل دۇنيەدەن قايعى-قاسىرەتپەن وتەتىن بولدىم، عافۋ ەتىڭىز، مەنىڭ جانىم جاي تابار ەمەس... — ءسويتىپ، ول ءپىراداردىڭ الدىندا نەندەي ءبىر ىستىق سەزىممەن ەكى قولىن كەۋدەسىنە باسىپ تۇرىپ قالدى.
— سوندا ءسىزدى قينايتىن نە؟
— مەنى قينايتىن... سەنبەۋشىلىك...
— نەمەنە، قۇدايعا سەنبەۋگە اينالدىڭىز با؟
— و جوق، جوق، ونداي وي قاپەرىمە دە كىرمەيدى، ءبىراق بولاشاق ءومىر — بۇل سونداي ءبىر جۇمباق قوي! سونسوڭ، وعان ەشكىم دە، ەشبىر ءتىرى پەندە جاۋاپ بەرە المايدى! ءسىز ءتاۋىپسىز، ادام جانىنىڭ ابىزىسىز؛ ەندەشە، سىزگە ايتپاعاندا، كىمگە ايتام: ارينە، مەن سىزدەن سوزىمە كامىل سەنۋدى تالاپ ەتە المايمىن، ءبىراق، اقيرەتتەگى بولاشاق ءومىر تۋرالى وي جانىمدى تۇرشىكتىرىپ، زارە-قۇتىمدى الاتىنىن... شولاق اقىلدىلىقتان ايتپايتىندىعىما ەڭ قاسيەتتى سوزدەردى اۋزىما الىپ ءسىزدى يلاندىرعىم كەلەدى. كىممەن اقىلداسارعا بىلمەيمىن، بۇعان عۇمىر باقي ءداتىم بارمادى... ەندى مىنە تەك وزىڭىزگە عانا سىرىمدى اشىپ وتىرمىن... و ءتاڭىرىم، ءوزىڭ كەشىرە گور، ءسىزدىڭ ەندى مەنى قانداي ادام دەپ ويلاۋىڭىز مۇمكىن! — ايەل ەكى قولىن جوعارى كوتەردى.
— مەنىڭ پىكىرىم جايىندا كۇماندانباڭىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى ءپىرادار. — ءسىزدىڭ ۋايىمىڭىزدىڭ اقيقاتتىعىنا مەن كامىل سەنەمىن.
— و، كوپ-كوپ راحمەت سىزگە! كورىپ تۇرسىز با، مەن كوزىمدى جۇمىپ، ويعا شومامىن؛ ەگەر جۇرتتىڭ ءبارى دىنگە سەنسە، مۇنىڭ ءوزى قايدان كەلگەن؟ وسى ارادا مۇنىڭ ءبارى العاشتا تابيعاتتىڭ الاپات قۇبىلىستارى الدىنداعى دارمەنسىزدىكتەن تۋعان، ال شىندىعىندا بۇلاي ەمەس دەپ سەندىرە باستايدى. سوندا بۇل قالاي دەپ ويلايمىن، مەن ءومىر بويى دىنگە سەنىپ وتسەم، ولگەننەن كەيىن تۇك تە جوق ەكەن عوي، ءبىر جازۋشىنىڭ كىتابىنان وقىعانىمداي، "بەيىتىڭنىڭ توپىراعىنا كوك جۋسان عانا وسەدى ەكەن". سۇمدىق قوي بۇل! نەمەن، قالاي قايتارارسىڭ جوعالتقان سەنىمدى؟ ايتسە دە، مەن ەشتەڭە ويلامايتىن، ءسابي بالا كەزىمدە عانا دىنگە سەنگەن ەدىم... ءسىزدىڭ اياعىڭىزعا باس ۇرىپ، وسى جونىندە سۇراپ بىلەيىنشى دەپ كەلگەنىمدى قالاي دالەلدەسەم ەكەن. ەگەر مەن وسى ءبىر ورايلى ءساتتى پايدالانباسام — وندا ماعان عۇمىر باقي ەشكىم دە جاۋاپ بەرە الماس. قالاي دالەلدەسەم، قالاي يلاندىرسام ەكەن؟ و، باقىتسىز باسىم-اي! اينالامدى انىق كورىپ تۇرمىن: بارلىعىنا نە بولسا دا ءبارىبىر سياقتى، بارلىعىنا دەرلىك وسىلاي سەكىلدى، ەندى ءتىپتى مۇنى ويلاپ جاتقان ەشكىم جوق، بۇعان شىبىن جانى قينالاتىن جالعىز مەن عانا. بۇل ءولىم عوي، ءولىم!
— ءيا، كۇمان جوق، بۇل ولىممەن تەڭ. ءبىراق، بۇل ارادا ەشتەڭە دالەلدەي المايسىڭ، ال كوز جەتكىزۋگە بولادى.
— قالاي؟ نەمەن؟
— ىنتىققان ماحاببات تاعىلىمى عانا جاردەمدەسە الماق بۇعان. جاقىن باۋىرلارىڭدى شىن ىقىلاسىڭىزبەن ۇنەمى جاقسى كورۋگە تىرىسىڭىز. ماحابباتتا مەرەيلەنگەن سايىن قۇداي تاعالامنىڭ بارىنا دا، شىبىن جانىڭىزدىڭ ماڭگى جاسايتىندىعىنا دا كوزىڭىز جەتە تۇسپەك. ال ەگەر دە جاقىنعا دەگەن ماحابباتىڭىزدا كامىل جانكەشتىلىككە جەتسەڭىز، وندا كوكەيىڭىزگە ەشبىر كۇمان ۇيالاماق ەمەس. بۇل دالەلدەنگەن، ءدال اقيقات.
— ىنتىققان ماحاببات دەيسىز بە؟ تاعى ءبىر ساۋالدىڭ تۋىنداعانىن قاراڭىزشى، ساۋال بولعاندا قانداي جانە! بىلەسىز بە: مەنىڭ ادامزات بالاسىن جانىمداي جاقسى كورەتىنىم سونداي، ناناسىز با، كەيدە بار دۇنيە-مۇلكىمدى قىزىما تاستاپ، قارىپ-قاسەر اۋرۋلاردى كۇتۋشى بولعىم دا كەلەدى. كوزىمدى جۇمىپ الىپ ويعا شومىپ، قيالعا بەرىلگەن ساتتەرىمدە بويىمدا عالامات ءبىر كۇش بارىن سەزىنەمىن. ەشقانداي جاراقاتتان، ەشبىر ىرىڭدەگەن جارادان جەركەنبەس ەدىم دەيمىن. سول جارالاردى ءوزىم جۋىپ تازارتىپ، ءوزىم تاڭار ەدىم، قاجەت بولسا ەرنىمدى تيگىزىپ تاۋەپ ەتۋدەن دە سەسكەنبەس ەدىم، ناۋقاس بەيشارالاردىڭ باسىندا كۇندىز-تۇنى وتىرۋعا دا قاجىماس ەدىم...
— ءسىزدىڭ باسقا بىردەڭەنى ەمەس، ناق وسىنى ارمانداعانىڭىزدىڭ ءوزى دە از دۇنيە ەمەس، بەك جاقسى-اق بۇل نيەتىڭىز. وقتا-تەكتە الدەقالاي بولسا دا ءبىر ىزگىلىكتى ءىستى تىندىرساڭىز، بۇل از با.
— سولايى سولاي عوي، ءبىراق، مەن مۇنداي ومىرگە ۇزاق توزە الار ما ەدىم؟ — دەدى حانىم قىزبالانا، ءتىپتى بۋلىعا سويلەپ. — ەڭ باستى ساۋال كوزىمدى جۇمىپ الامىن دا، وزىمنەن-وزىم بىلاي دەپ سۇرايمىن: ءوزىڭ قالاعان وسى جولدا سەن قانشا ۋاقىتقا شىداي الار ەدىڭ؟ ەگەر اۋرۋ ادام ءوزىنىڭ جاراسىن جۋىپ تازارتقانىڭ ءۇشىن ساعان راحمەت ايتۋدىڭ ورنىنا، سەنىڭ بىرەۋگە ىستەگەن اق ادال قىزمەتىڭدى سەزبەي، باعالاماي، قىڭىرلىق كورسەتىپ ازاپقا سالسا، ساعان جەكىرسە، دورەكىلىك تانىتسا، ءتىپتى باستىقتاردىڭ بىرىنە شاعىنسا (وتە اۋىر ناۋقاستاردىڭ اراسىندا مۇنداي جاعداي ءجيى كەزدەسەدى) — سوندا قايتەر ەدىڭ؟ وسىدان كەيىن ونداي كىسىنى جاقسى كورە الار ما ەدىڭ، الدە وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭ سارقىلىپ بىتە مە؟ سونىمەن، — مۇنى ءبىلىپ قويىڭىز، — جانىم تۇرشىكسە دە بىلاي دەپ ۇيعارىپ قويدىم: ەگەر مەنىڭ ادامزات باداسىنا دەگەن "ىنتىققان" ماحابباتىمدى سۋىتا الاتىن بىردەڭە بار بولسا، ول تەك جاقسىلىقتى سەزبەۋشىلىك قانا. قىسقاسى، مەن نە ىستەسەم دە اقىعا ىستەيتىن اداممىن، ءتيىستى اقىمنىڭ قولما-قول تولەنۋىن تالاپ ەتەمىن، ياكي ماراپاتتاعاندى، ءوزىمنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىمە ءدال سونداي سۇيىسپەنشىلىكپەن جاۋاپ بەرۋدى تىلەيمىن. ايتپەسە، مەن ەش ۋاقىتتا سۇيە المايمىن!
ايەل ءوزىن-وزى شىنىمەن كىنالاعان قىزبالىعى باسىلعاسىن، مەن ايتارىمدى ايتتىم دەگەندەي، ءپىرادارعا تەسىلە كوز تاستادى.
— ەرتەرەكتە ماعان ءبىر ەمشىنىڭ ايتقانى بار ەدى، مىناۋ ءدال سونداعىداي بولدى-اۋ، — دەدى قاريا. — ەگدە تارتقان، شىن اقىلمان كىسى ەدى. ءسىز سياقتى، ول دا، كۇيىنىشتى ازىلمەن ايتسا دا، اعىنان جارىلعان-دى؛ مەن دەيدى، ادامزات بالاسىن سۇيەمىن دەيدى، ءبىرىڭ وزىمە ءبىر تانىم بار: جالپى ادامزاتتى نەعۇرلىم كوبىرەك سۇيگەن سايىق جەكە كىسى رەتىندە، ياكي بولەكتەپ العاندا ادامداردى سوعۇرلىم از سۇيەمىن. بىردەڭەنى ارمانداعان كەزىمدە دەيدى، ادامزاتقا قىزمەت ەتۋ حاقىندا باسىما كەرەمەت ويلار كەلەدى، ەگەر الدەقالاي كەنەتتەن قاجەت بولسا، ادامدار ءۇشىن، بالكىم، شىنىندا دا ءشاھيت بولار ەدىم، ءبىراق ەشكىممەن وڭاشا بولمەدە تىم بولماسا ەكى كۇن بىرگە تۇرا المايتىنىمدى ءوز تاجىريبەمنەن بىلگەن سوڭ امال بار ما. بىرەۋ جانىما ءسال جاناسسا-اق بولدى، ونىڭ ءتۇر-تۇلعاسى نامىسىما ءتيىپ، ەركىمدى تارىلتادى. مەن ءتىپتى ەڭ ىزگى نيەتتى ادامنىڭ ءوزىن دە ءبىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە-اق جەك كورىپ شىعا كەلەمىن: بىرەۋىن داستارقان باسىندا قاۋجاڭداپ ۇزاق وتىرادى دەپ جەك كورسەم، ەكىنشىسىن ۇنەمى تىماۋراتىپ جۇرگەندىكتەن ءجون-جوسىقسىز سىڭبىرە بەرەدى دەپ جەك كورەمىن. ءسال جاقىنداسسا-اق بولدى، كىمگە بولسا دا دۇشپان بوپ شىعا كەلۋىم قيىن ەمەس دەيدى. ونىڭ ەسەسىنە ءدايىم بىلاي بولىپ جاتادى: جەكە ادامداردى نەعۇرلىم جەك كورگەن سايىن، مەنىڭ جالپى ادامزات بالاسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىم سوعۇرلىم كۇشەيە تۇسەدى دەيدى.
— سوندا مەنىڭ نە ىستەۋىم كەرەك؟ مۇندايدا قالاي ەتكەن ءجون؟ ايتپەسە، تىرلىكتەن كۇدەر ءۇزۋىڭ مۇمكىن عوي ءتىپتى؟
— جوق، ومىردەن كۇدەر ۇزبەيسىز، ءسىزدىڭ وسىلاي وپىنعانىڭىزدىڭ ءوزى دە جەتىپ جاتىر. قولىڭىزدان كەلگەن ىستەن ايانىپ قالماساڭىز بولعانى، بۇل ەسكەرۋسىز قالمايدى. ال ءسىز ءقازىردىڭ وزىندە ءبىرسىپىرا ءىستى تىندىرعان سەكىلدىسىز، كىسى ءوزىن-وزى وسىنشاما تەرەڭ ءارى شىن تۇسىنە السا — بۇل از با ەكەن! ەگەر دە ءسىز ءقازىر مەنىمەن اڭگىمەلەسكەندە ادالدىعىڭىز ءۇشىن مەنەن تەك ماقتاۋ ەستۋگە بولا العاۋسىز سويلەپ تۇرساڭىز، وندا ىنتىققان ماحاببات ءۇشىن ىستەيتىن ەرلىك ىستەرىڭىزدە ەشتەڭەگە جەتە المايسىز؛ بارلىعى سول ءوزىڭىز قيالداعان كۇيىندە قالادى، بار عۇمىرىڭ كورگەن تۇستەي وتە شىعادى. مۇندايدا اقيرەتتەگى ەكىنشى ءومىر جايىندا دا ۇمىتىپ كەتەتىنىڭىز تۇسىنىكتى، اقىر-سوڭىندا، بىردەمە عىپ ءوزىڭىز تىنىشتالاسىز.
— مەنى تۇقىرتتىڭىز عوي ءتىپتى! جاقسىلىقتى بىلمەگەنگە شىدامايتىنىمدى ايتقاندا، مەن ءوزىمنىڭ وسى ادالدىعىم ءۇشىن شىنىندا دا سىزدەن تەك ماقتاۋ ەستىگىم كەلگەنىن ەندى عانا، ءوزىڭىز ايتقانداي، تەك وسى ساتتە ءتۇسىندىم. ءسىز ماعان ءوزىمنىڭ قانداي ادام ەكەنىمدى اڭعارتتىڭىز، مەنى ۇقتىڭىز دا، وزىمە-وزىمدى ءتۇسىندىرىپ بەردىڭىز!
— ءسىز شىن ايتاسىز با؟ ەندى، مىناداي مويىنداۋىڭىزدان كەيىن، مەن ءسىزدىڭ ادالدىعىڭىزعا، جۇرەگىڭىزدىڭ مەيىرىمدىلىگىنە قالاي سەنبەيمىن. باقىتقا جەتە الماعان كۇندە دە ءوزىڭىزدىڭ دۇرىس جولدا ەكەنىڭىزدى ءارقاشان جادىڭىزدا ۇستاڭىز جانە جولدان تايماۋعا تىرىسىڭىز. باستىسى، جالعاندىقتان اۋلاق بولىڭىز، وتىرىك اتاۋلىدان، اسىرەسە، وزىڭىزگە ءوزىڭىز وتىرىك ايتۋدان ساقتانىڭىز. الدا-جالدا اۋزىڭنان جالعان ءسوز شىعىپ كەتسە، ونى ساعات سايىن، ءتىپتى مينۋت سايىن زەر سالا قاداعالايتىن بولىڭىز. وزىڭىزگە دە، وزگەگە دە جەركەنە قاراما: ءوز بويىڭداعى جەركەنىشتى نارسە، ونى ءوزىڭ كورىپ بىلگەسىن، وزىنەن-وزى الاستالماق. قورقىنىش دەگەن بالەدەن دە ساقتانعايسىڭ، وتىرىك اتاۋلىنىڭ سالدارى عانا بولسا دا، ودان ساقتانعان ابزال. سۇيىسپەنشىلىككە بولەنەم دەپ ءجۇرىپ كۇيرەكتىك كورسەتىپ العانىڭنىڭ اسىپ-ساسىپ، بۇل رەتتە ءتىپتى تەرىس قىلىقتارىڭنان دا ونشا قىسىلىپ-قىمتىرىلا بەرۋدىڭ دە قاجەتى جوق. سىزگە قۋانىشتى ەشتەڭە ايتا المايتىنىما وكىنەمىن، ويتكەنى ىنتىققان ماحاببات قيالشىل ماحابباتپەن سالىستىرعاندا قاتال ءارى قورقىنىشتى. قيالشىل ماحاببات جۇرتتى تاڭعالدىراتىن، جارق ەتپە ەرلىكتى اڭسايدى. مۇندا شىنىندا ءتىپتى ماحابباتقا شىبىن جانىن قيۋعا دەيىن بارادى، تەك ۇزاققا سوزىلماسا، ساحناداعىداي تەز ىسكە اسسا، جۇرتتىڭ ءبارى كوز الماسا، بۇنى ماراپاتتاپ جاتسا بولعانى. ال ىنتىققان ماحاببات—بۇل كادىمگى جۇمىس ىستەۋ، توزىمدىلىك كورسەتۋ، ال كەيبىرەۋلەر ءۇشىن، مۇمكىن، تاعلىم الارلىق ۇلكەن ساباق تا بولار. ءبىراق، الدىن الا ايتايىن، بار كۇش-جىگەرىڭدى سالعانىڭا قاراماستان، ماقساتىڭا جەتە الماعانىڭ بىلاي تۇرسىن، قايتا، ودان ءتىپتى قاشىقتاي تۇسكەنىڭدى جانىڭ تۇرشىگە سەزگەن ساتتە دە — مىنە ءتىپتى وسى ساتتە دە ءسىز كەنەت ماقساتىڭىزعا جەتىپ، ءوزىڭىزدى ءدايىم جاقسى كورىپ، شاپاعاتىن تيگىزگەن قۇداي تاعالانىڭ قۇدىرەتىن انىق كورەسىز. كەشىرىڭىز، ەندى كەتەيىن، مەنى كۇتىپ تۇرعان ادامدار بار. قوش بولىڭىز.
حانىم جىلاپ تۇرعان-دى.
— Lise، Lise! قىزىما ءپاتيقاڭىزدى بەرمەيسىز بە، وتىنەم سىزدەن، — دەدى شەشەسى كەنەت بويى سەرگىپ سالا بەرىپ.
— ا، ول جاقسى كورۋگە تۇرمايدى. ونىڭ باعانادان بەرى قالاي قىلجاقتاعانىن كوردىم، — دەدى ءپىرادار ازىلدەپ. — ءسىز الەكسەيگە نەگە ۇنەمى كۇلە بەردىڭىز؟
ال، Lise باعانادان بەرى الەشامەن شىنىندا دا قىلجاقتاسىپ وتىرعان. ودان ۇيالىپ، بۇعان تۋرا قاراي المايتىنىن وتكەن جولعى كەزدەسۋدە-اق بايقاعان سوڭ، Lise ونىڭ وسى قىلىعىن قىزىق كورگەن ەدى. ول الەشاعا قادالا قاراپ، ونىڭ كوزىمەن ۇشىراسۋدى اڭدىعان: قىزدىڭ سۇقتانا قاراعانىنا شىداي الماعان الەشا نەندەي ءبىر سيقىرلى كۇشتىڭ اسەرىنەن وقتا-تەكتە ەمدى ءوزى دە قىزعا لاجسىزدان نازار سالاتىن بولعان، وسى كەزدە Lise ونىڭ كوزىنە تەسىلە قاراپ ماسايراپ كۇلىپ جىبەرەتىن. ۇيالىپ قالعان الەشا ونان سايىن قىسىلاتىن. اقىرى، ول تەرىس اينالىپ كەتىپ، قاريانىڭ تاساسىنا بارىپ تىعىلدى. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن تاعى دا الگى سيقىرلى كۇشتىڭ اسەرىمەن ول وزىنە قاراپ تۇرعان-تۇرماعانىن تەكسەرۋ ءۇشىن قايتا بەرى بۇرىلعاندا كرەسلودان اياعىن سالبىراتىپ وتىرعان Lisەنىڭ بۇعان ءبىر بۇيىردەن قاراپ، مۇنىڭ وعان كوز سالۋىن شىدامسىزدانا كۇتكەنىن كوردى؛ ال ءوزىنىڭ كوزى ونىڭ كوزىمەن ۇشىراسىپ قالعاندا ءماز-مايرام بوپ كۇلگەنى سونشا، بۇعان ءتىپتى ءپىرادار دا شىداماي كەتتى بىلەم.
— ءاي، تەنتەك قىز، سەن ونى نەگە ۇيالتا بەرەسىڭ، — دەدى ول ويدا جوقتا، كەنەت قىزارىپ كەتىپ، جانارىن ءبىر جالت ەتكىزگەن Lisە-نىڭ ءجۇزى كەرەمەت بايىپتانا قالدى دا، ول ءوزىنىڭ وكپە-نازىن ايتىپ كۇيگەلەكتەنە، شاپشاڭ سويلەدى.
— ول نەگە ءبارىن ۇمىتادى؟ كىشكەنتاي كۇنىمدە ول مەنى كوتەرىپ جۇرگەن ەكەۋمىز بىرگە ويناعانبىز. مەنى كىتاپ وقۋعا ۇيرەتۋ ءۇشىن بىزدىكىنە كەلەتىن، ءسىز مۇنى بىلەسىز بە؟ وسىدان ەكى جىل بۇرىن قوشتاسقانىمىزدا، ول سەنى ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايمىن، ەكەۋمىز ماڭگىلىك شىن دوسپىز دەگەن ەدى! ال ءقازىر ماعان ماڭايلاۋعا قورقادى ءتىپتى، نەمەنە، مەن ونى جەپ قويام با؟ جانىما نەگە جاقىندامايدى سويلەسۋگە نەگە يمەندى؟ بىزدىكىنە نەگە كەلگىسى جوق. الدە ءسىز ونى جىبەرمەيسىز بە: ءبىراق، ءبىز بىلەمىز، ول بارعىسى كەلگەن جەرگە بارا بەرەدى عوي. ماعان ونى ۇيگە كەل دەپ شاقىرۋ رەتسىزدەۋ، ەگەر ۇمىتپاسا، ونىڭ ءوزى ءبىرىنشى بولىپ سويلەسۋى كەرەك ەمەس پە. جوق، ءقازىر ول باسىن قورعاۋدا! وعان مىنا شۇباتىلعان بىردەڭەنى نەسىنە كيگىزگەنسىز... جۇگىرگەندە اياعىنا وراتىلىپ قۇلايدى عوي...
سودان كەيىن Lise شىداماعاسىن بەتىن الاقانىمەن جابا قويىپ، يىعىن سەلكىلدەتە، دىبىس شىعارماپ، توقتاۋسىز، ۇزاق كۇلدى. قاريا ونى كۇلىمسىرەپ تۇرىپ تىڭداپ، مەيىرلەنە باتاسىن بەردى؛ قىز ءپىراداردىڭ قولىنان تاۋەپ ەتكەن سوڭ كەنەت كوزىنە اپارىپ جىلاپ جىبەرەدى:
— ءسىز مەنى سوگە كورمەڭىز، مەن اقىماقپىن، جوسىقسىزبىن، الەشانىڭ مەندەي كۇلەكەش قىزبەن بىرگە جۇرگىسى كەلمەيتىنى، بالكىم، دۇرىس، ءتىپتى وتە دۇرىس تا شىعار.
— مەن ونى قالاي دا جىبەرەيىن ءسىزدىڭ ۇيگە، — دەدى ءپىرادار.
V
سولاي بولدى، سولاي بولماق كەرەك!
ءپىراداردىڭ قۇجىرادان شىعىپ كەتكەنىنە جيىرما بەس مينۋتتاي ۋاقىت وتكەن. ساعات ون ەكى جارىمنان استى، ءبىراق ءبارى وسىندا دميتريي فەدوروۆيچكە بولا جينالسا دا، ول ءالى دە كەلمەگەن ەدى.
قاريا قايتىپ ورالعاندا مەيماندارى ءوزارا قىزۋ اڭگىمەلەسىپ وتىرعان؛ دميتريي فەدوروۆيچ ۇمىت بولعانداي ەدى. اڭگىمەگە بەلسەنە قاتىسىپ وتىرعان يۆان فەدوروۆيچ پەن ەكى يەروموناح. اراگىدىك دەلەبەسى قوزعاندا، ميۋسوۆ تا ارالاسىپ وتىرعان، ءبىراق ونىڭ بۇل ارەكەتى تاعى دا ءساتسىز بوپ شىققان؛ تەگىندە، وزگەلەرى مۇنى ەلەمەگەن سوزىنە جوندەپ جاۋاپ تا بەرمەگەن، سوسىن ونسىز دا ءىشىن كەرنەگەن اشۋ-ىزاسىن مۇنىڭ ءوزى ونان سايىن ورشىتە تۇسكەن بە قالاي. ماسەلە مىنادا بولاتىن — ول بۇدان بۇرىن دا يۆان فەدوروۆيچپەن بىرنەشە مارتە ءبىلىم سايىسىنا ءتۇسىپ كورگەن، سوندىقتان بۇعان مۇرىن شۇيىرىڭكىرەي قاراعانى قىتىعىنا تيەتىن: "وسىعان دەيىن، تىم بولماسا، ەۋروپاداعى وزىق دەگەننىڭ بارىنە لايىق بولىپ-اق كەلىپ ەك، مىنا جاڭا ۇرپاقتىڭ مۇلدە ەلەمەۋىن قايتەرسىڭ"، — دەپ ويلاعان ول ءوزى جونىندە. اۋزىمدى جاۋىپ، تىنىش وتىرامىن دەپ ۋادە بەرگەن فەدور پاۆلوۆيچ ءبىرازعا دەيىن شىنىندا دا ۇندەگەن جوق، الايدا ول، وزىمەن قاتار جايعاسقان پەتر الەكساندروۆيچتىڭ كۇيگەلەكتەنگەنىنە قىبى قانعانداي، مىسقىلداي كۇلىمسىرەي ونى باعىپ وتىردى. ودان قايتسە دە ءبىر قارىمىن قايتارۋدى كوپتەن بەرى اڭساعان ول وسى ءبىر ورايى كەلگەن ءساتتى پايدالانىپ قالماق. اقىرى شىداي المادى بىلەم، كورشىسىنىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيىپ، كۇبىرلەپ تاعى دا ءبىر قاعىتىپ ءوتتى:
— باعانا "سۇلۋ-سىپايى سۇيىسكەننەن" كەيىن نەگە كەتىپ قالمادىڭىز، مىنا ادەپسىز ادامداردىڭ اراسىندا نەسىنە وتىرسىز؟ ايتايىن با: ءسىز ءوزىڭىزدى ولەردەي كەمسىنىپ، قورلانعانداي سەزىندىڭىز دە، بۇلارعا ەسەمدى قالاي جىبەرمەكپىن دەپ پاراساتتىق تانىتپاققا بەكىندىڭىز. ەندى سول پاراساتىڭىزدى كورسەتىپ بولعانشا تىرپ ەتپەڭىز.
— تاعى دا باستادىڭىز با؟ وتىرمايمىن، ءقازىر كەتەمىن.
— بارىنەن كەيىن، ەڭ سوڭىنان كەتپەيسىز بە؟ — دەپ فەدور پاۆلوۆيچ تاعى ءبىر تۇيرەدى. ءدال وسى ساتتە ءپىرادار قۇجىراعا كىرىپ كەلگەن ەدى.
تالاس ءبىر ساتكە تىيىلا قالدى، ءبىراق ورنىنا بارىپ جايعاسىپ، وتىرعانداردى كوزبەن ءبىر شولىپ شىققان ءپىرادار اڭگىمەلەرىڭدى جالعاستىرا بەرىڭدەر دەگەندەي راي تانىتتى. ونىڭ مۇلدە قاجىپ، زورعا وتىرعانىن بەت الپەتىنىڭ ءاربىر قۇبىلىسىنان بىلە قوياتىن الەشا بىردەن سەزدى. سوڭعى كەزدە ول اۋرۋدان السىرەگەن سوڭ كەيدە تالىپ قالاتىن بولعان ەدى. وندايدىڭ الدىندا ول بوزارىپ كەتەتىن، ءقازىر دە ونىڭ بەتىنەن سونداي ءبىر قۋقىلدىق بايقالىپ، ەرىندەرى بوزارىپ بارا جاتتى. ايتسە دە، ول مىنا باس قوسىستى تاراتقىسى كەلمەگەن بولۋ كەرەك؛ بۇل جونىنەن ءوزىنىڭ ءبىر ماقساتى دا بار ما قالاي — ءبىراق ول قانداي ماقسات ەكەن؟ الەشا ءپىراداردان كوز المادى.
— مىنا كىسىنىڭ وتە قىزىقتى ماقالاسىن ءسوز ەتىپ وتىر ەدىك، — دەپ كىتاپحاناشى، يەروموناح يوسيف ءپىرادارعا يۆان فەدوروۆيچتى مەڭزەدى. — كوپ جاڭالىق ايتقان، الايدا، يدەياسى قايىرلى دا، قايىرسىز دا بولۋى مۇمكىن. شىركەۋلىك-قوعامدىق سوت جانە ونىڭ قۇقىسىنىڭ كەڭدىگى تۋرالى ماسەلە جونىندە كولەمدى كىتاپ جازعان ءبىر ءدىن قايراتكەرىنە وسى ماسەلە جايىندا جۋرنالداعى ماقالاسىمەن جاۋاپ بەرىپتى...
— وكىنىشكە وراي، ءسىزدىڭ ماقالاڭىزدى وقىماعان ەدىم، ءبىراق ول جايىندا ەستىگەنىم بار، — دەپ جاۋاپ قاتتى يۆان فەدوروۆيچكە زەرلەپ، قادالا قاراعان ءپىرادار.
— ول كىسىنىڭ پايىمى قىزىق، — دەدى ءسوزىن ودان ارى ساباقتاستىرعان كىتاپحاناشى يەروموناح، — ول شىركەۋلىك-قوعامدىق سوت تۋرالى ماسەلەدە شىركەۋدىڭ مەملەكەتتەن ءبولىنۋىن مۇلدە تەرىستەيتىنگە ۇقسايدى.
— قىزىق ەكەن بۇل، ايتسە دە، قاي ماعىنادا العاندا؟ — دەپ سۇرادى يۆان فەدوروۆيچتەن ءپىرادار.
اقىرى، ول قاريانىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەردى، ءبىراق الەشانىڭ كۇنى بۇرىن قاۋىپتەنگەنىندەي، كەكىرەيگەن جالعان ادەپتىلىكپەن ەمەس، قايتا تيتتەي دە العاۋسىز، تىم كىشىپەيىل، يباداتتى، ۇستامدى جاۋاپ بەردى.
— مەن مىنا قاعيداعا سۇيەنەمىن: شىركەۋ مەن مەملەكەتتىڭ جەكە بولەكتەرىن، ياكي ءمان-ماعىنالارىن، جەكە-جەكە العاندا بىر-بىرىمەن شاتاستىرۋشىلىق، ارينە، ماڭگى-باقي بولا بەرەدى جانە دە مۇنىڭ استە مۇمكىن ەمەستىگىنە، ونى قالىپتى جاعدايعا ءتۇسىرۋ بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى قانداي دا ءبىر ۇيلەسىمدى تۇرگە كەلتىرۋگە دە بولمايتىندىعىنا قاراماستان. بۇل ءاماندا وسىلاي بولا بەرمەك، ويتكەنى ءىستىڭ ءتۇپ نەگىزىندە جالعاندىق جاتىر. مىسالى، سوت ماسەلەسى سياقتى ماسەلەلەردە مەملەكەت پەن شىركەۋدىڭ اراسىندا تولىق جانە تازا ماعىناسىنداعى ىمىرالاسۋ، مەنىڭشە، مۇمكىن ەمەس. مەنىڭ قارسىلىق بىلدىرگەن پىكىرىمە الگى ءدىن قايراتكەرى مەملەكەتتە شىركەۋدىڭ الاتىن ورنى انىق ءارى ءدال بەلگىلەنگەن دەدى. ال مەن وعان شىركەۋ مەملەكەتتىڭ ءبىر پۇشپاعىنا عانا جايعاسۋعا ءتيىستى ەمەس، مۇنىڭ كەرىسىنشە، شىركەۋ بۇكىل مەملەكەتتى وزىنە تولىق قامتۋعا ءتيىس دەپ ونىمەن كەلىسپەدىم، ال ەگەر دە ءقازىر بۇل مۇمكىن بولماي وتىرسا، مۇنىڭ بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرى بار شىعار، ال شىنىندا بۇل ماسەلە حريستياندىق قوعامنىڭ بۇدان بىلايعى بۇكىل دامۋىنىڭ تىكەلەي جانە ەڭ باستى ماقساتى رەتىندە قويىلۋعا ءتيىس دەدىم ەڭ سوڭىندا.
— ابدەن دۇرىس ايتقانسىز! — دەدى سوزگە ساراڭ، وقىمىستى يەروموناح پايسيي ءپىراداردى نىعارلاي سويلەپ.
— بۇل ناعىز اسىرە مونتاندىق قوي! — دەگەندە سابىرسىزدىقتان ەكى اياعىن ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قايتا-قايتا اۋىستىرىپ سالعان ميۋسوۆتىڭ داۋسى ساڭق ەتتى.
— ءا، بىزدە ونداي تاۋ دا جوق قوي! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى يوسيف ءپىرادار؛ سودان كەيىن ول ءپىرادارعا قاراپ بىلاي دەدى: — ايتسەدە، ول وزىمەن ايتىسۋشىنىڭ مىناداي "نەگىزگى ءارى ەلەۋلى" قاعيدالارىنا جاۋاپ بەرگەن، مۇنى جادىڭىزعا ساقتاعانىڭىز ءجون. ءبىرىنشى: "بىردە-بىر قوعامدىق وداق وكىمەت بيلىگىن وزىنە يەمدەنە المايدى جانە قوجالىق ەتپەۋگە ءتيىس". ەكىنشى: "قىلمىستى ءىس جانە ازاماتتىق سوت جونىندەگى بيلىك شىركەۋدىڭ قولىندا بولماۋى كەرەك، ويتكەنى بۇل ءتاڭىرىنىڭ ءوزى بەلگىلەپ بەرگەن ءتارتىپ تۇرعىسىنان دا، ادامدارىن ءدىني ماقساتتاعى وداعى تۇرعىسىنان دا شىركەۋدىڭ تابيعاتىمەن سايكەس كەلمەيدى" جانە اقىر-سوڭىندا، ۇشىنشىدەن: "شىركەۋ دەگەنىمىز اقيرەتتىك الەم..."
— ءسوزدى بۇلايشا قۇبىلتۋ ءدىن جولىن قۋعان ادامعا مۇلدە لايىقسىز ەكەن!—دەپ شىدامى تاۋسىلعان پانسيي ءپىرادار ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — ءسىز سىناعان كىتاپتى مەن وقىعانمىن، — دەدى ول يۆان فەدوروۆيچكە، — سوندا ونىڭ "شىركەۋ دەگەنىمىز — اقيرەتتىك الەم" دەگەن سوزدەرىنە قايران قالعانمىن. ەگەر اقيرەتتىك الەم بولسا، وندا شىركەۋ جەر بەتىندە قالاي ءومىر سۇرمەك، بۇل استە مۇمكىن ەمەس قوي. قاسيەتتى ىنجىلدە "اقيرەتتىك" دەگەن ءسوز باسقا ماعىنادا ايتىلعان. ونداي سوزبەن ويناۋعا بولمايدى. پايعامبارىمىز ييسۋس حريستوس جەر بەتىندە شىركەۋدى ورنىقتىرۋ ءۇشىن كەلگەن. البەتتە، كوكتەگى الەم-جەردە ەمەس، كوكتە، ءبىراق، سول اقيرەتتىك الەمگە تەك جەردە ىرگەسى قالانىپ، ورنىقتىرىلعان شىركەۋ ارقىلى عانا كىرۋگە بولادى. سوندىقتان بۇل ماعىناداعى بۇرا سويلەۋشىلىك مۇلدە ءجونسىز جانە لايىقسىز ءىس. ال شىركەۋ بولسا ۇستەمدىك ەتۋگە ءتيىستى ەڭ شىنايى الەم، تۇپتەپ كەلگەندە ول بۇكىل جەر بەتىندە كۇمانسىز ۇستەم بولۋعا ءتيىس، — بۇعان بەرگەن ۋادەمىز بار...
ول ءوزىن-وزى تەجەگەندەي كەنەت تىنا قالدى. ونى ىلتيپاتپەن، زەر سالا تىڭداعان يۆان فەدوروۆيچ ءپىرادارعا قاراي، مەيلىنشە بايسالدى، ءبىراق بۇرىنعىسىنشا ىقىلاستى جانە جايدارى سويلەپ كەتتى.
— مەنىڭ ماقالامدا ايتىلعان بارلىق وي مىناۋ: باعزى زامانداردا، حريستيان ءدىنىنىڭ العاشقى ءۇش عاسىرىندا، حريستيان ءدىنى تەك شىركەۋدىڭ مىندەتىن اتقارعان، شىركەۋ عانا بولعان. ءريمنىڭ ماجۋسيلىك مەملەكەتى حريستيان ءدىنىن قابىلداۋعا تىلەك بىلدىرگەندە، مۇنىڭ اقىرى بىلاي بولىپ شىقتى: ول حريستيان دىنىنە كوشكەندە تەك شىركەۋدى وزىنە قوسىپ الۋمەن تىندى، ال ءوزى كوپ جاعىنان بۇرىنعىسىنشا ماجۋسيلىك مەملەكەت بولىپ قالا بەردى. شىنىندا دا، كۇمانسىز وسىلاي بولىپ شىعۋعا ءتيىستى ەدى. ءبىراق، مەملەكەت رەتىندە العاندا ريمدە وركەنيەتتەن، ماجۋسيلىك دانالىقتان، مىسالى، مەملەكەتتىڭ ماقساتتارى مەن نەگىزدەرى سياقتى كوپ نارسە وتە مول ساقتالىپ قالدى. ال حريستوس ورناتقان شىركەۋ مەملەكەتكە قوسىلعاننان كەيىن ءوزىنىڭ ءتۇپ نەگىزدەرىنەن، ءوزىنىڭ ىرگەتاسىنان، كۇمان جوق، ەشتەڭەنى جوعالتپايتىن ەدى؛ ول تەك قۇداي تاعالانىڭ ءوزى بەكەم العا قويىپ، كورسەتىپ بەرگەن ماقساتقا جەتۋدەن باسقا ەشتەڭەنى دە كوكسەي المادى، ول ماقسات — بۇكىل الەمدى، دەمەك، كۇللى ەجەلگى ماجۋسيلىك مەملەكەتتى شىركەۋدىڭ اياسىنا الۋ بولاتىن. سونىمەن (ياكي بولاشاق ماقساتىندا)، "كەز كەلگەن قوعامدىق وداق" رەتىندە، نەمەسە "ادامداردىڭ ءدىني ماقساتتاعى وداعى" (مەن سىناعان اۆتوردىڭ شىركەۋ تۋرالى ايتقانىنداي) رەتىندە دە شىركەۋ مەملەكەتتەن وزىنە بەلگىلى ءبىر ورىن ىزدەمەۋگە ءتيىس، قايتا مۇنىڭ كەرىسىنشە، جەر بەتىندەگى مەملەكەتتىڭ ءبارى دە تۇپتەپ كەلگەندە تولىعىمەن شىركەۋدىڭ اياسىنا كىرىپ، تەك شىركەۋ عانا بولۋعا، ءدىني ماقساتتان وزگەنىڭ ءبارىن ىسىرىپ تاستاۋعا ءتيىس. ايتسە دە، بۇل مەملەكەتتىڭ بەدەلىن ەشبىر تۇسىرمەك ەمەس، ۇلى مەملەكەت رەتىندە ونىڭ ابىرويىن دا توكپەيدى، مەملەكەتتىڭ داڭقىن دا، ونىڭ امىرلەرىنىڭ داڭقىن دا اياققا باسپايدى، قايتا ونى جالعاندىقتا ماجۋسيلىكتەن ارىلماعان قاتە جولدان ماڭگىلىك ماقساتقا جەتكىزەتىن بىردەن-بىر دۇرىس، اقيقات جولعا تۇسىرەدى. مىنە، سوندىقتان دا "شىركەۋلىك-قوعامدىق سوتتىڭ نەگىزدەرى" تۋرالى كىتاپتىڭ اۆتورى، ەگەر ول وسى نەگىزدەردى ىزدەگەندە جانە بىزگە ۇسىنعاندا وعان قازىرگى كۇناھار، ءارى-سارى زامانىمىزدا ازىرشە قاجەت بولىپ وتىرعان ىمىراشىلدىق رەتىندە عانا قاراسا، وندا دۇرىس پايىمداعان بولىپ شىعار ەدى. ءبىراق كىتاپتىڭ اۆتورى وسى نەگىزدەردى اتاۋعا سول عانا يشارا بىلدىرسە، ۇسىنعالى وتىرعان نەگىزدەردى، ونىڭ ءبىرازىن جاڭا يوسيف ءپىرادار اتاپ ءوتتى، مىزعىماس، ستيحيالىق جانە ماڭگىلىك نەگىزدەر ەكەنىن ايتۋعا ەمەۋرىن بىلدىرسە-اق بولعانى، وندا ول شىركەۋگە قارسى، ونىڭ ماڭگىلىك مىزعىماس، قاسيەتتى مىندەتىنە قارسى شىعادى. مەنىڭ بۇكىل ماقالام، ونىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىنە وسى.
— ياكي ەكى سوزبەن ايتقاندا، — دەدى تاعى دا پانسيي ءپىرادار ءاربىر ءسوزىن نىعارلاي ءتۇسىپ، — ءبىزدىڭ ون توعىزىنشى عاسىردا مەيلىنشە ايقىندالىپ وتىرعان كەيبىر تەوريالار بويىنشا، شىركەۋ بىرتىندەپ مەملەكەتكە اينالۋعا ءتيىس ەكەن عوي، كەيىننەن عىلىمعا، زامانا رۋحىمەن وركەنيەتكە ورىن بەرىپ، ءوزى مەملەكەت ىشىندە ءسىڭىپ كەتۋ ءۇشىن، بىلايشا ايتقاندا، شىركەۋدىڭ تومەنگى تۇرىنەن جوعارعى تۇرىنە اينالۋعا ءتيىس قوي. ەگەر بۇعان كونبەي قارسىلىق بىلدىرسە، وندا مەملەكەت تە وعان ءبىر پۇشپاقتان عانا، — وندا دا باقىلاۋ قويىلىپ، — ورىن بەرىلەدى ەكەن عوي، — قازىرگى ۋاقىتتا ەۋروپادا بارلىق جەردە وسىلاي بولىپ جاتقان جوق پا. ال ورىستاردىڭ ۇعىمىنشا جانە بۇعان سەنىپ ءۇمىت قىلۋىنشا، شىركەۋ ءوزىنىڭ تومەنگى تۇرىنەن جوعارعى تۇرىنە، ياكي مەملەكەتكە اينالماۋعا ءتيىس، قايتا مۇنىڭ كەرىسىنشە، ياكي مەملەكەتتىڭ ءوزى تۇپتەپ كەلگەندە، باسقا ەشتەڭە دە ەمەس، تەك قانا شىركەۋ بولىپ شىعۋعا ءتيىس. سولاي بولادى، سولاي بولماق كەرەك!
— شىنىمدى ايتسام، ءسىز مەنى ءتىپتى ءبىراز كوڭىلدەندىرىپ تاستادىڭىز، — دەپ تاعى دا ءبىر اياعىن ەكىنشى اياعىنىڭ ۇستىنە سالعان ميۋسوۆ مىرس ەتتى. — مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، سوندا مۇنىڭ ءوزى الىستان مۇنارتقان، قاشان ورىندالارى بيماعلۇم ءبىر بۇلىڭعىر مۇراتتىڭ ىسكە اسۋى بولماق قوي. قالاي دەسەك تە ءبارىبىر. سوعىس دەگەن بالە جوعالاتىن، ديپلوماتتار، بانكتەر جانە تاعى باسقالارى بولمايتىن ءتاتتى قيال بۇل ارى-بەرىدەن سوڭ سوسياليزم ءتارىزدى بىردەڭە. ايتپەگەندە، مەن ءتىپتى بۇنىڭ ءبارى شىن بولار، ەندى شىركەۋ، مىسالى، قىلمىستىلاردى سوتتايتىن شىعار، دۇرە سوعۋعا، كاتورگاعا ايداۋعا كەسىك ايتار، ءسىرا، ءولىم جازاسىنا دا ۇكىم شىعارا باستار دەپ ويلاپ قالىپ ەدىم.
— ەگەر ءتىپتى ءقازىردىڭ وزىندە تەك شىركەۋلىك-قوعامدىق سوت قانا بولسا دا مەيلى، وندا شىركەۋ ءتىپتى ءقازىر دە كاتورگاعا ايداتپاس ەدى نەمەسە دارعا اسۋعا كەسپەس ەدى. وندا قىلمىستىڭ ءوزى جانە وعان كوزقاراس كۇمانسىز وزگەرۋگە ءتيىستى بولار ەدى، ارينە، كەنەتتەن جانە ءدال بۇگىن تاڭدا ەمەس، بىرتىندەپ، دەگەنمەن، تاياۋ ۋاقىتتا... — دەدى يۆان فەدوروۆيچ كىرپىك قاقپاعان بايسالدى ۇنمەن.
— ءسىز شىن ايتاسىز با؟ — دەپ ميۋسوۆ وعان قادالا قارادى.
— ەگەر بارلىق بيلىك شىركەۋگە تيسە، وندا شىركەۋ قىلمىس جاساعان، دىنگە مويىن ۇسىنباعان قاسكويدى قارعىس ايتىپ الاستار ەدى ارامىزدان، ءبىراق ادامنىڭ باسىن شاپقىزباس ەدى،— دەدى ءسوزىن ساباقتاپ تۇسكەن يۆان فەدوروۆيچ. — ءسىز ايتىڭىزشى ماعان، سوندا الاستالعان كىسى قايدا كەتپەك؟ وندا ول، جۇمىر باستى پەندە بىتكەننەن عانا بەزىپ كەتپەي، ءتىپتى حريستوستىڭ وزىنەن دە بەزىنبەي مە. قىلمىس جاساعاندا ول ادامدارعا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە حريستوستىڭ شىركەۋىنە دە قارسى شىعادى عوي. جاريا ەتىلمەيدى دەمەسەڭ، بۇل شىن ماعىناسىندا ءقازىر دە سولاي، ارينە، سول سەبەپتى قازىرگى قىلمىسكەردىڭ اقتاۋعا تىرىسۋشىلىعى تىم ءجيى كەزدەسەدى: "ۇرلىق قىلعانىم راس، ءبىراق شىركەۋگە قارسىلىعىم جوق. حريستوسقا دۇشپان ەمەسپىن" — قازىرگى قىلمىسكەر ەكىنىڭ بىرىندە وسىلاي دەيدى؛ ال شىركەۋ مەملەكەتتىڭ ورنىن باسقان كۇندە قىلمىسكەرلەردىڭ بۇلاي دەۋى قيىندار ەدى، وندا ول: "بارلىعى دا قاتەلەسەدى، بارلىعى دا جاندارىن باققان شىركەۋ بىتكەندى جالعاندىق جايلاعان، كىسى ءولتىرۋى دە، ۇرلىق قىلعان دا جالعىز ءوزىم، — ادىلەتتى حريستيان شىركەۋى" — دەپ جەر بەتىندەگى بۇكىل شىركەۋدى مانسۇقتاماسا، استە ولاي دەي الماس ەدى. وزىڭە ءوزىڭ بۇلاي دەۋ وتە قيىن، ول ءۇشىن قاجەتتى جاعداي ونشا ءجيى كەزدەسە بەرمەيدى. ەندى، ەكىنشى جاعىنان، قىلمىسقا شىركەۋدىڭ ءوز كوزقاراسىن الىپ قاراڭىز: ول ماجۋسيلىكپەن تولىق ارىلماعان قازىرگى قالپىنان وزگەرۋگە ءتيىستى ەمەس پە، قوعامدى امان ساقتاۋ ءۇشىن، ءقازىر ىستەلىپ جاتقانداي، قاعىنعان مۇشەنى جاي سىلىپ تاستاۋدان ادامدى قايتا جاڭعىرتۋ تۋرالى، ونى قايتا ءتىرىلتۋ، ونى قۇتقارۋ تۋرالى يدەياعا جالعان تۇردە ەمەس، تولىق اينالۋعا ءتيىستى ەمەس پە...
— ياكي بۇل قالاي؟ مەن تاعى دا تۇككە تۇسىنبەيمىن، تاعى دا ءبىر قيال، — دەدى ميۋسوۆ، ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. — بۇلىڭعىر بىردەڭە، ءتۇسىنۋ قيىن. الاستالعانى قالاي، ول نەعىلعان الاستاۋ؟ يۆان فەدوروۆيچ، مەن ءسىزدى ازىلدەپ وتىر ما دەپ ءشۇبالانا باستادىم.
— شىندىعىندا، ءقازىر دە سولاي ەمەس پە، — ءپىرادار سوزگە ارالاسقاندا وتىرعانداردىڭ ءبارى وعان قادالا قاراپ قالدى، — ەگەر دە ءقازىر حريستوستىڭ شىركەۋى بولماسا، وندا قىلمىسكەر جاۋىزدىق جاساعاندا مۇلدە بوي بەرمەي كەتەر ەدى، كەيىننەن ول جازالانباس تا ەدى، ياكي جاڭاعى ايتىلعانداي، باس شاباتىن جاي جازا ەمەس، — بۇل جازا كوپ رەتتە تەك جانىڭدى تۇرشىكتىرەدى، — بىردەن-بىر شىنايى، بىردەن-بىر قورقىنىشتى جانە ءوزىنىڭ ار-وجدانىمەن اتقىزعان سوڭ تىنىشتاندىراتىن ناعىز شىن جازا دا بولماس ەدى.
— ايتىڭىزشى، سوندا بۇل قالاي ءوزى؟ — دەپ سۇرادى ميۋسوۆ جۇلىپ العانداي.
— ول بىلاي، — دەپ باستادى ءپىرادار. — سۇمەڭدەتىپ جۇمىسقا سالۋ، باس سالىپ ۇرىپ-سوعۋ ەشكىمدى تۇزەتپەيدى، ەڭ جامانى، ودان ەشبىر قىلمىسكەر قورىقپايدى، ءسويتىپ قىلمىستىڭ سانى ازايماعانى بىلاي تۇرسىن، قايتا ۋاقىت وتكەن سايىن كوبەيە بەرەدى. سىزدەر مەنىڭ بۇل ايتقانىممەن كەلىسەتىن شىعارسىزدار. سونىمەن، قوعام مۇلدە قورعاۋسىز قالادى، ويتكەنى قىساس مۇشەسىنىڭ باسى شابىلعانمەن نەمەسە ول يت ولگەن ءبىر قيانعا ايدالعانمەن، ونىڭ ورنىن سول ساتتە ەكىنشى كىلمىسكەر، بالكىم، ءتىپتى ەكى قىلمىسكەر باسادى. ەگەر ءتىپتى ءبىزدىڭ قازىرگى زامانىمىزدا دا قوعامدى قورعاپ، قىلمىسكەردى تۇزەيتىن، ءتىپتى ونى مۇلدە باسقا كىسى ەتىپ شىعاراتىن بىردەڭە بار بولسا، ول تاعى دا سول — ار-وجدانمەن مويىنداتۋ ارقىلى تۇزەيتىن حريستوستىڭ زاڭى عانا. ءوزىنىڭ كىناسىن پايعامباردىڭ ۇمبەتى، ياكي شىركەۋدىڭ پەرزەنتى رەتىندە مويىنداعان ادام عانا قوعام الدىنداعى، ياكي شىركەۋ الدىنداعى كىناسىن شىن مويىنداماق. ەندەشە، قازىرگى قىلمىسكەر ءوزىنىڭ كىناسىن مەملەكەت الدىندا ەمەس، تەك شىركەۋ الدىندا عانا مويىنداماق. ال ەگەر دە قوعامنىڭ سوتى شىركەۋدىڭ سوتى بولسا، وندا ول الاستاۋدان كىمدى قايىرىپ الىپ، قايتادان پەندەلەرىنىڭ قاتارىنا قوسۋدى بىلەر ەدى. ەشقانداي پارمەندى سوتى بولماعاسىن جانە تەك ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان ايىپتاۋدان وزگەگە شاماسى كەلمەگەسىن قىلمىسكەردى پارمەندى جازالاۋدان ءقازىر شىركەۋدىڭ ءوزى قاشىقتاپ بارادى. شىركەۋ قىلمىسكەردى وزىنەن الاستامايدى، ونى ءوزىنىڭ اكەلىك عيبراتىمەن عانا تۇزەۋگە تىرىسادى. ول ول ما، قىلمىسكەرمەن ءتىپتى حريستياندىق شىركەۋدەگى بارلىق قارىم-قاتىناس ساقتاۋعا تىرىسادى: ونى شىركەۋدەگى نامازعا كىرگىزەدى، قاسيەتتى دامگە جىبەرەدى، وعان ساداقا بەرەدى، ءسويتىپ وعان ايىپكەردەن گورى قولعا تۇسكەن تۇتقىنشا قارايدى. 0، ءتاڭىرىم! ازاماتتىق زاڭنىڭ قىلمىسكەردى مانسۇقتاپ، ونى وزگەلەردەن الاستايتىنى سياقتى، ەگەر حريستيان قاۋىمى دا، ياكي شىركەۋ دە ونى تاپ سولاي مانسۇقتاسا نە بولار ەدى؟ ەگەر دە مەملەكەتتىك زاڭ جازالاعاننان كەيىن ءار رەتىندە شىركەۋ دە ىلە-شالا ونى وزىنەن الاستاسا، مۇنىڭ اقىرى نەمەن بىتەر ەدى؟ ءبىزدىڭ ورىس قىلمىسكەرىنە بۇدان ارتىق ومىردەن كۇدەر ءۇزىپ تورىعۋشىلىق بولۋى مۇمكىن دە ەمەس، ويتكەنى ولار ءدىنشىل. ايتسە دە، كىم بىلەدى: بالكىم، وندا ءبىر سۇمدىق جاعدايعا تاپ بولار ما ەك قايتەر ەك — قىلمىسكەردىڭ جۇرەگىندە، بالكىم، قۇدايعا دەگەن سەنىم ءبىرجولا ءسونىپ بىتەر مە ەدى، وندا ءبىز قايتەر ەدىك؟ ءبىراق، قاتال جازالاۋدان، مەيىرىمدى، سۇيىكتى انا سياقتى، شىركەۋدىڭ ءوزى تارتىنادى، ويتكەنى، كىنالى ادامدى مەملەكەتتىك سوت ونسىز دا تىم اۋىر جازالايدى، ەندى وعان تىم بولماسا وزگە بىرەۋدىڭ جانى اشۋى كەرەك قوي. ونىڭ بۇل تارتىنۋىنىڭ باستى سەبەبى شىركەۋ سوتى — اقيقاتشىلدىق دارىعان بىردەن-بىر سوت، سوندىقتان ول ەشقانداي باسقا سوتپەن ءوزىنىڭ ءمانى مەن ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان ۇيلەسە المايدى، ءتىپتى ۋاقىتشا دا ەشبىر ىمىرالاسا المايدى. بۇل ارادا ماملە مۇمكىن ەمەس. شەت ەلدە قىلمىسكەر ايىبىن سيرەك مويىندايدى دەسەدى، ويتكەنى وسى زامانعى ەڭ جاڭا ىلىمدەر قىلمىسكەردىڭ زەردەسىنە ونىڭ ىستەگەن قىلمىسى — قىلمىس ەمەس، تەك ونى ادىلەتسىز ەزۋشى كۇشكە قارسىلىق ءبىلدىرۋ عانا دەگەن ويدى قۇياتىن كورىنەدى. قوعام قىلمىسكەردى الاستاعاندا. ونى تەك زورلىقپەن الاستايدى، ونىڭ ۇستىنە جەك كورىپ الاستايدى (ەۋروپادا ولار وزدەرى جايىندا تىم بولماسا وسىلاي دەپ باياندايدى)، الاستاعان سوڭ ءوزىنىڭ بۇرىنعى تۋىسىنىڭ تاعدىرى وعان ءبارىبىر، ول ونى مۇلدە ۇمىتادى. سونىمەن، مۇنىڭ بارلىعى شىركەۋ تاراپىنان تيتتەي دە وكىنىشسىز بولىپ جاتادى، ويتكەنى كوپ رەتتە ول جاقتا ءقازىر شىن مانىندە شىركەۋ دەگەن اتىمەن جوق، تەك شىركەۋشىلەر مەن شىركەۋلەردىڭ عاجاپ عيماراتتارى عانا قالعان، ال شىركەۋ دەگەن نارسە ول جاقتا شىركەۋ رەتىندەگى تومەنگى تۇردە مەملەكەت رەتىندەگى جوعارعى تۇرگە كوشىپ، سوعان ءبىرجولا ءسىڭىپ كەتۋگە تىرىسىپ جاتقانىنا قاي زامان. كەم دەگەندە ليۋتەرشىل ەلدەردە وسىلاي بولسا كەرەك. ال ريمدە شىركەۋدىڭ ورنىنا مەملەكەتتىڭ مەرەيى ۇستەم بولعانىنا مىنە مىڭ جىل. سوندىقتان دا قىلمىسكەر ءوزىن ەندىگى جەردە شىركەۋدىڭ مۇشەسىمىن دەپ سانامايدى، ودان الاستالعان سوڭ باز كەشىپ جۇرەدى. ال ەگەر قوعامعا ورالسا، كەيدە ونىڭ بويىندا وشپەندىلىكتىڭ قوزدايتىنى سونشا، ول ەندى ونى قوعامنىڭ ءوزى الاستاعانداي سەزىنەدى. مۇنىڭ اقىرى نەمەن تىناتىنىن وزدەرىڭىز ويلاي بەرىڭىزدەر. كوپ رەتتە بىزدە دە سولاي بولىپ جاتاتىن ءتارىزدى، ءبىراق بىزدە ءىستىڭ ءمانى مىنادا: بىزدە بەلگىلەنگەن سوتتاردان باسقا، بۇلاردان تىسقارى، شىركەۋ بار تاعى دا، ول قىلمىسكەردى ءالى دە بولسا وزىنە قىمبات، سۇيىكتى پەرزەنتى ساناپ، ونىمەن قارىم-قاتىناسىن ەش ۋاقىتتا ۇزبەيدى؛ مۇنىڭ سىرتىندا تىم قۇرىعاندا ويىمىزدا بولسا دا شىركەۋ سوتى بار سەكىلدى جانە ول ساقتالىپ وتىرعان ءتارىزدى، ازىرشە پارمەندى قىزمەت ەتپەگەنمەن، ول كەلەشەك ءۇشىن بولسا دا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى، ونى ءتىپتى قىلمىسكەردىڭ ءوزى دە ىشكى تۇيسىگىمەن كۇمانسىز مويىندايدى. وسىندا ىلكىدە ايتىلعان مىنا ءسوز دە ادىلەتتى: ەگەر شىنىندا دا شىركەۋ سوتىنا تورەلىك تيسە جانە ول سوت ءوزىنىڭ كۇشىن بارىنشا تولىق كورسەتەتىن بولسا، ياكي بۇكىل قوعام تۇگەلدەي شىركەۋگە جۇگىنسە، وندا شىركەۋ سوتى قىلمىسكەردىڭ تۇزەلۋىنە قازىرگىدەن الدەقايدا كۇشتى اسەرىن تيگىزىپ قانا قويماس ەدى، سونىمەن بىرگە، بالكىم، قىلمىستىڭ ءوزى دە الدەقايدا كوپ ازايار ما ەدى، قايتەر ەدى. ونىڭ ۇستىنە شىركەۋ دە، كۇمان جوق، بولاشاق قىلمىسكەردىڭ پيعىلىن تۇسىنەر ەدى، ال كەلەشەكتە قىلمىس كوپ رەتتە قازىرگىسىنەن مۇلدە وزگەشە بولار ەدى، ءسويتىپ ول الاستالعاندى ءوزىنىڭ اياسىنا قايتارىپ الار ەدى، قىلمىستىڭ الدىن الىپ، ازعاندارى ادالدىق جولىنا قايتارار ەدى. راس، — دەدى سونان سوڭ ءپىرادار ميىعىنان كۇلىپ، — ءقازىر حريستياندىق قوعامنىڭ ءوزى بۇعان ءالى دايىن ەمەس، ول تەك جەتى تاقۋانىڭ يىعىنا سۇيەنىپ تۇر؛ ءبىراق شىركەۋ جۇتاماق ەمەس، سول سەبەپتى ول، قالاي دەگەنمەن، ماجۋسيلىك وداق ءتارىزدى قوعامنان مەرەيى ۇستەم بولعان، ءبىرتۇتاس الەمدىك شىركەۋگە تولىق اينالاتىن ءساتىن بەكەم كۇتىپ وتىر. بۇل سولاي بولماق، ايتەۋىر ءبىر زامانداردا وسىلاي بولماق، ويتكەنى ءتاڭىرىم تەك وسىلاي بولماققا جازعان! ەندەشە، ول زامان قاشان تۋادى دەپ باس قاتىرۋ لاپىقسىز، نەگە دەسەڭىز بارلىعى ءبىر قۇدايدىڭ دانالىعىندا، حاق تاعالانىڭ كورەگەندىگى مەن سۇيىسپەنشىلىگىندە. باسى جۇمىر پەندەسىنىڭ ەسەبىنشە ءالى تىم الىستا كورىنەتىن نارسە جاساعان يەمنىڭ جازۋىمەن، بالكىم، ءتىپتى ەندى-ەندى كورىنگەلى، ءتىپتى ەسىك قاعىپ تۇرۋى دا مۇمكىن. بۇل وسىلاي بولادى، بولماي قالماق ەمەس.
— بولادى، بولادى! — دەپ ماقۇلداي جونەلدى قوشەمەتتەي سويلەگەن پانسيي ءپىرادار بايسالدى ۇنمەن.
— تاڭىم بار، مىنە، قىزىق! — دەدى ميۋسوۆ ىشتەن تىنعان ىزالى ۇنمەن، ءبىراق ول قىزبالانعان جوق.
— ءسىزدى سونشاما تاڭعالدىرعان نە بولدى ەكەن؟ — دەپ يوسيف ءپىرادار ەپتەپ قانا ءسوز تارتىپ كوردى.
— جەر بەتىندە مەملەكەت دەگەن جويىلادى ەكەن، ال شىركەۋ بولسا مەملەكەت دارەجەسىنە كوتەرىلەدى ەكەن! سوندا نە بولعانى بۇل؟ مىناۋ جاي اسىرەمونتاندىق ەمەس، اسىرەمونتاندىقتىڭ كوكەسى عوي! بۇل پاپا گريگوريي جەتىنشىنىڭ دە كوزىنە ەلەستەمەگەن شىعار!
— ءسىز مۇلدە تەرىس تۇسىنگەنسىز! — دەدى پانسيي ءپىرادار سالماقتى ۇنمەن، — شىركەۋ ەش ۋاقىتتا مەملەكەتكە اينالدىرىلمايدى، مۇنى ۇعىپ الىڭىز. بۇل ايتقانىڭىز — ريم جانە سونىڭ كوكەيىن تەسكەن ارمانى. بۇل سايتاننىڭ ءۇشىنشى ازعىرۋى! كەرىسىنشە، مەملەكەت شىركەۋگە اينالادى، شىركەۋ دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلىپ، بۇكىل جەر ءجۇزىنىڭ شىركەۋىنە اينالادى ال بۇل اسىرەمونتاندىققا دا، ريمگە دە، ءسىزدىڭ پايىمداۋىڭىزعا دا قاراما-قارسى نارسە جانە مۇنىڭ ءوزى پراۆوسلاۆيەنىڭ ءفاني دۇنيەدە اتقاراتىن ۇلى مىندەتى عانا. مۇنداي جۇلدىز شىعىستان نۇرىن توكپەك.
ميۋسوۆ سەستەنىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. بۇكىل پىشىنىنەن الا بوتەن ماڭعازسۋ سەزىلەدى. ءبىر كەزدە ونىڭ ەزۋىنەن تاكاپپارسىپ كەشىرگەن كۇلكى تابى بايقالادى. وسىنىڭ ءبارىن كوزبەن باعىپ تۇرعان الەشانىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ بارادى. مىنا اڭگىمە ونىڭ جان دۇنيەسىن قاتتى تەبىرەنتتى. الدەقالاي راكيتينگە كوزى ءتۇسىپ ەدى، ول كوزىن تومەن سالعانمەن قۇلاق تۇرە تىڭداپ جانە زەرلەي قاراپ بوساعا جاقتاعى ءباز-باياعى ورنىندا قيمىلسىز تۇر ەكەن. ءبىراق ونىڭ جۇزىندەگى الاۋلاعان قىزىل شىرايدان راكيتين دە مۇنىڭ وزىنەن كەم قوبالجىماعانىن اڭعارعان؛ ونىڭ نەلىكتەن تولقيتىنىن الەشا بىلەتىن ەدى.
— مىرزالار، رۇقسات بولسا، مەن سىزدەرگە ءقازىر ءبىر كىشكەنتاي انەكدوت ايتىپ بەرەيىن، — دەدى كەنەت ميۋسوۆ سالماقتى، ەرەكشە نىعىزسىعان پىشىنمەن. — بۇل وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن پاريجدە بولعان ەدى: جەلتوقسان توڭكەرىسىنەن كەيىن كەپ كەشىكپەي، ءبىر كۇنى كەرەمەت تاكاپپار، ول كەزدە ءالى ءىس باسىنداعى ءبىر تانىسىما سالەمدەسۋگە بارعانىمدا، ونىڭ ۇيىنەن وتە-موتە تاڭعالارلىق ءبىر مىرزانى كەزدەستىردىم. ول جاي تىڭشىدان گورى ساياسي تىڭشىلاردىڭ ۇلكەن توبىنىڭ باسشىسىنا، وزىنشە اجەپتەۋىر ىقپالدى قىزمەتتەگى كىسىگە كوبىرەك ۇقساس كورىندى. سونسوڭ، وسى قولايلى ءساتتى پايدالانىپ ونىمەن سويلەسە كەتتىم، ويىم — نەعىلعان جان ەكەنىن ءبىلىپ الۋ؛ ءوزى كىسى رەتىندە ەمەس، ال باستىعىنا بەلگىلى جايتتاردى حابارلاۋعا كەلگەن باعىنىشتى شەنەۋنىك بولعاسىن قابىلدانىپ وتىرعاندىقتان جانە باستىعىنىڭ مەنى قالاي قابىلداعانىن كورگەن سوڭ، مەنىمەن ءبىرشاما اشىلا سويلەستى، — البەتتە، بەلگىلى ءبىر مولشەردە عانا، ياكي العاۋسىزدىعىنان گورى سىپايىگەرشىلىگى باسىمداۋ بولدى، مۇنداي سىپايىگەرشىلىك تەك فرانسۋزدارعا عانا ءتان، ونىڭ ۇستىنە مەنى شەتەلدىك بىرەۋ دەپ ەسەپتەدى عوي دەيمىن. ءبىراق مەن ونى قاپىسىز ۇقتىم. ول كەزدە قۋعىندالىپ جۇرگەن سوسياليست-ريەۆوليۋسيونەرلەر تۋرالى اڭگىمە بولعان ەدى. اڭگىمەنىڭ باستى ءمانىن باجايلاپ جاتپاي-اق، سول مىرزاسىماقتىڭ اۋزىنان ابايسىزدا شىعىپ كەتكەن مىنا ءبىر اسا قىزىق جايتتى عانا ايتايىن سىزدەرگە: "ءبىز، — دەدى ول، — شىندىعىندا بۇل سوسياليستەردىڭ بارىنەن — انارحيستەردەن، قۇدايسىزدار مەن ريەۆوليۋسيونەرلەردەن — ونشاما قورىقپايمىز دا؛ ءبىز ولاردىڭ باسقان ءىزىن اڭدىپ وتىرامىز، قايدا باراتىندارى بەس ساۋساقتاي بەلگىلى. الايدا ولاردىڭ اراسىندا، از بولسا دا، بىرنەشە ەرەكشە ادام بار: ولار قۇدايعا سەنەدى جانە ناعىز حريستياندار، ءبىراق، سولاي بولا تۇرا، سوسياليستەر. ءبىز، مىنە وسىلاردان كوبىرەك سەسكەنەمىز، بۇلار وتە ءقاۋىپتى! قۇدايسىز سوسياليستەن گورى حريستيان سوسياليست قورقىنىشتىراق". وسى سوزدەرگە مەن سوندا قايران قالىپ ەدىم، ەندى مىنە، مىرزالار، سىزدەردىڭ ارالارىندا وتىرعان كەزدە الدەقالاي ەسىمە تۇسكەنى...
— ياكي ءسىز ولاردى بىزگە اكەپ تەلىپ، ءبارىمىزدى سوسياليست سانايسىز عوي؟ — دەپ پانسيي ءپىرادار ەشبىر كولتەكسىز، توق ەتەرىنە ءبىر-اق كوشتى. الايدا، پەتر الەكساندروۆيچ بۇل سۇراققا نە دەپ جاۋاپ قايىرۋدى ويلاستىرعانشا كەنەت ەسىك اشىلىپ، وسىنشاما كوپ كەشىككەن دميتريي فەدوروۆيچ كىرىپ كەلدى. بۇلار ونى كۇتە-كۇتە قاجىعان-دى، ەندى ونىڭ ويدا جوقتا جەتىپ كەلۋى العاشقى ساتتە وتىرعانداردى ءتىپتى ءبىرشاما تاڭىرقاتىپ تا تاستادى.
VI
مۇنداي ادام نە ءۇشىن جەر باسىپ ءجۇر ەكەن!
دميتريي فەدوروۆيچ جيىرمانىڭ سەگىزىنە كەلگەن، ورتا بويلى، اجارلى جىگىت بولاتىن، الايدا ول ءوزىنىڭ شىن جاسىنان الدەقايدا ەرەسەكتەۋ كورىنەتىن. دەنە بىتىمىنەن اجەپتاۋىر اۋلەتتىلىك سەزىلەتىن، سولاي بولا تۇرسا دا، ونىڭ بەت-جۇزىنەن نەندەي ءبىر ىشكى دەرتتىڭ تابى بىلىنەتىن سەكىلدى ەدى. جاق ەتى سۋالعان، جاداۋ ءجۇزى سىرقات ادامنىڭ بەتىنشە ءبىر ءتۇرلى سارعىش تارتىپ كەتكەن-دى. تاسىرايعان ۇلكەندەۋ قوڭىر كوزدەرى تەسىرەيە قارايدى، ءبىراق، ءبىر ءتۇرلى تۇنجىرلاۋ. ءتىپتى ابىرجىپ، كۇيىپ-پىسكەندە دە جانارى ىشكى كوڭىل-كۇيىنىڭ ىرقىنا كونبەي، كەيدە سول ساتكە مۇلدە ۇيلەسپەيتىن وزگە بىردەڭەنى بىلدىرەتىن سەكىلدى ەدى. ونىمەن سويلەسكەندەر كەيدە: "ونىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن اڭعارۋ قيىن"، — دەسەتىن. دميتريي فەدوروۆيچتىڭ جانارىنان جابىرقاۋ مەن مۇڭدى بايقاعاندار ونىڭ ناق سولاي تۇنجىراي قاراعان كەزدە باسىنا نەندەي ءبىر كوڭىلدى، ويناقى وي كەلگەندەي، كەنەت ساقىلداپ كۇلەتىنىنە تاڭ-تاماشا بولاتىن. ايتسە دە، ونىڭ اجارىنىڭ قازىرگى ءسال سولعىندىعىنىڭ ءبىر سەبەبى بار-دى: ونىڭ اسىرەسە سوڭعى كەزدە تىم مازاسىز، "دۋماندى" تىرشىلىكتىڭ ىردۋ-دىردۋىنا كوبىرەك بەرىلىپ كەتكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن نەمەسە ەستىگەن، ونىڭ ۇستىنە الاشاق اقشاسىن داۋلاپ، قانداي ۇرىس-كەرىسكە ءتۇسىپ جۇرگەنى دە بارشاعا ءمالىم-دى. شاھاردا بۇل جايىندا بىرنەشە انەكدوت تاراعان. راس، ول جاراتىلىسىنان وسىنداي اشۋشاڭ ەدى، ال ەگەر ءبىتىستىرۋشى سۋديامىز سەمەن يۆانوۆيچ كاچالنيكوۆتىڭ ءبىر جينالىستا وعان بەرگەن سيپاتتاماسىنا جۇگىنسەك، ول "ۇشقالاق ويلايتىن ءدالدىر" بولاتىن. ول نازىك تالعاممەن، ءساندى كيىنىپتى، سۇرتۇگىنىڭ تۇيمەلەرى سالۋلى، بەس ساۋساق قارا بيالاي كيگەن، قوقيعان قالپاعىن قولىنا ۇستاعان. اسكەري قىزمەتتەن جۋىردا عانا كەتكەندىكتەن، ول مۇرت قويىپ، ساقالىن قىرىپ جۇرەتىن. قىسقا عىپ قىرقىلعان قوڭىر سارى شاشى سامايدان ماڭدايعا قاراي ءبىر ءتۇرلى قىزىق قايىرىلعان. اياعىن دىكىلدەتە باسىپ، اسكەردەگىشە كەڭ ادىمدايدى. ول بوساعادا ءسال كىدىرىپ، ءبارىن ءبىر شولعان سوڭ، مىنا قاريا بولار دەپ تۋرا ءپىراداردىڭ الدىنا باردى. قولىن جەرگە جەتكىزە ءيىلىپ تاعزىم ەتىپ، ونىڭ ءپاتيقاسىن سۇرادى. ءپىرادار ورنىنان ءسال عانا كوتەرىلىڭكىرەپ باتاسىن بەردى، ونىڭ قولىنان قوشەمەتپەن تاۋەپ ەتكەسىن دميتريي فەدوروۆيچ قاتتى ابىگەرلەنىپ، ءتىپتى كەيىپ تۇرىپ بىلاي دەدى:
— وسىنشاما كۇتتىرگەنىمە كەشىرە كورىڭىز. اكەم سمەردياكوۆ دەگەن مالايىن جىبەرگەن ەكەن، ول مەنىڭ قاي ۋاقىتتا جينالماقپىز دەگەن سۇراعىما ساعات بىردە دەپ ەكى مارتە قايتالادى. مىندا كەلسەم.
— وقاسى جوق، ابىرجىماڭىز، — دەپ ءپىرادار ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرەدى. — ازداپ كەشىككەنىڭىز ەشتەڭە ەتپەس...
— كەشىرگەنىڭىزگە ءدان ريزامىن، ءسىزدىڭ مارحاباتتىلىعىڭىزدان كۇتكەنىم دە وسى ەدى. وسىلاي كەلتە قايىرعان سوڭ، دميتريي فەدوروۆيچ قارياعا تاعى دا تاعزىم ەتتى، سودان كەيىن ول كەنەت "اكەتايى" وتىرعان جاققا بۇرىلىپ، وعان دا قولىن جەرگە جەتكىزە ءيىلىپ ىزەت ءبىلدىردى. ول ءوزىنىڭ قالاي تاعزىم ەتەتىندىگىنە كۇنى بۇرىن ويلاستىرعانى جانە بۇل ارقىلى قوشەمەت كورسەتىپ، ادال پيعىلىن ءبىلدىرۋدى ءوزىنىڭ پارىزى ساناعانى سەزىلىپ تۇردى. اۋەلى ساسىپ قالعان فەدور پاۆلوۆيچ تەز تۇزەلدى: ول كرەسلوسىنان اتىپ تۇرىپ، بالاسىنا ونىڭ ءوزى سەكىلدى قولىن جەرگە تيگىزە تاعزىم ەتتى. ونىڭ تاكاپپارسىپ، ماڭعازسي قالعان بەت-جۇزى، الايدا، مۇلدە ىزبارلانىپ كەتتى. دميتريي فەدوروۆيچ بولمەدەگىلەردىڭ بارىنە ءۇنسىز باس ءيىپ جالپى تاعزىم ەتتى دە، ارشىنداي، باتىل ادىمداپ تەرەزەگە قاراي ءوتىپ، پانسيي ءپىرادارعا تاياۋ تۇرعان جالعىز عانا بوس ورىندىققا بارىپ، ول كىرىپ كەلگەندە ءۇزىلىپ قالعان اڭگىمەنىڭ جالعاسىن تىڭداۋ ءۇشىن كەۋدەسىن ءسال ىلگەرى سالىپ وتىرا كەتتى.
دميتريي فەدوروۆيچ كەلگەلى بەرى نە بارى ەكى مينۋتتاي ۋاقىت وتكەن، دەمەك، اڭگىمەنىڭ اياعى ءولى سۋىپ ۇلگىرمەگەن ەدى. ءبىراق، بۇل جولى پانسيي ءپىراداردىڭ كەيىڭكىرەپ قويعان قاساقى ساۋالىنا پەتر الەكساندروۆيچ جاۋاپ بەرمەگەندى ءجون كوردى.
— بۇل جايىندا مەن ۇندەمەي-اق قويسام قايتەدى، — دەدى ول ماڭعازسىعان سەلقوستىقپەن. — ونىڭ ۇستىنە مۇنىڭ ءوزى ءبىر وتە قىزىق تاقىرىپ قوي. انە يۆان فەدوروۆيچ بىزگە ميىعىنان كۇلىپ وتىر: بالكىم، ونىڭ بۇل جونىندە بىزگە قىزىقتى بىردەڭە ايتقىسى كەلەتىن شىعار. سودان-اق سۇراساڭدارشى.
— جالپى العاندا ەۋروپالىق ليبەراليزم، ءتىپتى ءبىزدىڭ ورىستىڭ ليبەرالدىق ديلەتانتيزمى دە، ءسوسياليزمنىڭ تۇپكى ناتيجەلەرىن حريستيان ءدىنىنىڭ بەرەر جەمىسىمەن ءجيى جانە كوپتەن بەرى شاتاستىرىپ ءجۇر دەگەن بولماشى ەسكەرتپەدەن وزگە ەشقانداي ەرەكشە پىكىر ايتا المايمىن، — دەپ يۆان فەدوروۆيچ وعان ىلە-شالا جاۋاپ قاتتى.
— بۇل دورەكى قورىتىندى، ارينە، بارىنە ءتان. ايتسە دە، باقساق، ءسوسياليزمدى حريستيان دىنىمەن تەك ليبەرالدار مەن ديلەتانتتار عانا ەمەس، ولارمەن بىرگە كوپ رەتتە، البەتتە، جاندارمدار دا، ياكي، شەتەلدىك جاندارمدار دا شاتاستىرادى ەكەن. پەتر الەكساندروۆيچ، ءسىزدىڭ پاريجدەن اكەلگەن انەكدوتىڭىز بۇل جونىنەن ابدەن نازار اۋدارارلىق.
— مەن تاعى دا وتىنەم، وسى تاقىرىپتى قويا تۇرساق قايتەدى، — دەپ قايتالادى پەتر الەكساندروۆيچ، — ونان دا، مىرزالار، مەن سىزدەرگە يۆان فەدوروۆيچتىڭ ءوزى تۋرالى ءبىر اسا قىزىقتى ءارى كوكەيگە قونىمدى انەكدوت ايتىپ بەرەيىن. شاماسى بەس كۇن بۇرىن، وسىندا ءبىر باس قوسقان جەردە — وندا ايەل قاۋىمى كوبىرەك جينالعان ەدى — ايتىسىپ وتىرىپ ول ماسايعان كۇيى بىلاي دەپتى: ادامداردى بىر-بىرىنە سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراۋعا بۇ جالعاندا ەش نارسە دە زورلاي المايدى، باسى جۇمىر پەندە ادامزات بالاسىن سۇيمەي تۇرا المايدى دەيتىن تابيعاتتىڭ زاڭى دا اتىمەن جوق، ال ەگەر بۇل جالعاندا وسىعان دەيىن ونداي سۇيىسپەنشىلىك بولىپ كەلسە جانە ول ءقازىر دە بار بولسا، بۇل — تابيعي زاڭنان ەمەس، ال ادامداردىڭ ماڭگى جاسايمىز دەپ سەنەتىندىگىنەن عانا. سودان كەيىن يۆان فەدوروۆيچ تابيعي زاڭدىلىقتىڭ بار ءمانى دە وسىندا، ادامزات بالاسىن ءوزىنىڭ ماڭگى جاسايتىندىعىنا سەنىمىنەن ايىرىڭىزشى، سول ساتتە-اق وندا سۇيىسپەنشىلىك قانا ەمەس، كۇللى الەمدىك تىرشىلىكتى ودان ارى جالعاستىراتىن جاندى كۇشتىڭ ءبارى دە تاۋسىلادى؛ ول ول ما: وندا ءتىپتى بۇل يماندىلىققا جاتپايدى دەپ تىيىم سالارلىقتاي ەشتەڭە قالمايدى، نە ىستەسەڭ دە ەركىڭ، ءتىپتى كىسى ەتىن جەۋگە دە تىيىم سالىنبايدى دەپ ەسكەرتىپ ءوتتى. ءبىراق بۇل دا جەتكىلىكسىز، دەدى ول قورىتىندىسىندا، مىسالى، قازىرگى بىزدەر سەكىلدى ەندى قۇدايعا دا ءوزىنىڭ ماڭگى جاسايتىندىعىنا دا سەنبەيتىن ءاربىر ادام ءۇشىن تابيعاتتىڭ يماندىلىق زاڭى بۇرىنعى، ياكي ءدىني زاڭعا تولىق قاراما-قارسى ماعىنادا دەرەۋ وزگەرۋگە ءتيىس، ادامنىڭ وزىمشىلدىگى زۇلىمدىققا دەيىن جەتۋىنە بوگەت بولمايتىنى بىلاي تۇرسىن، قايتا، ونىڭ جاعدايىندا مۇنىڭ ءوزى ءتىپتى قاجەتتى، ەڭ اقىلعا قونىمدى، ىزگىلىك قاسيەت دەرلىك ناتيجە سانالۋعا ءتيىس. ويدا جوقتا ايتا سالاتىن وقىس پىكىرىمەن جۇرتتى تاڭداندىرۋعا قۇمار مارحاباتتى يۆان فەدوروۆيچتىڭ تاعى نە دەپ تاڭداندىراتىنىن وسى ءبىر وقىس پىكىرىنەن وزدەرىڭىز پايىمداي بەرىڭىزدەر، مىرزالار.
— بۇل قالاي، — دەپ دميتريي فەدوروۆيچ كەنەت ايقايلاپ جىبەردى، — مەن جاڭساق ەستىگەن جوقپىن با: "زۇلىمدىققا جول بەرىلەتىندىگى بىلاي تۇرسىن، قايتا ول كەز كەلگەن قۇدايسىزعا ءتىپتى قيىندىقتان قۇتىلۋدىڭ ەڭ قاجەتتى، ەڭ اقىلدى امالى بولعانى ما!" سولاي ما. الدە باسقاشا ما!
— ءدال سولاي، — دەدى پانسيي ءپىرادار.
— وندا مۇنى ۇمىتپاۋ كەرەك ەكەن.
وسىدان كەيىن دميتريي فەدوروۆيچ اڭگىمەگە قالاي تەز كيلىكسە، ءدال سولاي كىلت تىندى. ول ەندى قايتەر ەكەن دەگەندەي، ءبارى ودان كوز المادى.
— ادام جانىنىڭ ماڭگى ولمەيتىندىگىنە سەنىمنەن ايرىلعان كۇندە ونىڭ وسىنداي زارداپتارى بولادى دەگەنگە ءسىز شىنىمەن-اق سەنەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى ءپىرادار كەنەت يۆان فەدوروۆيچتەن.
— ءيا، سولاي دەگەنىم راس. ادام جانى ماڭگى ولمەيتىن بولماسا، ىزگىلىك تە بولماق ەمەس.
— ەگەر بۇلاي ويلاساڭىز، وندا سىزدەن باقىتتى جان بولمادى عوي، الدە ناعىز باقىتسىز بەيباق بولىپ تا ۇلگەردىڭىز بە؟
— نەلىكتەن باقىتسىز بولۋىم كەرەك؟ — دەدى يۆان فەدوروۆيچ كۇلىمسىرەپ.
— ولاي دەيتىنىم، ءسىز كەۋدەدەگى شىبىن جانىڭىزدىڭ ولمەيتىندىگىنە، ءتىپتى شىركەۋ مەن شىركەۋ ماسەلەسى جايىندا جازعاندارىڭىزعا دا، تەگى، ءوزىڭىز دە سەنبەيتىن بولۋىڭىز كەرەك.
— مۇمكىن، سىزدىكى دۇرىس تا شىعار!.. ءبىراق مەنىڭ ايتقانىم تەك ءازىل عانا ەمەس... — دەپ لەزدە قىزارىپ كەتكەن يۆان فەدوروۆيچتىڭ بۇلايشا تەز مويىنداۋى تاڭعالارلىق ەدى.
— تەك ءازىلىڭىز عانا ەمەس، بۇل اقيقات. بۇل وي ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىزدە ءالى دە شەشىمىن تاپپاعان، جۇرەگىڭىزدىڭ سىزدايتىنى سودان. ءبىراق، ازاپ شەككەن ادامنىڭ تورىققاسىن كەيدە ءوزىنىڭ وسى تورىعۋشىلىعىن قىزىق كورەتىنى دە بولادى. تورىعىپ كەتكەسىن ءسىز دە بىرەسە جۋرنالعا ماقالا جازىپ، بىرەسە دەگدارسىعان ايتىسقا ءتۇسۋدى ەرمەك قىلاسىز، ءبىراق، ءوز ديالەكتيكاڭا ءوزىڭ سەنبەيسىڭ جانە وعان ىشتەي كۇيىنىپ تۇرىپ كۇلەسىڭ... بۇل ماسەلە كوكىرەگىڭىزدە شەشىم تاپپاعان، ءسىزدىڭ ەڭ اۋىر قايعىڭىز ناق وسىندا، ويتكەنى ول ماسەلە قالاي دا شەشىمىن تابۋى قاجەت...
— سول ويدىڭ مەنىڭ كوكىرەگىمدە شەشىلۋى مۇمكىن بە؟ وڭ شەشىمىن تابۋى مۇمكىن بە؟ — يۆان فەدوروۆيچ ءپىرادارعا ءالى دە تۇسىنىكسىز كۇلىمسىرەپ تۇرىپ تاڭعالارلىق ساۋال قويعان ەدى.
— ەگەر وڭ شەشىمى تابىلماسا، ەش ۋاقىتتا تەرىس شەشىمى دە تابىلماق ەمەس، جۇرەگىڭىزدىڭ بۇل قاسيەتىن ءسىز ءوزىڭىز دە بىلەسىز؛ جۇرەگىڭىزدىڭ ەزىلەتىنى وسىدان. ءبىراق، ءتاڭىرىمنىڭ سىزگە وسىنداي ازاپتى كوتەرە الاتىن اسىل جۇرەك بەرگەنىنە شۇكىرلىك ەتىڭىز، "دانالىق كوكتە، دانالىقتى كوكتەن كۇت، ويتكەنى بىزگە كوكتە دە عۇمىر بار" دەگەن عوي. جاساعان يەم جار بولىپ جۇرەگىڭىزدەگى شەشىمگە وسى دۇنيەدە جەتىڭىز، اق جولىن بەرسىن قۇداي تاعالام!
يۆان فەدوروۆيچتى وتىرعان ورنىندا شوقىندىرايىن دەپ ءپىرادار قولىن كوتەرە بەردى. ءبىراق ول ورىندىعىنان اتىپ تۇرىپ، قاريانىڭ الدىنا كەلىپ ءپاتيقاسىن الدى، سودان كەيىن ونىڭ قولىنان ءتاۋاپ ەتكەسىن ءۇن-تۇنسىز ءوزىنىڭ ورنىنا بارىپ وتىردى. ول بەكەم، بايسالدى ەدى. يۆان فەدوروۆيچتىڭ بۇل قىلىعىنا، پىرادارمەن جاڭاعى كۇتپەگەن، جۇمباق اڭگىمەسىنە جانە ونىمەن ءبىر ءتۇرلى ماڭعازسىپ سويلەسكەنىنە قۇجىراداعىلاردىڭ ءبارى قايران قالىپ، ءبىر ساتكە ءۇيسىز وتىرىپ قالعان، ال الەشانىڭ ءتىپتى زارەسى ۇشىپ كەتكەن. ميۋسوۆ بولسا كەنەت يىعىن قومداپ قويعان، وسى ساتتە فەدور پاۆلوۆيچ تا ورنىنان اتىپ تۇرعان ەدى.
— جاساعان يەمنىڭ راقىمى جاۋعان، اۋليە ءپىرادارىم! — دەپ ايقايلاپ جىبەرگەن ول يۆان فەدوروۆيچتى نۇسقادى. — بۇل مەنىڭ جۇلىنىمدى جارىپ شىققان بەل بالام، سۇيىكتى پەرزەنتىم! بىلايشا ايتقاندا، ول مەنىڭ ءقادىرلى كارل مورىم، ال جاڭاعى كەلگەن ۇلىم، دميتريي فەدوروۆيچ — مەن سىزدەن ونى اقىلعا سالۋدى وتىنەمىن — ول ونداي قۇرمەتكە لايىقسىز فرانس Mop، — ەكەۋى دە شيللەردىڭ "قاراقشىلارىنداعى" كەيىپكەر، ال مەن ءوزىم، دەمەك، Regierender graf von Moor1 بولىپ شىعامىن. ءوزىڭىز تورەلىگىن ايتىپ، جانىمىزدى جاي تاپتىرىڭىزشى! قۇداي ءسوزىن ەستۋگە عانا ەمەس، وعان قوسا ءسىزدىڭ ساۋەگەيلىگىڭىزگە ءتانتى بولۋ ءۇشىن دە كەلدىك.
— جادىگويسىمەي جاي سويلەڭىز، ۇي-ىشىڭىزگە ءتىل تيگىزىپ قايتەسىز،— دەپ جاۋاپ قاتتى ءپىرادار ابدەن قاجىعان ۇنمەن. قاريا شارشاعان بولۋ كەرەك، ۋاقىت وتكەن سايىن السىرەي بەردى.
— بۇل مازاق ەتۋ، وسىلاي بولارىن مەن وسىندا كەلە جاتقاندا-اق سەزگەنمىن! — ىزالانىپ كەتكەن دميتريي فەدوروۆيچ تە ورنىنان اتىپ تۇرىپ ايقايلاپ جىبەردى. — قاسيەتتى ءپىرادار، عاپۋ ەتىڭىز، — دەدى ول سوسىن ءپىرادارعا، — مەن ءبىلىمسىز كىسىمىن، ءتىپتى ءسىزدى قالاي اتاۋدى دا بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ وسىندا جينالۋىمىزعا كەلىسىپ، ءسىز اسقان ىزگىلىك كورسەتتىڭىز، ءبىراق ءسىزدى الداعان بولاتىن. مەنىڭ اكەمدى تەك داۋ-دامايعا جىبەر، نە ءۇشىن — مۇنى ونىڭ ءوزى عانا بىلەدى. ونىڭ قاشان دا ءوز ەسەبى بار. ايتسە دە، مەن ونىڭ نەگە بۇيتەتىنىن ەندى بىلەتىن سەكىلدىمىن...
— مەنى ءبارى، بۇلاردىڭ ءبارى كىنالايدى! — دەپ فەدور پاۆلوۆيچ تە ايىلىن جيمادى، — اناۋ پەتر الەكساندروۆيچ تە كىنالايدى. پەتر الەكساندروۆيچ، ءسىز مەنى كىنالاعانسىز، 5كىنالاعانسىز! — ونىمەن تاجىكەلەسۋ پەتر الەكساندروۆيچتىڭ قاپەرىنە كىرمەسە دە، بۇل ميۋسوۆقا دۇرسە قويا بەردى. — مەنى بالاسىنىڭ اقشاسىن جىمقىردى، جەپ كەتتى دەپ ايىپتايدى: بۇل قالاي سوندا، ءادىلىن ايتاتىن سوت بار ەمەس پە؟ دميتريي فەدوروۆيچ، قولحاتتارىڭ، حاتتارىڭ مەن شارتتارىڭ بويىنشا مەندە قانشا اقشاڭ بولعانىن، ونىڭ قانشاسىن العانىڭدى، ەندى قانشاسى قالعانىن سوت ەسەپتەپ بەرەدى ساعان! پەتر الەكساندروۆيچ نەگە ۇندەمەيدى؟ دميتريي فەدوروۆيچ وعان بوتەن ەمەس قوي. ءبارىڭ مەنى كىنالايسىڭدار، ال دميتريي فەدوروۆيچ تۇپتەپ كەلگەندە ماعان بەرەشەك بولىپ وتىر، ۇساق-تۇيەك ەمەس، بىرنەشە مىڭ بەرەشەك، بارلىعىنا قاعازىم بار — ونىڭ جيەنىنە بولىسا الماي وتىرعان سەبەبى وسى! ونىڭ دۋمانداتقان تىرشىلىگى كۇللى شاھاردىڭ قۇلاعىن سارسىتتى ەمەس پە! بۇرىنعى قىزمەت ىستەگەن جەرىندە پەرىشتەدەي قىزداردىڭ باسىن اينالدىرۋعا ءبىر مىڭنان، ءتىپتى ەكى مىڭنان دا تولەگەن؛ دميتريي فەدوروۆيچ، مۇنىڭ بارلىعى بەلگىلى بىزگە، ءتىپتى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەمىز، مەن مۇنى دالەلدەي الامىن... اۋليە ءپىرادار، ناناسىز با، جوق پا: ۇيلەنەمىن دەپ ءسوز سالىپ، ابىروي-اتاعىنا داۋلەتى ساي ءۇيدىڭ اسىل تەكتى بيكەشى، ءوزىنىڭ بۇرىنعى باستىعى، ەرجۇرەك پولكوۆنيك، ەرەكشە ەڭبەگى ءۇشىن سەمسەرلى اننا وردەنىن العان ادامنىڭ سۇيىكتى قىزىنىڭ ابىرويىن اياققا باستى عوي بۇل، ءقازىر ول قىز جەتىم، وسى شاھاردا تۇرادى، ونىڭ قالىڭدىعى سانالادى، ال بۇل انت اتقان، قىزدىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، وسىنداعى ءبىر سايقالعا بارىپ جۇرەدى. ءبىراق ول ايەل، وسىنداعى ءبىر قادىرمەندى اداممەن، بىلايشا ايتقاندا، جاي ازاماتتىق نەكەدە بولسا دا، ەشكىمدى جانىنا ماڭايلاتپادى، وعان بەينە قۇداي قوسقان قوساعىنداي ادال بولدى، ويتكەنى ونىڭ ادامگەرشىلىگى كۇشتى. — ءيا-ا! اۋليە ءپىرادارلار، ونىڭ ادامگەرشىلىگى وتە كۇشتى! ال دميتريي فەدوروۆيچ وسى تاس قامالدىڭ قاقپاعىن التىن كىلتپەن اشپاقشى، سول ءۇشىن دە ماعان قوقيلانادى، مەنەن اقشا العىسى كەلەدى، ول سايقالعا ءقازىردىڭ وزىندە ءبىر مىڭدى شاشىپ ۇلگەردى، سول ءۇشىن قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ بولدى، ايتسە دە، كىمنەن قارىز الادى دەيسىزدەر عوي؟ ميتيا، ايتايىن با، الدە ايتپاي-اق قويايىن با؟
— جاپ اۋزىڭدى! — دەپ زەكىردى دميتريي فەدوروۆيچ، — تىم بولماسا، مەن شىعىپ كەتكەنشە شىداي تۇر، اسقان ىزگىلىكتى بيكەشكە مەنىڭ كوزىمشە ءتىل تيگىزبە... ونى اۋىزعا الۋعا سەنىڭ قالاي ءداتىڭ بارادى، بۇل ماسقارا... اۋزىڭدى اشپا!
ول ەنتىگىپ كەتتى.
— ميتيا! ميتيا! — دەپ مىڭگىرلەدى فەدور پاۆلوۆيچ كۇيگەلەكتەپ، كوزىنە ازەر جاس الىپ، — مۇنىڭ قالاي، اكەڭنىڭ اق باتاسىن العىڭ كەلمەگەنى مە؟ ەگەر تەرىس باتامدى بەرسەم قايتپەكسىڭ؟
— سەن ارسىزسىڭ، نەسىنە ءمۇلايىمسي قالدىڭ تاعى دا! — دەپ دميتريي فەدوروۆيچ زىركىلدەي جونەلدى.
— مىنانىڭ تۋعان اكەسىنە قالاي اقىرعانىن ەستىدىڭدەر مە! وزگەلەرگە قايتپەك؟ مىرزالار، وزدەرىڭ ويلاپ قاراڭدارشى: وسىندا قولى قىسقا بولسا دا، ءبىر قادىرمەندى كىسى بار ەدى؛ مەن ويدا-جوقتا باسىنا بۇلت اينالىپ، قىزمەتىنەن كەتۋگە ءماجبۇر بولعان، ءبىراق سوتقا بارىپ دابىرا عىپ جاتپاي، ابىرويىن ساقتاپ وتستاۆكاعا شىققان، اقار-شاقار جانى بار ءبىر كاپيتاندى ايتىپ وتىرمىن. وسىدان ءۇش جۇما بۇرىن شاراپحانادا ءبىزدىڭ دميتريي فەدوروۆيچ سول بەيشارانى ساقالىنان الىپ دالاعا سۇيرەپ شىعارىپ، مەنىڭ بولماشى ءبىر ءىسىم جونىندە جاسىرىن سەنىمدى وكىلىم بولعانى ءۇشىن وسى كوشەدەگى جۇرتتىڭ كوزىنشە سابادى.
— شىلعي وتىرىك! سىرتتاي قاراعاندا شىندىق، ال ىشىنە ۇڭىلسەڭ جالعان! — دەپ ىزاعا بۋلىققان دميتريي فەدوروۆيچ قالشىلداپ كەتتى. — اكە! مەن ءوزىمنىڭ تەرىس قىلىعىمدى اقتامايمىن؛ ءيا، بارشاڭىزدىڭ الدىڭىزدا كىنامدى مويىندايمىن: مەن ول كاپيتانعا ايۋاندىق جاسادىم، ءقازىر سول دوكىرلىگىمە ءوزىم دە وكىنەمىن، ءتىپتى سونشاما نەگە اشۋلانعانىما جەركەنەمىن؛ ءبىراق ءسىزدىڭ كاپيتانىڭىز الگى ءوزىڭىز سايقال دەپ قورلاعان حانىمعا بارىپ، ونى ءسىزدىڭ قولىڭىزداعى مەنىڭ ۆەكسەلدەرىمدى الىپ، ەگەر مەن ەنشىمە ءتيىستى دۇنيە-مۇلىكتى تالاپ ەتىپ مازالاي بەرسەم، وسى قولحاتتاردىڭ كومەگىمەن مەنى تۇرمەگە تىعىپ قويۋعا ازعىرا باستاپتى. مەنى اينالدىرىپ الۋعا ونى ءوزىڭىز ۇيرەتەسىز دە، ەندى كەلىپ مەنى سول حانىمعا كوڭىلى كەتىپ ءجۇر دەپ كىنالايسىز! ول ماعان مۇنى انىقتان-انىق ايتتى، ءسىزدى كەلەكە عىپ اڭگىمەلەدى! ال ءسىزدىڭ مەنى وتىرعىزىپ قويۋدى كوكسەۋىڭىزدى، ءبىر-اق سەبەبى بار: ءسىز ول حانىمدى مەنەن قىزعاناسىز، عاشىقپىن دەپ ونى ءوزىڭىز اينالدىرىپ ءجۇرسىز، ماعان بۇل دا باستان-اياق ءمالىم، ول ءسىزدى تاعى دا كۇلكى قىلدى، — ەستيمىسىڭ — ماعان بارلىعىن ءسىزدى مازاقتاپ كۇلىپ وتىرىپ ايتىپ بەردى. اقنيەت جاراندارىم-اۋ، بالاسىن بۇزىقسىڭ دەپ كىنالايتىن اكەنىڭ سيقى مىنە وسىنداي! كۋاگەر مىرزالار، قاتۋلانىپ سويلەگەنىمە عاپۋ ەتىڭىزدەر، ءبىراق، مەن مىنا زۇلىم شال سىزدەردىڭ ءبارىڭىزدى مۇندا وسى جانجالدى كورسىن دەپ جيناعانىن الدىن الا سەزگەن ەدىم. ءبىراق مەن وسىندا كەلگەندە، ەگەر ول ماعان تاتۋلاسايىق دەپ قولىن سوزسا، وعان دا كەشىرەيىن، ءوزىم دە كەشىرىم سۇرايىن دەپ كەلدىم! الايدا، تەك مەنى عانا ەمەس، ءوزىم ءپىر تۇتقاندىقتان ءقازىر ءتىپتى ەسىمىن اتاۋعا دا ءداتىم بارمايتىن اسا ىزگىلىكتى بيكەشتى دە قورلاعاندىقتان، تۋعان اكەم بولسا دا، ونىڭ بارلىق زىمياندىق امال-ايلاسىن الدارىڭىزعا جايىپ سالعىم كەلدى!..
دميتريي فەدوروۆيچ ءسوزىن ودان ارى جالعاستىرا المادى. جانارى الاق-جۇلاق ەتىپ، ەنتىگە تىنىستادى. ونى كورىپ قۇجىرادا وتىرعانداردىڭ بارلىعى ابىرجىدى. ءپىراداردان باسقاسى ابىگەرلەنىپ ورىندارىنان تۇردى. يەروموناح ءپىرادارلار سۇستانا قارايدى، ايتسە دە ولار قاريانىڭ ءبىر يشارا ءبىلدىرۋىن كۇتەتىن سەكىلدى. ال ونىڭ ءوڭى بوزارىپ كەتكەن، ءبىراق بۇل ابىرجىعاندىقتان ەمەس-تى، ونى ناۋقاسى دىڭكەلەتكەن ەدى. ول جىميا قاراپ قانا جالبارىناتىنداي؛ تەرىسىنە سىيماي كەتكەندەردىڭ اپتىعىن باسۋ ءۇشىن ول ءالسىن-الى قولىن كوتەرگەن بولادى، البەتتە، مىنا كيكىلجىڭدى توقتاتۋ ءۇشىن ونىڭ قولىن ءبىر سەرمەۋى-اق جەتكىلىكتى ەدى؛ الايدا، ءپىرادار ولاي ەتپەدى، تاعى نە بولارىن كۇتكىسى كەلدى مە، الدە وزىنە ءولى دە كومەسكىلەۋ بىردەڭەنى ۇعىپ العىسى كەلدى مە، ولاردان كوز الماي باعىپ وتىر. اقىر سوڭىندا، پەتر الەكساندروۆيچ ميۋسوۆ نامىسىنا داق ءتۇسىپ، ماسقارا بولعانداي سەزىندى.
— مىنا جانجالعا ءبىزدىڭ ءبارىمىز كىنالىمىز! — دەدى ول قىزبالانىپ، — ءبىراق، وسىندا كەلگەندە كىممەن باس قوساتىنىمدى بىلسەم دە، ەشتەڭە سەزبەپپىن، بۇلان بولارىن قايدان بىلەيىن... مىنا كيكىلجىڭدى تەز توقتاتۋ كەرەك! مارتەبەلى ءپىرادار، يلانساڭىز، جاڭاعى ايتىلعان ءىستىڭ بارلىق بۇگە-شىگەسىن مەن ءتىپتى انىق بىلگەن ەمەسپىن، وعان سەنگىم كەلمەيدى، وسىندا ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىن... اكەسى ءبىر كورگەنسىز ايەلدى بالاسىنان قىزعانادى جانە سول سايقالمەن بىرىگىپ الىپ بالاسىن اباقتىعا جاپپاقشى بولادى دەگەن نە سۇمدىق... وسى جەكسۇرىندارمەن بىرگە مەنى مۇندا قاي قۇداي ايداپ اكەلدى ەكەن... مەن الدانىپ قالدىم، ءوزىمنىڭ باسقالاردان كەم الدانباعانىمدى بارىڭىزگە ايتۋىم كەرەك...
— دميتريي فەدوروۆيچ! — دەدى كەنەتتەن فەدور پاۆلوۆيچ اششى داۋىسپەن، — اتتەڭ ءوز بالامسىڭ، ايتپەسە سەنى سول ساتتە-اق دۋەلگە شاقىراتىن ەدىم... ءۇش قادام جەردەن... تاپانشادان اتىساتىن ەدىم! كوزىمدى تاڭىپ تاستاپ اتىساتىن ەدىم عوي شىركىن! — دەدى ول ەكى اياعىمەن جەر تەۋىپ.
ءومىر بويى كولگىرسىپ وتەتىن كانىگى سۋايتتاردىڭ ايارلانعاندا، ءدال سول ساتتە (نەمەسە ءبىر سەكۋندتان كەيىن): "وتىرىك سوعىپ تۇرسىڭ عوي، سەن سۋايت، "قاسيەتتى" اشۋىن مەن ىزا قىسقان "قاسيەتتى" مينۋتتارىڭا قاراماستان، ءقازىر دە ايلالى قۋلىعىڭا باسىپ تۇرسىڭ عوي" — دەپ وزىنە-وزى باسۋ ايتۋعا مۇرشاسى كەلىپ تۇرسا دا، كوڭىلى تولقىعاسىن شىنىندا دا تۇلا بويى قالشىلداپ، كوزىنەن جاس پارلاۋعا دەيىن جەتەتىن ساتتەرى بولادى.
دميتريي فەدوروۆيچ قاباعىن قارس جاۋىپ، اكەسىنە شۇيىلە قارادى.
— مەن... مەن، — دەدى ول ءبىر ءتۇرلى باياۋ، بايسالدى ۇنمەن، — پەرىشتەدەي قالىڭدىعىممەن قول ۇستاسىپ تۋعان ۇيىمە ورالارمىن، قارتايعان اكەمدى الپەشتەپ كۇتەرمىن دەپ ويلاپ ەدىم، ونىڭ مۇنداي ايەلقۇمار بۇزىق، جەكسۇرىن سايقىمازاق ەكەنىن قايدان بىلەيىن!
— دۋەلگە شىق! — دەپ تاعى دا ەلىرگەندە شال ەنتىگىپ، اۋزىنان سىلەكەيى شاشىراپ كەتتى. — پەتر الەكساندروۆيچ ميۋسوۆ، ءسىز عوي جاڭا سايقال دەپ ول ايەلگە ءتىل تيگىزدىڭىز، ەندەشە، ءبىلىپ قويعىن، قۇرمەتتىم: ونداي ابزال جان، ودان ادال، ەستيسىز بە، — ودان ادال ايەل، بالكىم، ءسىزدىڭ بۇكىل اۋلەتىڭىزدە اتىمەن جوق جانە بولماعان دا شىعار! ال سەن، دميتريي فەدوروۆيچ، سول "سايقال" ايەلگە قالىڭدىعىڭدى ايىرباستاپ جىبەردى عوي، ەندەشە، سۇيگەن قىزىڭدى ول ايەلدىڭ باسقان ىزىنە تۇرمايدى دەپ تاپقان ءوزىڭ — سەندەر قورلاساڭدار دا، ول مىنە وسىنداي ايەل!
— نەتكەن ۇيات! — دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىنان قالاي شىققانىن يوسيف ءپىرادار سەزبەي دە قالدى.
— ۇيات، ماسقارا! — باعانادان بەرى ءۇنسىز تۇرعان كالگانوۆ الابۇرتقان كۇيى ايقايلاپ جىبەرگەندە بالاڭ داۋسى دىرىلدەپ شىقتى.
— مۇنداي ادام نە ءۇشىن جەر باسىپ جۇرەدى ەكەن! — يىقتارىن ءبىر ءتۇرلى تىم جوعارى كوتەرگەندىكتەن بۇكىرەيىپ كەتكەن دميتريي فەدوروۆيچ تەرىسىنە سىيماي بارا جاتقاسىن گۇج ەتە ءتۇستى، — ماعان ايتىڭدارشى، مۇنداي زالىمدى قارا جەر قالاي عانا كوتەرەدى ەكەن، بۇعان قالايشا توزۋگە بولادى، — ول وتىرعانداردى كوزىمەن شولىپ شىققان سوڭ قولىمەن شالدى كورسەتتى. ول ءبىر قالىپپەن، باياۋ سويلەگەن ەدى.
— ەستيسىڭدەر مە، تاقۋالار-اۋ، مىنانىڭ نە دەپ تۇرعانىن ەستيسىڭدەر مە، مىناۋ ءبىر كۇنى اكەسىن ولتىرەر، — دەپ فەدور پاۆلوۆيچ يوسيف ءپىرادارعا دۇرسە قويا بەردى. — سەندەردىڭ "ۇيات" دەگەن سوزدەرىڭە قايتارعان جاۋاپ بۇل! نە ۇيات؟ جان ساۋعالاۋشى يەروموناح مىرزالار، سول "سايقال"، قايداعى ءبىر "كورگەنسىز ايەل"، بالكىم، سەندەردىڭ وزدەرىڭنەن دە وتكەن تاقۋا شىعار! بالكىم، ول سۇرىنسە — وسكەن ورتانىڭ اسەرىنەن جاسىندا سۇرىنگەن شىعار، ءبىراق ول "ماحابباتقا كوپ بەرىلگەن عوي"، ال كوپ سۇيگەندى حريستوس تا كەشىرگەن ەمەس پە...
— حريستوستىڭ كەشىرگەنى مۇنداي ماحاببات ەمەس... — دەپ قالدى شىداماعان سوڭ مومىن يوسيف ءپىرادار دا.
— جوق، تاقۋالار، پايعامبارىمىز ءدال وسىنداي ماحاببات ءۇشىن كەشىرگەن، وسىنداي ماحاببات ءۇشىن! — ال سىزدەر مۇندا قىرىققابات جەپ باس ساۋعالاعانعا تاقۋا بولا قالدىق دەپ ويلايسىڭدار! شاباق بالىقتى قورەك ەتەسىڭدەر، كۇنىنە قولدىڭ باسىنداي ءبىر شاباق قانا جەگەنگە قۇدايدى الدادىق دەپ ويلايسىڭدار!
— سۇمدىق، سۇمدىق قوي بۇل! — دەگەن داۋىستار شىقتى قۇجىرانىڭ ءار تۇسىنان.
الايدا، وسىناۋ ءجون-جوسىقسىز ۇرىس-كەرىس كۇتپەگەن جەردەن ساپ تىيىلا قالدى. ءپىرادار كەنەت ورنىنان تۇرەگەلگەن ەدى. قاريانىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن، سوسىن مىنالاردىڭ بارلىعى ءۇشىن زارەسى كەتىپ ساسقالاقتاپ تۇرعان الەشا، ايتسە دە، ونى قولتىعىنان دەمەپ ۇلگىردى. ءپىرادار دميتريي فەدوروۆيچكە قاراي ءجۇردى، ونىڭ الدىنا جاقىنداپ بارعان سوڭ شالدىڭ تىزەسى بۇگىلە بەردى. الەشا ول السىرەگەندىكتەن قۇلاپ بارا ما دەپ ويلاعان ەدى، ءبىراق ولاي ەمەس ەكەن. تىزەرلەپ تۇرعاننان كەيىن قاريا دميتريي فەدوروۆيچتىڭ اياعىنا باس ءيىپ، ايقىن، ادەيى تاعزىم ەتتى، ءتىپتى ماڭدايىن جەرگە تيگىزدى، بۇعان تاڭ قالعان الەشا جەردەن كوتەرىلە بەرگەن ءپىراداردى دەمەپ جىبەرۋگە دە ۇلگەرمەدى. شال ءوزىنىڭ بۇل قىلىعىنا ءسال عانا جىلميعان بولدى.
— عاپۋ ەتىڭىزدەر! بارشاڭىز دا عاپۋ ەتىڭىزدەر! — دەدى جان-جاعىنا بۇرىلىپ، مەيماندارىنا باس ءيىپ تاعزىم ەتكەن ءپىرادار.
تاڭ-تاماشا بولعان دميتريي فەدوروۆيچ ءبىر ساتكە اڭىراپ تۇرىپ قالدى: ونىڭ اياعىنا جىعىلىپ تاعزىم ەتكەنى نەسى؟ اقىرىندا، كەنەت: "و، ءتاڭىرىم!" — دەپ ايقايلاپ جىبەرگەن ول قولىمەن بەتىن باسىپ، بولمەدەن سىرتقا قاراي ۇمتىلدى. ۇيالعاندارىنان قارياعا تاعزىم ەتىپ، قوشتاسۋعا مۇرشاسى كەلمەگەن مەيماندار دا ونىڭ سوڭىنان جاپاتارماعاي دالاعا شىقتى. ءپىراداردىڭ ءپاتيقاسىن الۋ ءۇشىن يەروموناحتار عانا ونىڭ الدىنا بارعان ەدى.
— ونىڭ اياققا جىعىلعانى نەسى، بۇل نەنىڭ بەلگىسى بولدى ەكەن؟ — دەپ وزىنەن-وزى تەز جۋاسي قالعان فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ اڭگىمەنى قايتا باستاعىسى كەلدى، ءبىراق، ونىڭ بۇل ءسوزدى بىرەۋگە تۋرا قاراپ ايتۋعا باتىلى بارمادى. بۇل كەزدە ولاردىڭ بارلىعى ءمىناجاتحانا ورامىنان شىعىپ بارا جاتقان ەدى.
— جىندىحانا مەن جىندىلار ءۇشىن جاۋاپ بەرە المايمىن، — دەدى وعان ىلە-شالا زىلدەنە جاۋاپ قاتقان ميۋسوۆ، — ءبىراق، فەدور پاۆلوۆيچ، ەندى ءسىز بارعان جەرگە، نانساڭىز، عۇمىر باقي اياق باسا قويمان. باعاناعى تاقۋا قايدا ەكەن؟..
الايدا "باعاناعى تاقۋا"، ياكي ىلكىدە شۇمەندىكىنە تۇستىككە شاقىرعان ادام ءوزى تابىلا كەتتى. ول مەيماندار قۇجىرانىڭ باسپالداعىنان تۇسكەسىن-اق، باعانادان سول ارادا كۇتىپ تۇرعان كىسىشە، بۇلاردى قول قۋسىرىپ قارسى الدى.
— قۇرمەتتى تاقۋام، ەگەر ءسىز يگۋمەن ءپىراداردى مەنىڭ ونى زور ءقادىر تۇتاتىنىمدى ايتا بارساڭىز، سونان سوڭ، ونىڭ داستارقانىنان ءدام تاتۋدى وزىمە قۇرمەت سانايتىنىما قاراماستان، اياق استىنان تاپ بولعان ءبىر سەبەپپەن وندا بارا الماعانىما مارتەبەلى ءپىراداردان مەن ءۇشىن كەشىرىم سۇراساڭىز، ماعان كەرەمەت جاقسىلىق ىستەگەن بولار ەدىڭىز، — دەدى تاقۋاعا پەتر الەكساندروۆيچ كەيىگەن پىشىنمەن.
— سوندا اياق استىنان تاپ بولعان سەبەبىڭ — مەن عوي! — دەدى فەدور پاۆلوۆيچ جۇلىپ العانداي. — تاقۋام ەستىپ تۇرمىسىڭ، پەتر الەكساندروۆيچ مەنىمەن بىرگە وتىرعىسى كەلمەيدى، ايتپەسە بارار ەدى. نەگە بارماسقا، پەتر الەكساندروۆيچ، يگۋمەن پىراداردىكىنە راقىم ەتىڭىز جانە دە ىشكەن اسىڭىز بويىڭىزعا جۇقسىن! بىلگىڭىز كەلسە، بارعىسى كەلمەي تۇرعان ءسىز ەمەس، مىنا مەن. ۇيىمە قايتامىن، قوناقتاپ جۇرۋگە ىڭعايىم كەلمەيدى، ۇيدە تاماقتانامىن. مەنىڭ اسا سۇيىكتى تۋىسقانىم، پەتر الەكساندروۆيچ، مىنە سولاي.
— سىزبەن تۋىستىقتان قۇداي ساقتاسىن، مەن سىزبەن ەشۋاقىتتا جەكجات بولعان ەمەن، ءسىز ارامزاسىز!
— قىتىعىڭا تيەيىنشى دەپ جورتا ايتامىن، ويتكەنى ءسىز مەنىمەن تۋىستىقتان قاشاسىز، قالاي جالتارساڭىز دا مەيلى، ءسىز ماعان ءبارىبىر تۋىسسىز، مۇنى مەن شىركەۋدىڭ كىتابى بويىنشا دالەلدەي الامىن، يۆان فەدوروۆيچ، ەگەر بارعىڭ كەلسە، سەن قالا بەر، الىپ كەتۋگە كەيىن ات جىبەرەرمىن. ال پەتر الەكساندروۆيچ، ءسىز يگۋمەن پىراداردىكىنە ءتىپتى سىپايىگەرشىلىك ءۇشىن بولسا دا بارۋعا ءتيىستىسىز، ءسىز بەن ءبىزدىڭ جاڭاعى لايىقسىز قىلىقتارىمىز ءۇشىن كەشىرىم سۇراۋ كەرەك قوي...
— شىنىمەن-اق كەتەسىز بە؟ وتىرىك سوعىپ تۇرعان جوقسىز با؟
— پەتر الەكساندروۆيچ، الگى وقيعادان كەيىن نە بەتىممەن بارامىن! ەلىگىپ كەتىپپىن، كەشىرىڭدەر، مىرزالار، ەلىگىپ كەتىپپىن! ونىڭ ۇستىنە كۇيزەلىپ تۇرمىن! ۇيات ەكەنى ءوز الدىنا. مىرزالار، كەيبىرەۋلەردىڭ جۇرەگى — ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ جۇرەگىندەي، ەكىنشىلەرىنىكى — فيدەلكا دەگەن كۇشىكتىڭ جۇرەگى سىقىلدى. مەنىڭ جۇرەگىم — سول فيدەلكانىڭ جۇرەگىندەي. ارت جاعىم بۇلكىلدەپ كەتتى! الگىندەي الەك-شالەكتەن سوڭ تۇستىك جەۋگە قالاي بارارسىڭ، موناستىردىڭ ءدامى تاماقتان قالاي وتپەك؟ ۇيات، بارا المايمىن، كەشىرىڭىزدەر!
"كىم بىلەدى، مۇمكىن، ول الدايتىن شىعار!" — دەگەن ويدان ميۋسوۆ توقتاپ تۇرىپ، كەتىپ بارا جاتقان سايقىمازاقتىڭ سوڭىنان تاڭىرقاي كوز سالدى. اناۋ ارتىنا بۇرىلىپ. پەتر الەكساندروۆيچتىڭ قاراپ تۇرعانىن كورگەسىن قولىنىڭ ۇشىنان ءسۇيىپ، ونىمەن قوشتاسقان بولدى.
— ءسىز شە، يگۋمەنگە باراسىز با؟ — دەپ سۇرادى يۆان فەدوروۆيچتەن كەلتە قايىرعان ميۋسوۆ.
— نەگە بارماسقا؟ مەنى يگۋمەن ءتىپتى كەشە ارنايى شاقىرعان بولاتىن.
تاقۋاسىماقتىڭ ءبارىن ەستىپ تۇرعانىنا دا ءمان بەرمەستەن، ميۋسوۆ قاتتى كەيىگەن كۇيى ءسوزىن قايتا جالعاستىردى.
— قىرسىققاندا، تۇستىك قوناقاسى قۇرعىرعا شىنىندا دا بارماۋعا بولمايتىن سەكىلدى. ءجونسىز قىلىعىمىزعا كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن جانە وعان ءبىزدىڭ كىنامىز جوعىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن بولسا دا بارۋ كەرەك قوي... ءسىز قالاي ويلايسىز؟
— ءيا، ءبىزدىڭ كىناسىز ەكەنىمىزدى ءتۇسىندىرۋ كەرەك شىعار. ءبىر ءتاۋىرى، وندا ايتەۋىر اكەم بولمايدى، — دەدى يۆان فەدوروۆيچ.
— جەتپەگەنى سەنىڭ اكەڭ ەدى! تۇستىگى قۇرىسىن بۇيتكەن!
الايدا، تۇستىك ىشۋگە ءبارى بارا جاتقان. تاقۋاسىماق بۇلاردى ءۇنسىز تىڭداپ كەلەدى. توعاي ىشىمەن وتكەندە ول يگۋمەن ءپىراداردىڭ كۇتىپ وتىرعانىنا ءبىراز ۋاقىت بولدى، سىزدەر جارتى ساعاتتاي كەشىكتىڭىزدەر دەپ ءبىر رەت قانا ءۇن قاتتى. وعان ەشكىم جاۋاپ بەرگەن جوق. ميۋسوۆ يۆان فەدوروۆيچكە الاكوزدەنە قاراپ قويدى.
"تۇستىك ىشۋگە كەلە جاتقانىن قاراشى، ءتىپتى ويىندا تۇك جوق! ناعىز جەز ماڭايدىڭ ءوزى، كارامازوۆتاردا ار-ۇيات بولۋشى ما ەدى" — دەپ ويلادى ول.
VII
مانساپقور سەميناريست
الەشا ءوزىنىڭ ءپىرادار قارياسىن جاتىن ورىنعا اپارىپ، كەرەۋەتكە وتىرعىزدى. بۇل ەڭ قاجەتتى جيھازدار عانا قويىلعان ۇيشىك بولمە ەدى: تار، تەمىر كەرەۋەتكە جۇمساق توسەك ورنىنا كيىز تاستاي سالعان. بۇرىشتاعى يكونالاردىڭ الدىندا كىشكەنتاي بيىك ۇستەل تۇر، ونىڭ ۇستىندە كرەست پەن ءىنجىل جاتىر. السىرەگەن ءپىرادار كەرەۋەتكە سىلق ەتتى؛ كوزى جىلتىراپ، اۋىر تىنىستايدى. وتىرعاننان كەيىن ول، الدەنەندەي ويعا شومعانداي، الەشاعا قادالا قارادى.
— سەن جۇرە بەر، جارقىنىم، جۇرە بەر، پەرفيريي قالسا جەتەدى ماعان، ال سەن تەز بار وندا. سەن وندا قاجەتسىڭ، يگۋمەن ءپىرادارعا بار، مەيماندارىن كۇتۋگە قولقابىس ەت.
— جانىڭىزدا قالۋعا راقىم ەتىڭىزشى، — دەدى الەشا جالبارىنىشتى ۇنمەن.
— سەن وندا قاجەتتىرەكسىڭ. تاتۋلىق جوق وندا. قولقابىس ەتەسىڭ، بىردەڭەگە سەپتىگىڭ تيەدى. شايتان ازعىرا باستاعاندا دۇعا وقى. سونان سوڭ، بالام (قاريا ونى وسىلاي اتاعاندى ۇناتاتىن)، ءبىر نارسەنى زەردەلەپ ال: كەلەشەكتە سەنىڭ ورنىڭ بۇل جەر ەمەس. مۇنى جادىڭدا ساقتا، جىگىتىم. قۇداي تاعالام مەنى باقي دۇنيەگە شاقىرىپ العاننان كەيىن موناستىردان كەتەتىن بول. ءبىرجولا كەت مۇننان.
الەشا سەلك ەتتى.
— شوشىعانىڭ نە؟ ازىرگە سەنىڭ ورنىڭ بۇل ەمەس. جاساعان يەم ساعان تاۋپىق بەرسىن تەك. تالاي جەرگە باراسىڭ، تالاي جەردى كورەسىڭ ءالى. ءۇيلى-باراندى بولۋىڭ كەرەك، بۇل پارىزىڭ. مۇندا قايتا ورالعانشا، ءبارىن باستان كەشۋگە ءتيىسسىڭ. اتقارار ءىسىڭ كوپ. ءبىراق ساعان كۇمانىم جوق، سوندىقتان دا سەنى جىبەرىپ وتىرمىن. حريستوس جار بولسىن. پايعامباردى كوكىرەگىڭدە ساقتاساڭ، ول سەنى قورعايدى.
قايعى-قاسىرەتىڭ از بولمايدى، ءبىراق سول قايعى-قاسىرەتتەن ءوز باقىتىڭدى تاباسىڭ. ساعان ايتار وسيەتىم: باقىتىڭدى قايعى-قاسىرەتتەن ىزدە. جۇمىستان تارتىنبا، قاجىماي-تالماي ىستە. ايتقانىمدى قازىردەن جادىڭدا تۇت، ويتكەنى ءقازىر سەنىمەن سۇقباتتاسىپ وتىرسام دا، دەمىم تاۋسىلۋعا جۋىق، كۇنىم ساناۋلى.
الەشا تاعى دا جىلامسىراپ، يەگى كەمسەڭدەپ كەتتى.
— مۇنىڭ نە سەنىڭ؟ — دەپ قاريا اقىرىن جىلميىپ قويدى. — دۇنيە سالعانداردى جىلاپ-سىقتاپ شىعارىپ سالاتىن ءدۇنياۋي جۇرتتىڭ ادەتى، ال مۇنداعى بىزدەر قۇداي جولىن قۋعان ءپىراداردىڭ باقي دۇنيەلىك بولعانىنا قۋانامىز. قۋانامىز دا، وعان دۇعا قايىرامىز. ەندى جۇرە بەر، بالام. دۇعا وقۋىم كەرەك. كىدىرىپ قالماي، تەز بار. اعالارىڭمەن بىرگە بول. بىرەۋىنىڭ ەمەس، ەكەۋىنىڭ دە قاسىندا بولۋىڭ كەرەك.
ءپىرادار اق باتاسىن بەرۋگە قولىن كوتەردى. ونىڭ قاسىندا قالعىسى كەلىپ تۇرسا دا، كەتپەيمىن دەۋگە الەشانىڭ ءداتى بارمادى. "اعايىم دميترييگە تاعزىم ەتكەنىڭىزدى قالاي ءتۇسىنۋىمىز كەرەك؟" — دەپ سۇراعىسى دا كەلدى، بۇل سوزدەر ءتىلىنىڭ ۇشىنا دا ءۇيىرىلدى، ءبىراق اۋزىن اشۋعا باتىلى بارمادى. مۇمكىن بولسا، مۇنى ءپىراداردىڭ ءوزى سۇراتپاي-اق تۇسىندىرەتىنىن ول بىلەتىن ەدى. ەگەر ول تۇسىندىرمەسە، ونىڭ سونى ءجون كورگەنى. ال قاريانىڭ بۇل قىلىعىڭا الەشا قاتتى قايران بولعان، سول تاعزىم ەتۋدىڭ ءبىر قۇپيا ءمانى بارىنا ول ويلانباي-اق سەنگەن. ونىڭ قۇپيا ءمانى دە، بالكىم، ءتىپتى سۇمدىق ءمانى دە بولۋى مۇمكىن. يگۋمەندىكىندەگى تۇستىك قوناقاسى باستالعانشا موناستىرعا جەتىپ ۇلگەرۋ ءۇشىن (ارينە، تەك داستارقان باسىندا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن عانا) ءمىناجاتحانا ورامىنان تەز شىعا بەرگەندە جۇرەگى سىزداپ سالا بەرگەن ول كىلت توقتاي قالدى: ءپىراداردىڭ ساناۋلى عانا كۇنىم قالدى دەگەن ساۋەگەيلىگى تاعى دا قۇلاعىنا كەلدى ونىڭ. ءپىراداردىڭ ساۋەگەيلىگى، ونىڭ ۇستىنە سونداي كەرەمەت دالدىكپەن بولجاعانى قالايدا كۇمانسىز ورىندالۋعا ءتيىستى ەدى، الەشا بۇعان كامىل سەنەتىن. ءبىراق، ول ولگەن سوڭ بۇل قايتپەك، ونىڭ ديدارىن كورمەي، داۋسىن ەستىمەي قالاي جەر باسىپ جۇرەدى؟ سونسوڭ، كەتكەندە قايدا بارماق؟ و ءتاڭىرىم، جىلاما دەيدى، موناستىردان كەت دەيدى! الەشا ءدال بۇلايشا كوپتەن بەرى مۇڭايعان جوق ەدى. ول قۇجىرالاردى موناستىردان ءبولىپ تۇرعان توعايدىڭ ىشىمەن تەز ءجۇردى، ەڭسەسىن باسقان بەس باتپان ويدىڭ اسەرىنەن سۇرلەۋ جولدىڭ ەكى قاپتالىنداعى ءجۇز جىلدىق ءزاۋلىم قاراعايلاردان كوز الماي كەلەدى. باراتىن جەرى ونشا الىس ەمەس، نە بارى بەس ءجۇز قادامداي عانا. بۇل مەزگىلدە بىرەۋ-مىرەۋ قارسى ۇشىراسار دەپ ويلاماپ ەدى، جولدىڭ العاشقى بۇرىلىسىندا-اق راكيتين كەزدەسە كەتتى. بىرەۋدى كۇتىپ تۇرعانعا ۇقسايدى.
— مەنى كۇتىپ پە ەڭ؟ — دەپ سۇرادى الەشا ونىمەن قاتارلاسا بەرىپ.
— ناق سەنى كۇتىپ تۇر ەدىم، — دەپ كۇلىمسىرەي جاۋاپ بەردى راكيتين. — يگۋمەن پىراداردىكىنە اسىعىپ باراسىڭ عوي. بىلەم؛ ول ۇيدە بۇگىن قوناقاسى. بىردە ارحيەرەي مەن گەنەرال پاحاتوۆتى قوناق قىلىپ ەدى عوي، ەسىڭدە مە، سودان بەرى مۇنداي مول داستارقان بولعان جوق. مەن وندا بارمايمىن، ال سەن بار، تۇزدىق اكەپ بەرىپ تۇراسىڭ. الەكسەي، سەن ماعان مىنانى ايتشى: ىلكىدەگى كورگەن ءتۇسىمىزدىڭ ءمانى نەدە؟ سەنەن وسىنى سۇرايىنشى دەپ ەدىم.
— ول قانداي ءتۇس؟
— سەنىڭ اعاڭ دميترييگە تاعزىم ەتكەنىن ايتام. ءتىپتى ماڭدايىن جەرگە سوقتى عوي!
— زوسيم ءپىراداردى ايتامىسىڭ؟
— ءيا، زوسيم ءپىراداردى.
— ماڭدايىمەن دەيمىسىڭ؟
— ا، دورەكى سويلەگەنىمدى قاراشى! مەيلى، دورەكى-اق بولسىن. سوندا بۇل ءتۇستىڭ ءمانى نەدە؟
— ونىڭ ءمانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، ميشا.
— ول ساعان مۇنى تۇسىندىرمەيتىنىن ءوزىم دە ءبىلىپ ەدىم. ارينە، مۇندا كەرەمەت دەرلىك ەشتەڭە جوق، ءامانعى جاي ءبىر يگى نيەتتى زەردەسىزدىك شىعار. قاساقانا ىستەگەن ايلاسى-داعى. شاھارداعى تاقۋاسىعان مونتانىلارعا جاقسى بولدى: ولار "بۇل ءتۇستىڭ ءمانى، تەگى، نەدە بولدى ەكەن؟" — دەپ گۋىلدەسىپ بۇكىل گۋبەرنياعا جايادى ەندى. مەنىڭشە، شالىڭ شىن ساۋەگەي: ول ءبىر قىلمىستى كۇنى بۇرىن سەزگەن بولۋ كەرەك. ءسىزدىڭ ۇيدەن ولەكسە ءيىسى شىعا ما قالاي.
— سەن قايداعى قىلمىستى بىقسىتىپ تۇرسىڭ؟
راكيتين بىردەڭەنى ايتقىسى كەلىپ ىنتىعىپ تۇرعان سەكىلدى.
— سەندەردىڭ ۇيلەرىڭدە ءبىر قىلمىس بولماي قالماس، ءسىرا. سەنىڭ اعالارىڭ مەن باي اكەڭنىڭ اراسىندا بولادى ول قىلمىس. زوسيم ءپىراداردىڭ سونى مەگزەپ ماڭدايىمەن جەردى سوققان سەبەبى وسى. سودان كەيىن بارلىعى: "اھ، مۇنى اۋليە ءپىرادار الدىن الا بولجاپ ەدى عوي"، — دەسىپ داۋرىعا باستايدى، — ال ونىڭ ماڭدايىمەن جەر سوققانىندا قانداي ساۋەگەيلىك بار؟ جوق، بۇل، بىلايشا ايتقاندا، يشارا، تۇسپال دەپ، تاعى بىردەڭەلەردى ايتا باستايدى! ماداقتاپ-ماداقتاپ قىلمىستىڭ بولارىن كۇنى بۇرىن سەزدى، قىلمىسكەردى كورسەتتى دەپ ءوزىن-وزى يلاندىردى. ديۋانالاردىڭ شاراپحاناعا شوقىنىپ تۇرىپ، ءمىناجاتحاناعا تاس لاقتىراتىن داعدىسى ەمەس پە. سەنىڭ شالىڭ دا سولاي: تاقۋانى تاياقپەن قۋىپ، كىسى ءولتىرۋشىنىڭ اياعىنا جىعىلادى.
— قانداي قىلمىس ول؟ كىسى ءولتىرۋشىڭ كىم؟ سەن ءوزىڭ نە دەپ تۇرسىڭ؟ — الەشا قالشيىپ قالدى، راكيتين دە توقتاپ تۇردى.
— قانداي دەيمىسىڭ؟ نەعىپ بىلمەي قالدىڭ؟ ءباس تىگۋگە بارمىن، سەن ءوزىڭ دە وسى جايىندا ويلاعانسىڭ. سەن قىزىقسىڭ: ءاماندا ەكى ورىندىقتىڭ ورتاسىنا بارىپ وتىرساڭ دا، شىندىقتان اينىمايسىڭ. الەشا، ساعان وسىنداي وي كەلدى مە، جوق پا، وسىعان جاۋاپ بەرشى؟
— ويلاعانىم راس، — دەدى الەشا اقىرىن عانا. بۇل جاۋاپقا ءتىپتى راكيتيننىڭ ءوزى ساسىپ قالدى.
— نە دەدىڭ؟ سەنىڭ دە سولاي دەپ ويلاعانىڭ با؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ول.
— مەن بە... قالاي دەسەم ەكەن، — دەپ مىڭگىرلەدى الەشا، — سەن جاڭا قايداعى ءبىر قىلمىس جايىندا تاڭعالارلىق اڭگىمە باستادىڭ، سونسوڭ ءوزىم دە سولاي ويلايتىنداي كورىندى ماعان.
— كوردىڭ بە (سەن مۇنى ايقىن ءبىلدىردىڭ)، كوردىڭ بە؟ بۇگىن سەن اكەڭ مەن اعاڭ ميتەنكاعا قاراپ وتىرىپ، قىلمىس جاسالاتىن شىعار دەپ ويلادىڭ، سولاي ەمەس پە؟ دەمەك، مەنىڭ قاتەلەسپەگەنىم عوي؟
— سابىر ەت، سابىر ەت، — دەپ ابىرجىعان الەشا ونىڭ سەزىن ءبولىپ جىبەردى، — مۇنى سەنىڭ قايدان بىلەتىنىڭە تاڭىم بار؟.. بۇنىڭ سەنى وسىنشاما مازالاپتىنى نەلىكتەن، وسىنى ايتشى الدىمەن.
— ەكى ساۋالىڭ ەكى بولەك، ءبىراق، ورىندى سۇراقتار. سوندىقتان ءارقايسىسىنا جەكە-جەكە جاۋاپ بەرەيىن. قايدان بىلەسىڭ دەيسىڭ بە؟ ەگەر مەن بۇگىن سەنىڭ اعاڭ دميتريي فەدوروۆيچتى كەنەت بۇكىل بولمىس-بىتىمىمەن، قاز-قالپىندا بىردەن تۇسىنىگى ۇقپاسام، ەشتەڭە بىلمەس تە ەدىم، ارينە. ءقايسىبىر جالعىز عانا قاسيەتىنەن ونى قاپىسىز تانىدىم. ونداي وتە ادال، ءبىراق ايەلجاندى ادامداردىڭ استە اتتاپ ەتۋگە بولمايتىن ءبىر قاسيەتتى شەگى بار. اتتاپ وتسە-اق بولدى، ول تۋعان اكەسىنە پىشاق سالۋدان دا تايىنبايدى. ال اكەسى ماسكۇنەم، اۋلەكىلەنگەن بۇزىق، ىنساپتىلىق پەن ۇستامدىلىق دەگەندى عۇمىر باقي بىلمەگەن ادام، دەمەك، ءا دەسە ءما دەپ ۇستاسا كەتەدى دە، ەكەۋى بىردەي جارعا قۇلايدى...
— جوق، ميشا، ولاي ەمەس، ەگەر تەك وسى عانا بولسا، وندا سەن مەنى قۋانتتىڭ. ءبىراق، ءىس وعان جەتپەيدى.
— ال سەن نەگە، دىرىلدەپ كەتتىڭ؟ نەمەنە، بىردەڭە ءبىلۋشى مە ەڭ؟ مەيلى، ميتەنكانى ادال-اق دەرلىك (ول اقىماق بولسا دا ادال)، ءبىراق ول — ايەل جاندى. ونىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىنىڭ بار ءمانى ءبىر سوزبەن ايتقاندا وسى. ونىڭ بۇل ارامزا ايەل جاندىلىعى بۇزىق اكەسىنەن اۋىسقان. الەشا، مەنىڭ ساعان تاڭىم بار: سەن قالاي عانا پەرىشتە بوپ تۇرعانسىڭ؟ سەن دە قارامازوۆتاردىڭ ءبىرى ەمەسسىڭ بە! سەندەردىڭ اۋلەتىڭدە ايەل جاندىلىق سۇيەككە سىڭگەن دەرت قوي. ەندى مىنە ايەل جاندى قانى ءبىر ءۇش ادام... ەتىگىنىڭ قونىشىنا قانجارىن تىعىپ الىپ ءبىرىن-بىرى اڭدۋدا. ءبىر قازانعا قوشقاردىڭ ءۇش باسى تۇگىل ەكى باسى دا سىيمايدى، ال سەن، بالكىم، ءتورتىنشى بولارسىڭ..
— سەن ول ايەل جونىندە قاتەلەسەسىڭ. دميتريي ونى... جەك كورەدى، — دەپ كۇبىرلەدى الەشا ءبىر ءتۇرلى تىتىركەنىپ تۇرىپ.
— گرۋشەنكانى ما؟ جوق، باۋىرىم، جەك كورمەيدى. جەك كورسە، ءوزىنىڭ قالىڭدىعىن وعان ايىرباستاپ جىبەرەر مە ەدى. بۇل ارادا... بۇل ارادا، باۋىرىم، سەنىڭ اقىلىڭ جەتپەيتىن بىردەڭە بار. ەركەك ءقايسىبىر پەريزاتقا، ايەل مۇسىنىنە، نەمەسە ءتىپتى سول سۇلۋ ءمۇسىننىڭ ءبىر مۇشەسىنە عاشىق بولماسىن دە (مۇنى ايەل جاندى ادام تۇسىنەدى)، عاشىق بولدى-اق قۇرىدى دەي بەر: وندا سول ايەل ءۇشىن ول ءوزىنىڭ بالالارىن دا بەرەدى، اتاسى مەن اناسىن دا، رەسەيدى، وتانىن دا ساتادى، ادال بولا تۇرا — ۇرلىققا باس تىگەدى، قويدان جۋاس مومىن بولا تۇرا — پىشاق سالادى، سەنىمدى بولا تۇرا — ساتىپ كەتەدى. ءتىپتى ايەل اياعىنىڭ جىرشىسى پۋشكيننىڭ ءوزى دە ولەڭدەرىندە سيقىر اياقتاردى جىرلاعان عوي؛ وزگەلەرى ايەل اياعىن جىرلامايدى، ءبىراق سيقىر اياقتارعا تىتىركەنۋسىز قاراي دا المايدى. بۇل ارادا گاپ تەك اياقتا ەمەس... بۇل ارادا، باۋىرىم، ۇناتپاۋدىڭ جاردەمى شامالى، ول گرۋشەنكانى ءتىپتى جەك كورسە دە مەيلى، مۇنىڭ ەش سەپتىگى جوق. ۇناتپاسا دا بەزە المايدى.
— مەن مۇنى تۇسىنەم، — دەپ قويىپ قالدى الەشا ابايسىزدا.
— سولاي ما؟ دەمەك، ءا دەگەننەن تۇسىنەمىن دەپ ءوزىڭ مويىنداساڭ، وندا سەنىڭ شىنىندا دا بىردەڭەنى ۇققانىڭ، — دەدى راكيتين ونى تابالاپ. — سەن ابايلاماي ايتىپ قالدىڭ، اۋزىڭنان قاپيادا شىقتى. بۇل مويىنداۋىڭنىڭ قۇندىلىعى دا سوندا: دەمەك، بۇل ساعان تانىس اڭگىمە بولدى عوي، بۇل جايىندا ويلانعانسىڭ عوي، ايەل جاندىلىق سەنىڭ دە كوكەيىڭە ۇيالاي باستاعان عوي. مەن سەنى پەرىشتە دەپ جۇرسەم! سەن، الەشكا، قوي اۋزىنان ءشوپ الماسسىڭ، سەن پاكسىڭ، بۇعان قارسىلىعىم جوق، ءبىراق، مەن مومىن بولساڭ دا تالاي نارسەنى ويلاپ، تالاي سۇمدىقتى ءبىلىپ ۇلگەرگەنسىڭ! پەرىشتە بولساڭ دا تالاي وتكەلەكتەن وتكەنسىڭ، — مەن مۇنى كوپتەن بەرى بايقاپ ءجۇرمىن. سەن ناعىز كارامازوۆسىڭ، سەن ابدەن كارامازوۆ بولىپ العانسىڭ — دەمەك، تۇقىمىڭا تارتقانىڭ عوي. اكەڭە تارتىپ ايەلجاندى، شەشەڭە تارتىپ ديۋانا بولعانسىڭ. نەگە دىرىلدەپ كەتتىڭ؟ الدە مەن شىندىقتى ايتتىم با؟ بىلەسىڭ بە، گرۋشەنكا ماعان: "سەن ونى (ياكي سەنى) ەرتىپ كەلشى، مەن ونىڭ ۇستىندەگى شۇباتىلعان بەشپەنتىن سىپىرىپ ءبىر كورەيىن"، — دەدى. قايتسەڭ دە ونى ەرتىپ كەلشى دەپ قالاي جالىنعانىن كورسەڭ! ول ساعان وسىنشاما نەلىكتەن قۇمارتا قالدى ەكەن؟ — دەپ قايران قالدىم. بىلەسىڭ بە، ول دا ءبىر عاجاپ ايەل عوي!
— تاعزىم ەت وعان، بارمايمىن دەپ ايتتى دە، — الەشا قىلىمسي كۇلىمسىرەدى. — ميحايل، باستاعان ەكەنسىڭ، بۇكپەلەمەي تولىق ايت، مەنىڭ ويىمدى كەيىن ەستيسىڭ.
— بۇكپەلەيتىن ەشتەڭە جوق، ءبارى ايقىن. مۇنىڭ ءبارى، باۋىرىم، ەسكى اۋەن. ەگەر سەن ايەل جاندى بولىپ شىقساڭ، وندا سەنىمەن جاتىرى ءبىر يۆانعا نە جورىق؟ ول دا كارامازوۆ قوي. كارامازوۆتار اۋلەتىنىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت — سەندەردىڭ ءبارىڭ ايەل جاندىسىڭدار، اشكوزسىڭدەر، ديۋاناسىڭدار! سەنىڭ اعاڭ ءوزى اتەيست بولا تۇرسا دا، ءدىني ماقالاسىماقتارىن ادام تۇسىنبەيتىن ءبىر اقىماقتىق نيەتپەن ازىرشە قىلجاقتاپ باسقىزىپ ءجۇر جانە دە وسى ارامزالىعىن ءوزى مويىندايدى — سەنىڭ اعاڭ يۆان، مىنە، وسىنداي. سونان سوڭ، ول ميتيانىڭ قالىڭدىعىن وزىنە قاراتىپ الماقشى، ءسىرا، بۇل ماقساتىنا دا جەتەتىن شىعار. بۇعان اعاسىنىڭ ءوزى كەلىسسە، قالىڭدىعىن ىنىسىنە ىسىرا سالىپ، ءوزى تەزىرەك گرۋشەنكاعا باۋىر باسقىسى كەلىپ تۇرسا قايتسىن. تاعى ءبىر جادىڭدا ساقتايتىن نارسە، وسىنىڭ ءبارى رياسىزدىقپەن، اق كوڭىلدەن ىستەلەدى. تۇبىڭە جەتەتىن مىنە وسىندايلار! وسىدان كەيىن سەندەردى ءتۇسىنىپ كورە ءوزىنىڭ ارامزالىعىن ءوزى مويىندايدى دا، ارامزالىققا ءوزى باس تىگەدى! تىڭداي بەر، قىزىعى ءالى الدا: ەندى ميتەنكانىڭ جولىنا قاقباس اكەسى كەسە كولدەنەڭ تۇر. گرۋشەنكاعا كوڭىلى قۇلاعاندىقتان، ول شال الجاسۋعا اينالعان، ونى كورگەندە اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرادى. ىلكىدە ول قۇجىرادا نەگە جانجال شىعاردى دەيسىڭ؟ تەك قانا سول ءۇشىن، ميۋسوۆتىڭ ونى قايداعى ءبىر سايقال دەگەنى ءۇشىن عانا ەلىرىپ تۇرەگەلدى. كادىمگى ماۋىققان اتا مىسىق. وسىعان دەيىن گرۋشەنكا ءتيىستى اقىسىن الىپ، وعان كومەكتەسىپ كەلگەن ەدى، ال ەندى شالىڭ بىردەڭەنىڭ ءيىسىن سەزگەننەن كەيىن ءتىپتى قۇتىرىنىپ كەتتى، ولاي ەتەيىك، بۇلاي ەتەيىك دەپ، — مۇنىسى ادال ۇسىنىس ەمەس، ارينە، ونىڭ باسىن اينالدىرا باستادى. ەندەشە، وسى جولدا اكەسى مەن بالاسى جاعادان ۇستاساتىن بولار. ال گرۋشەنكا اناعان دا، مىناعان دا ىڭعاي بىلدىرمەي، بۇلاڭ قۇيرىققا سالىپ، ەكەۋىن دە ارباپ، مازاق ەتىپ ءجۇر، قايسىسى تيىمدىرەك بولادى دەگەن ىشكى ەسەبى دە بار. ويتكەنى شالدان قىرۋار اقشا تۇسىرۋگە بولادى، ءبىراق، ول ۇيلەنۋگە دامەلەنبەيدى، اقىرىندا، بالكىم، ابدەن جايتتەنىپ الىپ، ءاميانىن اشپاي قويۋى دا مۇمكىن. ولاي بولعان كۇندە ميتەنكا دا اجەتكە جاراپ كەتەدى؛ ارينە، ونىڭ اقشاسى جوق، ءبىراق، مۇنىڭ ەسەسىنە ول ۇيلەنەدى. ءيا-ا، ول ۇيلەنە الاتىن جىگىت! الايدا، ونىڭ باي قالىڭدىعى، پولكوۆنيكتىڭ قىزى، ايداي ارۋ، اقسۇيەك كاتەرينا يۆانوۆنانى تاستاپ، كارى كوپەس، ازعىن مۇجىق، دۋان باسى سامسونوۆتىڭ بۇرىنعى اشىناسىنا ۇيلەنۋىنىڭ اقىرى نە بولار ەكەن؛ مۇنىڭ اقىرى شىنىندا دا ءبىر قىلمىسقا اپارىپ سوقتىرۋى عاجاپ ەمەس. سەنىڭ يۆان اعاڭنىڭ كۇتەتىنى وسى، ەگەر بۇلاي بولىپ شىقسا، ونىڭ كوكتەن تىلەگەنىن جەردەن بەرگەنى دەي بەر: ءوزى عاشىق بوپ جۇرگەن كاتەرينا يۆانوۆناعا قولى جەتەدى، ءسويتىپ ونىڭ الپىس مىڭى مۇنىڭ قالتاسىنا كەلىپ تۇسەدى. ول سىقىلدى ەلەۋسىز، جالاڭبۇت كىسىگە ءبىر جولعا از دۇنيە ەمەس بۇل.
سوسىن مىنانى دا ميىڭا سالشى: ول ميتيانى رەنجىتپەيتىنى بىلاي تۇرسىن، قايتا ونىڭ ءوزىن ولە ولگەنشە وزىنە قارىزدار ەتەدى. وتكەن جۇمادا تراكتيردە سىعان ايەلدەرىمەن بىرگە شاراپ ءىشىپ ماس بوپ وتىرىپ قالىڭدىعى كاتەنكاعا وزىنەن گورى اعاسى يۆاننىڭ لايىق ەكەنىن ءوزى ايقايلاپ ايتقان بولاتىن — مۇنى مەن انىق بىلەمىن. ال يۆان فەدوروۆيچ سياقتى سىربازعا، سايىپ كەلگەندە، كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ءوزى دە، ارينە، كەت ءارى بولمايدى، ول ءقازىردىڭ وزىندە ەكەۋىنىڭ اراسىندا تولقۋلى. ءبارىڭ بىردەي وسىنشاما قوشەمەتتەيتىندەي سول يۆان سەندەردى نەمەن سۇقتاندىرىپ قويدى؟ ال ول كوكتەن تىلەگەنىمدى جەردەن بەرىپ جاتسا، تاڭىرىمە نەگە ريزا بولمايىن دەپ سەندەرگە مۇرتىنان كۇلەدى.
— وسىنىڭ ءبارىن سەن قايدان عانا بىلەسىڭ؟ بۇلايشا پايىمداۋعا قانداي دالەلىڭ بار؟ — كەنەت قاباعىن تۇيگەن الەشا سۇراقتى تىك قويدى.
— وندا سەن ءوزىڭ نەگە سۇرايسىڭ، مەنىڭ جاۋابىمنان كۇنى بۇرىن نەگە قورقاسىڭ؟ شىندىقتى ايتقانىما ءوزىڭ كەلىسكەنىڭ بە؟
— سەن يۆاندى ۇناتپايسىڭ. ول اقشاعا قىزىقپايدى.
— ءاھ، قايدام؟ ال كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ سۇلۋلىعىن قايتەسىڭ؟ الپىس مىڭ قىزىعارلىق نارسە بولعانمەن، بۇل ارادا گاپ تەك اقشادا ما ەكەن.
— يۆان ۇساقشىل ەمەس. ول مىڭداعان اقشاعا دا قىزىقپايدى. ونىڭ ىزدەيتىنى اقشا دا، تىنىشتىق تا ەمەس. ول، بالكىم، جان ازابىن اڭسايتىن شىعار.
— تاعى دا قانداي جۇمباق؟ سەندەر-اق... وسى اقسۇيەكتەر-اق!
— ەھ، ميشا، سەن بىلمەيسىڭ، ونىڭ جانى مازاسىز، اقىل-پاراساتى بۇعاۋلى ەمەس پە. ونى شەشىمى تابىلماي قويعان ءبىر ۇلكەن وي مازالاي بەرەدى. ول ميلليونداعان اقشاعا قىزىقپايتىن، تەك ءوزىنىڭ جانىن جەگەن ويدىڭ شەشىمىن تاپپاي تىنىم كورمەيتىن ادامداردىڭ ءبىرى.
— الەشكا، بۇل ءسوزىڭ ادەبي ۇرلىق قوي. سەن ءپىرادارىڭنىڭ ايتقانىن ءوڭىن اينالدىرىپ قايتالاپ تۇرسىڭ. دەگەنمەن، يۆان سەندەرگە ءبىر قيىن جۇمباق قويدى عوي، ءا! — دەپ راكيتين ىزالانا ايقايلاپ جىبەردى. ونىڭ ءتىپتى سۇرقى بۇزىلىپ، اۋزى قيسايىپ كەتتى. — ءبىراق شەشۋگە تۇرمايتىن، اقىماقتىق جۇمباق ونىسى. ءوزىڭ ويلانىپ كورشى، — تۇسىنەسىڭ. ماقالاسى اقىلعا قونبايتىن، كىسى كۇلەرلىك بىردەڭە. باعانا ونىڭ زەردەسىزدىك تەورياسىن ەستىدىڭ بە: "ادام جانى ماڭگى ولمەيتىن بولماسا، وندا ىزگىلىك تە بولماق ەمەس، دەمەك، نە ىستەسەڭ دە ىقتيارىڭ" (ايتپاقشى، اعاڭ ميتەنكانىڭ: "مىنانى جادىمدا ساقتايىنشى!" — دەپ قالاي ايقايلاپ جىبەرگەنى ەسىڭدە مە.). ارامزالاردىڭ جانىنا جاعاتىن تەوريا عوي... مەنىڭ جىنىم كەلەدى، بۇل اقىماقتىق... ارامزالارعا ەمەس، "شەشىلمەس تەرەڭ ويلى" مەكتەپ بوسپەلەرىنە لايىق. ناعىز ماقتانشاقتىق، ءبىراق، ءمانى اپ-ايقىن: "ءبىر جاعىنان، مويىنداماسقا بولمايدى، ال ەكىنشى جاعىنان — مويىنداماۋ مۇمكىن ەمەس!" ونىڭ بۇكىل تەورياسى — ارامزالىق! ءتىپتى ادام جانىنىڭ ماڭگى ولمەيتىندىگىنە سەنبەگەن كۇندە دە ادامزات بالاسى ىزگىلىك ءۇشىن ءومىر سۇرۋگە ءوزىنىڭ بويىنان كۇش-قۋات تابا الادى. بوستاندىققا، تەڭدىككە، باۋىرلاستىققا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن تابادى...
قىزىنىپ العاندىقتان راكيتين ەندى ءوزىن-وزى ۇستاي الماۋعا اينالعان-دى. الايدا ول، ءبىر نارسە ەسىنە تۇسكەندەي، كەنەت تىيىلدى.
— ال، جەتەر ەندى، — دەپ ول بۇرىنعىدان دا قىلىمسي كۇلىمسىرەدى. — سەن نەگە كۇلەسىڭ؟ مەنى پاسىق دەپ ويلايسىڭ با؟
— جوق، سەنى پاسىق دەپ ويلاۋ قاپەرىمە دە كىرگەن جوق. سەن جىلپوسسىڭ، ءبىراق... قايتەسىڭ، مەن تۇسىنبەي قالىپ كۇلدىم. ميشا، تىزالاقتاپ قالۋىڭ مۇمكىن، ايتكەنمەن ايتايىن. تىم ەلىگۋىڭنەن كاتەرينا يۆانوۆناعا سەن ءوزىڭ عاشىقسىڭ، مەن مۇنى، باۋىرىم، كوپتەن بەرى سەزىپ ءجۇرمىن، سەنىڭ يۆاندى ۇناتپايتىنىڭ وسىدان. سەن ودان قىزعاناسىڭ عوي، سولاي ەمەس پە؟
— مۇمكىن، ونىڭ اقشاسىن دا قىزعاناتىن شىعارمىن؟ مۇنى نەگە ايتپايسىڭ؟
— جوق، اقشا جايىندا دانەڭە دەمەيمىن، سەنى رەنجىتىپ قايتەمىن.
— سەن ءوزىڭ ايتىپ تۇرعان سوڭ سەندىم، ايتسە دە، سەنىڭ سول يۆان اعاڭدى قويشى! ونى كاتەرينا يۆانوۆناسىز دا ولەردەي جەك كورۋگە بولاتىنىن ەشقايسىڭ تۇسىنبەيسىڭ. مىنە قىزىق، سوندا مەن ونى نە ءۇشىن جاقسى كورۋىم كەرەك! ونىڭ ءوزى عوي مەنى جامانداپ جۇرگەن. ەندەشە، ونى جامانداۋعا مەنىڭ نەلىكتەن حاقىم جوق؟
— مەن ونىڭ سەنى يا ماقتاپ، يا داتتاپ بىردەڭە دەگەنىن ەش ۋاقىتتا ەستىگەن ەمەن؛ ول سەن جايىندا ەشتەڭە دەمەيدى.
— ال مەن بۇرناعى كۇنى كاتەرينا يۆانوۆنانىكىندە ول مەنى جەردەن الىپ جەردەن سالىپتى دەپ ەستىدىم، — ءسىزدىڭ پاقىرىڭىزدى ونىڭ قالاي كەلىستىرگەنىن ەندى ءوزىڭىز شامالاي بەرىڭىز. وسىدان كەيىن، باۋىرىم، كىمنىڭ كىمدى قىزعاناتىنىن — مەن قايدان بىلەم! ەگەر ول ەڭ تاياۋ ۋاقىتتا ارحيماندريتتىككە كوڭىلى تولماپ، ءدىني جولعا تۇسۋدەن باس تارتسا، وندا قالاي دا پەتەربۋرگكە بارىپ، ءبىر قالىڭ جۋرنالدا جانە دە قالاي دا سىن بولىمىندە قىزمەت ىستەيتىن بولادى، ون شاقتى جىل بۇرقىراپ جازعاننان كەيىن جۋرنالدى، اقىر سوڭىندا، ءوزىنىڭ اتىنا ءتۇسىرىپ الادى دەپ سىرتىمنان تون ءپىشىپتى. سودان كەيىن جۋرنالدى قايتادان شىعارا باستايدى جانە دە قالاي بولعاندا دا ليبەرالدىق، اتەيستىك باعىتتا، سوسياليستىك سارىنمەن، كەرەك دەسەڭىز ءسوسياليزمنىڭ بولار-بولماس جىلتىراعىمەن شىعارادى، ءبىراق، ساق قۇلاق بولادى، ياكي، شىن ماعىناسىندا، ولارعا دا، بۇلارعا دا بىردەي كورىنىپ، اقىماقتاردى الدايتىن بولادى دەپتى.
اعاڭنىڭ ويىنشا، مەنىڭ مانساپ قۋعان قيمىل-ارەكەتىم بىلايشا تىنباق: جۋرنالعا جازىلۋدان تۇسكەن قارجىنى بانكتەگى اعىمداعى ەسەپكە ەمىن-ەركىن اۋدارا بەرۋىمە، كەيىننەن رەداكسيانى سوندا كوشىرىپ اپارۋ، ال قالعان قاباتتارىنا پاتەرگە كىسى جىبەرۋ ءۇشىن پەتەربۋرگتە داعاراداي ءۇي سالعىزىپ بولعانشا سول اقشانى ءبىر ءجايتتىڭ اقىلىمەن اينالىمعا جىبەرۋىمە سوسياليستىك سارىن، تەگى، استە كەدەرگى جاسامايدى. ءتىپتى ول ءۇيدىڭ سالىناتىن ورنىن دا بەلگىلەپ قويىپتى: نيەۆاعا سالىناتىن جاڭا تاس كوپىردىڭ قاق اۋزى؛ پەتەربۋرگتە ليتەينايا جاعىنان ۆىبورگ جاعىنا وتەتىن وسىنداي ءبىر جاڭا كوپىر سالۋ جوبالانىپ جاتىر دەسەدى عوي...
— اھ، ميشا، قارا دا تۇر، سەنىڭ وسى ايتقانىڭنىڭ بارلىعى، بالكىم، ءبىرى دە قالماي ىسكە اسادى ءالى! — الەشا شىداماعان سوڭ كوڭىلدەنە كۇلىپ، ايقايلاپ جىبەردى.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىز مىسقىلداۋعا اينالدىڭىز عوي.
— جوق، جوق، جاي ازىلدەگەنىم عوي، عاپۋ ەت. مەنىڭ ويىمدا مۇلدە باسقا نارسە. الايدا، مىنانى ايتشى: ول اڭگىمەنى وسىنداي بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ساعان كىم جەتكىزە الادى، سەن مۇنى كىمنەن ەستۋىڭ مۇمكىن. ول سەنى اڭگىمە ەتىپ جاتقاندا كاتەرينا يۆانوۆنانىكىندە بولعان جوقسىڭ عوي؟
— مەنىڭ بولماعانىم راس، ءبىراق، ونىڭ ەسەسىنە دميتريي فەدوروۆيچ بولدى، ال مەن بارلىعىن دميتريي فەدوروۆيچتىڭ اۋزىنان ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم، ياكي، ەگەر بىلگىڭ كەلسە، ول مۇنى تىكە ماعان ايتقان جوق، دميتريي فەدوروۆيچ باسقا بولمەدە وسىنىڭ ءبارىن بايانداپ جاتقاندا، گرۋشەنكانىڭ جاتىن بولمەسىنەن شىعا الماي، ول كەتكەنشە سوندا تىعىلىپ وتىرعانىمدا، البەتتە، امالسىزدان ەستۋىمە تۋرا كەلدى.
— اھ ءيا، ۇمىتىپ بارادى ەكەم عوي، ول قىز ساعان تۋىس ەمەس پە ەدى...
— قايداعى تۋىس؟ گرۋشەنكا تۋىس پا ماعان؟ — الابۇرتقان راكيتين ايقايلاپ جىبەردى. — سەن، نەمەنە، ەسىڭنەن اداسقاننان ساۋمىسىڭ؟ ميىڭ اشىعان با؟
— نە؟ الدە تۋىس ەمەس پە؟ قايدام، مەن سولاي دەپ ەستىپ ەم...
— سەنىڭ مۇنى قايدان ەستۋىڭ مۇمكىن؟ جوق، كارامازوۆ مىرزالار، سەندەر جەتى اتامىزدان اقسۇيەكپىز جانە ايگىلى اقسۇيەكپىز دەپ كىسىمسىنەسىڭدەر، سوندا قالاي، اكەلەرىڭنىڭ ءبىر كەزدە بوتەن ءۇيدىڭ داستارقانىنان تاماق اسىراپ، سايقىمازاق بوپ جۇرگەنىن ۇمىتقاندارىڭ با. جارايدى، مەن پوپتىڭ بالاسى-اق بولايىن، سەندەردەي اقسۇيەكتەرمەن سالىستىرعاندا تۇككە تۇرماي-اق قويايىن، ءبىراق، مەنى وسىنشاما مازاقتاپ، بەتالدى قورلاعاندارىڭا نە ءجون. الەكسەي فەدوروۆيچ، مەنىڭ دە نامىسىم بار. مەن گرۋشەنكا سەكىلدى ءجالاپ قىزعا تۋىس بولا المايمىن، بۇنى ۇعىپ الىڭىز!
راكيتين بۋىرقانىپ تۇرعان.
— قۇداي ءۇشىن عاپۋ ەتشى، بۇلاي بولارىن بىلمەي قالعانىم، سونسوڭ ونى سەنىڭ ءجالاپ دەگەنىڭ قالاي؟ نەعىپ... ونداي بولدى ەكەن؟ — دەدى لەزدە قىزارىپ كەتكەن الەشا. — قايتالاپ ايتام، ول قىز سەنىڭ تۋىسىڭ دەپ ەستىپ ەم. ونىڭ ۇيىنە سەن ءجيى باراسىڭ عوي، سونسوڭ ونىمەن ەشقانداي اشىنالىعىم جوق دەپ ماعان ءوزىڭ ايتقانسىڭ... سەن ونى مۇنشاما جەك كورەر دەپ ويلاعان جوق ەم! ول قىز شىنىمەن سونداي بولعانى ما؟
— ونىڭ ۇيىنە بارىپ جۇرسەم، مۇنىڭ ءبىر سەبەبى بولعانى عوي، وندا سەنىڭ نە شارۋاڭ بار. ال تۋىستىققا كەلسەك، سەنىڭ اعاڭ نەمەسە اكەڭنىڭ ءوزى ول قىزدى مەنەن گورى ساعان تۋىس ەتىپ جۇرمەسىن. مىنە كەلىپ تە قالدىق. سەنىڭ اس ءۇي جاققا بارعانىڭ ءجون شىعار. ءاي! اناۋ نە، مۇندا نە بوپ جاتىر ءوزى؟ الدە كەشىگىپ قالدىق پا؟ تۇستىك قوناقاسىنىڭ مۇنشاما تەز ءبىتۋى مۇمكىن بە؟ الدە كارامازوۆتار تاعى دا لاڭداتتى ما ەكەن؟ تەگى، سولاي بولار. انە سەنىڭ اكەڭ، ونىڭ سوڭىندا يۆان فەدوروۆيچ كەلەدى. يگۋمەندىكىنەن سىتىلىپ شىققان تۇرلەرى عوي. انە يسيدور ءپىرادار ولاردىڭ ارتىنان بىردەڭە دەپ باسپالداقتان ايقايلاپ تۇر. سەنىڭ اكەڭ دە ادۋىنداپ، قولىن سەرمەيدى، تەگى، ۇرسىسقان بولار. ءماسساعان، انە ميۋسوۆ تا كۇيمەسىمەن قوزعالا بەردى، كورىپ تۇرسىڭ با. انە پومەششيك ماكسيموۆ تا زىرلاپ كەلەدى — جانجال بولعان عوي؛ دەمەك، جىلى-جۇمساقتان قۇراماي قاپقان! يگۋمەندى ساباپ كەتپەدى ەكەن وزدەرى؟ الدە بۇلار تاياق جەدى مە ەكەن؟ سويتسە عوي، شىركىن!..
راكيتين بەكەرگە تاڭىرقاماعان. شىنىندا دا جانجال بولعان ەدى، قۇلاق ەستىمەگەن، كۇتپەگەن جانجال شىققان. بارلىعى "شابىت ۇستىندە" بۇرق ەتە تۇسكەن-دى.
VIII
جانجال
ميۋسوۆ پەن يۆان فەدوروۆيچ يگۋمەننىڭ تابالدىرىعىنان اتتار الدىندا پەتر الەكساندروۆيچ ىلكىدە بەكەر-اق اشۋ شاقىرعانىنا وزىنەن-وزى ۇيالدى؛ بۇل اسا يناباتتى ءھام سىپايى كىسىنىڭ قالاي دەگەنمەن ادەپتەن اسپاۋ كەرەك ەدى دەپ ىشتەي وپىنعانى ەدى. فەدور پاۆلوۆيچ سەكىلدى وڭباعاندى شىن جەك كورسەم، ءپىراداردىڭ قۇجىراسىندا سابىرلىلىق ساقتاپ، سىر بىلدىرمەي وتىرۋىم كەرەك ەدى عوي، ال مەنىڭ قاراپتان قاراپ سونشاما كۇيىپ-پىسكەنىمدى نە دەپ ويلادى ول ىشىنەن. "ايتسە دە، بۇل ارادا تاقۋالاردىڭ ەشقانداي جازىعى جوق، — دەپ ءتۇيدى ول اقىرى يگۋمەن ءۇيىنىڭ باسپالداعىندا تۇرىپ، — ال ەگەر مۇندا دا يناباتتى جاندار جينالسا (اناۋ يگۋمەن نيكولاي ءپىرادار دا اقسۇيەك قوي دەيمىن)، وندا نەلىكتەن سولارمەن بىرگە سۇلۋ-سىپايى، جايدارى، جارقىن وتىرماسقا؟.. ەشكىممەن ءسوز تالاستىرمايمىن، كەرەك دەسەڭ ءتىپتى قۇپتاي بەرەم، سىپايىگەرشىلىكپەن ارباپ الامىن، سونسوڭ... اقىرى، اناۋ ەزوپ، اناۋ سايقىمازاق، اناۋ پەرو مەنىڭ تەڭىم ەمەسىن، باسقالارمەن بىرگە مەن دە ۇرىنىپ قالعانىمدى ولارعا دالەلدەپ بەرەمىن..."
پەتر الەكساندروۆيچ ورماننان اعاش كەسۋ، وزەننەن بالىق اۋلاۋ توڭىرەگىندەگى داۋ-دامايدى (مۇنىڭ ءبارى قاي جەردە بولىپ جاتقانىن ونىڭ ءوزى دە بىلمەيتىن)، ءتىپتى اۋرە-سارساڭعا دا تاتىمايتىندىقتان، ءبىرجولا، ماڭگى-باقيعا، بۇگىننەن قالدىرماي توقتاتىپ، ءوزىنىڭ موناستىرعا قوياتىن تالاپتارىنان باس تارتۋعا ۇيعاردى.
بۇلار يگۋمەن ءپىراداردىڭ داستارقان جايىلعان بولمەسىنە كىرگەن كەزدە ونىڭ وسىناۋ ىزگىلىكتى پيعىلدارىنىڭ ءبارى ونان سايىن ورنىعا تۇسكەن ەدى. ايتقاندايىن، يگۋمەننىڭ ۇيىندە بولەك اسحانا جوق-تى، ويتكەنى مۇندا شىندىعىندا ەكى-اق، بولمە بولاتىن، ءبىراق، ولار ءپىراداردىڭ قۇجىراسىنداعىدان الدەقايدا كەڭ ءارى قولايىراق ەدى. ءۇي ءىشىنىڭ جيھازدالۋىندا دا الابوتەن ەرەكشەلىك جوق-تى: بىلعارىمەن قاپتالعان، جيھاز سوناۋ جيىرماسىنشى جىلداردا قىزىل اعاشتان ەسكى ۇلگىمەن جاسالعان نارسەلەر؛ ءتىپتى ەدەنى دە بويالماعان؛ ونىڭ ەسەسىنە بارلىعى دا مۇنتازداي تازا، تەرەزەلەردىڭ الدىنا كوپتەگەن قىمبات گۇلدەر قويىلعان؛ ءبىراق، ءدال وسى ساتتە بارىنەن دە عاجابى، البەتتە، مول داستارقاندى، ايتسە دە، مۇندا دا اعىل-تەگىل ەشتەڭە بايقالمايدى: اپپاق داستارقان ۇستىندە — جىلتىراعان ىدىس-اياق، بىلقىلداعان ناننىڭ ءۇش ءتۇرى، ەكى شولمەك شاراپ، ءموناستىردىڭ ەكى شولمەك عاجاپ بالى مەن وسى ماڭعا تۇگەل ايگىلى ەكى ۇلكەن قۇمىرا كۆاسى عانا. اراق اتىمەن جوق. كەيىننەن راكيتين ايتقانداي، بۇل جولى تۇستىك بەس ءتۇرلى تاعامنان ازىرلەنىپتى: سۇيرىك سورپاسى مەن بالىق سامساسى؛ سونان سوڭ دامدەپ، ەرەكشە، بىلبىراتىپ پىسىرگەن بالىق؛ ودان كەيىن قىزىل بالىق كوتلەتى، بالمۇزداق پەن كومپوت، اقىرىندا، بلان-ماپجە ءتارىزدى كيسەل. راكيتين شىداماعاسىن يگۋمەننىڭ اس ۇيىنە ادەيى بارىپ، سونداعى تانىستارىنان وسىنىڭ ءبارىن سۇراپ ءبىلىپ الىپتى. ونىڭ كەز كەلگەن جەردە تامىر-تانىسى بولاتىن، قايدا بارسا دا بىردەڭەنى سۇراپ ءبىلىپ جۇرەتىن ادەتى بار-دى. جۇرەگى تىم البىرت، قىزعانشاق-تى. ول ءوزىن اجەپتاۋىر قابىلەتتىمىن دەپ سانايتىن، ءبىراق قارا باسىن دارىپتەۋگە كەلگەندە سول ازىن-اۋلاق قابىلەتىن ءجونسىز اسىرىپ كورسەتۋگە تىرىساتىن ەدى. ول ءوزىمىز قانداي دا ءبىر قايراتكەر بولاتىندىعىنا كۇماندانبايتىن؛ ءبىراق، وعان تىم ۇيىرسەك الەشانى مازالاعان نارسە — دوسىنىڭ ارامدىعى مەن وسى ارامدىعىن ونىڭ مۇلدە سەزبەيتىندىگى، كايتا كەرىسىنشە، بىرەۋدىڭ ۇستەلىندەگى اقشاسىنا تيمەيتىندىگىن بىلگەنگە — مۇنى اسقان ادالدىقتىڭ بەلگىسى دەپ سانايتىندىعى بولدى. بۇل ارادا الەشا عانا ەمەس، ءتىپتى وزگە بىرەۋ دە ەشتەڭە ىستەي الماس ەدى.
راكيتين ەلەۋسىز كوپتىڭ ءبىرى بولعاندىقتان قوناقاسىنا شاقىرىلعان جوق، ونىڭ ەسەسىنە يوسيف ءپىرادار مەن پانسيي ءپىرادار، ولارمەن بىرگە تاعى ءبىر يەروماناح شاقىرىلعان. پەتر الەكساندروۆيچ، قالعانوۆ پەن يۆان فەدوروۆيچ كەلگەندە ولار اسحانا بولمەسىندە يگۋمەندى كۇتىپ تۇرعان. بىلايىراقتا پومەششيك ماكسيموۆ تا تۇر. يگۋمەن ءپىرادار مەيماندارىن قارسى الۋعا بولمەنىڭ ورتاسىنا قاراي شىقتى. ول بيىك بويلى، ارىق، اقشۋلان قارا شاشتى، تۇنجىراعان، سوپاق بەت، تاكاپپار ءجۇزدى، ءالى دە كۇش-قۋاتى قايتپاعان شال بولاتىن. يگۋمەن ءۇنسىز باس يزەپ قانا امانداستى، ءبىراق، مەيماندار بۇل جولى ونىڭ ءپاتيقاسىن الۋ ءۇشىن الدىنا جاقىن باردى. ميۋسوۆ ءتىپتى ونىڭ قولىنان تاۋەپ ەتۋگە ىڭعايلانىپ ەدى، الايدا، يگۋمەن قولىن تەز تارتىپ العان سوڭ ول سۇيە الماي قالدى. ونىڭ ەسەسىنە يۆان فەدوروۆيچ پەن كالگانوۆ ريزا بولىپ قالدى، ياكي ونىڭ قولىنان اڭقىلداعان اق كوڭىلدەن، قاراپايىم حالىقشا ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ ءپاتيقاسىن الىپ ۇلگەردى.
— مارتەبەلى ءپىرادار، — دەپ باستادى ىرجيىپ كۇلگەن پەتر الەكساندروۆيچ ماڭعازسىعان، قوشەمەتشىل ۇنمەن، — بىزبەن بىرگە جول سەرىگىمىز فەدور ءپاۆلوۆيچتى دە دامگە شاقىرىپ ەدىڭىز، ءبىراق، ول كەلە المادى، بۇل ءۇشىن سىزدەن كەشىرىم سۇراۋعا ءتيىستىمىز؛ تەگى، ءبىر سەبەبى بولۋ كەرەك. قاسيەتتى ءپىرادارىمىز زوسيمانىڭ قۇجىراسىندا ول ءوزىنىڭ تۋعان ۇلىمەن ەكى اراداعى بايانسىز داۋ-داماي جونىندە قىزۋلىقپەن ارتىق كەتىپ قالعانى... بىلايشا ايتقاندا، مۇلدە لايىقسىز سوزدەر اۋزىنان شىعىپ كەتكەنى... بۇل جايىندا، مارتەبەلى ءپىرادار، سىزگە ءمالىم بولۋعا ءتيىس (ول يەروموناحتارعا كوز سالىپ قويدى). سوندىقتان، ءوز كىناسىن ءوزى ءتۇسىنىپ جانە بۇعان شىن نيەتتەن وپىنىپ، قاتتى ۇيالعانىنان مۇندا كەلە المايتىن بولدى دا، بىزدەن — مەنەن جانە ءوزىنىڭ بالاسى يۆان فەدوروۆيچتەن — ءسىزدىڭ الدىڭىزدا لايىقسىز قىلىعىنا شىن وكىنەتىنىن، كىناسىن مويىنداپ، رايدان قايتاتىنىن ءبىلدىرۋدى وتىنگەن ەدى. قىسقاسى، ول كەيىننەن بۇل اعاتتىعىنىڭ وتەۋىن تابارمىن دەپ ۇمىتتەنەدى جانە سولاي ەتكىسى دە كەلەدى، ال ءقازىر ءسىزدىڭ ءپاتيقاڭىزدى تىلەپ، بولعان جايدى ۇمىتۋدى وتىنەدى...
ميۋسوۆ تىنا قالدى. سوڭعى سوزىنە دەيىن توكپەلەتىپ وتكەنىنە وزىنە ءوزى رازى بولعانى سونداي، وسىعان دەيىنگى كوڭىل كىربىڭىنىڭ ءىزى دە قالعان جوق. ول ادامزات بالاسىن تاعى دا جان-تانىمەن جانە شىن سۇيەتىن بولدى. ونىڭ ءسوزىن ماڭعازدانا تىڭداعان يگۋمەن باسىن ءسال عانا يىڭكىرەپ جاۋاپ قاتتى:
— ول كىسىنىڭ كەلمەگەنى وكىنىشتى-اق. داستارقان باسىندا بۇيىرعان ءدامدى بىرگە تاتا وتىرىپ، ءبىز ونى قالاي ۇناتىپ كەتسەك، بالكىم، ول دا ءبىزدى سولاي جاراتىپ قالار ما ەدى، قايتەر ەدى. ال ەندى، مىرزالار، دامگە راقىم ەتىڭىزدەر.
ول يكونانىڭ الدىنا بارىپ، داۋىستاپ دۇعا وقي باستادى. جينالعان ادامداردىڭ ءبارى باسىن تومەن سالىپ تۇردى، ال پومەششيك ماكسيموۆ ءتىپتى الابوتەن ىقىلاس بىلدىرگەنسىپ، ەكى قولىن جايعان كۇيى العا شىعىڭقىراپ تۇردى.
مىنە ءدال وسى ساتتە فەدور پاۆلوۆيچ ءوزىنىڭ سوڭعى قۇيتىرقىسىن شىعاردى. ايتا كەتكەن ءجون، ول شىنىندا دا كەتىپ قالماقشى بولعان ەدى، ويتكەنى ءپىراداردىڭ قۇجىراسىنداعى ماسقارا قىلىعىنان كەيىن، بەينە تۇك بولماعانداي، يگۋمەندىكىنە تۇستىك قوناقاسىعا شىنىندا دا بارا المايتىنداي سەزىنگەن. بۇيتكەندە ول ءوزىنىڭ قىلىعىنا سونشالىقتى قاتتى ۇيالىپ، ءوزىن-وزى كىنالاعان جوق-تى؛ بالكىم، ءتىپتى كەرىسىنشە بولعان شىعار؛ دەگەنمەن، ول قوناقاسىعا بارۋدىڭ رەتسىزدىگىن تۇسىنگەن. ءبىراق، ول مەيمانحانا باسپالداعىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتاعان سالدىرلاعان تارانتاسىنا وتىرا بەرىپ كەنەت توقتاي قالدى. ءپىراداردىڭ قۇجىراسىندا قايتقان ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن ەدى. " جۇرتپەن جاقىنداسسام-اق، دۇنيەدە مەنەن وڭباعان كىسى جوقتاي، ءبارى ماعان سايقىمازاق دەپ قارايتىنداي كورىنەدى دە تۇرادى، سونان سوڭ، ولاي بولسا، ءقازىر سايقىمازاقتىڭ قانداي بولاتىنىن كورسەتەيىن، سەندەردىڭ قاڭقۋ سوزدەرىڭنەن قورىقپايمىن، ويتكەنى سەندەردىڭ ءبارىڭ مەنەن دە جامان وڭباعانسىڭدار!" — دەپ كىرىسىپ كەپ كەتەمىن. ول ءوزىنىڭ سۇمپايىلىعى ءۇشىن الگىلەردىڭ بارىنە قىساستىق جاساپ قالعىسى كەلدى. ەندى ول ەرتەرەكتە، بىردە، وزىنە: "ءسىز پالەنشەكەڭدى نە ءۇشىن جاقتىرمايسىز؟" — دەگەن ساۋال قويىلعانىن كەنەت ەسىنە ءتۇسىردى. وندا فەدور پاۆلوۆيچ سايقىمازاق ارسىزدىعىنا باعىپ بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى: "نە ءۇشىن بە: راس، ول ماعان ەشقانداي جاماندىق قىلعان جوق، ءبىراق، ونىڭ ەسەسىنە مەن ءبىر ناعىز وڭباعاندىق جاسادىم عوي وعان، وسىدان كەيىن ءوزىمنىڭ وسال سۇمپايىلىعىم ءۇشىن ونى جەك كورىپ كەتتىم". وسى جاۋابىن ەسىنە العان ول ءبىر ساتكە ويعا باتىپ تۇرىپ، اقىرىن، زىلمەن مىرس ەتتى. جانارى الاق-جۇلاق ەتىپ، ءتىپتى ەرىندەرى دىرىلدەپ كەتتى. " ءبىر ءىستى باستاعان ەكەم، سولاي ءبىتىرۋىم كەرەك قوي" — دەپ ۇيعاردى ول كەنەتتەن. ونىڭ وسى ساتتەگى كوكەيكەستى سەزىمىن: "ەندى ءوزىمدى ءبارىبىر اقتاي المايمىن، ەندەشە، ار-ۇياتتى قويا تۇرىپ، ولاردىڭ بەتىنە تاعى ءبىر نەگە تۇكىرمەسكە: بىلەسىڭدەر مە، سەندەردەن ۇيالىپ جاتقان مەن جوق! — دەگەن سوزدەرمەن بىلدىرۋگە بولار ەدى. ول كوشىرگە وسى ارادا توسا تۇر دەپ تاپسىردى دا، ءوزى شاپشاڭ باسىپ موناستىرعا ورالىپ، تۋرا يگۋمەندىكىنە باردى. ءوزىنىڭ نە ىستەيتىنىن انىق بىلگەن جوق، ءبىراق، ول ەندى ءوزىن-وزى ۇستاي المايتىنىن سەزدى — ءسال ءتۇرتىپ قالسا-اق ءبىر وڭباعاندىقتىڭ اقىرعى شەگىنە جەتپەي توقتامايتىنى ايقىن ەدى، ايتسە دە، ول قانداي دا ءبىر قىلمىس جاساۋعا نەمەسە سوتقا تارتىلۋى مۇمكىن تەرىس قىلىق كورسەتۋگە دەيىن جەتپەيدى. ءبىر عاجابى، جازالاناتىن بۇزىقتىقتان ول ءاماندا تارتىنا بىلەتىن جانە كەيدە بۇنداي ۇستامدىلىعىنا ونىڭ ءوزى دە تاڭداناتىن. فەدور پاۆلوۆيچ اسحانا بولمەسىنە كىرىپ كەلگەندە، دۇعا وقۋ اياقتالىپ، بارلىعى داستارقانعا جاقىنداعان ەدى. ول تابالدىرىقتا تۇرىپ، جينالعان جۇرتتى كوزىمەن ءبىر شولعان سوڭ، ولارعا ادىرايا قاراپ اشۋلى، ارسىز، سوزالاڭ كۇلكىگە باستى.
— مىنالار عوي مەنى كەتىپ قالدى دەپ ويلادى، ال مەن مىنە كەلىپ تۇرمىن! — دەپ ايقايلادى ول بۇكىل زالعا ەستىرتە.
ءبىر ساتكە ءبارى وعان تەسىرەيە قاراپ ءۇنسىز قالدى، سوسىن ولار اقىرى قىپ-قىزىل جانجالمەن بىتەتىن ءبىر جامان اعاتتىق بولعالى تۇرعانىن لەزدە سەزە قويدى. باعانادان بەرى اق كوڭىل پەتر الەكساندروۆيچ ونى كورگەندە قيتىعا قالدى. جۇرەگىندەگى ىزانىڭ سونگەن قولامتاسى لەزدە قايتا تۇتانىپ بارا جاتقانداي كورىندى.
— جوق، مەن بۇعان توزە المايمىن! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ول،— مۇلدە شىدامايمىن... ەندى شامام جوق!
پەتر الەكساندروۆيچتىڭ قانى باسىنا شاپتى. ول ءتىپتى جاڭىلىسا باستادى، ءبىراق، وندايدا ءسوزىڭدى سارالاۋعا مۇرشاڭ كەلە مە، ول قالپاعىن قولىنا الدى.
— توزە الماعانى نەسى؟ — فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ داۋسى دا شاڭق ەتتى، — "مۇلدە شىدامايمىن، ەندى شامام جوق" دەگەنى قالاي؟ قادىرمەندى ءپىرادار، كىرەيىن بە، جوق پا؟ داستارقانداس بولۋعا رۇقسات ەتەسىز بە؟
— راقىم ەتىڭىز، جوعارىلاتىڭىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى يگۋمەن.
— مىرزالار! مەن، — دەدى ول كەنەت ءسوزىن ودان ارى جالعاستىرىپ، — ارالارىڭىزداعى كەزدەيسوق كيكىلجىڭدى ۇمىتىپ، بىر-بىرىڭمەن، جاقىن تۋىستارشا شۇڭكىلدەسىپ وتىرىپ، تاڭىرىمە ءمىناجات قىپ، بۇيىرعان دامنەن تاتۋدى شىن جۇرەكتەن وتىنە الار ما ەكەم...
— جوق، جوق، ول مۇمكىن ەمەس، — دەپ باج ەتە ءتۇستى سابىرسىزدانعان پەتر الەكساندروۆيچ.
— پەتر الەكساندروۆيچ مۇمكىن بولماسا، ماعان دا مۇمكىن ەمەس، مەن دە قالمايمىن. وسىنداي نيەتپەن كەلدىم مەن. ەندى قايدا بولسا دا پەتر الەكساندروۆيچتەن ەكى ەلى اجىراسپايمىن: پەتر الەكساندروۆيچ، ءسىز كەتسەڭىز، مەن دە كەتەمىن، قالادى ەكەنسىز — مەن دە قالامىن. يگۋمەن ءپىرادار، ءسىز ونى جاقىن تۋىستارشا شۇڭكىلدەسىڭدەر دەپ ورىندى قاعىتىپ ءوتتىڭىز، ءبىراق ول مەنىمەن تۋىستىقتان قاشادى عوي! سولاي ەمەس پە، فون زون؟ مىنە فون زون دا تۇر. سالەمەتسىز بە، فون زون!
— ءسىز... مەنى ايتاسىز با؟ — دەپ مىڭگىرلەدى اڭ-تاڭ بولعان پومەششيك ماكسيموۆ.
— ارينە، سەنى ايتام، — دەپ شىڭك ەتتى فەدور پاۆلوۆيچ. — ەندى كىمدى دەپ ەڭ؟ يگۋمەن ءپىراداردى فون زون دەمەيمىن عوي!
— مەن دە فون زون ەمەسپىن عوي، مەن ماكسيموۆپىن.
— جوق، سەن فون زونسىڭ. مارتەبەلى ءپىرادار، ءسىز فون زوننىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟ مىناداي ءبىر سوت بولعان: ونى ءجالاپحانادا ولتىرگەن-دى، — ونداي ورىنداردى سىزدەر سولاي اتامايسىزدار ما، — ەگدە تارتىپ قالعاندىعىنا دا قاراماستان، ونى ولتىرگەن سوڭ تونايدى دا، جاشىككە سالىپ بەكىتىپ، نومىرلەپ باگاج ۆاگونىنا سالىپ پەتەربۋرگتەن موسكۆاعا جونەلتەدى. ولىكتى جاشىككە سالىپ بەكىتىپ جاتقاندا، جالەپ قاتىندار ءان سالىپ، گۋسليدە ويناپ دۋمانداتىپ جاتىپتى. مەنىڭ فون زون دەگەنىم مىنە سول كىسى. ول ءولىپ قايتا تىرىلگەن عوي، سولاي ەمەس نە، فون زون.
— بۇل نەعىلعان ساندىراق؟ مىناۋ نە دەپ كەتتى؟ — دەگەن كۇبىر ەستىلدى يەروموناحتار توبىنان.
— كەتتىك! — دەدى كالگانوۆقا پەتر الەكساندروۆيچ داۋسى شاڭق ەتىپ.
— جو-وق، رۇقسات ەتىڭىز! — دەپ شىڭكىلدەي جونەلدى فەدور پاۆلوۆيچ، بولمەگە تاعى ءبىر ادىمداپ، — مەنىڭ دە ايتاتىنىم بار. ءپىراداردىڭ قۇجىراسىندا يباسىزدىق كورسەتتى، اتاپ ايتقاندا شاباق، بالىقتى ءسوز ەتتىڭ دەپ مەنى جازعىردىڭدار. مەنىڭ تۋىسىم، پەتر الەكساندروۆيچ ميۋسوۆ، ءوزىنىڭ سوزىندە plus dc noblesse que de sinccritc1 بولعانىن ۇناتادى، ال مەن، كەرىسىنشە، ءوزىمنىڭ سوزىمدە plus de sinccritc que dc noblesse2 بولعانىن جاراتامىن، تۇشكىرگەنىم بار noblesse-re3! سولاي ەمەس پە، فون زون؟ راقىم ەتىڭىز، يگۋمەن ءپىرادار، سايقىمازاق بولسام دا جانە تاپ ءقازىر سايقىمازاقتانىپ تۇرسام دا، مەن دە ار-نامىستىڭ ادامىمىن، سوندىقتان ءىشىمدى كەرنەگەن نارسەنى ايتىپ قالعىم كەلەدى. ءيا-يا، مەن ار-نامىستىڭ ادامىمىن، ال پەتر الەكساندروۆيچتە نامىسقويسىپ باسقا نە بار دەيسىڭ. باعانا وسىندا كەلگەندە مەن، بالكىم، ءوز كوزىممەن كورىپ، ايتاتىنىمدى ايتۋ ءۇشىن كەلگەن شىعارمىن. مەنىڭ الەكسەي دەگەن بالام وسىندا پاپالاپ ءجۇر. اكەسى بولعاندىقتان، مەن ونىڭ تاعدىرىن ويلايمىن جانە ويلاۋعا ءتيىستىمىن دە. مەن قۇلاق سالعانسىپ ءتالىمسي بەردىم، ءسويتىپ، ەپتەپ كوز سالىپ تا وتىردىم، ەندى سىزدەرگە سول تالىمسىگەن ويىنىمنىڭ سوڭعى بەلگىسىن كورسەتكىم كەلەدى. بىزدە قالاي بولىپ جاتادى دەيسىزدەر عوي؟ بىزدە بىردەڭە قۇلاعان ەكەن، ول سول ارادا جاتۋعا ءتيىس. جىعىلعان ەكەنسىڭ عۇمىر باقي جاتۋىڭ كەرەك سۇلاعان كۇيىڭدە. ولاي بولا قويار ما ەكەن! ەگەر مەنىڭ تۇرەگەلگىم كەلسە شە! اۋليە ءپىرادارلار، مەن سىزدەرگە رەنجۋلىمىن. قۇدايدىڭ الدىندا كۇناڭدى مويىنداپ ءمىناجات قىلۋدا ۇلكەن قۇپيا بار، ءوز باسىم سول قۇپياعا قۇلدىق ۇرۋعا دايىنمىن، ال باعانا ءبارى تىزەرلەپ تۇرىپ الىپ داۋىستاپ ءمىناجات قىلا باستادى. وندايدا دىبىس شىعارعاندى قايدان كورىپ ەدىڭىز؟ اۋليە ءپىرادارلار ماقۇلداعان ەرەجە بويىنشا كۇنانى قۇلاققا سىبىرلاپ قانا مويىنداماۋشى ما ەدى، ءمىناجات تەك سوندا عانا قۇپيا قالماي ما، بۇل ەجەلدەن وسىلاي ەدى عوي. ايتپەسە، مەن جۇرتتىڭ كوزىنشە، مىسالى، ءبىر كەزدە ءسويتىپ ەدىم... ياكي، ۇعاسىز با، بىردەڭە ەتىپ قويىپ ەدىم دەپ قالاي تۇسىندىرە الام؟ كەيدە ءتىپتى اۋزىڭ بارمايدى عوي. قىپ-قىزىل جانجال ەمەس پە بۇل؟ جوق، ءپىرادارلار، بۇل ارادا سىزدەر مەن بىرگە، بالكىم، ۇلتشىلدىققا دا ۇرىنارسىڭ... ءا دەگەننەن-اق سينودقا ارىز جازامىن، ال بالامدى ۇيگە الىپ كەتەمىن...
وسى ارادا ءبىر جايتتى ەسكەرتە كەتەلىك. فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ەستىگەنى جاي قاڭقۋ ءسوز-دى. ءبىر كەزدە ءپىرادارلاردى تىم اسىرا قۇرمەتتەيتىن بولدى-مىس، بۇل ءتىپتى يگۋمەن اتاعىن كەمسىتەدى-مىس، ونىڭ بەر جاعىندا، ولار ءمىناجات قۇپياسىنا قيانات جاسايدى-مىس جانە ت.ت. دەگەن قاسكويلىك وسەك تاراعان، بۇل وسەك ءتىپتى ارحيەرەيگە دەيىن (ءبىزدىڭ عانا ەمەس، ءپىرادارلاردىڭ ورنىققان باسقا موناستىرلاردىڭ ارحيەرەيلەرىنە دە) جەتكەن. بۇل بىزدە دە، بارلىق جەردە دە وزىنەن-وزى ۇمىتىلعان قيسىنسىز عايبات ەدى. ءبىراق، فەدور ءپاۆلوۆيچتى جەلىكتىرىپ، جارعا قاراي ودان ارى يتەرە تۇسكەن سۇمىراي سايتان ونىڭ قۇلاعىنا وسى ەسكى عايباتتى سىبىرلاعان؛ فەدور پاۆلوۆيچ ونىڭ ءتىپتى ءاۋ دەگەن العاشقى ءسوزىن دە تۇسىنبەگەن ەدى. جانە دە ونى جوندەپ ايتىپ تا بەرە المادى، ول ول ما، بۇل جولى ءپىراداردىڭ قۇجىراسىندا ەشكىم تىزەرلەپ تۇرماعان دا، كۇناسىن داۋىستاپ مويىنداماعان دا، سول سەبەپتى فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ بىردەڭەنى كورۋى نەعايبىل، ول شالا-شارپى ەسىندە قالعان ەسكى قاۋەسەت پەن وسەك-اياڭ بويىنشا بوسكەن. ءبىراق، ول قۇداي اتىن، ءبىر بوس ساندىراقتىڭ اۋزىنان شىعىپ كەتكەنىن سەزگەن سوڭ، دەرەۋ تىڭداۋشىلارىن، اسىرەسە ءوزىن جاڭاعى ايتقانى استە ساندىراق ەمەسىنە يلاندىرماقشى بولعان. ءالدى ءاربىر ءسوزى ىلكىدەگى شاتپاعىنا بۇرىنعىدان دا ەرسى، دورەكى بوي ۇستەمەلەپ جامالا بەرەتىنىن تىم جاقسى بىلە تۇرسا دا، ول ءوزىن ۇستاي 6الماعان، ءسويتىپ قۇزدان قۇلاعان تاستاي دومالاي بەرگەن.
— نەتكەن پاسىقتىق! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى پەتر الەكساندروۆيچ.
— عاپۋ ەتىڭىزدەر، — دەدى كەنەتتەن يگۋمەن. — باياعىدان قالعان ءسوز بار ەمەس پە: "ءسويتىپ ماعان بىردەڭەنى، ءتىپتى قايداعى جوقتى ايتا باستادى. مەن ءبارىن ەستىپ العاسىن وزىمە-وزىم: بۇل ييسۋستىڭ ەم-دومى بولار، ونى مەنىڭ تاكاپپار جانىمدى تۇزەۋ ءۇشىن ايتقان شىعار دەدىم". سوندىقتان قىمباتتى مەيمان، ءبىز دە سىزگە باس ءيىپ العىسىمىزدى ايتامىز!
سونان سوڭ يگۋمەن فەدور پاۆلوۆيچكە ەڭكەيىپ تاعزىم ەتتى.
— تس-تس-تس! جادىگويلىك پەن ەجەلگى جىلتىر ءسوز عوي بۇل! ەسكى جىلتىر ءسوز بەن ەسكى ارامزالىق! ءالميساقتان بەرگى جالعاندىق پەن انشەيىن يىلىپ-بۇگىلۋ عانا! تاعزىم ەتۋدىڭ ار جاعىندا نە جاتقانىن بىلەمىز! شيللەردىڭ "قاراقشىلارىنداعىداي"، "اۋىزدان ءسۇيىپ تۇرىپ، جۇرەككە قانجار سالۋ" عوي بۇل ءپىرادارلارىم-اۋ، مەكەرلىكتى سۋقانىم سۇيمەيدى، مەن اقيقاتقا قۇشتارمىن! ءبىراق، اقيقات شاباق بالىقتا ەمەس، مۇنى سىزدەرگە مىنا مەن ايتىپ تۇرمىن! ءپىرادارسىعان تاقۋارىم-اۋ، نەسىنە ورازا ۇستايسىزدار؟ بۇل ءۇشىن ول دۇنيەگە بارعاندا نەگە سىيلىق كۇتەسىزدەر؟ ونداي سىيلىق توسىپ تۇرسا، مەن دە ورازا ۇستارمىن! جوق، اۋليە تاقۋام، سەن بۇل دۇنيەدە ىزگىلىكتى بول، موناستىرداعى دايىن اسقا قۇنىقپاي، اقيرەتتەگى سىيلىقتان يەگىڭ قىشىماي قوعامعا پايداڭدى تيگىز، — ءبىراق، بۇل وڭاي ءىس پە. يگۋمەن ءپىرادار، جىلتىر سوزگە مەنىڭ دە يكەمىم بار عوي. داستارقانعا نە قويدى ەكەن؟ — دەپ ول ۇستەلگە جاقىنداپ باردى. — ەجەلگى فاكتوري پورتۆەينى، اعايىندى ەليسەيەۆتەردىڭ بال سىراسى، تاقۋاسىماقتارىم-اۋ، مىنالارىڭ نە! شاباق بالىققا استە ۇقسامايدى عوي. شولمەكتەردى قاز-قاتار قالاي تىزگەنسىزدەر، حە-حە-حە! ال وسىنىڭ ءبارىن مۇندا كىم اكەلدى؟ مۇنى اكەلگەن ورىستىڭ ەڭبەككەر مۇجىعى، ول قۇس باسقان قولىمەن تاپقان-تايانعانىن قاتىن-بالاسىنىڭ اۋزىنان، مەملەكەتىمىزدىڭ مۇقتاجىنان جىرىمداي سەندەرگە اكەلەدى! ءپىرادارسىعان ءپىرادارلارىم-اۋ، حالىقتى قاشانعى سورا بەرمەكسىڭدەر!
— ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان شىعاتىن ءسوز ەمەس قوي بۇل، — دەپ كۇبىرلەدى يوسيف ءپىرادار. پانسيي ءپىرادار ءمىز باقپاي تۇرعان. ميۋسوۆ بولمەدەن جىلىستاي بەردى، ونىڭ سوڭىنان كالگانوۆ تا سىرتقا شىقتى.
— ال، ءپىرادارلارىم، پەتر الەكساندروۆيچتىڭ سوڭىنان مەن دە كەتتىم! ەندى قايتىپ ورالمايمىن، ءتىپتى اياعىما جىعىلىپ جالىنساڭدار دا كەلمەيمىن. ءبىر رەت مىڭ سومدى جىبەرگەم سىزدەرگە، ەندى يەكتەرىڭ قىشىماي-اق قويسىن، حە-حە-حە! ەندى تۇك تە تامىزبايمىن. جاستىق شاعىمنىڭ بارلىق وكىنىشى ءۇشىن بارلىق كورگەن قورلىعىم ءۇشىن كەگىمدى قايتارۋىم كەرەك! — دەپ جۇدىرىعىمەن ۇستەلدى قويعىلادى ارقاسى قۇرىستاعان فەدور پاۆلوۆيچ. — بۇل موناستىرسىماق ماعان نە قىلماپ ەدى! سونىڭ قىرسىعىنان قانشاما قايعى-قاسىرەت شەكتىم! سەندەر مەنىڭ جەلىكپە اۋرۋ ايەلىمدى ماعان قارسى ايداپ سالعانسىڭدار. شىركەۋدىڭ جەتى جيىنىندا مەنى قارعاپ-سىلەگەن دە، وسى ماڭعا تۇگەل جەكسۇرىن قىلعان دا سەندەرسىڭدەر! سول دا جەتەر ەندى، ءپىرادارلارىم، ءقازىر پىكىرىڭدى قىسىلماي ايتاتىن زامان تۋعان، پاروحودتار مەن تەمىر جول زامانى. سەندەرگە مىڭ سوم دا، ءجۇز سوم دا، ءتىپتى ءجۇز تيىن دا تاتىرمايمىن، مەنەن ەندى قارا باقىر دا المايسىڭدار!
تاعى ءبىر ەسكەرتپە. فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ومىرىندە ءبىز ايتقان موناستىردىڭ ەش ۋاقىتتا جانە ەشقانداي ەرەكشە ءمانى بولعان ەمەس، موناستىردىڭ قىرسىعىنان ول ەشبىر قايعى-قاسىرەت تە شەككەن جوق. ءبىراق، ونىڭ ەلىگىپ كەتكەنى سونشا، ءبىر ساتكە وسى قىلىعىنا ءتىپتى ءوزى دە سەنگەندەي بولدى؛ ەلجىرەگەندىكتەن ءتىپتى جىلاپ جىبەرە جازدادى؛ الايدا، ءدال وسى ساتتە ول تىزگىندى تارتۋ قاجەتىن سەزە قويدى. يگۋمەن ونىڭ قاسكويلىك جالاسىنا تومەن قاراپ تۇرىپ، سۇستانا تاعى دا بىلاي دەدى:
— باياعىدان قالعان تاعى ءبىر ءسوز بار: "لاجسىزدان ماسقارا بولساڭ دا، بۇعان رەنجىمە، ءتوزىمدى بول، قىسىلما، الگى ماسقارالاعان كىسىنى جەك كورمە". ءبىز دە سولاي ەتەمىز.
— تس-تس-تس، وشتەسپە-قاستاسپا! جانە تاعى سونداي شاتپاق قوي بۇل! سوگە جامانداماڭدار، ءپىرادارلارىم، مەن كەتتىم. ال ۇلىم الەكسەيدى اكەلىك قۇزىرىممەن ءبىرجولا الىپ كەتەم. يۆان فەدوروۆيچ، ءقادىرلى ۇلىم، سىزگە سوڭىمنان ەر دەپ بۇيىرۋعا بولار ما ەكەن! فون زون، مۇندا قالعاندا نە بىتىرمەكسىڭ! ونان دا ءقازىر شاھارعا، مەنىڭ ۇيىمە بارمايسىڭ با. كوڭىل كوتەرەسىڭ. اينالاسى ءبىر-اق شاقىرىم جەر، وسىمدىك مايىنىڭ ورنىنا بىلبىراعان جاس توراي ەتىن جەيسىڭ بوتقامەن قوسىپ؛ تۇستەنەمىز؛ الدىڭا كونياك قويام، سوسىن ليكەر ىشەسىڭ؛ مامۋروۆكا1 بار... ەي فون زون، اۋزىڭنان جىرىلماسىن!
ول ارپىلداپ، قولىن وڭدى-سولدى سەرمەپ شىققان. مىنە ءدال وسى كەزدە راكيتين ونى بايقاپ قالىپ، الەشاعا كورسەتكەن-دى.
— الەكسەي! — دەپ ايقايلادى اكەسى انادايدان، — بۇگىننەن قالماي ۇيگە ءبىرجولا قايتاتىن بول، جاستىعىڭ مەن توسەگىڭدى الا كەل؛ قاراڭدى جوعالت مۇننان.
قالتيىپ قالعان الەشا كوز الدىنداعى كورىنىستەن كوز اۋدارماي ءۇنسىز قاراپ تۇردى. بۇل كەزدە فەدور پاۆلوۆيچ تارانتاسىنا وتىرىپ جاتتى، ودان كەيىن تۇنجىراعان يۆان فەدوروۆيچ تە ۇندەمەستەن ارباعا وتىرۋعا ىڭعايلاندى؛ ول الەشامەن قوشتاسۋعا بۇرىلىپ تا قاراعان جوق. مىنە، وسى ساتتە تاعى ءبىر كىسى كۇلەرلىك، قىزىق وقيعا بولدى. كەنەتتەن تارانتاستىڭ قورابىنا پومەششيك ماكسيموۆ جارماسا كەتتى. قالىپ قويماۋ ءۇشىن ونىڭ قالاي ەنتىگىپ جەتكەنىن راكيتين مەن الەشا كورىپ تۇرعان. ونىڭ جان تالاسقانى سونشا، يۆان فەدوروۆيچ ءتىپتى سول اياعىن تەپكىشەكتەن الىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، ءبىر اياعىن تەپكىشەككە سالعان بۇل قوراپتىڭ جيەگىنەن ۇستانىپ، ونى ارتىنان يتەرە تارانتاسقا سەكىرىپ مىنۋگە تىرىستى.
— مەنى دە الا كەتىڭدەر، مەن سەندەرمەن بىرگە كەتەمىن! — دەپ جالىندى جىرق-جىرق كۇلگەن ول بىردەمە عىپ ىلەسە كەتكىسى كەلىپ.
— بۇل فون زوننىڭ ءوزى دەپ سەندەرگە ايتپاپ پا ەدىم! — دەپ ماردىمسىدى فەدور پاۆلوۆيچ. — ءولىپ قايتا تىرىلگەن فون زون بۇل! سەن قالاي سىتىلىپ شىقتىڭ؟ سەن وندا قانداي فونزوندىق ىستەۋىڭ مۇمكىن، ونداي قوناقاسىنى قالاي عانا كوزىڭ قيىپ كەتتىڭ؟ مۇنداي ناعىز جەز ماڭداي بولۋعا بولا ما! مەنىكى ءبىر ءسارى، باۋىرىم، ال ساعان نە جورىق، سوعان تاڭىم بار مەنىڭ! سەكىر، سەكىر تەزىرەك! جىبەر ونى، ۆانيا، كوڭىلدى وتىرامىز. اياعىمىزدا جاتادى عوي بىردەمە عىپ. بۇكتەتىلىپ جاتاسىڭ عوي، فون زون؟ الدە كوشىردىڭ قاسىنا وتىرعىزامىز با؟.. فون زون، كانە سەكىر كوشىردىڭ وتىرعىشىنا!..
ءبىراق يۆان فەدوروۆيچ ءوزى وتىرعاننان كەيىن ۇندەمەستەن، بارلىق كۇشىمەن ماكسيموۆتى كەۋدەدەن تەۋىپ جىبەرىپ ەدى، ول ءبىر ساجىن جەرگە ۇشىپ كەتتى. تەك الدەقالاي قۇلامادى.
— كەتتىك! — دەپ زىلدەنە داۋىستادى كوشىرگە يۆان فەدوروۆيچ.
— سەنىڭ مۇنىڭ نە؟ نە بولدى سونشا؟ ونى كەۋدەدەن تەپكەنىڭ نە؟ — دەپ دۇرسە قويا بەردى وعان فەدور پاۆلوۆيچ، ءبىراق بۇل كەزدە تارانتاس قوزعالا بەرگەن ەدى. يۆان فەدوروۆيچ جاۋاپ قاتقان جوق.
— ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ! — دەپ مىڭگىرلەدى بىرەر مينۋتتان سوڭ فەدور پاۆلوۆيچ، بالاسىنا الاكوزدەنە قاراپ. — سول موناستىرى قۇرعىردى ويلاپ شىعارعان ءوزىڭ ەدىڭ عوي، قولتىعىما 7سۋ بۇرىككەن دە، ماقۇلداعان دا ءوزىڭ، ەندى نەسىنە بۇرتيا قالدىڭ؟
— ساندىراقتاعاندى قويساڭىزشى، تىم بولماسا، ەندى ازعانا تىنىشتالىڭىزشى، — دەپ قاتال كەسىپ تاستادى يۆان فەدوروۆيچ.
فەدور پاۆلوۆيچ تاعى دا بىرەر مينۋت ءۇنسىز وتىردى.
— مۇندا دا ەپتەپ كونياكتان ۇرتتاسا عوي، — دەدى ول سونان سوڭ عيبراتتى ۇنمەن. ءبىراق، يۆان فەدوروۆيچ تاعى دا جاۋاپ قاتپادى.
— بارعان سوڭ، سەن دە ىشەسىڭ.
يۆان فەدوروۆيچ ءتىس جارمادى.
تاعى بىرەر مينۋت كۇتكەننەن كەيىن فەدور پاۆلوۆيچ بىلاي دەدى:
— قادىرمەندى كارل فون مور، بۇل سىزگە تىم جايسىز تيەتىندىگىنە قاراماستان، مەن الەشكانى قالاي دەگەنمەن موناستىردان قايتارىپ الامىن.
يۆان فەدوروۆيچ تىجىرايىپ، يىقتارىن ءبىر كوتەرىپ قويدى، سونسوڭ تەرىس اينالعان كۇيى جولعا قاراپ وتىرا بەردى. بۇدان كەيىن ۇيگە جەتكەنشە بىر-بىرىنە ءتىل قاتقان جوق.
ءۇشىنشى كىتاپ
ايەلجاندىلار
I
مالايلار تۇراتىن ۇيدە
فەدور پاۆلوۆيچ كارامازوۆتىڭ ءۇيى شاھاردىڭ ورتالىعىنان ونشا الىس تا، جاقىن دا ەمەس-تى. ەسكى بولسا دا سىرتتاي ءتاپ-تاۋىر، قىزىل تەمىر توبەلى، سۇرعىلت تۇسكە بويالعان مەزونينى بار، ءبىر قابات داعاراداي، جايلى ءۇي ءالى دە ۇزاق ۋاقىت تۇرۋعا جارايتىن. ءار ءتۇرلى كىلتتەرى مەن قۋىستارى، قايداعى جوق ءبىر باسپالداقتارى كوپ ەدى. ەگەۋقۇيرىق ءورىپ جۇرەتىن، ءبىراق، فەدور پاۆلوۆيچ بۇعان ونشا قاباق شىتپايتىن، قايتا: "كەشكىلىكتە جالعىز قالعانىمدا ونشا زەرىكپەۋىمە جاقسى"، — دەيتىن ول. ونىڭ شىنىندا دا كەشكە مالايلاردى فليگەلگە جىبەرىپ، ءوزى ءتۇنى بويى جالعىز قالاتىن ادەتى بار-دى. فليگەل دەپ وتىرعان اۋلاداعى وڭاشا ءۇي كەن، بەرىك بولاتىن؛ فەدور پاۆلوۆيچ ۇيدە تاماق پىسىرەتىن ارنايى بولمە بولسا دا، اس ءۇيدى دە سوندا كوشىرگەن: ول اس ءۇيدىڭ ءيسىن جاقتىرمايتىن، سول سەبەپتى دايىن تاماق قىسى-جازى بىردەي اشىق اۋلا ارقىلى اكەلىنەتىن. جالپى، اقار-شاقار وتباسىنا لايىقتاپ سالىنعان ۇلكەن ۇيدە قوجايىندار دا، مالايلار دا قازىرگىسىنەن بەس ەسە كوپ تۇرا الاتىن ەدى. ايتسە دە، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كەزدە وندا فەدور پاۆلوۆيچ پەن يۆان فەدوروۆيچ قانا، ال فليگەلدە نە بارى ءۇش-اق ادام: گريگوريي مەن مارفا دەگەن شال-كەمپىر جانە سمەردياكوۆ دەگەن جاس مالاي جىگىت قانا تۇراتىن. وسى ءۇش مالاي جايىندا ءبىرشاما تولىعىراق بايانداپ ءوتۋ كەرەك ءتارىزدى. گريگوريي ۆاسيليەۆيچ كۋتۋزوۆ جايىندا جوعارىدا ءبىرسىپىرا توقتالىپ وتكەنبىز. بۇل دىتتەگەن نىساناسىنا تايسالماي، تۋرا تارتاتىن تاباندى، قايسار ادام ەدى، بۇل ءۇشىن الگى دىتتەگەنى قانداي دا ءبىر (كەيدە تاڭعالارلىقتاي قيسىنسىز) سەبەپتەن وعان كۇمانسىز اقيقات كورىنسە بولعانى. جالپى، ول ادال، تۋراشىل ەدى، مارفا يگناتيەۆنا ءومىر بويى كۇيەۋىنىڭ ىرقىنان شىعىپ كورمەگەنىنە قاراماستان، مىسالى، شارۋالارعا باس بوستاندىعى بەرىلگەننەن كەيىن: ەندى موسكۆاعا كەتەيىك، سوندا ۇساق ساۋدا-ساتتىقپەن (ولاردىڭ تىرنەكتەپ جيناعان ازداعان تيىن-تەبەنى بولاتىن) بىردەمە عىپ كۇنەلتەرمىز دەپ شالىنىڭ مازاسىن الا بەرگەن؛ ءبىراق گريگوريي وندا قاتىن دەگەن شاتاسا بەرەدى، "ويتكەنى قاتىن بىتكەننىڭ ءبارى ارامزا"، سوندىقتان ءبىز بۇرىنعى قوجايىنىمىز قانداي بولسا دا ودان كەتپەيمىز، "ويتكەنى بۇل ءبىزدىڭ پارىزىمىز" دەپ ونىڭ اۋزىن اشتىرماعان.
— پارىز دەگەن بولادى ادامدا، سەن مۇنى تۇسىنەمىسىڭ؟ — دەگەن ول مارفا يگناتيەۆناعا.
— پارىز دەگەننىڭ نە ەكەنىن نەگە تۇسىنبەيىن، گريگوريي ۆاسيليەۆيچ، ءبىراق ءبىزدىڭ وسىندا قالۋىمىزدىڭ نەلىكتەن پارىز سانالاتىنى ميىما كىرمەيدى مەنىڭ،— دەپ نىقتاپ جاۋاپ بەرگەن مارفا يگناتيەۆنا.
— ميىڭا كىرمەسە مەيلى، ءبىراق ايتقانىم ايتقان. بۇدان بىلاي اۋىز اشپايسىڭ.
اقىرى سولاي بولدى: ولار كەتپەيدى، ال فەدور پاۆلوۆيچ كەمپىر-شالعا جارتىمسىز بولسا دا جالاقى تاعايىنداپ، ونى تولەپ تۇردى. ونىڭ ۇستىنە گريگوريي ءوزىنىڭ قوجايىنىنا ىقپالى بارىنا كۇماندانبايتىن. ول مۇنى سەزەتىن جانە مۇنىسى ءادىل-دى؛ تاقىس، قيقار سايقىمازاق فەدور پاۆلوۆيچ، ءوزى ايتقانداي، "ءومىردىڭ كەيبىر ماسەلەلەرىنە كەلگەندە" جەتەسىزدىك بايقاتىپ، بۇعان ءتىپتى ءوزى دە تاڭ قالاتىن. قاي جاعىنان وسال ەكەنىن بىلەتىن، سونسوڭ دا كوپ نارسەدەن قورقاتىن. ومىردە كەيبىر جاعدايدا وتە ساقتىق كەرەك، وندايدا قاسىڭدا سەنىمدى ادامىڭ بولماسا قيىن، ال گريگوريي وتە سەنىمدى كىسى ەدى. ءتىپتى بىلاي دا بولعان: فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ وسى جۇرگەندە تالاي رەت اۋزى كۇيە جازداعان كۇيگەندە دە وڭدىرماي كۇيە جازداعان، سوندا ونى ءاماندا گريگوريي قۇتقارعان، كەيىن وعان تاعى دا اقىل ايتۋعا تۋرا كەلەتىنىنە قاراماستان، ۇنەمى قۇتقارىپ وتىرعان. ءبىراق، تەك اۋزى كۇيۋ عانا بولسا، وندا فەدور پاۆلوۆيچ بۇدان قورقا قويماس ەدى: قاسىندا سەنىمدى، جاقىن بىرەۋدىڭ جوعىن كەنەتتەن، وتە شۇعىل سەزىنگەن ساتتە مۇنىڭ سەبەبىن، بالكىم، ءتىپتى ءوزى دە انىق تۇسىندىرە المايتىن وتە قيىن، ءتىپتى تىم شەتىن ءارى قيامەت-قايىم جاعدايلار دا بولعان ونىڭ باسىندا. ارى-بەرىدەسىن بۇل ءبىر دەرتپەن تەڭتۇعىن: بارىپ تۇرعان بۇزىق، ايەلجاندى اقسايتان فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ كەيدە، ماس كەزىندە، وزىنەن-وزى جانى تۇرشىگىپ، يمانى قاسىم بولاتىن، مۇنىڭ ءوزى وعان، بىلايشا ايتقاندا، بىرەۋ جۇرەگىن تەبەن ينەمەن شاباقتاپ جاتقانداي سەزىلەتىن. ول كەيدە: "ونداي ساتتەردە شىبىن جانىم مۇرنىمنىڭ ۇشىندا تۇرعانداي بولادى"، — دەيتىن. مىنە، ءدال وسىنداي ساتتەردە ول قاسىندا، جاقىن جەردە، ءوزى جاتاتىن بولمەدە بولماعانىمەن، ءتىپتى فليگەلدە بولسا دا، وزىنە شىن بەرىلگەن، سەنىمدى ادامنىڭ، ءوزى سىقىلدى اق سايتان ەمەس، ءبىراق، بولىپ جاتقان بۇزىقتىقتى كورىپ، قۇپيا سىرعا قانىقسا دا، شىن بەرىلگەندىگى سەبەپتى سونىڭ بارىنە كوز جۇمىپ، نارازىلىق بىلدىرمەيتىن، ەڭ باستىسى — بەتىڭە سالىق قىلمايتىن، و دۇنيەدە دە، بۇ دۇنيەدە دە قوقان-لوقى كورسەتپەيتىن ادامنىڭ بولعانىن ۇناتاتىن جانە الدا-جالدا باسىنا بۇلت اينالسا، ونى قورعايتىن بولسا، — ءبىراق سوندا ونى كىمنەن قورعاۋى كەرەك؟ ايتەۋىر، قورقىنىشتى، ءقاۋىپتى بەيماعلۇم بىرەۋدەن قورعايدى دا. بار گاپ مىنادا-دى: جانى قۇلازىپ كەتكەندە قاسىنا شاقىرىپ الىپ، ونىڭ بەتىنە قاراپ، انشەيىن بىردەڭەنى ءسوز ەتىپ كوڭىل اۋلايتىن ەسكىلىكتى، دوس-جار ەكىنشى بىرەۋدىڭ بولۋى كەرەك-اق؛ ەگەر ول سوزىڭە قۇلاق سالسا، قاباق شىتپاسا، كوڭىلدەگى كىربىڭ تارقايدى، ال اشۋلانسا مۇڭايىپ قالاسىڭ. ءبىر مينۋتقا كەلىپ كەتشى دەۋ ءۇشىن عانا فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءتۇن ورتاسىندا توسەگىنەن تۇرىپ اۋلاداعى ۇيگە بارىپ گريگورييدى وياتقان كۇندەرى دە (ايتسە دە مۇنداي جاعداي وتە سيرەك كەزدەسەتىن) بولعان. قارت مالاي كەلەتىن، فەدور پاۆلوۆيچ ونىمەن انشەيىن بىردەڭە جايىندا سويلەسكەن سوڭ، كەيدە ءتىپتى مىسقىلداپ، ازىلدەپ ونى كوپ كەشىكتىرمەي قويا بەرەتىن دە، ءوزى توسەككە قايتا قىلجيا كەتىپ قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ قالاتىن. الەشا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن دە فەدور پاۆلوۆيچ وسى سەكىلدى حالگە تۇسكەن. الەشا ونىمەن بىرگە "تۇرىپ، ءبارىن كورسە دە، ءلام-ميم دەپ كىنالاماعاندىعىمەن ونى قايران قالدىرعان ەدى. ول ول ما، ءتىپتى تاڭعالارلىق مىنەز كورسەتكەن: كارى اكەنى جەك كورگەندىكتىڭ زاررەدەي دە نىشانىن بايقاتپاعان، قايتا كەرىسىنشە — ونداي ءىلتيپاتقا لايىق بولماسا دا، وعان ءاماندا مەيىرىمدى بولعان، اق كوڭىلدەن بەرىلىپ كەتكەن. مۇنىڭ ءبارى وسىعان دەيىن "جاماندىقتان" وزگە تۇك سەزبەگەن قۋ باس، كارى ءجالاپقا مۇلدە كۇتپەگەن، تاڭعالارلىق نارسە ەدى. الەشا كەتكەننەن كەيىن ول وسىعان دەيىن تۇسىنگىسى كەلمەگەن كەيبىر جايتتاردى ەندى عانا تۇسىنگەنىن وزىنە-وزى مويىنداعان.
فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءبىرىنشى ايەلى، تۇڭعىشى دميتريي فەدوروۆيچەي شەشەسى ادەلايدا يۆانوۆنانى گريگورييدىڭ قالاي جەك كورگەنىن، ال ونىڭ ەكىنشى ايەلى، جەلىكپە اۋرۋلى سوفيا يۆانوۆنانى ءتىپتى اپىراق قوجايىنىنىڭ وزىنەن جانە ونى، عايباتتاعان نەمەسە ول جايلى تەرىس پىكىر ايتقىسى كەلگەندەردىڭ بارىنەن قالاي قورعاعانىن اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا ايتىپ وتكەنبىز. ونىڭ سول بەيباققا دەگەن ءىلتيپاتى كەلە-كەلە نەندەي ءبىر قاسيەتتى سەزىمگە اينالعان، سول سەبەپتى گريگوريي جيىرما جىل وتكەسىن دە، ءتىپتى كىمنىڭ اۋزىنان شىقسا دا مەيلى، ول تۋرالى تۇسپالداعان مانسۇقتاۋعا دا توزە المايتىن بولعان، ونداي جابىرلەۋشىگە شال دەرەۋ تويتارىس بەرگەن بولار ەدى. سىرتتاي قاراعاندا ول سالماقپەن، بايىپتاپ سويلەيتىن، ءجۇزى سۋىق، توڭمويىن ادام-دى. سونداي-اق، ونىڭ قويدان جۋاس، مومىن ايەلىن سۇيەتىن-سۇيمەتىنىن دە بىردەن اجىراتۋ قيىن ەدى، ال شىندىعىندا ول ايەلىن سۇيەتىن جانە زايىبى مۇنى تۇسىنەتىن دە. مارفا يگناتيەۆنا زەردەسىز ەمەستىگى بىلاي تۇرسىن، قايتا، تۇرمىس قۇرۋ جونىنەن، بالكىم، كۇيەۋىنەن گورى اقىلدىراق بولۋى دا مۇمكىن، سولاي بولا تۇرسا دا، ول كۇيەۋىنە قوسىلعان كۇننەن باستاپ ونىڭ ىرقىنان قيا باسپاي، دەگەنىنە ءۇنسىز كونىپ، ادامگەرشىلىگى ءۇشىن ونى رياسىز قۇرمەتتەيتىن. ءبىر عاجابى، كەلەڭسىز تىرشىلىكتىڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭى جايىندا بولماسا، ەكەۋى ءومىر بويى ەرلى-زايىپتىلارشا شۇڭكىلدەسىپ اڭگىمەلەسكەن ەمەس. تاكاپپار، ايبىندى گريگوريي بارلىق شارۋاسى مەن مۇڭ-مۇقتاجىن ءاماندا جالعىز ءوزى ويلاستىراتىن، سول سەبەپتى مارفا يگناتيەۆنا كۇيەۋى ونىڭ اقىلىنا زار ەمەسىن الدەقاشان ءبىرجولا تۇسىنگەن-دى. كۇيەۋى ونى ۇندەمەي جۇرە بەرەتىنى ءۇشىن باعالايتىن، سول ءۇشىن ونى اقىلدى دەپ سانايتىنىن كەمپىرى سەزەتىن. بىردە ازداپ ەركەكتىك سەس كورسەتكەنى بولماسا، گريگوريي وعان ەش ۋاقىتتا قول كوتەرگەن ەمەس. فەدور پاۆلوۆيچ ادەلايدا يۆانوۆناعا ۇيلەنگەن العاشقى جىلى، ءبىر كۇنى دەريەۆنيادا، وندا ءالى باسىبايلى ايەلدەر مەن قىزدار ءان سالىپ، بي بيلەپ ويىن-ساۋىق قۇرۋعا قوجايىننىڭ اۋلاسىنا جينالعان ەدى. "ۆو لۋزياح" ءانىن شىرقاتا جونەلگەندە، ول كەزدە ءالى جاس كەلىنشەك مارفا يگناتيەۆنا كەنەت حوردىڭ الدىنا جايراڭداپ شىعا كەلىپ "ورىس ءبيىن"، وزگە ايەلدەر سياقتى دەريەۆنياداعىشا بيلەمەي، باي ميۋسوۆتاردىڭ ۇيىندە كۇڭدىكتە جۇرگەنىندە پومەششيك ۇيىندەگى تەاتردا ماسكەۋدەن جالداپ الدىرعان تانسمەيستەر ۇيرەتكەن مانەردە اسىرەلەپ بيلەگەن. كەلىنشەگىنىڭ قالاي بيلەگەنىن كورىپ تۇرعان گريگوريي ۇيگە قايتقاسىن ءبىر ساعاتتان كەيىن ونى بۇرىمىنان الىپ ءبىراز سۇيرەلەپ تاۋبەسىنە كەلتىرگەن بولاتىن. سودان كەيىن ول ءومىر بويى ايەلىنە قول تيگىزبەگەن، سوسىن مارفا يگناتيەۆنانىڭ ءوزى دە ەندى قايتىپ بيلەمەسكە انت بەرگەن ەدى.
قۇداي ولارعا بالا بەرمەگەن، ءبىر ءسابي كورىپ ەدى، ول دا ءولىپ قالعان ال گريگوريي بالاجان بولۋ كەرەك، مۇنى ءتىپتى جاسىرمايتىن، ياكي ايتۋعا ۇيالمايتىن. ادەلايدا يۆانوۆنا قاشىپ كەتكەندە، ارتىندا قالعان ءۇش جاسار دميتريي فەدوروۆيچتى ول قولىنا الىپ ءبىر جىلداي باعىپ-قاققان، شاشىن ءوزى تارايتىن، استاۋعا وتىرعىزىپ قويىپ ونى ءوزى شومىلدىراتىن سودان كەيىن ول يۆان فەدوروۆيچپەن دە، الەشامەن دە اۋرە بولعان، بۇل ءۇشىن كەيىن شاپالاق تا جەگەن؛ ءبىراق، مەن مۇنىڭ ءبارىن بايانداپ وتكەنمىن. گريگورييدى ءوزىنىڭ بەل بالاسى مارفا يگناتيەۆنا امان-ەسەن بوسانسا ەكەن دەپ تىلەپ جۇرگەن كەزدە عانا قۋانتقان-دى. ال شىرىلداپ جەرگە تۇسكەندە اكە جۇرەگىن قارس ايىرىپ، قاسىرەتكە باتىرعان. بالا التى ساۋساقتى بولىپ تۋدى. مۇنى كورگەندە گريگورييدىڭ جامان قاپالانىپ، ءسابيدى شوقىندىراتىن كۇنگە دەيىن ءۇن قاتپاعانى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ءتىرى جانمەن تىلدەسپەۋ ءۇشىن ۇنەمى ب ا ق ىشىنە كەتىپ قالىپ ءجۇردى. جازعىتۇرىم ەدى، ول ءۇش كۇن بويى باقشادا جۇيەك قازدى. ءۇشىنشى كۇنى ءسابي شوقىندىرىلاتىن ەدى؛ وعان دەيىن گريگورييگە ءبىر وي كەلگەن. ۇيدە ءسابيدى شوقىندىرۋعا ازىرلىك جاسالعان، مەيماندار جينالعان، اقىرىندا، شوقىندىرۋشى اتا بولامىن دەپ فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءوزى دە كەلگەن؛ گريگوريي ۇيگە كىرگەسىن سۆياششەننيككە تۇنجىراپ، تەسىلە قاراپ تۇرىپ: "سول بالانى شوقىندىرماي-اق قويسا قايتەدى"، — دەپ كۇبىرلەدى ءار ءسوزىن ءتىسىنىڭ اراسىنان ارەڭ شىعارىپ.
— نەگە؟ — دەپ سۇرادى تاڭعالعان سۆياششەننيك كوڭىلدى ۇنمەن.
— ويتكەنى ... اجداھا ... — دەپ مىڭگىرلەدى گريگوريي.
— نە دەيدى، قايداعى اجداھا؟
گريگوريي ءبىرازعا دەيىن ۇندەمەدى.
— جاراتىلىسى شاتاسىپ كەتىپتى...— ول مۇلدە تۇسىنىكسىزدەۋ بولعانمەن، وتە بەكەم مىڭگىرلەدى، تەگى، ودان ارى ەشتەڭە دەگىسى كەلمەدى بىلەم.
ءبىراز كۇلىپ العاسىن، البەتتە، بەيشارا بالا، شوقىندىرىلدى.
ءدىني ءراسىم كەزىندە گريگوريي ىقىلاستانا شوقىندى، ءبىراق ءوزىنىڭ جاس نارەستە جونىندەگى پىكىرىن وزگەرتپەدى. ايتسە دە، ول دىمكاس تۋعان بالانىڭ ەكى جۇمالىق قىسقا ومىرىندە وعان ءبىر دە كوز سالماستان، ونى ءتىپتى بايقاعىسى دا كەلمەي، كوبىنەسە ۇيدەن شىعىپ كەتىپ جۇرگەنى بولماسا، ەشتەڭەگە كەدەرگى جاساعان جوق. الايدا، ەكى جۇمادان كەيىن ءسابي اۋزى ۋىلىپ ولگەندە، ول جۇدىرىقتاي ولىكتى كىشكەنتاي تابىتقا ءوزى سالىپ، اۋىر قايعىعا باتىپ قاراپ وتىرعان، ال بالا كىشكەنتاي شۇڭقىرعا كومىلگەننەن كەيىن تومپەشىكتىڭ باسىندا تىزەرلەپ وتىرىپ، ماڭدايىن جەرگە تيگىزە تاعزىم ەتكەن. سودان بەرى تالاي جىل وتسە دە، ول بالاسىن ەش ۋاقىتتا اۋزىنا الماعان، ونىڭ كوزىنشە ءتىپتى مارفا يگناتيەۆنا دا ىشتەن شىققان پەرزەنتىن ءبىر رەت تە ەسىنە العان ەمەس، ال ەگەر ءوزىنىڭ "بوبەگى" تۋرالى بىرەۋمەن اڭگىمەلەسسە، گريگوريي ۆاسيليەۆيچ بولماسا دا، سىبىرلاپ قانا سويلەيتىن. مارفا يگناتيەۆنانىڭ پىكىرىنشە، سول كىشكەنتاي تومپەشىكتەن كەيىن ول "تاڭىرگە ءمىناجات قىلۋدى" جيىلەتىپ، چەتيي-مينەيدى وقيتىن بولعان؛ ۇلكەن دوڭگەلەك كۇمىس كوزىلدىرىگىن كيىپ الىپ، كوبىنەسە جالعىز وتىرىپ ىشىنەن وقيتىن. ۇلى ورازا كەزىندە بولماسا، داۋىستاپ وقي قويمايتىن. ايۋب پايعامباردىڭ كىتابىن قولىنان تاستامادى، ءبىر جەردەن "ءبىزدىڭ قۇدايى ءپىرادارىمىز" يسااك ءسيريننىڭ سويلەگەن سوزدەرى مەن ۋاعىزدارىنىڭ كوشىرمەسىن تاۋىپ الىپ تالاي جىل تىنباستان وقىدى، بۇل كىتاپتان ول تۇك تە تۇسىنبەيتىن، ءبىراق ونى، تەگى، سول ءۇشىن وتە جاقسى كورىپ، جوعارى باعالاعان بولۋ كەرەك. سوڭعى كەزدە ول حلىستشىلدىققا قۇلاق ءتۇرىپ، ونىڭ ءمانىن ۇعۋعا تىرىسقان ەدى، بۇعان جاقىن ماڭدا بولعان ءبىر وقيعا قاتتى اسەر ەتتى مە قالاي، ءبىراق جاڭا دىنگە اۋىسۋدى قاجەت دەپ تاپپاعان. "قۇداي ءسوزىن" جاتتاۋدىڭ اسەرىنەن ونىڭ كەيىپ-كەلبەتى، البەتتە، بۇرىنعىدان گورى تاكاپپارلانا تۇسكەن-دى.
بالكىم، ول ميستيسيزمگە بەيىم شىعار. بالاسىنىڭ التى ساۋساق بوپ تۋۋى مەن ءولىمى، قاس قىلعانداي، ەكىنشى ءبىر مۇلدە تاڭعالارلىق، كۇتپەگەن، قىزىق وقيعامەن تۇسپا-تۇس كەلگەن ەدى، كەيىن بىردە، ونىڭ ءوزى ايتقانداي، بۇل وقيعا ونىڭ جان دۇنيەسىندە "تاڭبا" قالدىرعان-دى. دىمكاس نارەستەنى جەرلەگەن كۇنى مارفا يگناتيەۆنا تۇندە ويانىپ كەتكەنىندە جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ شىرىلداعانىن ەستىگەندەي بولعان. ول شوشىپ كەتكەسىن كۇيەۋىن وياتقان. گريگوريي قۇلاق ءتۇرىپ تىڭداعاننان كەيىن: جوق، بىرەۋ ىڭىرسيتىن سىقىلدى، "ايەل داۋسىنا ۇقسايدى" دەگەن. ول توسەگىنەن تۇرىپ، كيىنگەن؛ مامىردىڭ ماي توڭعىسىز جىلى ءتۇنى ەدى. ەسىك الدىنا شىققاسىن ول ب ا ق ىشىندە ءبىر جەردەن ايەلدىڭ ىڭىرسىعانىن انىق ەستىدى. الايدا، ب ا ق بيىك، مىقتى دۋالمەن قورشالعان، ءتۇن بالاسىنا قاقپاعى قۇلىپتالادى، ەندەشە ىشكە قالاي كىرۋى مۇمكىن؟ گريگوريي ۇيگە قايتىپ كەلىپ پاناردى تۇتاتتى، سونان سوڭ، ايەلىنىڭ جاس نارەستەنىڭ شىرىلداعان داۋسىن ەستىدىم، تەگى، ول مەنى شاقىرىپ جاتقان كىشكەنتاي بوبەگىمنىڭ داۋسى شىعار دەپ زارە-قۇتى قالماي بەزەكتەگەنىنە قاراماستان، سىرتقا شىعىپ كەتتى. ول ىڭىرسىعان داۋىستىڭ ب ا ق ىشىنەن، قاقپاعا تاياۋ مونشادان شىققانىن، شىنىندا دا ايەل داۋسى ەكەنىن انىق اڭعاردى. گريگوريي مونشانىڭ ەسىگىن اشىپ، ىشكە كوز سالعان سوڭ مەلشيىپ تۇرىپ قالدى: كەشەدە قاڭعىپ جۇرەتىن، بۇكىل شاھارعا ساسىق ليزاۆەتا دەگەن جالعان اتپەن بەلگىلى ديۋانا قىز بۇلاردىڭ مونشاسىنا كىرىپ، جاڭا عانا بالاسىن تۋىپتى. نارەستە جانىندا جاتىر، ءوزى جان ءتاسىلىم ۇستىندە ەكەن. سويلەي بىلمەگەندىكتەن بەيشارا قىز ەشتەڭە دەي المادى. الايدا، مۇنىڭ بارلىعىن، ءسىرا، بايىپتاپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك شىعار.
ءىى
ساسىق ليزاۆەتا
بۇل ارادا گريگورييدىڭ بۇرىنعى جان تۇرشىگەرلىك، جەركەنىشتى كۇدىگىنە ءبىرجولا يلاندىرىپ، ونى قاتتى قايران قالدىرعان الابوتەن ءبىر جاعداي بار-دى. ساسىق ليزاۆەتا وتە تاپال قىز بولاتىن، ول ولگەننەن كەيىن شاھارىمىزداعى ءدىندار كەمپىرلەردىڭ كوبىسى بەيشارانى "ەكى ارشىننان ءسال عانا قالقىڭقى" ەدى-اۋ دەپ ەسكە العان. جيىرماداعى قىزدىڭ تورسيعان، جالپاق، نارتتاي بەتىنەن ناقۇرىستىعى كورىنىپ تۇراتىن؛ تۇنجىراپ موليگەن كوزدەرى ءبىر ءتۇرلى جەركەنىشتى ەدى. ول ءومىر بويى، قىسى-جازى بىردەي، جالاڭ اياق جۇرەتىن، كەنەپ كويلەكتەن وزگە لىپاسى بولمايتىن. كومىردەي قارا دەرلىك كەرەمەت قالىڭ، بۇيرا شاشى سىرتتاي قاراعاندا ول باسىنا داعاراداي سەڭسەڭ بورىك كيىپ العانداي اسەر قالدىراتىن. ونىڭ ۇستىنە، كەز كەلگەن لاس جەرگە قيسايا كەتىپ ۇيىقتاعاندىقتان، شاڭ-توزاڭ، ءشوپ-شالام، ۇساق شىرپى، جاڭقا شاشىنا جابىسىپ جۇرەتىن. يليا دەگەن اكەسى ۇيسىز-كۇيسىز، جۇتاپ قالعان، اۋرۋ-سىرقاۋلى مەششان بولاتىن، ول كوپ جىلدان بەرى شاھارداعى ءبىر اۋقاتتى مەششان قوجايىننىڭ ەسىگىندە مالاي بوپ تاماعىن اسىراپ جۇرگەن. شەشەسى ەرتەرەكتە ولگەن-دى. اۋرۋدان شىقپايتىن، ىزاقور يليا قىزى زاۋىمدە ءبىر ۇيگە سوققاندا، ونى اياماي ۇرىپ-سوعاتىن ەدى. ءبىراق، قۇداي جولىن قۋعان ديۋانا ليزاۆەتا جۇرتتىڭ قايىر-ساداقاسىمەن كۇنەلتكەندىكتەن اكەسىنىڭ ۇيىنە سيرەك باراتىن. يليانىڭ قوجايىندارى دا جانە ونىڭ ءوزى دە، ءتىپتى شاھارداعى قارىپ-قاسەرگە جانى اشىعىش راقىمشىل ادامداردىڭ كوبىسى، اسىرەسە كوپەستەر مەن ولاردىڭ ايەلدەرى ليزاۆەتاعا ۇستىندەگى كەنەپ لىپاسىنان گورى تاۋىرلەۋ كيىم-كەشەكتى تالاي رەت بەرگەن، قىسقا قاراي ۇستىنە جىلى تون، اياعىنا ەتىك تە كيگىزگەن؛ ءبىراق قىز ادەتتە ول كيىمنىڭ ءبارىن قارسىلىق ەتپەستەن كيىپ كەتەتىن دە، ءبىر جەرگە، كوبىنەسە ۇلكەن شىركەۋ باسقىشىنىڭ الدىنا بارعان سوڭ، ۇستىندەگى ءتاپ-تاۋىر كيىمدى سىپىرىپ تاستاپ — باس ورامال ما، يۋبكا ما، تون با، ەتىك پە ءبارىبىر، بۇرىنعىسىنشا جالاڭ اياق، جالاڭ باس، جالعىز كويلەكتە كەتە باراتىن. بىردە جاڭا گۋبەرناتورىمىز بىزگە كەلگەنىندە، شاھاردى ارالاۋدان العان ءتاپ-تاۋىر اسەرى كوشەدە جۇرگەن ليزاۆەتانى كورگەندە زايا كەتكەن سوڭ، ونىڭ "ديۋانا" ەكەنىن تۇسىنسە دە جانە وعان سولاي دەپ تۇسىندىرسە دە، جاپ-جاس قىزدىڭ جالاڭ اياق، جالاڭ باس، جالعىز كويلەكتە ءجۇرۋى كورگەنسىزدىك بولادى، بۇدان بىلاي ونىڭ بۇلاي جۇرۋىنە تىيىم سالىنسىن دەپ ەسكەرتكەن دە. ءبىراق گۋبەرناتور كەتكەن سوڭ ليزاۆەتا سول قالپى قالا بەرگەن. اقىرى، ونىڭ اكەسى ءولىپ قالعان، بۇدان كەيىن شاھارىمىزداعى ءدىندار اتاۋلىنىڭ جەتىم قىزعا بۇرىنعىدان دا كوبىرەك جانى اشىپ، ونى ايايتىن بولعان. شىنىندا دا، جۇرتتىڭ ءبارى ونى جاقسى كورەتىن سەكىلدى ەدى، ءتىپتى بالالار دا ونى مازاقتاپ، قورلاۋىن قويىپ كەتكەن، ال ءبىزدىڭ شاھاردىڭ بالالارى سوتقار، اسىرەسە مەكتەپتە تىم تەنتەك. ليزاۆەتا ءتىپتى بەيتانىس ۇيلەرگە دە يمەنبەي كىرە بەرەتىن جانە دە ەشكىم ونى قۋىپ شىقپايتىن، قايتا، ءبارى راقىمشىلىق كورسەتىپ، ءبىر قارا باقىردى قولىنا ۇستاتا سالاتىن. بۇل اقشانى ول سول ساتتە شىركەۋ نەمەسە اباقتى الدىنداعى ءبىر قايىرشىنىڭ توستاعانىنا اپارىپ سالاتىن. بازارعا بارعانىندا بىرەۋلەر وعان توقاش نەمەسە قالاش بەرسە، ونى شىققان بويدا العاشقى كەزدەسكەن بالاعا ۇستاتا سالاتىن، ول ول ما، شاھارىمىزداعى ءقايسىبىر ەڭ باي حانىمدى دا توقتاتىپ، سوعان بەرەتىن ادەتى دە باردى؛ ءبىر عاجابى، الگى حانىمدار ونىڭ سىيلىعىن ءتىپتى ىقىلاسپەن الاتىن. ال ءوزى تەك قارا نان مەن سۋدى قورەك ەتەتىن. كەيدە ول باي دۇكەندەردىڭ بىرىنە كىرىپ جايلانىپ وتىراتىن، قىمبات زاتتارى جايۋلى جاتسا دا، اقشاسى اشىق تۇرسا دا، قوجايىندارى ودان ەش ۋاقىتتا سەسكەنبەيتىن، ويتكەنى ليزاۆەتانىڭ كوزىنشە ءتىپتى مىڭ سومدى جايىپ قويىپ، سول كۇيى ۇمىتىپ كەتسە دە، ونىڭ ءبىر تيىنىنا دا قيانات قىلمايتىنىن بىلەتىن. ول شىركەۋگە سيرەك كىرەتىن، ال ۇيقىسى كەلگەندە نە شىركەۋ باسقىشى جانىنا، نەمەسە بىرەۋدىڭ شارباعىنان (بىزدە ءتىپتى بۇگىنگە دەيىن دۋال ورنىنا شارباق ءالى دە كوبىرەك) سەكىرىپ ءتۇسىپ، باقشانىڭ ءبىر جەرىنە قيسايا كەتەتىن. ۇيىنە، ياكي مارقۇم اكەسى مالايلىقتا جۇرگەن قوجايىننىڭ ۇيىنە شامامەن جۇماسىنا ءبىر سوعاتىن، ال قىستا كۇندە كەلەتىن، ءبىراق تەك قاراڭعى تۇسە ورالىپ، سەنەكتە، نەمەسە سيىر قورادا تۇنەپ شىعاراتىن. جۇرت مۇنداي تىرشىلىككە ول قالاي عانا توزەدى ەكەن دەپ تاڭعالاتىن ءبىراق ونىڭ ەتى ءولىپ كەتكەن ەدى؛ ول، تىم تاپال بولسا دا، كەرەمەت شىمىر-دى. مىرزالاردىڭ اراسىنان ول مەنمەنسىپ قاساقانا وستەدى دەۋشىلەر دە تابىلعان، الايدا، بۇل پىكىردىڭ ءتىپتى ەشبىر قيسىنى كەلمەيتىن: وقتا-تەكتە شولجىڭداپ مىڭگىرلەگەنى بولماسا، دۇرىستاپ ءبىر ءسوز ايتا المايتىن جارىمەستە قانداي مەنمەندىك بولۋى مۇمكىن. بىردە (ءتىپتى ەرتەرەكتە)، قىركۇيەكتىڭ سۇتتەي جارىق، جىلى تۇنىندە، ءبىر توپ ماساڭ مىرزالار، بەس-التى ادام، كلۋبتاعى ساۋىق-سايراننان ءۇي-ۇيدىڭ "ارت جاعىمەن" تىم كەشتەتىپ كەلە جاتادى. شولاق كوشەنىڭ ەكى قاپتالى سول ماڭداعى ۇيلەردىڭ باقشاسىن قورشاعان شارباق؛ شولاق كوشە بىزدە كەيدە وزەن دەپ دارداي قىلاتىن ساسىق سۋدان سالىنعان جامان كوپىرگە بارىپ تىرەلەتىن. جەلىككەن مىرزالاردىڭ شارباق تۇبىندە، قالاقان مەن تۇيە جاپىراق اراسىندا قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان ليزاۆەتاعا كوزى تۇسەدى. قىزىپ العان ادامدار ول بەيشاراعا تونە قاراپ قارقىلداپ كۇلىپ، اۋىزدارىنا كەلگەن بوعاۋىزدى سۋداي ساپىرىپ تۇرادى. ارالارىنداعى ءبىر بايشىكەشتىڭ باسىنا: "ءدال ءقازىر مىنا مالعۇندى ايەل دەۋگە اۋزى باراتىن بىرەۋ ءبىزدىڭ ارامىزدان تابىلا قويار ما ەكەن جانە ت.ت. دەگەن سۇمدىق وي كەلەدى. بارلىعى مۇرىن ءشۇيىرىپ، ونداي ەسۋاس جوق دەپ ۇيعارىسادى. الايدا، وسى توپتا فەدور پاۆلوۆيچ تە بار-دى، ول ونى ايەل دەپ ساناۋعا ابدەن بولادى جانە ونىڭ ەركەكتى قىزىقتىراتىن ءبىر ەرەكشەلىگى دە بولۋعا ءتيىس جانە ت.ت. دەپ قوقيلانىپ شىعا كەلەدى. ول كەزدە فەدور پاۆلوۆيچ ءوزىنىڭ سايقىمازاقتىعىن كورسەتۋگە ءتىپتى قۇلشىنىپ تۇراتىن، شىعا كەلىپ مىرزالاردى كۇلدىرىپ تىشتالاڭداعاندى جاقسى كورەتىن، ءبىراق ءوزىن ولارمەن تەڭ ۇستاۋعا تىرىسقان سايقىمازاقتىعىنىڭ ءبارى شىندىعىندا ناعىز كورگەنسىزدىك بولىپ شىعاتىن. بۇل ونىڭ پەتەربوردان ءوزىنىڭ ءبىرىنشى ايەلى ادەلايدا يۆانوۆنانىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى حابار الىپ، قالپاعىنا قارا بايلاپ ىشكىلىك پەن بۇزاقىلىققا سالىنىپ جۇرگەن كەزى ەدى، ونىڭ بۇل قىلىعىن كورگەندە شاھارداعى ەڭ بۇزىق دەگەن ادامدار دا قىزاراتىن. ارينە، مۇنداي توسىن پىكىرگە ماساڭ توبىر ءماز-مايرام بوپ كۇلىسكەن: بىرەۋى ءتىپتى فەدور ءپاۆلوۆيچتى جاڭاعى ايتقانىڭدى قالاي دالەلدەيسىڭ دەپ ەرەگىستىرە دە باستاعان، ال قىلجاعى ءالى دە باسىلماعان وزگەلەرى، بۇرىنعىدان بەتەر تۇكىرىمدى، ءسويتىپ، اقىرى ءبارى دە ءوز جونىنە كەتكەن. كەيىننەن فەدور پاۆلوۆيچ وندا باسقالارمەن بىرگە مەن دە كەتىپ قالعامىن دەپ انت ىشكەن-دى؛ سولاي بولۋى دا مۇمكىن، الايدا، مۇنى ەشكىم انىق بىلمەيدى جانە ەش ۋاقىتتا بىلگەن دە ەمەس. ءبىراق ارادا بەس-التى اي وتكەسىن ليزاۆەتا ەكىقابات بوپ قالىپتى دەگەن قاۋەسەت شاھاردا گۋ-گۋ تاراپ، بەيشاراعا شىن جانى اشىعان ءباز بىرەۋلەر: بۇل كىمنىڭ كۇناسى، ونى قورلاعان كىم بولدى ەكەن؟ — دەپ ىزامەن سۇراپ جاتتى. مىنە، ءدال وسى كەزدە ونى قورلاعان اناۋ فەدور ءپاۆلوۆيچنىڭ ءوزى دەگەن تاڭعالارلىق قاۋەسەت جايىلىپ كەتتى. بۇل قاۋەسەت قايدان شىعۋى مۇمكىن؟ سونداعى ماساڭ مىرزالاردان ول كەزدە شاھاردا ءبىر-اق ادام قالعان-دى، ونىڭ ءوزى دە جاسامىس، قادىرمەندى ستاتسكيي سوۆەتنيك بولاتىن، ءۇيلى-باراندى، بويجەتكەن قىزدارى بار كىسىنىڭ ءتىپتى سونداي بىردەڭە بولعان كۇندە دە ونى جۇرتقا دابىرالاپ جاتپايتىنى تۇسىنىكتى؛ باسقا بەس ادام جان-جاققا تاراپ كەتكەن. ءبىراق تۇپا-تۋرا فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ اتىن اتاۋدان اينىماعان قاۋەسەت استە باسىلماعان. ارينە، ول بۇعان ءتىپتى ونشاما شامدانا دا قويماعان: ءقايسىبىر كوپەسسىماقتار مەن مەششاندارعا جاۋاپ بەرىپ جاتا ما. وندا فەدور پاۆلوۆيچ تەك وزىمەن دوس-جار شەنەۋنىكتەرمەن، اقسۇيەكتەرمەن عانا سويلەسىپ، تاكاپپارسىپ جۇرەتىن جانە ولاردى كوڭىلدەندىرە دە بىلەتىن. وسى كەزدە گريگوريي ءوزىنىڭ قوجايىنىن اقتاپ الۋعا بىلەك سىبانا كىرىسىپ، وسىناۋ وسەك-اياڭنىڭ بارىنەن ونى قورعاۋمەن عانا تىنباعان، ول ءۇشىن جۇرتپەن ۇرسىسىپ، تالاسا كەتىپ، كوبىسىن يلاندىرعان دا. "ول، ارامزا، ءوزى كىنالى"، — دەگەن گريگوريي ءبارىن بىلەتىن كىسىشە، — ال قورلاۋشىنىڭ اتىن ەستىگىلەرىڭ كەلسە، ول — الگى "جەكسۇرىن كارپ"(ول كەزدە گۋبەرنيالىق اباقتىدان قاشىپ شىعىپ، شاھارىمىزدا جان ساۋعالاپ جۇرگەن ءبىر اتىشۋلى قاراقشى تۇتقىندى وسىلاي اتايتىن ەدى)، كارپ جۇرتتىڭ ەسىڭدە بولاتىن، كۇزگە سالىم، سول ءبىر تۇندەرى ونىڭ وسىندا جۇرگەنى، ءۇش ادامدى توناعانى ۇمىتىلعان جوق-تى، سوندىقتان گريگورييدىڭ ايتقانى شىندىققا جاناساتىنداي كورىنگەن. ءبىراق، بۇل وقيعا مەن وسى وسەك-اياڭنىڭ بارلىعى ديۋانا قىزعا جۇرتتىڭ جالپى جاناشىرلىعىن كەمىتپەگەنى بىلاي تۇرسىن قايتا، ءبارى ونى بۇرىنعىدان دا كوبىرەك اياپ، قامقورلىق جاسايتىن بولعان ەدى. كوندراتيەۆا دەگەن ءبىر باي كوپەستىڭ جەسىرى ءتىپتى بىلاي ەتەدى: كوكەك ايىنىڭ اياعىندا ليزاۆەتانى ۇيىنە ەرتىپ كەلىپ، وعان بوسانعانشا وسىندا بولاسىڭ دەيدى. ونى ەشقايدا شىعارمايدى؛ ءبىراق ءۇي-ىشى قانشاما قىراعى كۇزەتسە دە، ليزاتەتا ەڭ سوڭعى كۇنى ىمىرت تۇسكەسىن، كوندراتيەۆانىڭ ۇيىنەن بايقاتپاي كەتىپ قالىپ، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ باعى ىشىنەن ءبىر-اق شىعادى. ايى-كۇنى جەتكەن ايەلدىڭ بەرىك دۋالدان قالاي ىشكە تۇسكەنى جۇمباق بوپ قالعان. بىرەۋلەر ونى "كوتەرىپ تۇسىرگەن" دەسە، ەكىنشىلەرى ءوزى "سەكىرىپ تۇسكەن" دەسىپ جاتتى. ونىڭ ب ا ق ىشىنە قيىن بولسا دا، وزىنە ۇيرەنشىكتى ادىسپەن تۇسكەندىگى كوكەيگە قوناتىن سەكىلدى: ليزاۆەتا تۇنەپ شىعۋ ءۇشىن كەز كەلگەن باقشانىڭ شارباعىنان سەكىرىپ تۇسە بەرەتىن، ەندەشە ونىڭ بىردەمە عىپ فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ دۋالىنا شىعۋى، سونان سوڭ، ءوزىنىڭ حالىنە قاراماستان جانە زاقىمداناتىنىن بىلە تۇرا، ىشكە سەكىرىپ ءتۇسۋى ابدەن مۇمكىن. گريگوريي ۇيگە قايتا جۇگىرىپ كەلىپ، مارفا يگناتيەۆنانى تولعاتقان ليزاۆەتاعا جىبەرىپ، ءوزى سول ماڭدا تۇراتىن كىندىك كەسۋشى ءبىر مەششان كەمپىردى الىپ كەلدى. ءسابي ءتىرى قالدى، ال ليزاۆەتا تاڭ الدىندا جان ءتاسىلىم ەتتى. گريگوريي قىزىلشاقا بالانى جەردەي كوتەرىپ الىپ ۇيىنە اكەلگەن سوڭ ايەلىن وتىرعىزىپ، نارەستەنى ونىڭ قولىنا قۇشاقتاتقاننان كەيىن: "مىنا جەتىمەكتى سەن ەكەۋمىزگە ەرمەك بولسىن دەپ قۇداي تاعالامنىڭ ءوزى جىبەرگەن. اق سايتان مەن تاقۋادان جارالسا دا، ولگەن بالامىزدىڭ وگەۋىنە جارار. باۋىرىنا باسىپ اسىراي بەر دە، بۇدان بىلاي جىلامايتىن بول — دەدى. مارفا يگناتيەۆنا جەتىمەكتى وسىلاي تاربيەلەپ وسىرگەن. ونى شوقىندىرعاندا پاۆەل دەپ ات قويىلدى. ال اكەسىنىڭ اتى، ەشكىم ايتپاستان، وزىنەن-وزى فەدور اتالىپ كەتتى. فەدور پاۆلوۆيچ ەشتەڭە قارسىلىق ەتكەن جوق، بالا مەنىكى ەمەس دەپ ازاردا-بەزەر بولۋىن قويماسا دا، وسىنىڭ ءبارىن ول ءتىپتى قىزىق كورگەندەي ەدى. ونىڭ تاستاندى بالانى قولىنا الىپ، اسىراپ وتىرعانى جۇرتقا ۇناپ قالعان. فەدور پاۆلوۆيچ كەيىننەن تاستاندى بالاعا فاميليا دا تاپتى: شەشەسىنىڭ ليزاۆەتا سمەردياششايا، ياكي ساسىق ليزاۆەتا دەگەن جالعان اتى بويىنشا ونى سمەردياكوۆ دەپ اتادى. مىنە، وسى سمەردياكوۆ كەيىننەن فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ەكىنشى مالايى بولعان دا، ءبىز بايانداپ وتىرعان حيكايانىڭ باس كەزىندە ول ولمەلى كەمپىر-شال گريگوريي مەن مارفانىڭ قاسىندا، اۋلاداعى كىشكەنتاي ۇيدە تۇراتىن. اسپاز بوپ جۇرەتىن. ول جونىندە ارنايى توقتالىپ، بىردەڭە دەۋ كەرەك-اق ەدى، الايدا، مەن سونداي قاراپايىم مالايعا بولا وقىرماننىڭ نازارىن بولۋگە ءتىپتى ۇيالىپ وتىرمىن، سوندىقتان وقيعانىڭ ودان ارى وربۋىنە قاراي سمەردياكوۆ جايىندا ايتپاعىمىزدىڭ بىردەمە عىپ رەتى كەلە جاتار دەگەن ۇمىتپەن ەندى ءوزىمنىڭ اڭگىمەمە كىرىسەيىن.
ءىىى
البىرت جۇرەكتىڭ شىن سىرى. ولەڭمەن
اكەسىن موناستىردان اتتانارىندا، اربانىڭ ۇستىنەن ايقايلاعان جارلىعىن ەستىگەننەن كەيىن الەشا ءبىراز ۋاقىت تۇككە تۇسىنبەي اڭىراپ تۇرىپ قالعان. ءبىراق، ول مۇلدە ماڭگىرىپ قالماعان ەدى، ولاي بولعان جوق-تى. مۇنىڭ كەرىسىنشە، قانشاما ابىرجىعانمەن، ول دەرەۋ يگۋمەننىڭ اس ۇيىنە بارىپ، جوعارعى بولمەدە تاعى نەنى بۇلدىرگەنىن سۇراپ ءبىلىپ الدى. الايدا، سونان سوڭ، ول شاھارعا جەتكەنشە كوكەيدەن كەتپەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن بىردەمە عىپ تابارمىن دەگەن ۇمىتپەن جولعا شىقتى. الدىن الا ايتايىن: اكەسىنىڭ "جاستىعىڭ مەن توسەگىڭدى الىپ" ۇيگە قايتاتىن بول دەگەن جارلىعىنان ول تيتتەي دە قورىققان جوق-تى. ۇيگە قايت دەپ ايقايلاپ ادەيى قوقيلانعان جارلىقتىڭ "قىزىپ كەتكەندىكتەن"، بىلايشا ايتقاندا، ءتىپتى اسىرەشىلدىكتەن بەرىلگەنىن ول وتە جاقسى تۇسىنگەن؛ جۋىردا وسى شاھارداعى ءبىر مەششان تۋعان كۇنىنە ارنالعان كەشتە اراققا سىلەيىپ الىپ، مەيمانداردىڭ كوزىنشە وزىنە تاعى دا اراق ىشكىزبەگەنىنە بۇلقان-تالقان بوپ، ۇيىندەگى ىدىس-اياقتى سىندىرا باستايدى، ءوزىنىڭ جانە ايەلىنىڭ كيىمىن جىرتادى، ۇيدەگى جيھازداردى قيراتادى، تەرەزەنىڭ اينەگىن بىت-شىت قىلادى، جانە دە وسىنىڭ ءبارى ءباز-باياعى ءبىر اسىرەشىلدىكتەن ىستەلەدى؛ ونىڭ اكەسى، مىنە، سول مەششاننىڭ كەبىن كيگەن. ماس بولعان مەششاننىڭ ەرتەڭىنە، باسى ايىققان سوڭ، ءوزى سىندىرعان شاشكەلەر مەن تارەلكەلەرگە، ارينە، ءىشى ۋداي اشيدى. شال دا ەرتەڭ مۇنى موناستىرعا قايتاراتىنىن، ءتىپتى بۇگىن دە بوساتۋى مۇمكىن ەكەنىن الەشا بىلگەن. اكەسى باسقا بىرەۋدى رەنجىتسە دە، مۇنى رەنجىتە قويمايتىنىنا ول كامىل سەنگەن. الەشا بۇل دۇنيەدە ونى ەشكىم ەش ۋاقىتتا رەنجىتە قويمايتىنىنا، رەنجىتكىسى كەلمەيتىنى بىلاي تۇرسىن، ونى ءتىپتى رەنجىتە المايتىنىنا سەنىمدى ەدى. بۇل وعان كوپ ءسوز قىلۋدى تىلەمەيتىن، باسى اشىق اقيقات سەكىلدى كورىنگەن، ءسويتىپ ول بۇل جايىندا ەشبىر ۋايىمسىز ىلگەرى جۇرە بەرگەن.
ءبىراق ءدال وسى ساتتە ونىڭ كوكىرەگىندە قانداي ەكەنىن ءوزى دە ايتا المايتىندىقتان ونان بەتەر جانعا باعاتىن مۇلدە باسقا تەكتەس، ەكىنشى ءبىر قورقىنىش ويانعان، بۇل ءبىر ايەلدەن، اتاپ ايتقاندا، باعانا حولاكوۆا حانىمنان بەرىپ جىبەرگەن ءبىر جاپىراق قاعازىندا مۇنى بىردەڭەگە كەرەكسىڭ، قايتسەڭ دە كەلىپ كەت دەپ قولقالاعان كاتەرينا رۆانوۆنادان سەسكەنۋ ەدى. ونىڭ بۇل تالابى جانە وعان قالاي دا بارۋ قاجەتتىگى الەشانىڭ جۇرەگىندە كەنەتتەن ءبىر ءتۇرلى قاتتى قينالعان سەزىم تۋعىزىپ، تاڭەرتەڭنەن بەرى، ودان سوڭعى كيكىلجىڭدەر مەن موناستىرداعى، ودان كەيىن يگۋمەندىكىندەگى حيكايالارعا، تاعى باسقالارىنا قاراماستان، ۋاقىت وتكەن سايىن ءورشىپ، جانىنا باتا بەرگەن. قورىققاندا ول كاتەرينا يۆانوۆنا بۇعان نە دەيتىنىن جانە ءوزىنىڭ وعان نە دەپ جاۋاپ بەرەتىنىن بىلمەگەندىگىنەن قورىقپاعان. جانە ودان ايەل دەپ تە قاۋىپتەنگەن جوق-تى: ايەل زاتىن ول، ارينە، از بىلەتىن، ءبىراق، قالاي دەگەنمەن دە ءومىر بويى، ءسابي كەزىنەن موناستىرعا كەتكەنشە، تەك سولاردىڭ اراسىندا ءومىر كەشتى عوي. ول ءدال وسى ايەلدەن، ناق كاتەرينا يۆانوۆنادان عانا قورىققان. ول ودان العاش كورگەندە-اق سەسكەنىپ قالعان ەدى. ال ونى كورسە ءبىر مە، الدە ەكى مە، ءتىپتى، بالكىم، ءۇش پە كورۋى مۇمكىن، ءبىر جولى الدەقالاي بىرەر ءسوز ءتىل قاتىسقان دا بولۋعا ءتيىس. سۇلۋ، تاكاپپار، وكتەم قىزدىڭ بەينەسى ەستە قالعان. ءبىراق ونى قينايتىن قىزدىڭ سۇلۋلىعى ەمەس، باسقا بىردەڭە-دى. ناق وسى ءبىر تۇسىنىكسىز قورقىنىش الەشانى ودان بەتەر ۇرەيلەندىرە تۇسكەن قىزدىڭ اسا ىزگىلىكتى ءبىر ماقساتقا بەرىلگەنىن ول بىلەگىن؛ ول قىز ءوزىنىڭ الدىندا كىنالى بولىپ قالعان ءدميترييدى قۇتقارماق جانە دە مۇنى تەك اق پەيىلدىلىگىنەن ىستەمەك. ەندى مىنە سول بيكەشتىڭ ۇيىنە جاقىنداعان سايىن، وسىناۋ عاجاپ، اق پەيىلدى سەزىمنىڭ ادىلەتتىلىگىن ءوزىنىڭ تولىق تۇسىنەتىندىگىنە قاراماستان، ونىڭ جون ارقاسى مۇزداي بەرگەن ەدى.
الەشا كاتەرينا يۆانوۆنامەن وتە جاقىن جۇرگەن اعاسى يۆان فەدوروۆيچتى ول ۇيدەن كەزدەستىرە قويماسپىن دەپ ويلاعان: اعاسى ءقازىر اكەسىنىڭ ۇيىندە بولۋعا ءتيىس. ال ءدميترييدى كەزدەستىرۋدىڭ مۇلدە رەتى جوق، مۇنىڭ سەبەبىن ول كۇنى بۇرىن سەزگەن. سونىمەن، ەكەۋى وڭاشا وتىرىپ اڭگىمەلەسەتىن شىعار. الايدا، ونىڭ وسى قيامەت-قايىم سۇحباتقا دەيىن اعاسىمەن جۇزدەسۋ ءۇشىن وعان سوعا كەتۋى كەرەك سەكىلدى. ونىمەن حاتتى كورسەتپەستەن پىكىرلەسەر ەدى. الايدا، دميتريي الىستا تۇراتىن جانە ءقازىر ۇيىندە بولماۋى دا مۇمكىن. ول ءبىر مينۋتتاي توقتاپ تۇردى دا، اقىرى، ءبىر شەشىمگە كەلدى. ول ادەتتەگىسىنشە، تەز شوقىنعاسىن، الدەنەگە جىميىپ كۇلدى دە، سونشالىقتى ۇرەيىن العان حانىمنىڭ ۇيىنە قاراي تايسالماي ءجۇردى.
الەشا ونىڭ ءۇيىن بىلەتىن. ەگەر ول اۋەلى ۇلكەن كوشەگە شىعىپ، سوسىن الاڭمەن تاعى ءبىر جەرلەردەن ءوتىپ بارسا، وندا تىم ۇزاق جۇرەر ەدى. ءبىزدىڭ كىشىگىرىم شاھارىمىز وتە بىتىراڭقى بولاتىن، سول سەبەپتى كەيدە باراتىن جەرىڭ مۇلدە قاشىقتاپ كەتەدى. ونىڭ ۇستىنە ۇيدە اكەسى كۇتىپ وتىر، ول جارلىعىن ءالى ۇمىتپاۋى دا مۇمكىن، ەندەشە رەنجىپ قالۋى ىقتيمال، سول سەبەپتى اندا دا، مۇندا دا ۇلگىرۋ ءۇشىن اسىعۋ كەرەك. وسىنداي ويلاردان كەيىن الەشا ءۇي-ۇيدىڭ ارت جاعىمەن، توتەلەي تارتۋعا ۇيعاردى، مۇنداي جەرلەردى ول بەس ساۋساعىنداي جاقسى بىلەتىن. بۇل ءۇشىن دۋالداردى بويلاي سىرت جاقپەن ءجۇرۋ، كەيدە ءتىپتى بوتەن شارباقتاردان قارعىپ ءتۇسىپ، ونى كەز كەلگەنى تاني كەتەتىن جانە ءبارى امانداسىپ جۇرەتىن ۇيلەردىڭ اۋلالارىن وراعىتىپ ءوتۋ كەرەك ەدى. بۇلاي جۇرگەندە ول ۇلكەن كوشەگە شىعاتىن جولدى ەكى ەسە قىسقارتا الاتىن. ءبىر جەردە وعان اكەسىنىڭ ۇيىنە وتە جاقىن تۇستان، اتاپ ايتقاندا، وزدەرىنىڭ باعىمەن جاپسارلاس، ءتورت تەرەزەلى قيسايعان كىشكەنتاي ەسكى ءۇيدىڭ باعى جاعىنان وتۋگە تۋرا كەلدى. بۇل ءۇيدىڭ يەسى شاھارداعى ءبىر اياعى جوق مەششان كەمپىر ەكەنىن، ول قىزىمەن بىرگە تۇراتىنىن الەشا بىلەتىن. جۋىردا عانا استانادا ءبىر گەنەرالدىڭ ۇيىندە الەڭكەدەي جالانعان قىزمەتشى بوپ جۇرگەن قىز شەشەسى ناۋقاس بولعاسىن وسىدان ءبىر جىل بۇرىن قايتىپ كەلىپ، ادەمى كويلەك كيىپ ساندەنىپ جۇرەتىن. الايدا، كەمپىر مەن قىز جامان جۇتاپ قالعان ەدى، ءسويتىپ ولار كورشى حاقى بويىنشا فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ اس ۇيىنەن كۇندە كەلىپ سورپا-سۋىن، نان الىپ تۇراتىن. مارفا يگناتيەۆنا قاباق شىتپاي قۇيىپ بەرەتىن. ايتسە دە، كەمپىردىڭ قىزى بوتەن ۇيدەن سورپا-سۋىن الىپ جۇرسە دە، بىردە-بىر كويلەگىن ساتپاعان، ءبىر كويلەگىنىڭ ەتەگى ءتىپتى تاۋىستىڭ قۇيرىعىنداي ەدى دەسەدى.
سوڭعى جايتتى الەشا، ارينە، شاھارداعى وقيعانى ءبارىن بىلەتىن دوسى راكيتيننەن كەزدەيسوق ەستىگەن، سودان كەيىن، البەتتە، تەز ۇمىتقان دا. ءبىراق، ول كورشى كەمپىردىڭ باعىنا جاقىنداعاندا سول قىزدىڭ ەتەگى شۇباتىلعان كويلەگى كەنەت ەسىنە تۇسكەن سوڭ، تومەن قاراپ ويعا باتىپ كەلە جاتقان باسىن تەز كوتەرىپ الىپ ەدى... كۇتپەگەن جەردەن ءبىر كەزدەسۋگە تاپ بولدى.
كورشى باقتىڭ ىشىندە، بىردەڭەنىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ، كەۋدەسىن شارباقتان جوعارى بۇعىندىرا اعاسى دميتريي فەدوروۆيچ تۇر ەكەن، ايقايلاماق تۇگىل، بىرەۋ-مىرەۋ ەستىپ قالماسىن دەپ دىبىس شىعارۋعا قورىققان كىسىشە، قولىن ولاي-بۇلاي سەرمەپ وعان بىردەڭەنى ىمدايدى، مىندا كەل دەپ شاقىرادى. الەشا شارباققا قاراي تەز جۇگىرىپ باردى.
— ءوزىڭ كورگەنىڭ قانداي جاقسى بولدى، ايتپەسە ايقايلاپ جىبەرە جازداپ تۇر ەدىم، — دەپ تەز سىبىرلادى قۋانىپ كەتكەن دميتريي فەدوروۆيچ. — بەر جاققا ءتۇس! تەز! Ah، كەلگەنىڭ وڭدى بولدى عوي. جاڭا عانا سەنى ويلاپ ەدىم...
شارباقتان قالاي قارعىپ تۇسەرىن بىلمەگەنى بولماسا، الەشانىڭ ءوزى دە قۋانعان. ءبىراق "ميتيا" الۋەتتى قولىمەن ونى شىنتاعىنان دەمەپ جىبەردى. شۇباتىلعان ەتەگىن جيناپ العان الەشا شاھاردىڭ جالاڭ اياق بالاسىنشا ىشكە ءبىر-اق سەكىردى.
— ال ءجۇر، كەتتىك! — دەپ سىبىرلادى قۋانىشتى ميتيا.
— قايدا بارامىز؟ — جان-جاعىڭا كوز سالعاننان كەيىن ەكەۋىنەن باسقا ءتىرى پەندە كوزگە تۇسپەگەن باقتا تۇرعانىن سەزگەن الەشا دا سىبىرلاپ سويلەگەن. ب ا ق كىشكەنتاي ەدى، الايدا، قوجايىننىڭ باسپاناسىنا دەيىن كەمىندە ەلۋ قادامداي بولىپ قالار. —مۇندا ەشكىم جوق قوي، سەن نەگە سىبىرلايسىڭ؟
— نەگە سىبىرلايسىڭ دەيسىڭ بە؟ اھ، قۇداي اتىپ مەن نەگە سىبىرلايتىن بولعامىن؟ — دەپ دميتريي فەدوروۆيچ كەنەت بار داۋىسىمەن ايقايلاپ جىبەردى. — مىنە، ءوزىڭ كورىپ تۇرسىڭ، شاتاسايىن دەگەندە ادام اياق استىنان شاتاسا بەرەدى عوي. مەن بۇل ارادا جاسىرىنىپ تۇرمىن، سوندىقتان قۇپيالىق ساقتاۋىم كەرەك. كەيىن تۇسىنەم عوي، ءبىراق قۇپيا سەكىلدى كورىنگەسىن جاسىرىن سويلەيتىن، اقىماق ادامشا قاراپتان-قاراپ سىبىرلاپ سويلەسەتىن بولىپپىن. كەتتىك! اناۋ جەرگە قاراي! وعان دەيىن ءۇنىڭدى شىعارما. سەنىڭ بەتىڭنەن سۇيگىم كەلدى عوي!
دۇنيەدەگى قاسيەتتىنىڭ داڭقى ارتسىن،
بويىمداعى قاسيەتتىڭ داڭقى ارتسىن!..
مەن مۇنى جاڭا، سەن كەلەردىڭ الدىندا، وسىندا وتىرىپ قايتالاپ ايتتىم.
باقتىڭ كولەمى ءبىر دەسەتينا نەمەسە ودان ءسال كوبىرەك بولىپ قالار؛ ءبىراق الما اعاشى، ۇيەڭكى، جەكە اعاشى، قايىڭ تەك اينالا قورشاعان شارباقتى بويلاي عانا وتىرعىزىلعان. ورتاسى اشىق كوگال، جازدا ودان بىرەر شومەلە ءشوپ الىناتىن. كوكتەم شىعىسىمەن كەمپىر باعىن ازىن-اۋلاق اقشاعا جالعا بەرەتىن. تاڭقۋراي، قارلىعاپ، قاراقات تا بار-دى، بۇلار دا شارباققا جاقىن وتىرعىزىلعان؛ تەگى، جۋىردا عانا ەگىلگەن بولۋ كەرەك، كوك وسكىن جۇيەكتەرى ءۇيدىڭ تاپ ىرگەسىندە ەدى. دميتريي فەدوروۆيچ ءىنىسىن باقتىڭ ۇيدەن الىسىراق بۇرىشىنا اپارا جاتقان. قالىڭ جوكە اعاشتارى، قاراقات پەن ايۋ بادام، شاڭگىش پەن سيرەننىڭ ەسكى بۇتالارى اراسىنان ابدەن توزعاسىن قارايىپ، قيسايىپ كەتكەن جاسىل كۇنسايانىڭ توركوز قاڭقاسى سەكىلدى بىردەڭە كورىندى، ءبىراق توبەسى جابىق ەكەن، جاۋىن-شاشىننان پانالاۋعا جارايتىن سەكىلدى. ونىڭ قاشان سالىنعانىن قۇداي ءبىلسىن، ونى وسىدان ەلۋ جىل بۇرىن، مىناۋ ءۇيدىڭ سول كەزدەگى قوجاسى، وتستاۆكاداعى پودپولكوۆنيك الەكساندر كارلوۆيچ فون شميدت تۇرعىزىپتى-مىس دەگەن اڭىز عانا بار. ءبىراق، ءبارى ءشىرىپ بىتكەن، ەدەننىڭ بۇزىلعان تاقتايلارىنىڭ ءبارى شايقالىپ تۇرعان، اعاشىن دىم تارتقان كۇنسايانىڭ ىشىندە ءتورت اياعىن جەرگە كومىپ ورناتقان جاسىل اعاش ۇستەل تۇر، اينالا ءدال سونداي جاسىل تاقتاي ساكى جاسالعان، ولار ءالى وتىرۋعا جارايتىن ەدى. الەشا اۋەلى اعاسىنىڭ ءجۇزى جايناپ سالا بەرگەنىن بايقاپ ەدى، كۇنساياعا كىرگەن سوڭ كىشكەنتاي ۇستەل ۇستىندە جارتى شولمەك كونياك پەن ويماقتاي رومكە تۇرعانىن كوردى.
— مىناۋ كونياك! — دەدى قارقىلداپ كۇلگەن ميتيا. — ال سەن عوي ماعان: "تاعى دا ىشكىلىككە سالىنعان با؟" دەپ قارايسىڭ.
توبىرعا سەنبە وسەك قۋعان، جەڭىلتەك،
كۇمانىڭدى ۇمىتساڭشى ءوزىڭنىڭ...
مەن ىشكىلىككە سالىنعانىم جوق، اناۋ راكيتين دوڭىزدىڭ ايتاتىنىنداي، تەك "ءدامىن الىپ" قانا ءجۇرمىن؛ ول ءالى ستاتسكيي سوۆەتنيك بولادى، سوندا دا ۇنەمى "ءدامىن الامىن"دەيتىن شىعار. وتىرساڭشى. مەن بار عوي، الەشا، سەنى قۇشاقتاپ الىپ، كەۋدەمە شىڭعىرتىپ جىبەرگەندەي عىپ قاتتى قىسقىم كەلەدى، ويتكەنى بۇل دۇنيەدە... شىنداپ... شىن مانىندە...(ميىڭا سالشى! ميىڭا سالشى!) تەك جالعىز سەنى عانا جاقسى كورەمىن!
ول سوڭعى سوزدەرىن ءبىر ءتۇرلى شامىرقانىپ ايتتى.
— جالعىز سەنى، سوسىن تاعى ءبىر "ارامزانى" عانا جاقسى كورەمىن؛ ول ايەلگە عاشىق بولدىم دا، اقىرى، ءوزىمنىڭ تۇبىمە جەتتىم. ءبىراق عاشىق بولۋ ءسۇيۋ دەگەن ءسوز ەمەس. جەك كورىپ تۇرساڭ دا عاشىق بولۋىڭ مۇمكىن. بۇل ەسىڭدە بولسىن! ەندى كوڭىلدەنىپ سويلەيمىن! مىنە، مىنا جەرگە، ۇستەل باسىنا وتىرشى، سەنەن كوز الماي جانىڭدا قىرىن قاراپ وتىرىپ اڭگىمەلەسەمىن. سەن ۇندەمەي-اق قوي، ال مەن سويلەي بەرەمىن، سويلەي بەرەمىن، ويتكەنى ايتىپ قالاتىن كەزىم كەلدى. ايتسە دە، بىلەسىڭ بە، شىنىندا دا اقىرىن سويلەۋ كەرەك قوي دەيمىن، ويتكەنى مۇندا... مۇندا كۇتپەگەن جەردەن ءبىر تىڭشى شىعا كەلۋى مۇمكىن. ءبارىن تۇسىندىرەمىن، ايتتىم عوي: اڭگىمەنىڭ جالعاسى الدا دەپ... نەلىكتەن سەنى كورگىم كەلدى، ىلكىدە، وسى ءبىر كۇندەرى ساعان نەگە قۇشتار بولدىم دەيسىڭ عوي؟ (مەنىڭ وسى ارادان ورىن تەپكەنىمە بەس كۇن بولدى). وسى كۇندەرى، ءقازىر دە ساعان نەگە قۇشتار بولدىم دەيسىڭ؟ ويتكەنى تەك ساعان عانا ءبارىن ايتا الامىن، ويتكەنى وسىلاي ەتۋىم كەرەك، ويتكەنى ماعان سەن كەرەكسىڭ، ويتكەنى ەرتەڭ كوكتەن قۇلايمىن، ويتكەنى ەرتەڭ عۇمىرىم ءبىتىپ، قايتا باستالادى. تاۋدىڭ باسىنان ەتەكتەگى ورعا قاراي قۇلاعاندى باستان كەشكەنىڭ، نەمەسە تۇسىڭدە كورگەنىڭ بار ما؟ ال مەن ءقازىر سولاي قۇلاعانىمدى تۇسىمدە كورىپ تۇرعان جوقپىن. مەن قورىقپايمىن، سەن دە قورىقپا. ياكي قورقامىن، ءبىراق، وسىنىڭ ءوزى مەنىڭ جانىما جاعادى. ياكي جانىما جاقپايدى، ءبىراق قۋانتادى... جارايدى، مەيلى، نە دە بولسا دا مەيلى. رۋحىمىز كۇشتى بولسا دا، ءالسىز بولسا دا، ءتىپتى قاتىننىڭ رۋحىنداي بولسا دا مەيلى! تابيعاتتى ماراپاتتايىق: كورىپ تۇرسىڭ با، كۇننىڭ نۇرى قانشا، اسپان قانداي اشىق، جاپىراق بىتكەن جاپ-جاسىل، ءالى دە جادىراعان جازدىڭ ءوزى، ءتۇس اۋىپ ساعات تورتكە كەتتى، اينالا تىپ-تىنىش! قايدا بارا جاتىر ەڭ؟
— اكەمنىڭ ۇيىنە بارا جاتقام، ءبىراق اۋەلى كاتەرينا يۆانوۆناعا كىرىپ شىقپاقشى ەدىم.
— الدىمەن وعان، سوسىن اكەڭە بارماقشى ەكەنسىڭ عوي! ءماسساعان! ءدوپ كەلگەنىڭدى قارا! مەن سەنى نە ءۇشىن شاقىردى، نەگە كورگىم كەلدى دەيسىڭ، جان-دۇنيەمنىڭ بارلىق قىرتىسىنا دەيىن جازىلىپ، ءتىپتى مۇيىزىمە دەيىن سىرقىراپ سەنىمەن كەزدەسۋگە نەگە قۇشتار بولدى دەيسىڭ؟ سەنى اكەمە، سوسىن كاتەرينا يۆانوۆناعا بارىپ كەل دەپ جۇمساۋ ءۇشىن، سودان كەيىن ول ايەلمەن دە، اكەممەن دە ءىستى اقي-تاقي ءبىتىرۋ ءۇشىن كۇتتىم عوي مەن سەنى. پەرىشتەنى جۇمساۋ كەرەك بولدى. باسقا كىسى دە تابىلاتىن ەدى، ءبىراق مەنىڭ سەندەي پەرىشتەنى جىبەرگىم كەلدى. ەندى مىنە ول ايەل مەن اكەمە سەن ءوزىڭ بارا جاتىر ەكەنسىڭ.
— شىن مەنى جۇمساعىڭ كەلدى مە؟ — دەپ سۇرادى الەشا وعان جانى اشىعان پىشىنمەن.
— توقتا، سەن مۇنى بىلگەنسىڭ. سەنىڭ ءبارىن ءا دەگەننەن-اق ۇققانىڭدى كورىپ تۇرمىن. ءبىراق ۇندەمە، ازىرشە ەشتەڭە دەمەي-اق قوي. ماعان ايانىش ءبىلدىرىپ، جىلاۋدىڭ قاجەتى جوق!
دميتريي فەدوروۆيچ تۇرەگەلىپ، ويعا باتقان كۇيى، ساۋساعىن ماڭدايىنا اپاردى:
— ول سەنى ءوزى شاقىردى ما، ساعان ءوزى حات جازىپ پا ەدى، الدە سەنى وعان بارۋعا ءماجبۇر ەتكەن باسقا بىردەڭە بولدى ما، ايتپەسە، سەن وعان بارار ما ەدىڭ؟
— مىنە حاتى، — دەپ الەشا قالتاسىنان ءبىر جاپىراق قاعازدى الدى. ميتيا حاتقا تەز كوز جۇگىرتىپ شىقتى.
— ءسويتىپ، سەن عوي ءۇي-ۇيدىڭ ارت جاعىمەن تارتتىڭ! سەنى وسى جولعا سالعان جاساعان يەمە مىڭ دا ءبىر راحمەت! ايتپەسە، سەن ەرتەكتەگى الجىعان بالىقشى شالدىڭ اۋىنا تۇسكەن التىن بالىقشا ماعان تاپ بولار ما ەڭ! الەشا، باۋىرىم ەندى تىڭداي بەر. ەندى سەنەن ەشتەڭەنى بۇگىپ قالا المايمىن. ايتەۋىر بىرەۋگە اقتارىلۋىم كەرەك قوي. كوكتەگى پەرىشتەگە سىرىمدى اقتارعامىن، ەندى جەردەگى پەرىشتەگە اقتارايىن. سەن جەردەگى پەرىشتەسىڭ. سەن مەنى تىڭداپ، تورەلىگىن ايتىپ، كەشىرەرسىڭ... مەنىڭ تىلەيتىنىم دە سول، ايتەۋىر مارتەبەلى بىرەۋ كەشىرىم جاساسا ەكەن ماعان. سوزىمە قۇلاق سالعىن: ەگەر جاراتقاننىڭ ەكى پەندەسى كەنەت جەر بەتىندەگى تىرلىكتەن بەزىنىپ، عاجايىپ الەمىنە ۇشىپ كەتسە نەمەسە تىم بولماسا ەكەۋىنىڭ بىرەۋى كەتسە، ءسويتىپ ول عايىپ بولارىندا نەمەسە ولەرىندە ەكىنشىسىنە كەلىپ: ماعان تەك جان ءتاسىلىم ۇستىندە بولماسا، باسقا ەش ۋاقىتتا ءتىرى پەندەگە سەن سويتە قويشى دەپ ايتىلمايتىن بىردەڭەنى ىستەڭىزشى دەپ قولقالاسا، — وندا ءبىرىنشىسى بۇل ءوتىنىشتى نەعىپ ورىنداماس ەكەن... ەگەر شىن دوس، باۋىر بولسا؟
— مەن ورىندايمىن، ءبىراق، نە بوپ قالعانىن تەز ايت، — دەدى الەشا.
— تەزىرەك پە... ھم. ساسپا، الەشا: سەن اسىعىپ، ابىرجىپ تۇرسىڭ. ەندى اسىعۋدىڭ قاجەتى جوق. ەندى الەم جاڭا كوشەگە اۋىستى. ەھ، الەشا، سەنىڭ قۋانىشتى سەزبەۋىڭ قانداي وكىنىشتى! ايتسە دە، ساعان مۇنى نەسىنە ايتىپ تۇرمىن؟ سەزبەگەن كىسى سەندەي بولا ما ەكەن!
ادام بولساڭ — ىزگى بول!
ساعان وسىلاي دەگەن اقىماق باسىم-اي. بۇل كىمنىڭ ولەڭى ەدى؟
الەشا ءسال كىدىرگەندى ءجون كوردى. ول ءوزىنىڭ تىندىراتىن ءىسى ەندى، شىنىندا دا، تەك وسى ارادا بولۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىنگەن ەدى.
ۇستەلگە قولىن شىنتاقتاپ قويعان ميتيا الاقانىمەن جاعىن تايانىپ، ازعانا ويلانىپ قالدى. ەكەۋىندە دە ءۇن جوق.
— لەشا، — دەدى ميتيا، — بۇل قىلىعىما كۇلمەيتىن جالعىز سەن عانا! مەن جۇرەك جاردى سىرىمدى...شيللەردىڭ قۋانىش گيمنىنەن...باستىعىم كەلەدى. An die frcude!1 ءبىراق، مەن an die freude دەگەننەن باسقا، نەمىسشە تۇك بىلمەيتىن عوي. مەنى ماستىقتان مىلجىڭداپ وتىر دەپ ويلاما. ماس ەمەسپىن. كونياكتىڭ اتى كونياك، ءبىراق، ەكى شولمەكسىز مەن ماس بولا قويمايمىن، —
سيلەن عوي نارتتاي ەكى بەتى،
سۇرىنگەن كوك ەسەكتىڭ ۇستىندەگى،
— ال مەن شولمەكتىڭ تورتتەن ءبىرىن دە ىشكەن جوقپىن جانە سيلەن دە ەمەسپىن. ءبىراق، سيلەن بولماسام دا، مەن كۇشتىمىن، ويتكەنى عۇمىر باقيلىق ءبىر شەشىمگە كەلدىم. سەن مەنىڭ ءسوزدىڭ ماعىناسىن بۇرىپ سويلەگەنىمدى كەشىر، سەن بۇگىن ماعان ول تۇگىل، باسقا كوپ نارسەنى كەشىرۋگە ءتيىستىسىڭ. ەزبەلەپ وتىرىپ الار دەپ قورىقپا، مەن ءىس جايىندا ايتىپ وتىرمىن جانە لەزدە توق ەتەرىنە كوشەمىن. ورىنسىز قيناپ جاتپايمىن. توقتاشى، قالاي ەدى...
ول باسىن كوتەرىپ، ويلانىپ وتىردى دا، كەنەتتەن باستاپ كەتتى:
جالماۋىز، تاعى، قۇبىجىق،
جارتاستا جۇرگەن تىعىلىپ.
جان-جاعىن جالماي كەلەدى
ءاپشىسىن جەردىڭ قۋىرىپ.
قولعا الىپ ساداق، نايزاسىن.
اسىرماق اڭشى ايلاسىن...
بەيشارا بولدى بەيباقتار
جاعاعا شىعىپ قالعاسىن.
ءوليمپتىڭ قۇزار باسىنان،
سەرەرا انا اسىل جان
پرەزەرپيندى ىزدەپ كەلەدى،
قۇلازىپ جاتىر جاسىل ماڭ.
ءۇيى جوق وندا، سىيى جوق،
قۇدىرەت انا كۇيى جوق،
عيباداتقا ەشكىمنىڭ
تابىلار بۇگىن ءتۇرى جوق.
مۇنداعى تويدىڭ سىيىندا
جەمىس جوق تارار ىرىمعا
قاندى قۇربان قالدىعى
تۇتەيدى ۇقساپ شىلىمعا
تابىلماي ەشبىر سەنەرى،
سەرەرا مۇڭعا ەنەدى.
جان-جاعىن تۇگەل قاپتاعان
بەيشارا جاندى كورەدى.
سونان سوڭ، ميتيا ەڭىرەپ قويا بەرەدى. ول الەشانى قولىنان ۇستاي الدى.
— دوستىم-اۋ، مەن قور بولدىم عوي، قور بوپ ءوتتىم عوي بۇل دۇنيەدەن. جەر باسىپ جۇرگەن پەندە سۇمدىق كوپ جاپا شەگەدى ەكەن، ونىڭ كورەر كورەسىنى باسىنان اسادى ەكەن! مەنى كونياكتى سۋداي ءسىمىرىپ، بۇزىقتىقتان وزگە دىم بىلمەيتىن وفيسەر شەنىندەگى نايساپ شىعار دەپ ويلاپ قالما. مەن، باۋىرىم، تەك وسىنى عانا، قورلىقتاعى ادام تۋرالى عانا ويلايمىن، تەك بۇل ايتقانىم شىندىق بولعاي. ەندى وتىرىك ايتۋدان، ءوزىمدى ماراپاتتاۋدان قۇداي ساقتاسىن مەنى كىسى جايىندا ويلاي بەرەتىنىم — مەن ءوزىم ءدال سونداي اداممىن عوي.
جان دۇنيەسىن تازارتىپ،
كوتەرسىن دەسەڭ ەڭسەسىن،
جەر-اناعا ناز ارتىپ،
دوستىققا شاقىر پەندەسىن.
ءبىراق ماسەلە مىنادا عوي: مەن جەرمەن قالاي ماڭگى-باقي وداقتاسپاقپىن؟ مەن توپىراقتى تاۋەپ ەتكەن جان ەمەسپىن، جەردىڭ توسىنە دە تۇرەن تۇسىرگەن ەمەن؛ سوندا مەنىڭ مۇجىق نەمەسە باقتاشى بولۋىم كەرەك پە؟ ايتەۋىر كەلە جاتىرمىن، ءبىراق ساسىق ناجىسكە قۇلاپ ماسقارا بولعانىمدى، نەمەسە شۇعىلالى ساۋلە مەن قۋانىشقا بولەنگەنىمدى بىلمەيمىن. قىرسىق مىنە قايدا جاتىر، ويتكەنى بۇل جالعاندا ءبارى جۇمباق ەمەس پە! بۇزىقتىقتىڭ ءتىپتى ەڭ ماسقاراسىنا بەلشەدەن باتقان ساتتەرىمدە (ماعان جازعانى تەك قانا وسى عوي دەيمىن) مەن ءاماندا سەرەرا تۋرالى، ادام تۋرالى وسى ولەڭدى جاتقا ايتامىن. بۇل ولەڭ مەنى تۇزەدى دەيمىسىڭ؟ ەش ۋاقىتتا تۇزەگەن ەمەس! ويتكەنى مەن كارامازوۆپىن عوي. ويتكەنى مەن، ەگەر قۇردىمعا قاراي قۇلايدى ەكەم، وندا تەك باسىممەن، وماقاسا قۇلايمىن دا، ناق وسىلاي اياعىم اسپاننان كەلىپ قۇلاعانىما ءتىپتى ريزا بولىپ، كەرەمەت ىستەدىم عوي دەپ ماسايرايمىن. مىنە، ءدال وسى ماسقارا ساتتە كەنەت وسى گيمندى باستايمىن. مەيلى قارعىس اتسىن، مەيلى ارامزا، نايساپ بولايىن، ءبىراق مەن سوندا دا جاساعان يەمنىڭ شالعايىنان تاۋەپ ەتۋدەن جازبايمىن؛ مەيلى سايتان ازعىرىپ، سونىڭ سوڭىنان ەرەيىن، ءبىراق مەن، جاببار يەم، ءبارىبىر سەنىڭ پەرزەنتىڭمىن، سەنى سۇيەمىن، ءسويتىپ بۇعان شاتتانامىن، ال شاتتىقسىز دۇنيە جوق جانە بولماق تا ەمەس.
ءتاڭىرىنىڭ بەرگەن تىرلىگىن،
قوسۋمەن جىرعا قۋانا.
ءبىر قۋات بويدا دۇرلىگىپ
تىرشىلىك نۇرىن قۇيا ما!
شۋاققا نۇرلى تالپىنىپ،
كوك شالعىن جاتىر تەبىندەپ،
دەمىكتى دۇنيە القىنىپ،
مەزگىلگە سىيماي جەلىندەپ.
الەمگە توسىپ ۋىزىن،
تابيعات-انا ەمىرەندى،
جۇتقانداي سامال قىمىزىن،
ادامزات تولقىپ تەبىرەندى.
وڭمەڭدەپ دوسىڭ ورتەكە،
ءسولىڭدى سورىپ سەمىرەر
تاس كەنەشە جابىسىپ...
پەرىشتە بارار قۇدايعا.
ايتسە دە، ەلەڭدەتكەنىم جەتەر! مەنىڭ كوزىمنەن جاس كەتتى، سوندىقتان سەن مەنىڭ جىلاعانىما قارسىلىق ەتپە. بۇل جۇرت كۇلەتىن اقىماقتىق-اق بولسىن، ءبىراق سەن وعان كۇلمەيسىڭ. انە سەنىڭ دە جانارىڭنان وت جىلتىرادى. ەندى ولەڭدى دوعارالىق. مەن ساعان ەندى ماقلۇقاتتار تۋرالى، ءتاڭىرىم ءلاززاتقۇمار ەتىپ جاراتقاندار جايىندا ايتايىن:
تاس كەنەشە جابىسىپ!
باۋىرىم، ءدال سول ماقلۇقاتىڭ مىنا مەن جانە وسىنىڭ ءبارى مەن جايىندا ارنايى ايتىلعان. جانە دە ءبىزدىڭ كارامازوۆتار اۋلەتىنىڭ ءبارى وسىندايمىز، پەرىشتە سانالاتىن سەنىڭ كوكىرەگىڭە دە سونداي ءبىر ماقلۇقات ۇيالاعان، ول سەنىڭ دە قانىڭدى قىزدىرادى ءالى. بۇل استە جاي قىزۋ ەمەس، ول ءلاززاتقۇمارلىقتىڭ قىزۋى. سۇلۋلىق—بۇل قورقىنىشتى، سۇمدىق نارسە! قورقىنىشتى بولاتىنى — ونى انىقتاۋدىڭ قيىندىعىنان، ال انىقتاۋدىڭ قيىندىعى — ءتاڭىرىم ءبارىن جۇمباق قىپ قويعان عوي. وسى تۇستا جاعالاۋلار توعىسادى دا، قايشىلىقتاردىڭ ءبارى بىرگە تىرشىلىك ەتەدى. مەن، باۋىرىم، وتە ءبىلىمسىزبىن، ءبىراق وسى جايىندا وتە كوپ ويلاندىم. قۇپيا سۇمدىق كوپ قوي! جەر باسىپ جۇرگەن ادامدى جۇمباقتىڭ تىم كوپتىگى ەزەدى.
بىلگەنىڭشە شەشىمىن تاپ تا، بويىڭا سۋ جۇقتىرما. سۇلۋلىق! مەن كەيبىر، ءتىپتى جۇرەگى اسىل، اقىلى شالقار ادامنىڭ دا اۋەلى قۇداي-انانىڭ مۇراتىنان باستاپ، سوسىن ناعىز بۇزىقتىقتى مۇرات تۇتۋمەن اياقتاعانىنا توزە المايمىن. ال ەگەر كىسى ناعىز بۇزىقتىقتى جان دۇنيەسىمەن مۇرات تۇتا تۇرىپ، قۇداي-انانىڭ مۇراتىن دا مانسۇقتاماسا، ءسويتىپ بۇدان ونىڭ جۇرەگى كۇيىپ-جانسا، بەينەبىر بەيكۇنا جاستىق شاعىنداعىداي شىنىمەن كۇيىپ-جانسا، بۇل ودان دا جامان قورقىنىشتى. جوق، ادام داليىپ كەتكەن، تىم داليىپ كەتكەن، مەن ونى تارىلتا تۇسەر ەدىم. بىلەسىڭ بە، بۇل نە بولعانى سوندا! اقىل-پاراساتىڭا ماسقارالىق بوپ كورىنگەن نارسەنى جۇرەگىڭ باستان-اياق سۇلۋلىق دەپ قابىلدايدى. بۇزىقتىق سۇلۋلىق بەلگىسى بولعانى ما؟ يلانساڭ، قيساپسىز كوپ ادامدار ءۇشىن بۇل ءدال سولاي، — بۇل قۇپيانى سەن ءبىلۋشى مە ەدىڭ، الدە بىلمەيسىڭ بە؟ ەڭ جامانى سول — سۇلۋلىق قورقىنىشتى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قۇپيا نارسە. بۇل ارادا ءىبىلىس قۇدايمەن ايقاسقا تۇسەدى، ال شايقاس مايدانى — ادام جۇرەگى. ايتسە دە، اركىم ءوزىنىڭ شىمبايىنا باتقان نارسەنى ايتادى عوي. تىڭداي بەر، ناقتى اڭگىمەنىڭ كەزەگى ەندى كەلدى.
IV
البىرت جۇرەكتىڭ شىن سىرى. انەكدوتتار
مەنىڭ وندا جىن-ويناقپەن جۇرگەنىم راس. باعانا اكەم مەنى ايەلدەردىڭ قوينىنا بارۋ ءۇشىن مىڭداعان اقشانى شاشتى دەدى عوي. ءبىراق بۇل ارامزانىڭ جاي دالباساسى، مەن ەش ۋاقىتتا ولاي ەتكەن ەمەن، ال بىردەڭە بولسا، "وعان" شىندىعىندا ەشقانداي اقشا كەتكەن جوق. ادەمى بىردەڭەنى سىيلاپ، كۇيدىم-جاندىم دەپ ارباپ، قىبىن تابا بىلسەم، اقشانىڭ كەرەگى نە. بۇگىن ايداي ارۋمەن ءبىر توسەككە جاتسام، ەرتەڭىنە ونىڭ ورنىن كوشەدەگى ءبىر جاس قىز باسادى. اقشانى ۋىستاپ شاشىپ، مۋزىكالاتىپ، دۋمانداتىپ، سىعان ايەلدەرىن بيلەتىپ، كەربەز بيكەشتىڭ دە، قاراپايىم قىزدىڭ دا كوڭىلىن اۋلايمىن. قاجەت بولسا، اقشا دا بەرەمىن ويتكەنى العاندى كىم جەك كورەدى، سونان سوڭ ايتا كەتۋ كەرەك، بەرگەن اقشانى ىقىلاسپەن الىپ، ريزا بولعاسىن العىسىن دا جاۋدىرىپ جاتادى. بيكەشتەر مەنى جاقسى كورەتىن، ارينە، ءبارى ەمەس، ءبىراق قاتتى ۇناتقاندارى بولدى؛ ءبىراق مەن ءاماندا قايداعى ءبىر شولاق كوشەلەردى، كوزدەن تاسالاۋ، جىقپىل-جىقپىل، قاراڭعى قۋىستاردى، الاڭنىڭ سىرت جاعىن ۇناتۋشى ەدىم، — نەبىر حيكايالار، نەبىر وقىس وقيعالار سول جاقتاردا بولىپ جاتادى، ودان ءتىپتى اياق استىنان ساف التىن دا تابۋىڭ مۇمكىن. باۋىرىم، مەن ساعان ادەيى تۇسپالداپ جاتىرمىن. ءبىزدىڭ شاھاردا كىسى تونايتىن ونداي قاعابەرىس جەرلەر بولعان جوق، ال ابىرويدى ايىراتىن قاعابەرىس بولعان. ەگەر سەن مەنىڭ ورنىمدا بولساڭ، وندا مۇنىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەر ەدىڭ. مەن بۇزىق جولدىڭ قىزىعىن دا، ماسقارا ۇياتىن دا بىردەي ءسۇيدىم. قۇنىققاندى جاراتتىم: تاس كەنەشە جابىساتىن قانسورعىش بولماعاندا، مەن كىممىن؟ ايتتىم عوي — كارامازوۆپىن دەپ! بىردە كۇللى شاھار بوپ جەتى ۇشتىكپەن سەيىل قۇرۋعا شىقتىق: قىستىگۇنى قاراڭعىدا شانامەن كەلە جاتىرمىز، كورشى ءۇيدىڭ قىزى قاسىمدا وتىرعان، مەن ونىڭ قولىن اۋەلى قايتا-قايتا قىسا بەردىم، سوسىن ەپتەپ اۋزىنان سۇيۋگە يكەمدەدىم؛ سۇيكىمدى، مومىن، كونگىش بايعۇس ءبىر شەنەۋنىكتىڭ قىزى ەدى. قاراڭعىدا ول ماعان قارسىلىق بىلدىرگەن جوق، كونە كەتتى. بەيشارا مەنى ەرتەڭىنە ۇيىنە بارىپ، وعان ءسوز سالاتىن شىعار دەپ ويلادى بىلەم (ەڭ باستىسى، مەنى ۇيلەنەتىن جىگىت دەپ باعالايتىن)؛ ال مەن ودان كەيىن بەس اي بويى ونىمەن حابارلاسپاي كەتتىم. بىردە جۇرت بيلەپ جۇرگەندە (بىزدە تەك بيلەۋ ءۇشىن عانا جينالادى عوي) زالدىڭ ءبىر بۇرىشىنان ونىڭ كوزبەن تاعاتسىزدانا باعىپ تۇرعانىن كورگەنىمدە، ىشىندەگى وكىنىشتى رەنىشتىڭ وتى جانارىنان القىنداپ تۇرعانىن بايقاعانىم بار. كوزبەن اڭدىسقان بۇل ويىن مەندەي ايەل جاندى ماقلۇقاتقا انشەيىن ءبىر ەرمەك قانا ەدى. بەس ايدان كەيىن قىز ءبىر شەنەۋىكتىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، باسقا جاققا كەتىپ قالدى... كىم بىلەدى، مەنى ءالى دە سۇيگەندىكتەن وكپە-نازى ىشىندە كەتكەن شىعار. ءقازىر ولار باقىتتى تۇرمىس قۇرىپ جاتىر. بىلە بىلسەڭ، مەن وسىنى ءتىرى جانعا ايتقان ەمەن، قىزدى ماسقارالاعان جوقپىن. مەن قارا نيەت، ارامزامىن، ءبىراق باسقانىڭ نامىسىن ساقتايمىن. سەن قىزارىپ كەتتىڭ عوي، ەكى كوزىڭ الاق-جۇلاق ەتكەنى نەسى. ساعان وسى ايتقان پاسىقتىعىم دە جەتەر. كوكىرەككە ورناپ العان تاسكەنە ءوسىپ تورسيا باستاسا دا، بۇل ءالى جاي انشەيىن بىردەڭە، پول دە كوكتىڭ يشاراسى عانا، باۋىرىم، ايتا بەرسەم، مەنىڭ ەستەلىكتەرىم ءتىپتى ءبىر البوم بولار. ءتاڭىرىم ولارعا، مەنىڭ سۇيكىمدىلەرىمە، تەك دەنساۋلىق بەرسىن. مەن ايەلدەرمەن داۋ-دامايسىز اجىراسىپ كەتە بارعاندى ۇناتۋشى ەدىم. ەشقاشان دا سىر اشقان ەمەن، ەش ۋاقىتتا ەشبىر ايەلدىڭ اتىن اتاپ ماسقارا ەتكەن جوقپىن. الايدا، وسى دا جەتەر. ساعان قول بۇلعاعاندا وسى ساندىراقتى ايتۋ ءۇشىن عانا شاقىردى دەيمىسىڭ؟ جوق، مەن سەنى بۇدان دا قىزىق نارسەنى ايتۋعا شاقىردىم؛ ءبىراق، سەنەن نەلىكتەن ۇيالمايتىنىما تاڭدانبا، مەن بۇعان قايتا قۋانىشتىمىن.
— مۇنى مەن قىزارىپ كەتكەسىن ايتىپ تۇرسىڭ عوي، — دەدى كەنەتتەن الەشا. — سەنىڭ سوزدەرىڭە، سەنىڭ قىلىقتارىڭا بولا قىزارعان جوقپىن، قايتا، مەن دە ءدال وزىڭدەي ەكەنىمدى سەزىنگەنسىن قىزاردىم.
— سەن بە؟ قوي، ازداپ ءبوسىپ كەتتىڭ عوي دەيمىن.
— جوق، بوسكەن جوقپىن، — دەدى الەشا قىزبالانىپ (ءسىرا، بۇل وي ونىڭ باسىنا كوپتەن بەرى كەلگەن).— ەكەۋمىز دە ءباز-باياعى ءبىر باسپالداقتا تۇرمىز. ايىرماشىلىعى — مەن تومەنگى باسقىشتامىن، ال سەن جوعارىسىندا، شاماسى، ون ءۇشىنشى باسقىشتاسىڭ. ءوز باسىم بۇل ىسكە وسىلاي قارايمىن، ءبىراق مۇنىڭ ءبارى بىر-بىرىنە ۇقساس، بىرتەكتەس نارسە. تومەنگى باسقىشقا تابانى تيگەن ادام جوعارعى باسقىشقا دا شىقپاي قويمايدى.
— دەمەك، مۇلدە اياق سالماۋ كەرەك پە؟
— مۇمكىندىك بولسا، سالماعانى ءجون.
— ال، ساعان شە؟
— تەگى، سالۋعا بولمايتىن شىعار.
— ۇندەمە، الەشا، ۇندەمە، جارقىنىم، جۇرەگىم ەلجىرەگەن سوڭ قولىڭنان سۇيگىم كەلگەنىن قاراشى. الگى گرۋشەنكا، سايتان نەمە، ادام تانيدى عوي، ول بىردە ماعان كەزى كەلگەندە سەنى جەپ قوياتىنىن ايتقان ەدى. قويدىم، قويدىم! ەندى شىبىن ناجىستەگەن جيىركەنىشتى نارسەدەن مەنىڭ باسىمداعى قاسىرەتكە كوشەيىك، ول دا شىبىن ناجىستەگەن، ياكي كىل ارامزالىقپەن لاستانعان نارسە. اڭگىمە مىنادا: ءبىزدىڭ شال بەيكۇنا بيكەشتەردى قارماققا ءتۇسىرۋ جونىندە وتىرىك سوقسا دا، مۇنىڭ ءوزى، شىندىعىندا، ءدال سولاي ەكەنى راس، تەك ءبىر-اق رەت بولعان، وندا دا ىسكە اسپاعان. بولماعان ءىستى مەنىڭ بەتىمە باسقان شال مۇنى قايدان ءبىلسىن: مەن ەش ۋاقىتتا ءتىرى پەندەگە ايتقان ەمەن، سەنىڭ الدىڭدا ءبىرىنشى رەت اۋزىمنان شىعىپ تۇر. ال يۆاندى ەسەپتەمە، ول ءبارىن بىلەدى. يۆان الدەقاشان ەستىپ بىلگەن. ءبىراق، ول ءتىس جارامايدى.
— يۆان با؟
— ءيا، سولاي.
الەشا بار زەيىن-زەردەسىمەن تىڭدادى.
— مەن سول بايىرعى باتالوننىي پراپورششيگى سانالسام دا، ءبارىبىر جاسىرىن باقىلاۋمەن ايداۋدا جۇرگەن ادام سەكىلدى بولعان ەدىم. ال تۇرعان شاھارىمىز مەنى كەرەمەت جاقسى قارسى العان. اقشانى وڭدى-سولدى شاشتىم، جۇرت مەنىڭ باي ەكەنىمە سەندى، ارى-بەرىدەن سوڭ بۇعان ءتىپتى ءوزىم دە سەنگەمىن. ايتسە دە، مەن ولارعا باسقا ءبىر جاعىنان دا جاقتىم عوي دەيمىن. ءبارى تەك باس يزەسە دە، ولارعا ۇناعان سەكىلدى ەدىم. پودپولكوۆنيگىم ەگدە كىسى ەدى، اياق استىنان مەنى جەك كورىپ كەتتى. قيت ەتسە ۇرساتىندى شىعاردى. ىعا قوياتىن مەن بە، ونىڭ ۇستىنە بۇكىل شاھار مەنىڭ جاعىمدا بولعاسىن ونشاما يىقتاي قويماس دەپ ويلادىم. ءوزىم دە كىنالىمىن، وعان ءتيىستى قوشەمەت كورسەتپەيمىن دەپ قىرسىعاتىن نەم بار ەدى. ءور كوكىرەكتىك قوي. وسىناۋ ونشا جامان دا ەمەس، كوڭىل تۇسكەندە كولدەي، قوناقجاي قىڭىر شالدىڭ ءبىر كەزدە ەكى ايەلى بولىپتى، ءبىراق ەكەۋى دە ولگەن. بايبىشەسى قاراپايىم بىرەۋدىڭ قىزى بولسا كەرەك، ودان ءبىر قىز قالىپتى، ول دا شەشەسى سياقتى قاراپايىم. مەن كەلگەندە جيىرمانىڭ تورتەۋىندەگى كارى قىز مارقۇم شەشەسىنىڭ اپاسى ەكەۋى اكەسىمەن بىرگە تۇرادى ەكەن. اپكەسى مومىن قاراپايىم بولسا، نەمەرە ءسىڭلىسى، پودپولكوۆنيكتىڭ ۇلكەن قىزى ناعىز وجەت قاراپايىمنىڭ ءوزى ەدى. ونى ەسكە العاندا ءىلتيپاتتى سەزىمدى ايتپاي كەتە المايمىن: باۋىرىم-اۋ، مەن ايەل زاتىندا تاپ سول بيكەشتىڭ مىنەزىندەي عاجاپ مىنەزدى ەش ۋاقىتتا كورگەن جوقپىن، اتى اگافيا ەدى، بىلگىڭ كەلسە، اگافيا يۆانوۆنا دەپ اتايتىن. سونسوڭ ول، ايداي ارۋ بولماعانمەن، كورىكسىز دە ەمەس-تى، ناعىز ورىس تالعامىنا ساي سۇڭعاق بويلى، تىعىرشىقتاي، تولىقشا عانا ەدى، بەت-جۇزى جوبالعى بولسا دا، كوزى قانداي عاجاپ. ەكى ادام ءسوز سالسا دا، كۇيەۋگە شىقپاعان، ءبىراق شات كوڭىلدەن ايرىلماعان. مەنىڭ ول قىزبەن جاقىنداسۋىمدا ەشقانداي قۋلىق-سۇمدىق جوق، ءبارى تازا، بىلايشا ايتقاندا، دوستىقپەن تابىستىق. مەن ايەل كوڭىلىن كوبىنەسە كۇناعا باتپاي، جىلى لەبىزبەن-اق تابامىن عوي. سىپايىسي بەرمەي، نەدە بولسا اشىعىنان كەت! — ۇرعاشى دەگەنىڭ سوندا كۇلىپ ءماز-مايرام بولادى. ايەلدىڭ كوبى، بۇل ەسىڭدە بولسىن، اشىق سويلەسكەندى ۇناتادى، مۇنىڭ ۇستىنە قىزبەن سىرلاساتىن بولعاندىقتان ءوزىڭنىڭ دە ءقوڭىلىڭ قوش وتىرادى. جانە دە ول قىزدى اق ساۋساق دەۋگە استە بولمايتىن ەدى. اكەسىنىڭ ۇيىندە اپكەسىمەن بىرگە تۇراتىن قىز وزگە جۇرتپەن تەڭەسۋگە ىنتىقپاي، ءوزىن ءبىرتۇرلى تومەن ۇستايتىن. ايگىلى تىگىنشى قىزدى ءبارى جاقسى كورەتىن، وعان ءبارىنىڭ ءىسى تۇسەتىن: ونەرپاز بيكەش قىزمەتىن ساتپايتىن جانە سىيلاعان ادامدارىنا عانا تىگەتىن، قول اقىسىن وزدەرى ىرىم جاساسا عانا الاتىن. ال پودپولكوۆنيككە كەلسەك، ونىڭ ءجونى — مۇلدە باسقا! ءبىز تۇرعان جەردە ول ەڭ بەدەلدى كىسىلەردىڭ ءبىرى سانالدى. ول شالقىعان تۇرمىس قۇرىپ، شاھار ادامدارىنا داستارقانىن كەڭ جايىپ، ارنايى كەشكى قوناقاسى بەرىپ، ويىن-ساۋىق قۇرىپ جاتاتىن. مەن باتالونعا قىزمەتكە تۇرعاننان كەيىن بۇكىل شاھار تاياۋدا استانادان پودپولكوۆنيكتىڭ ەكىنشى قىزى كەلەدى ەكەن، ايداي ارۋدىڭ ءوزى، اقسۇيەكتەر وقيتىن ءبىر ينستيتۋتتى ەندى عانا بىتىرگەن دەپ شۋلاستى. ەكىنشى قىزى دەپ وتىرعانىم — ءوزىڭ بىلەتىن ەكاتەرينا يۆانوۆنا، ول پودپولكوۆنيكتىڭ توقال ايەلىنەن تۋعان. مارقۇم جۋان تۇقىمنان بولسا كەرەك، ءبىراق دارداي گەنەرالدىڭ قىزىنا ۇيلەنسە دە، پودپولكوۆنيكتىڭ قالتاسىنا ەشتەڭە تۇسپەپتى، مۇنى مەن انىق بىلەمىن. دەمەك مىقتىمەن تۋىستاسقانى بولماسا ونىڭ قولىنا سىلدىراعان اقشا تيمەگەن، ال كەلەشەكتەن قانداي ءۇمىت كۇتكەنىن كىم ءبىلسىن. الايدا، ينستيتۋت بىتىرگەن قىز كەلگەندە (ءبىرجولاتا ەمەس، تەك اۋناپ-قۋناپ جاتۋعا) بۇكىل شاھار بەينە جايناپ-جاسارىپ كەتكەندەي كورىنگەن، اۋەلى جوعارى مارتەبەلى ەكى حانىم، بىرەۋى پولكوۆنيكتىڭ زايىبى، ودان كەيىن سورپا بەتىنە شىعار وزگە ايەلدەردىڭ ءبارى قىزدى قۇشاق جايىپ قارسى الىپ، كەزەكتەسىپ قوناققا شاقىرىپ، مارە-سارە بولدى، قىز ارنايى كەشتەر مەن شاھار سىرتىنداعى سەرۋەن-سەيىلدىڭ كوركى سانالدى، ءتىپتى ءقايسىبىر گۋۆەرنانت قىزدارعا جاردەمدەسەمىز دەپ عاجاپ سۋرەتتەر دە جاسالىندى. ءۇن-تۇنسىز، بۇرىنعىشا سايرانداپ ءجۇر ەدىم، بۇكىل شاھار بوپ شۋ ەتە قالعان ءبىر وقىس قىلىقتى ءدال سول كەزدە كورسەتكەنىم. بۇل باتارەيا كومانديرىنىڭ ۇيىندە بولعان ەدى، بايقايمىن، كەربەز قىز مەنى انادايدان كوزبەن شولاتىن سەكىلدى، ءبىراق مەن وعان جاقىندامادىم: سەنىمەن تانىسقىم كەلمەيدى دەگەن سىڭاي تانىتتىم. سونان سوڭ، ءبىراز ۋاقىت وتكەسىن، تاعى دا ءبىر ارنايى كەشتە، قىزدىڭ جانىنا بارىپ ءتىل قاتىپ ەم، ول ەرنىن ءشۇيىرىپ، ارەڭ كوز اۋدارعان بولدى، سوسىن مەن دە قيتىقتىم: ىشىمنەن توقتاي تۇر، بالەم، ەسەسىن قاڭتاراتىن كەز كەلەر! —دەپ ءتۇيدىم. وندا مەن كوپ رەتتە سۇمدىق دورەكى، توپاس بولاتىنمىن، مۇنى ءازىم دە سەزەتىن ەدىم. "كاتەنىسا" وقۋىن جاڭادا بىتىرگەن پاك جاندى قىز عانا ەمەس، وعان قوسا ءور مىنەز، تاكاپپار جانە شىنىندا دا ىزگىلىكتى، ەڭ باستىسى — زەيىندى، وقىعان قىز ەكەن، ال مەندە اقىل دا، ءبىلىم دە جوق.— مەنىڭ ۇققانىم وسى بولدى. سەن قالاي ويلايسىڭ، مەن وعان ءسوز سالعىم كەلدى دەيمىسىڭ؟ استە ولاي ەمەس، مەندەي سىرباز جىگىتتى مەنسىنبەگەنى ءۇشىن جاي قارىمىن قايتارعىم كەلگەن. ازىرشە تاعى دا جىن-ويناقپەن، بىردەڭە بۇلدىرۋمەن جۇرە بەردىم. اقىرى، پودپولكوۆنيك مەنى ءۇش كۇن قاماتىپ قويدى. اكەمە وسى جولى ءبىراز اقشا جىبەرسەڭ، ەكەۋمىز تولىق "ەسەپ ايىرىسامىز" دا، بۇدان كەيىن سەنەن ەشتەڭە سۇرامايمىن دەپ رەسمي تۇردە حات جازعاننان كەيىن، ءدال وسى كەزدە ودان التى مىڭ سوم اقشا كەلە قالماسى بار ما. وندا مەن ەشتەڭەنى پايىمداماعان ەدىم؛ باۋىرىم، وسىندا كەلگەنشە، ءتىپتى ەڭ سوڭعى كۇندەرگە دەيىن، بالكىم، ءتىپتى بۇگىنگە دەيىن دە اكەم ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى اقشا داۋىنان تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. ءبىراق سونى قويشى، كەيىن ايتارمىن. ال وندا، التى مىڭ قولىما تيگەننەن كەيىن ءبىر دوسىمنىڭ جازعان حاتىنان مىنا ءبىر قىزىقتى جاعدايدى، باستىقتاردىڭ پودپولكوۆنيككە قىرىن قارايتىنىن، ول ءبىر بىلىق ىسكە ارالاسقان دەپ كۇمانداناتىنىن، قىسقاسى، دۇشپاندارى وعان ور قازىپ جاتقانىن ءبىلىپ الدىم. سودان كەيىن شىنىندا دا ديۆيزيا باستىعى كەلىپ، پودپولكوۆنيكتىڭ اياعىن ءبىر ەتىككە تىقتى. ءبىرازدان سوڭ وعان وتستاۆكاعا شىق دەلىندى. مۇنىڭ ءبارى قالاي ىستەلىنگەنىن ساعان بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءتامامداپ جاتپاي-اق قويايىق ءبىراق ونىڭ دۇشپاندارى بولعانى راس، شاھاردا ونىڭ وزىنە جانە بۇكىل ءۇي ىشىنە بۇرىنعى ءىلتيپات سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، جۇرتتىڭ ءبارى ودان كەنەت تەرىس اينالىپ كەتتى. مىنە، ءدال وسى كەزدە مەن العاشقى وقىس قىلىعىمدى كورسەتتىم: اگافيا يۆانوۆنامەن ءارقاشان دوستىق قارىم-قاتىناستا بولاتىن ەدىم، ءبىر جولى كەزدەسىپ قالعاندا وعان بىلاي دەدىم: "اكەڭنىڭ قولىنداعى قازىنانىڭ اقشاسىنان ءتورت مىڭ بەس ءجۇز سومنىڭ جەتپەيتىنىن ءسىز بىلەسىز بە؟". — "نە دەپ تانتىپ تۇرسىز، بۇعان ءسىزدىڭ قالاي اۋزىڭىز بارادى؟ جۋىردا گەنەرال كەلگەندە، ءبارى دە تۇگەل بولاتىن..." — "وندا تۇگەل بولسا، ءقازىر تۇگەل ەمەس"، اگافيانىڭ زارەسى ۇشتى: "قورقىتپاڭىزشى، ءسىز مۇنى كىمنەن ەستىدىڭىز؟" — "ابىرجىماڭىز، مەنىڭ اۋزىم بەرىك، مەن مۇنى دابىرلاپ جاتپايمىن، ءبىراق سىزگە، بىلايشا ايتقاندا، "الدا-جالدا بىردەڭە بولا قالسا" دەپ، ءبىر نارسەنى كۇنىلگەرى قۇلاق قاعىس ەتپەكشى ەدىم: اكەڭنەن ءتورت مىڭ بەس ءجۇزدى تالاپ ەتكەندە، ول اقشا بولماي شىقسا، ول سوتقا تارتىلىپ، قارتايعان شاعىندا سولدات سورلىنىڭ تاعدىرىنا دۋشار بولسىن دەمەسەڭ، اناۋ وقىمىستى ءسىڭلىڭدى ەشكىمگە سەزدىرمەي ماعان جىبەر، جۋىردا اقشا الىپ ەدىم، ءتورت مىڭ دەگەن نە، ونداي قىزعا، بالكىم، بەرە سالارمىن دا، دابىرا عىپ ابىرويىن دا توكپەسپىن". —"اھ، ءسىز ءوزىڭىز بارىپ تۇرعان سۇمپايى، وڭباعان ەكەنسىز عوي! (ءدال وسىلاي دەدى). نەتكەن كەكشىل، وڭباعان ەدىڭ! بۇعان قالاي اۋزىڭ بارادى!" — دەدى. ول ىزاعا بۋلىعىپ كەتە باردى، مەن سوڭىنان قاراپ تۇرىپ: مەن سىر شاشپايمىن، جابۋلى قازان جابۋلى قالادى دەپ ايقايلادىم. بۇل ەكى ايەل، ياكي اگافيا مەن اپكەسى، ساعان الدىن الا ايتىپ قويايىن، وسى وقيعادا شىن پەرىشتە بوپ شىقتى، ولار ءسىڭلىسى، تاكاپپار كاتيانى، جانىنداي جاقسى كورىپ، ونىڭ الدىندا جالدامالى كۇڭىنشە ەلپەڭ قاعىپ جۇرەتىن... ءبىراق اگافيا الگى وقيعانى، ياكي بولعان اڭگىمەنى سىڭلىسىنە سول ساتتە جەتكىزگەن ەكەن. بۇل ماعان كەيىن بەس ساۋساقتاي بەلگىلى بولعان. ول جاسىرماپتى، البەتتە، مەنىڭ تىلەگەنىم دە وسى ەدى.
باتالوندى قابىلداۋعا ويدا جوقتا جاڭا مايور كەلەدى. ول قابىلداپ الادى. مۇرتتاي ۇشقان كارى پودپولكوۆنيكتىڭ قيمىلداۋعا شاماسى كەلمەيدى؛ ول قازىنانىڭ اقشاسىن تاپسىرماي، ەكى تاۋلىك بويى ۇيىندە جاتادى. كراۆچەنكو دەگەن دارىگەرىمىز كەيىننەن ول شىنىندا دا اۋىرىپ جاتقان ەدى دەپ سەندىرگەن. ءبىراق، مەن مىنا ءبىر قۇپيانى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءتىپتى الدەقاشاننان بىلەتىن ەدىم: باستىقتار كەلىپ تەكسەرگەننەن كەيىن قولداعى اقشا ۋاقىتشا جوق بوپ كەتەتىن، بۇل ءتورت جىلدان بەرگى جاعداي-دى. پودپولكوۆنيك اقشانى ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامى، بىزدەگى ءبىر كارى بويداق كوپەس، التىن كوزىلدىرىكتى، قاۋعا ساقال تريفونوۆقا قارىزعا بەرە تۇرادى ەكەن. ول جارمەڭكەگە بارىپ، الگى اقشاعا ساۋدا-ساتتىعىن جاساپ ۇستەمە پايداسىن جامباسقا باسقان سوڭ، پودپولكوۆنيككە قارىزىن تولىق قايتارىپ، وعان قوسا بازارلىعىن دا، بازارلىققا قوسا پايدادان ءتيىستى سىباعاسىن دا بەرەدى ەكەن. ءبىراق، بۇل جولى (وندا مەن وسىنىڭ ءبارىن تريفونوۆتىڭ مۇراگەرى، جاس وسكىن ىنجىق ۇلىنان الدەقالاي ەستىگەن ەدىم؛ ونداي بۇزىق بالا بۇل دۇنيەدە بولا قويار مە ەكەن) تريفونوۆ جارمەڭكەدەن قايتقان سوڭ ءبىر تيىن دا قايتارمايدى. پودپولكوۆنيك جۇگىرىپ ونىڭ ۇيىنە بارادى. كوپەس وعان: "مەن سىزدەن ەش ۋاقىتتا قارىزعا اقشا العان جوقپىن جانە الۋىم دا مۇمكىن ەمەس قوي"، — دەيدى. ساسقان پودپولكوۆنيك باسىن سۇلگىمەن وراپ الىپ ۇيىنەن شىقپايدى، ءۇي ىشىندەگىلەر ءۇش كۇن بويى ونىڭ باسىنا مۇز قويىپ اۋرەگە تۇسەدى؛ سوسىن بۇيرىق كىتابىن الىپ شابارمان جەتىپ كەلەدى. وندا: "قازىنانىڭ اقشاسى بۇگىن، دەرەۋ، ەكى ساعات ىشىندە تاپسىرىلسىن" — دەلىنەدى. شال قول قويادى، — كىتاپتاعى ونىڭ قولىن مەن كەيىن كوردىم، — سوسىن تۇرەگەلىپ، ءمۋنديرىمدى كيەمىن دەيدى دە، ءوزىنىڭ جاتىن بولمەسىنە بارىپ، اڭشىنىڭ قوس اۋىز مىلتىعىن وقتاپ العان سوڭ، وڭ اياعىنىڭ ەتىگىن شەشىپ، مىلتىقتىڭ اۋزىن كەۋدەسىنە تاقاپ قويادى دا باشپايىمەن شۇرىپپەنى باسىپ قالۋعا ىڭعايلايدى. مەنىڭ سوزىمنەن كەيىن ءبىر جاماندىققا ۇشىرايمىز با دەپ سەزىكتەنىپ جۇرگەن اگافيا دە بەرىسىندە جەتىپ ۇلگەرەدى: ول بولمەگە جاسىرىنىپ كىرگەن سوڭ اكەسىن ارت جاعىنان كەلىپ قاپسىرا قۇشاقتاي العاندا، مىلتىق ايتەۋىر توبەگە اتىلادى؛ ەشكىمدى جاراقاتتامايدى؛ سوسىن باسقالارى دا جۇگىرىپ كەلىپ، شالدى ەكى قولىنان ۇستاپ تۇرىپ مىلتىقتى تارتىپ الادى... وقيعانىڭ بارلىق بۇگە-شىگەسىن مەن، ارينە، كەيىننەن ەستىدىم. ول كۇنى مەن ۇيدە ەدىم، ىمىرت تۇسكەن-دى، ءبىر جاققا بارايىن دەپ كيىنىپ، تارانىپ، قول ورامالىما ءاتىر سەۋىپ، ەندى فۋراجكامدى الا بەرگەندە، بىرەۋ كەنەت ەسىك اشتى، قاراسام — الدىمدا، پاتەرىمدە، كاتەرينا يۆانوۆنا تۇر.
تاڭعالارلىق جاعداي بولا بەرەدى عوي: ونىڭ ماعان كەلە جاتقانىن كوشەدە ءتىرى جان بايقاماپتى، سول سەبەپتەن شاھاردا بۇل وقيعانى ەشكىم سەزگەن جوق. ال مەن شەنەۋنىك كۇيەۋلەرى الدەقاشان ولگەن ەكى كارى كەمپىردىڭ ۇيىندە پاتەردە تۇراتىن ەدىم، كىرىمدى جۋىپ، تاماعىمدى ءپىسىرىپ بەرەتىن دە سولار-دى، كىسى سىيلايتىن موسقال ايەلدەر ايتقانىمدى ەكى ەتپەيتىن، ءتىرى پەندەگە ءتىس جارمايسىڭدار دەپ ەسكەرتىپ ەدىم، ەكەۋى دە ءتىلسىز قارا تاس بولدى دا قالدى. مەن، ارينە، ءبارىن لەزدە ءتۇسىندىم. كاتەرينا يۆانوۆنا ۇيگە كىرگەن سوڭ ماعان تۋرا قارادى، قوڭىر كوزدەرىندە نەندەي ءبىر باتىلدىق، ءتىپتى وجەتتىك تە بار سەكىلدى، ءبىراق ەرىندەرىنەن، ەكى ەزۋىنەن ىشتەي قايمىققاندىق سەزىلەتىنىن كورىپ تۇرمىن.
— اپايىم ايتىپ ەدى، ەگەر مەن سىزگە... ءوزىم كەلسەم... ءسىز ماعان ءتورت مىڭ بەس ءجۇز سوم اقشا بەرەدى دەپ. مىنە كەلىپ تۇرمىن... جانە بەرەسىز بە!.. — قىز شىدامادى بىلەم، القىنىپ، زارەسى ۇشىپ، ءۇنى ءۇزىلىپ، ەرىندەرى دىرىلدەپ، ەكى ەزۋى جيىرىلىپ كەتتى. — الەشا، سەن تىڭداپ وتىرسىڭ با، الدە قالعىپ كەتتىڭ بە؟
— ميتيا، سەنىڭ شىندىقتى بۇكپەسىز ايتاتىنىڭدى بىلەمىن عوي، — دەدى تولقىعان الەشا.
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم دە سول ەگەر شىندىقتىڭ اقتارىلۋىن تىلەسەڭ، بىلاي بولعان، مەن ءتىپتى ءوزىمدى دە اياماستان ايتايىن ساعان. اۋەلى باسىما كارامازوۆتىق پاسىق وي ساپ ەتە قالدى. بىردە، باۋىرىم، مەنى ءبۇيى شاعىپ، ەكى جۇما دەنەم كۇيىپ-جانىپ دوڭبەكشىپ جاتقانىم بار ەدى؛ مىنە، سول ءبۇيى ەندى مەنى ءدال جۇرەگىمنەن شاعىپ العانداي سەزىندىم. ال ءبۇيىنىڭ قالاي شاعاتىنىن سەن تۇسىنەمىسىڭ؟ مەن قىزعا باستان-اياق كوز جۇگىرتتىم. سەن ءوزى كورىپ پە ەڭ ونى؟ سۇلۋ-اق قوي. ءبىراق، وندا ونىڭ سۇلۋلىعى كوركىندە ەمەس-تى. ونىڭ ءدال سول ساتتەگى سۇلۋلىعى مىنادا بولاتىن: ول اسقان ىزگىلىكتى ەدى دە، مەن ءبىر وڭباعان جاۋىز ەدىم، ول اق پەيىلدىلىگىمەن، اكەسى ءۇشىن ءوزىن قۇرباندىققا شالۋىمەن اسقاق كورىنسە، مەن كادىمگى قان سورعىش تاسكەنە بوپ كورىندىم. مىنە، سونداي قىزدى تۇگەلىمەن، كۇللى بولمىس-بىتىمىمەن، جانىمەن دە، تانىمەن دە مەن سىقىلدى قان سورعىش سۇمىرايدان تاۋەلدى ەتىگى، اياعىما اكەپ جىققاسىن قايتەرسىڭ. سەزىلىپ تۇر. مەن ساعان اشىعىن ايتايىن: وسى وي، ءبۇيىنىڭ ويى جۇرەگىمدى بيلەپ كەتكەنى سونشا، ەگەر ءبىر ساتكە شىدامسىزدىققا بەرىلسەم، ءتىپتى ار جاعى نە بولارىن دا بىلمەيمىن. ەشقانداي ارپالىس بولمايتىنى انىق ەدى: ناق تاس كەنەشە قادالىپ، ءزارلى بۇيىشە اياماي شاعۋ كەرەكتەي سەزىندىم... ءتىپتى تىنىسىم تارىلىپ كەتتى. تىڭداي بەر: وندا مەنىڭ، البەتتە، ەرتەڭىنە قىزدىڭ ۇيىنە بارىپ، بىلايشا ايتقاندا، بولعان ءىستىڭ اياعىن قايىرلى ەتۋ ءۇشىن، دەمەك، بۇل وقيعانى ءتىرى جان بىلمەيتىندەي جانە بىلە المايتىنداي ەتۋ ءۇشىن قۇدا ءتۇسۋىم كەرەك بولار ەدى. ويتكەنى مەن قارا نيەت بولسام دا، قياناتشىل ەمەسپىن. ءبىراق، وسى ساتتە بىرەۋ كەنەت ارتىمنان كەلىپ قۇلاعىما: "ەرتەڭ وعان قۇدا تۇسۋگە بارعانىڭدا مۇنداي تاكاپپار قىزدىڭ سەنى قارسى الماق تۇگىل اتشىسىنا اۋلادان قۋىپ شىق دەمەسىنە كىم كەپىل. بۇكىل شاھارعا جايساڭ، مەيلى جايا بەر، سەنەن قورىقپايمىن دەسە قايتەسىڭ! — دەپ سىبىرلاعانداي بولدى. سوسىن قىزعا كوزىم ءتۇسىپ ەدى، تۇيسىگىم دۇرىس ەكەن: ارينە، ءدال سولاي بولادى. مەنى جەلكەمنەن الىپ قۋىپ شىعادى، بۇل بەت الگىستىنەن-اق سەزىلىپ تۇر. قانىم قايناپ كەتتى، ناعىز وڭباعاندىق، دوڭىزدىق، كوپەسكە تون ءبىر سوراقىلىق كورسەتكىم دە كەلدى: قىزدىڭ بەتىنە مىسقىلداي قاراپ، تاپ وسى ارادا، ازىرشە الدىمدا تۇرعاندا ناعىز كوپەستىڭ اۋەنىمەن بىردەڭەنى ايتىپ، ەسىنەن ءبىر تاندىرسام قايتەدى دەپ ويلادىم:
— ءتورت مىڭ تىم كوپ قوي! مەن جاي قالجىڭداپ ايتقانمىن، و نە دەگەنىڭىز؟ بيكەش-اۋ، ءسىز ەسەپكە شورقاق ەكەنسىز عوي. ەكى ءجۇزدى ءتىپتى ەشبىر ويلانباستان، قينالماي-اق تاستاي سالۋىم مۇمكىن، ال ءتورت مىڭ سوم — بۇل، بيكەشىم، ءناپسىنىڭ جەلىگىنە شاشاتىن اقشا ەمەس. بەكەرگە كەلگەنسىز.
باقساڭ، وندا قىز ۇيدەن شىعىپ جۇرە بەرەر ەدى دە، مەن، ارينە، بارىنەن ايرىلار ەدىم، ءبىراق، ونىڭ ەسەسىنە بۇل ازازىلدىك، كەكشىلدىك بوپ شىعىپ، قالعانىنىڭ بارلىعىنا تاتىر ەدى. كەيىن سوندا مەن نەلىكتەن ءسويتتىم ەكەن دەپ وكىنىپ، ءومىر بويى بارماعىمدى شايناپ وتەر ەدىم! يلانساڭ، وسىعان دەيىن مۇنداي ساتتە مەن ولاردىڭ ەشقايسىسىنا، ءتىپتى بىردە-بىر ايەلگە ەشقاشان دا تاپ بۇلاي وشىگىپ قاراماعان شىعارمىن، — ءتىپتى كرەست ۇستاپ انت ەتەيىن: وندا مەن كاتەريناعا ءۇش سەكۋند پا، الدە بەس سەكۋند پا ولەردەي وشىگىپ قاراپ تۇردىم؛ ونداي وشىگىپ قاراۋ مەن ماحاببات وتىنا كۇيۋدىڭ اراسى قىلداي ەمەس پە! سوسىن تەرەزەگە بارىپ، ماڭدايىمدى مۇزداي سۋىق اينەككە تيگىزىپ تۇرعانىمدا، ونىڭ بەينە قىزعان تەمىردەي قارىعانى ءالى ەسىمدە. ابىرجىما، ۇزاق تۇرعام جوق، جالت بۇرىلىپ، ۇستەلگە باردىم دا، سۋىرمادان كىسىنىڭ اتى جازىلماعان بەس مىڭ سومدىق بەس پايىزدىق بيلەتتى الدىم (ول فرانسۋزشا سوزدىگىمنىڭ ىشىندە جاتقان). سودان كەيىن بيلەتتى وعان كورسەتىپ، بۇكتەپ، قولىنا ۇستاتقان سوڭ، ءوزىم بارىپ ەسىكتى اشتىم دا، كەيىن شەگىنىپ تۇرىپ، ناناسىڭ با جوق پا، بارىنشا قۇرمەت-قوشەمەت كورسەتە ەڭكەيىپ تاعزىم ەتتىم! سەلك ەتە تۇسكەن قىز ءبىر سەكۋندتاي قادالا قاراعاندا بەتى اپپاق شۇبەرەكتەي قۋارىپ كەتتى، سونان سوڭ ول، تاعى دا ءلام دەمەستەن، اسىقپاي، جايلاپ قانا، باياۋ ەڭكەيىپ، تىك اياق قىزشا ەمەس، ماڭدايىن جەرگە جەتكىزە كادىمگى ورىسشا تاعزىم ەتتى! سوسىن، جۇگىرىپ شىعىپ كەتتى. ساپىم بەلىمدە ەدى، قىننان سۋىرىپ الىپ، تاپ سول ارادا ءوزىمدى مەرت قىلعىم كەلدى، نەگە ويتكەنىمدى قايدان بىلەيىن، مۇنىڭ بارىپ تۇرعان اقىماقتىق ەكەنى انىق، ارينە، دەگەنمەن قۋانىشتان عوي دەيمىن. تۇسىنسەڭ، ادام كەيدە قۋانعانىمنان دا ءوزىن-وزى مەرت قىلۋى مۇمكىن، الايدا، مەن ولگەم جوق، ساپىمدى ەرنىمە تيگىزدىم دە، قايتادان قىنعا سالدىم، — مۇنى ساعان ايتپاسام دا بولاتىن ەدى، ءبىراق جارايدى ەندى. ساعان جانتالاس جايتتاردى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن باياندايمىن دەپ ءتىپتى ءوزىمدى ماقتاڭقىراپ كەتتىم عوي دەيمىن. ادام جۇرەگىنىڭ ازازىلدەرىنە امال بار ما، مەيلى سولاي-اق بولسىن! كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولعان بارلىق "وقيعا" مىنە وسى. ەندى بۇل تۋرالى اۋەلى يۆان، سودان كەيىن سەن عانا بىلەسىڭ!
دميتريي فەدوروۆيچ تۇرەگەلىپ، تولقىعان كۇيى ءبىر اتتادى، ەكى اتتادى، سوسىن قول ورامالىن الىپ، ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى دە، قايتا وتىردى، ءبىراق، بۇرىنعى ورنىنا ەمەس، باسقا جەرگە، قارسى قابىرعا جاقتاعى ورىندىققا بارىپ وتىردى، الەشاعا ەندى وعان قاراپ وتىرۋ ءۇشىن بۇرىلۋعا تۋرا كەلدى.
V
البىرت جۇرەكتىڭ شىن سىرى. "توڭقالاڭ اسۋ"
— ەندى مەن بۇل ءىستىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا قانىق بولدىم، — دەدى الەشا.
— ءبىرىنشى جارتىسىن سەن ءتۇسىندىڭ: بۇل — دراما، ول انا جاقتا بولعان. ال ەكىنشى جارتىسى — تراگەديا، ول وسىندا بولماق.
— وقيعانىڭ ەكىنشى جارتىسىنان مەن وسى كۇنگە ەشتەڭە تۇسىنبەيمىن — دەدى الەشا.
— ال مەن شە؟ مەنى بىردەڭە تۇسىنەدى دەيمىسىڭ؟
— توقتا، دميتريي، بۇل ارادا ءبىر اسا ءماندى ءسوز بار. ايتشى: سەن وعان ۇيلەنبەكشى ەمەسسىڭ بە، ءقازىر دە سولاي عوي؟
— ءقازىر ەمەس، مەن ول قىزعا سول وقيعادان كەيىن ءۇش ايدان سوڭ ۇيلەنۋگە نيەتتەنگەنمىن. وندا مەن وزىمە-وزىم ەكىنشى كۇنى-اق، — بۇل شىنىندا دا سولاي بولعان-دى، — وسىمەن ءبارى ءبىتتى، ءتامامدالدى، ءۇمىت قالعان جوق دەپ ايتقانمىن. قىزدىڭ ۇيىنە بارىپ، وعان ءسوز سالۋعا نامىستاندىم. سودان كەيىن ءبىزدىڭ شاھاردا بولعان ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە ول دا ءوز تاراپىنان، تىم بولماسا، ءبىر اۋىز سوزبەن ءوزى جايىندا ەشتەڭە حابارلامادى. راس، تەك ءبىر رەت قانا: ول كەلىپ كەتكەننەن كەيىن، ەرتەڭىنە سول ءۇيدىڭ كۇتۋشى ايەلى ماعان ءبىر پاكەت اكەپ بەردى، ءبىراق ەشتەڭە دەگەن جوق. سىرتىندا پالەنشەكەڭە دەگەن جازۋى عانا بار. اشسام — بەس مىڭدىق بيلەتتەن قايتارعان اقشا ەكەن. كەرەگى ءتورت مىڭ بەس ءجۇز ەدى، بەس مىڭدىق بيلەتتى ساتقاندا، ەكى جۇزدەن استام شىعىن شەكسە كەرەك. انىق ەسىمدە جوق، شاماسى، ەكى ءجۇز الپىس سومداي قايتاردى عوي دەيمىن، وزگە دانەڭە، نە ءبىر جاپىراق قاعاز، نە ءبىر اۋىز ءسوز جوق. پاكەتتىڭ ءبىر جەرىندە قارىنداشپەن سالعان تاڭبا بار ما ەكەن دەپ تە اۋدارىستىرىپ قارادىم — تۇك تە جوق! نە ىستەيىن، قالعان اقشام بىتكەنشە سايرانداپ جۇرە بەردىم، مۇنىڭ اقىرى جاڭا مايوردىڭ ماعان سوگىس جاريالاۋىمەن تىندى. ال پودپولكوۆنيك قازىنانىڭ اقشاسىن تۇگەل ورنىنا سالىپ جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭعالدىردى، ويتكەنى ونىڭ قولىندا اقشانىڭ بارىنا ەشكىم سەنبەگەن ەدى. اقشانى تاپسىرعان سوڭ ول كەنەتتەن اۋىرىپ قالدى، ءۇش اپتاداي جاتتى عوي دەيمىن، سوسىن ميعا شاپقان دەرتتەن اينالاسى بەس كۇندە دۇنيە سالدى. وتستاۆكاعا شىعىپ ۇلگەرمەگەن ەدى، اسكەري سىي-قۇرمەتپەن جەرلەندى. اكەسىن قويعاننان كەيىن بەس كۇن وتكەسىن كاتەرينا يۆانوۆنا اپايى مەن اپكەسىن الىپ، ماسكەۋگە كەتىپ قالدى. جۇرەرى الدىندا، ءدال سول كۇنى (مەن ولاردى كورگەن دە، شىعارىپ سالعان دا جوقپىن) مەن ودان كىشكەنتاي عانا پاكەت الدىم، كوگىلدىر ادەمى قاعازعا قارىنداشپەن: "كۇتىڭىز، سىزگە كەيىن حات جازامىن. ك."— دەپ قانا جازىپتى. بار بولعانى وسى.
ەندى ساعان بىرەر سوزبەن تۇسىندىرەيىن. موسكۆاعا بارعاننان كەيىن ولاردىڭ جاعدايى اراب ەرتەگىسىندەي قيۋلاسا كەتىپ، تەز جاقسارادى. كاتيانىڭ ەڭ جاقىن تۋىسى بوپ كەلەتىن الگى گەنەرالشانىڭ ەت جاقىن ەكى نەمەرە ءسىڭلىسى بار ەكەن، ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە سول مۇراگەرلەرىنىڭ ەكەۋى دە قىزىلشادان قايتىس بولادى. قاسىرەت شەككەن كەمپىر كاتيانىڭ كەلگەنىنە جوعى تابىلعانداي، قۇداي تاعالانىڭ ەلەپ-جەلەگەنىندەي قۋانادى دا، وسيەتىن دەرەۋ سونىڭ اتىنا اۋىستىرادى، سوسىن ونى كەيىننەن الاسىڭ، ال ازىرشە ەنشىڭ رەتىندە مەن ساعان سەكسەن مىڭ بەرەمىن دەپ، اقشانى تۋرا قولىنا ۇستاتادى. مەن ونى كەيىن ماسكەۋدە كورگەم، ادۋىن ايەل ەدى.
سوندا ويدا جوقتا پوشتامەن ءتورت مىڭ بەس ءجۇز سوم اقشا العام؛ البەتتە، تۇككە تۇسىنبەدىم، اڭ-تاڭ بولىپ اڭىردىم دا قالدىم. ءۇش كۇننەن كەيىن ۋادە بەرگەن حاتى دا كەلدى. ول ءقازىر دە قولىمدا، ەشقاشان دا جانىمنان تاستامايمىن ولسەم وزىممەن الا كەتەم — قالاي، كورسەتەيىن بە؟ وقىپ شىعۋىڭ كەرەك: مەن سەنىڭ قالىڭدىعىڭمىن، ماعان ۇيلەن دەپتى، "سەن مەنى سۇيمەسەڭ مەيلىڭ، مەن سەنى ءبارىبىر جان-تانىمەن سۇيەمىن، تەك ماعان ۇيلەنسەڭىز بولعانى. اياققا ورالعى بولار دەپ ەشبىر قورىقپاڭىز، جازىلىپ توسەك، بۇگىلىپ جاستىق بولۋعا ءازىرمىن... ءسىزدى عۇمىر باقي سۇيۋگە بارمىن، مەن ءسىزدى وزىڭىزدەن قورعاعىم كەلەدى..." — دەپ جازىپتى. الەشا، مەن ءتىپتى وسى سوزدەردى ءوزىمنىڭ پاسىقتىق سوزدەرىممەن، ۇيرەنشىكتى جەكسۇرىن اۋەنىممەن قايتالاپ ايتىپ بەرۋگە دە لايىق ەمەسپىن عوي؛ سۇيەككە سىڭگەن وسى ادەتتەن ءومىر بويى ارىلا الماي-اق ءورىپ بارامىن! بۇل حاتتان جۇرەگىم وسى كۇنگە دەيىن ەلجىرەيدى دە تۇرادى، ەندى مەنىڭ باسىمداعى قاسىرەتتى ءتۇسىنىپ كورشى قانە، ماعان وڭاي دەيمىسىڭ؟ مەن وعان دەرەۋ حات جازدىم (ماسكەۋگە بارۋىما ەشبىر مۇمكىندىگىم بولمادى). ەڭىرەپ وتىرىپ جازدىم؛ تەك ءبىر نارسەدەن كۇنى بۇگىنگە ۇيالامىن: سەن ەندى جاساۋلى، باي قالىڭدىقسىڭ، ال مەن بولسام توپاس، قىڭىر قايىرشىمىن دەپپىن عوي — اقشانى ءسوز عىپ نەم بار ەدى! ولاي دەمەۋىم كەرەك ەدى، ءبىراق اڭداماي جازعامىن عوي. سونسوڭ، ماسكەۋدەگى يۆانعا دەرەۋ حات جازىپ، وعان حال-قادەرىمشە ءبارىن ءتۇسىندىردىم، التى بەت حات ەدى، ءسويتىپ يۆانعا قىزعا بارىپ جولىق دەدىم. ماعان نەگە بۇلاي قارايسىڭ، نەلىكتەن تاڭداناسىڭ؟ ءيا، يۆان وعان عاشىق بولىپ قالعان، ءقازىر دە عاشىق، مەن مۇنى بىلەمىن، سەندەرشە، اقسۇيەكتەرشە مەن اقىماقتىق جاسادىم، ءبىراق ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى بالكىم، مەنىڭ ناق وسى اقىماقتىق ءىسىم قۇتقارار! ۋھ! ونىڭ يۆاندى قالاي ارداقتاپ، قۇرمەت تۇتاتىنىن سەن، نەمەنە، كورمەي ءجۇرسىڭ بە؟ ەكەۋمىزدى سالىستىرىپ كورگەن سوڭ، ول مەن سەكىلدى جىگىتتى، ونىڭ ۇستىنە الگى وقيعالاردىڭ بارىنەن كەيىن قالاي عانا سۇيمەك؟
— مەن ونىڭ يۆانداي ادامدى ەمەس، سەندەي ادامدى سۇيەتىنىنە سەنەمىن.
— ول مەنى سۇيمەيدى، جاي انشەيىن ءوزىنىڭ ىزگىلىگىنە ءتانتى بوپ ءجۇر، — دەگەن سول اشۋلى سوزدەر دميتريي فەدوروۆيچتىڭ اۋزىنان اڭداماي شىعىپ كەتتى. ول كۇلدى، ءبىراق زاماتتا كوزى الاق-جۇلاق ەتىپ، ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، جۇدىرىعىمەن ۇستەلدى قاتتى قويىپ قالدى.
— انت ەتەمىن، الەشا، — وزىنە-وزى زىعىردانى قايناپ، اشۋ قىسقان ءدميترييدىڭ داۋىسى قاتتى شىعىپ كەتتى، — مەيلىڭ سەن، مەيلىڭ سەنبە، قۇداي ءبىر، پايعامبار حاق دەپ انت ەتەمىن، ىلكىدە مەن كاتيانىڭ اسىل سەزىمىنە كۇلسەم دە، ونىڭ جان دۇنيەسىنەن مەنىڭ قۇلقىم ميلليون مارتە تومەندىگىن، ونىڭ بۇل ىزگىلىك سەزىمى كوكتەگى پەرىشتەنىڭ سەزىمىندەي پاك ەكەنىن مەن بىلەمىن! مەنىڭ بار قاسىرەتىم دە وسىنى كامىل بىلەتىندىگىمدە. كىسىنىڭ ءسال تاقپاقتاپ سويلەگەنىندە نە تۇر؟ مەن تاقپاقتاپ تۇرمىن با؟ مەن شىنىمدى ايتىپ، اعىنان جارىلىپ تۇرمىن عوي. ال يۆانعا كەلسەك، سونداي پاراساتتى بولا تۇرا، ەندى تابيعاتتىڭ مىڭ حيكمەتىنە ونىڭ ەندى قالاي قارعىس ايتىپ قارايتىنىن دا بىلەمىن! كىمدى، نەنى ارتىق كورگەنى سوندا؟ وسىندا كەلگەن سوڭ دا، جۇرتتىڭ ءبارى ۇيلەنگەلى ءجۇر دەپ، مەنى كوز الماي باعىپ وتىرعاندا — ەڭ جامانى، قالىڭدىعىنىڭ كوز الدىندا! — ءوزىنىڭ داۋكەستىگىن تىزگىندەي الماعان جاۋىزدى ارتىق كورگەن. ءسويتىپ، مەن سىقىلدى ازعىندى ارتىق كورەدى دە، اسىلدان تەرىس اينالادى. سوندا نە ءۇشىن بۇيتەدى؟ بۇلاي ەتەتىن سەبەبى، مەنىڭ مارتتىگىمە ريزا بولعاندىقتان ول ءوزىنىڭ ءومىرى مەن تاعدىرىن تاركى ەتكىسى كەلەدى! ساندىراق بۇل! مەن يۆانعا بۇل ماعىنادا ەشقاشان دا ەشتەڭە دەگەن ەمەسپىن، البەتتە، ول ماعان ەش ۋاقىتتا بۇل جايىندا ەمەۋرىن دە بىلدىرگەن جوق، تيتتەي تۇسپال دا جاساعان جوق؛ ءبىراق، ءبارى تاعدىردىڭ قولىندا، لايىقتى ادام ءوز ورنىن الادى دا، لايىقسىزى قالتارىسقا — ءوزى ۇناتاتىن، ءوزىنىڭ جانىنا جاعاتىن لاس شولاق كوشەسىنە قاراي ىعىسادى، ءسويتىپ ول سوندا، كوڭ-قوقىس، ءيىس-قوقىس اراسىندا ءوز ەركىمەن جانى جاي تاۋىپ ولەدى. مەن ءبوسىپ كەتتىم عوي دەيمىن، ءسوزىمنىڭ ءبارى ازىپ-توزعاسىن تاۋەكەلگە باسىپ جاتقان سەكىلدىمىن، ءبىراق مەنىڭ ايتقانىم بولماي قالماق ەمەس. مەن شولاق كوشەنىڭ بويىندا شارباق تۇبىندە ولەمىن، ال كاتيا يۆانعا كۇيەۋگە شىعادى.
— باۋىرىم، توقتاي تۇرشى، — قاتتى ابىرجىعان الەشا ونى ءبولىپ جىبەردى، — سەن ماعان دەگەنمەن ءبىر نارسەنى ءالى دە تۇسىندىرگەن جوقسىڭ: سەن ۇيلەنبەكشى ەدىڭ عوي، سەن ونىڭ ۇيىندە بولىپ كەلىسىپ قويعان جوقسىڭ با؟ ەگەر قالىڭدىعىڭ قالاماسا، قالايشا بەزىنەسىڭ؟
— ماسكەۋگە كۇيەۋ بوپ ۇرىن بارعانىمدا سان-سالتاناتپەن، رەسمي كەلىسىلگەن بولاتىن، پايعامباردىڭ بەينەسى الدىندا ەكەۋمىزدى قۇداي قوسقان قوساق دەپ جاريالاعان، ءبارى دە وپ-وڭدى. گەنەرالشا اق باتاسىن دا بەرگەن، سوسىن، ناناسىڭ با، كاتيانى ءتىپتى قۇتتىقتاعان دا: تاڭداۋىڭ جاقسى ەكەن دەيدى، مەن ونىڭ جان سارايىنا شەيىن كورىپ تۇرمىن دەيدى. ناناسىڭ با، كەمپىر يۆاندى ۇناتپادى بىلەم، ونى قۇتتىقتامادى. ماسكەۋدە بولعانىمدا مەن كاتيامەن وتە كوپ سىرلاستىم، ءوزىمنىڭ قانداي ادام ەكەنىمدى ادال نيەتپەن، ەشبىر بۇكپەسىز انىق سيپاتتاعام. ءبارىن دە قۇلاق قويا تىڭداعان:
قىلىمسىپ ۇيالىپ،
سىزىلىپ ءۇن قاتقان...
تاكاپپارلىق سوزدەر دە ايتىلعان. وندا كاتيا مەنى تۇزەلەمىن دەپ انت ىشۋگە كوندىرگەن. مەن وعان ۋادە بەرگەم. ەندى مىنە...
— ەندى نە بولدى؟
— بۇگىن سەنى وسى اراعا قول بۇلعاپ شاقىرىپ العاندا، — بۇگىن قاي كۇن ەكەنىن جادىڭنان شىعارما! — سەنى ءدال بۇگىن كاتەرينا يۆانوۆناعا جۇمساپ...
— سوسىن، ايتساڭىزشى؟
— ەندى وعان ەش ۋاقىتتا بارمايمىن دەگەن سالەمىمدى جەتكىزۋدى تاپسىرايىن دەپ ەدىم.
— بۇل مۇلدە مۇمكىن ەمەس شارۋا عوي؟
— مۇمكىن بولماعاسىن دا سەنى جۇمساپ تۇرمىن، ايتپەسە مۇنى وعان ءوزىم قالاي ايتپاقپىن؟
— سوندا سەن قايدا بارماقسىڭ؟
— شولاق كوشەگە.
— گرۋشەنكامەن قايتا تابىسپاقشىمىسىڭ! — دەدى كۇيىنىپ كەتكەن الەشا قولىن سەرمەپ. — راكيتيننىڭ ايتقانى شىندىق بولعانى ما؟ ال مەن سەنى وعان جاي انشەيىن باراتىن بولار، ەندى قويعان شىعار دەپ جۇرسەم.
— كۇيەۋ جىگىت بولا تۋرا وندا قالاي بارامىن؟ اناداي قالىڭدىعىم باردا، ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىنشە بۇل مۇمكىن بە؟ ار-نامىسىم قايدا. گرۋشەنكاعا بارعان كۇنى-اق، سول ساتتە مەن كۇيەۋلىكتەن دە، ادالدىقتان دا ادا-كۇدە بولعانمىن، مۇنى تۇسىنەم عوي مەن. نەگە وسىنشا تاڭىرقاي قارايسىڭ؟ تۇسىنەسىڭ بە، مەن اۋەلى ونى ءبىر سابايىنشى دەپ بارعان ەدىم. ماعان قوقان-لوققى جاساپ، ەندى ەشتەڭە تالاپ ەتپەۋگە كوندىرۋ ءۇشىن اكەمنىڭ سەنىمدى وكىلى، الگى شتاب-كاپيتاننىڭ گرۋشەنكاعا مەنىڭ ۆەكسەلدەرىمدى اپارىپ بەرگەنىن بىلەتىنمىن، ءقازىر دە انىق بىلەمىن. مەنى قورقىتقىلارى كەلگەن. گرۋشەنكانى ساباماقشى بولعانىم وسىدان. بۇرىن دا كوزىم تۇسكەنى بار-دى. سىلەكەي شۇبىرتاتىنداي ەشتەڭەسى جوق. كوپەس شالىن دا بىلەتىنمىن، ول ءقازىر توسەك تارتىپ اۋىرىپ جاتىر، ءبىراق ءبىرسىپىرا اقشا قالدىراتىن شىعار. شالدىڭ اقشاعا ابدەن قۇنىققانىن، ول وڭباعان قاقباستىڭ پالەنباي پايىز وسىمىمەن قارىزعا بەرگەن كىسىنىڭ تەرىسىن سىدىرىپ، بايىعان ۇستىنە بايۋعا قۇشتارلىعىن دا بىلەتىن ەدىم. سابايمىن دەپ بارعان باسىم سول ۇيدە قالىپ قويىپپىن عوي. قۇداي تاس توبەدەن ۇردى، جىلان ارباعان كوجەكتەي تىپىر ەتە الماي قالدىم عوي مەن وندا، ەندى ءبارىن تاركى ەتكەنىمدى، ەندى ەشقاشان دا وزگە ەشتەڭە بۇيىرمايتىنىن بىلەمىن. ءوتتى، كەتتى. مەنىڭ ءحالىم مىنە وسىنداي. جايشىلىقتا قايىرشى بوپ ءجۇرۋشى ەم، قاس قىلعاندا سول كۇنى قالتاما كەنەتتەن ءۇش مىڭ سوم تۇسە قالماسى بار ما. گرۋشەنكا ەكەۋمىز موكروسعا تارتىپ وتىردىق، بۇل وسى ارادان جيىرما بەس شاقىرىم جەر، سوسىن سىعاندار مەن سىعان ايەلدەرىن تاۋىپ الدىق، شامپان سۋداي اقتى، كەز كەلگەن مۇجىقتار مەن قاتىنداردى، قىزداردى سىلەيتە سۋاردىم، اقشانى شاشتىم-اي كەپ. ءۇش كۇندە سىمپيىپ شىعا كەلدىم. سوندا مەن ماقساتىما جەتتى دەيمىسىڭ؟ ماڭايلاتقان دا جوق. گرۋشەنكا بەلى بۇرالعان اق سايتان عوي، بۇل ونىڭ بالتىرىنان دا، ءتىپتى سول اياعىنىڭ كىشكەنتاي باشپايىنان دا سەزىلىپ تۇراتىن. سول بۇراڭ بەلگە كەزىمدى ساتىپ، تاماعىنان ءبىر سۇيگەننەن باسقا، دانەڭە بولعان جوق — انت ەتەمىن! "كەرەك بولسا، ساعان-اق تيەيىن، سەن قايىرشىسىڭ عوي. مەنى ۇرمايمىن-سوقپايمىن، نە ىستەسەڭ دە ەركىڭ، الدىڭنان شىقپايمىن دەپ ۋادە بەر، سوندا، بالكىم، تيەرمىن"، — دەپ كۇلەدى. ءتىپتى ءقازىر دە كۇلەدى.
دميتريي فەدوروۆيچ ءبىر ءتۇرلى شامىرقانعانداي بوپ تۇرەگەلدى، ول كەنەت ماس كىسىگە ۇقساپ كەتتى. ەكى كوزى لەزدە قانتالادى.
— سەن شىنىمەن-اق سوعان ۇيلەنبەكپىسىڭ؟
— ماعان تيەمىن دەسە، دەرەۋ ۇيلەنەمىن، ال تيمەسە، قايتەم؛ اۋلا سىپىرۋشى بولسام دا، سول ۇيدە جۇرەمىن. سەن... سەن... الەشا... — ول كەنەت ءىنىسىنىڭ الدىنا بارىپ، ونى يىعىنان قاپسىرا ۇستاپ قاتتى سىلكىلەي باستادى، — سەن، بەيكۇنا بالاقان، مۇنىڭ ءبارى جاي ساندىراق، اقىلعا سىيمايتىن دالباسا ەكەنىن، ويتكەنى بۇل ارادا ءبىر قاسىرەت بارىن بىلەسىڭ بە؟ الەكسەي، مەنىڭ پاسىق، قارا نيەت، ازىپ بىتكەن كىسى بولۋىم مۇمكىن، ءبىراق دميتريي كارامازوۆ ەش ۋاقىتتا ۇرى، قالتاعا تۇسەتىن، اۋىز ۇيدەگى ۇساق-تۇيەكتى جىمقىرا جۇرەتىن ساسىق ۇرى بولمايتىنىنا سەنىڭ كوزىڭ جەتە مە. ەندەشە، ءبىلىپ قوي، مەن ەندى ۇرى بولامىن، قالتاعا تۇسەمىن، اۋىز ءۇيدى اڭديمىن! گرۋشەنكانى ساباۋعا باراردىڭ الدىندا، ءدال سول كۇنى تاڭەرتەڭ كاتەرينا يۆانوۆنا مەنى شاقىرىپ الىپ، گۋبەرنيالىق شاھارعا بارىپ، پوشتامەن ماسكەۋدەگى اگافيا يۆانوۆناعا ءۇش مىڭ سوم اقشا سالىپ جىبەرۋدى تاپسىرعان، سەنى جۇمساپ وتىرعانىم — مۇنى ءتىرى جان سەزبەۋى كەرەك، ەشكىمگە بىلدىرمەي ىستە دەگەن (ونىڭ نەگە بۇيتكەنىن بىلمەيمىن، الدە ناق سولاي ەتۋ كەرەك بولدى ما ەكەن). ءۇش مىڭ قالتاما تۇسكەسىن گرۋشەنكانىڭ ۇيىنەن ءبىر-اق شىعىپپىن عوي. موكروسداعى ساۋىق-سايرانعا دا سول اقشاعا بارىپ قايتتىم. سودان كەيىن كاتياعا بارىپ كەلدىم، اقشانى سالدىم دەدىم دە، پوشتانىڭ قولحاتىن كورسەتپەدىم، ونى كەيىن اكەپ بەرەمىن دەگەن ەدىم، سودان ۇمىتقان بوپ وسى كۇنگە بەرگەن جوقپىن. سەن قالاي ويلايسىڭ: سەن عوي بۇگىن وعان بارعان سوڭ: "سىزگە سالەم ايتىپ ەدى" — دەيسىڭ، ال ول سەنەن: "اقشا قايدا؟" — دەپ سۇرايدى. وندا سەن: "ول ايەلجاندى وڭباعان، ءوزىن تىزگىندەپ ۇستاۋدى بىلمەيتىن ءدالدىر. اقشاڭىزدى سالىپ جىبەرۋدىڭ ورنىنا، جىن-ويناققا جۇمساپ قويىپتى، ويتكەنى ول ءناپسىنىڭ ق ۇلى ەمەس پە" — دەپ ايتا الار ما ەدىڭ. سونان سوڭ، بۇعان قوسا: "ءبىراق ول ۇرى ەمەس، ءۇش مىڭ سوم اقشاڭىزدى بەرىپ جىبەردى، مىنە الىڭىز دا اگافيا يۆانوۆناعا ەندى ءوزىڭىز جىبەرىڭىز. ول سىزگە دۇعاي سالەم ايتتى" — دەپ ايتار ما ەدىڭ. ال ەگەر كەنەتتەن تاعى دا: "اقشانى اكەلدىڭ بە؟" — دەپ سۇراسا، ساسىپ قالمايسىڭ با.
— ميتيا، سەن باقىتسىزسىڭ، سولاي عوي! ءبىراق، ءوزىڭ ويلاعانداي، تاپ سونشاما كۇيزەلەتىندەي ەمەس شىعار، — وسىنشاما نەگە تورىعاسىڭ نالي بەرمەسەڭشى!
— سەن، نەمەنە، ءۇش مىڭ سوم اقشا تابا الماسام، اتىلىپ ولەر دەيمىسىڭ؟ گاپ — مەنىڭ ويتە المايتىنىمدا بولىپ تۇر عوي. كەيىنىرەك بولماسا، ءقازىر بۇل قولىمنان كەلمەيدى. مەن ەندى گرۋشەنكاعا كەتتىم... قۇراماي قالسام امالىم بار ما!
— وندا بارعان سوڭ نە ىستەمەكسىڭ؟
— وعان ۇيلەنەمىن، كۇيەۋى بولامىن، ال اشىناسى كەلگەندە باسقا بولمەگە بارىپ جاتامىن. دوستارىنىڭ شاركەسىنىڭ شاڭ-توزاڭىن سۇرتەمىن، ساماۋىردىڭ وتىن ۇرلەيمىن، وندا-مۇندا جۇگىرەتىن قول بالاسى بولامىن.
— كاتەرينا يۆانوۆنا مۇنىڭ ءبارىن تۇسىنەدى، — دەدى الەشا كەنەت كوتەرىڭكى ۇنمەن، — سەنىڭ بەس باتپان قاسىرەتىڭدى ۇققاننان كەيىن كەشىرەدى. ول وتە اقىلدى ايەل، باسىنداعى قايعى-قاسىرەتتىڭ بارلىق ءزىلىن ءوزى دە كورەدى.
— جوق، ول مۇنى كەشىرمەيدى، — دەدى ميتيا ىرجيىپ. — باۋىرىم-اۋ، بۇل ارادا ەشبىر ۇرعاشى كەشىرە المايتىن نارسە بار عوي. ونان دا قالاي ەتكەن جاقسى ەكەنىن سەن بىلەسىڭ بە؟
— نە؟
— ءۇش مىڭدى قايتارۋىم كەرەك.
— ونى قايدان الماقسىڭ؟ مەندە ەكى مىڭ بار، يۆان ءبىر مىڭ بەرەر، مۇمكىن، سول ءۇش مىڭدى اپارىپ بەرەرسىڭ.
— سەن ايتقان ءۇش مىڭ مەنىڭ قولىما قاشان تيمەك؟ سەن ءالى كامەلەتكە دە جەتكەن جوقسىڭ، ال ماعان اقشا تابىلسا دا، تابىلماسا دا، سەنىڭ وعان ءدال بۇگىن بارعانىڭ كەرەك، ويتكەنى ءىستىڭ تىعىرىققا تىرەلگەنى سونداي، مەن بۇدان ارى سوزا المايمىن. ەرتەڭ كەش بولادى، مۇلدە كەش بولادى. مەن سەنى ءقازىر اكەمە جۇمساماقپىن.
— اكەمە دەيمىسىڭ؟
— ءيا، الدىمەن اكەمە بارىپ كەلەسىڭ. ودان ءۇش مىڭ سوم اقشا سۇرايسىڭ.
— ميتيا-ay، ول اقشا بەرۋشى مە ەدى.
— بىلەم، ارينە، بەرمەيدى. الەكسەي، ومىردەن كۇدەر ءۇزۋ دەگەنىڭ نە ەكەنىن سەن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەمىن.
— ەندەشە، تىڭداي بەر: زاڭ جۇزىندە ونىڭ ماعان ەشقانداي بەرەشەگى جوق. مەن اقشامنىڭ ءبارىن الدىم، ءبارىن، مۇنى ءوزىم دە بىلەمىن. ءبىراق ونىڭ اكەلىك پارىزى قايدا، سولاي ما، جوق پا؟ شەشەمنىڭ جيىرما سەگىز مىڭى قولىنا تيگەن سوڭ، ونى ءجۇز مىڭعا جەتكىزىپ وتىر عوي. سول جيىرما سەگىز مىڭنان ول ماعان ءۇش مىڭىن، تەك قانا ءۇش مىڭىن بەرسىن دە، جانىمدى تامۇقتىڭ وتىنان قۇتقارسىن، سوندا ونىڭ كوپتەگەن كۇناسى دە كەشىرىلەدى! ءۇش مىڭ سوم بەرسە، ساعان انت ەتەيىن، وسىمەن ءىس بىتەدى، بۇدان بىلاي ول مەن جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز ەستىمەيدى. ءساتى ءتۇسىپ تۇرعاندا اقىرعى رەت اكەلىك پارىزىن وتەسىن. وسى قولايلى ءساتتى وعان ءتاڭىرىمنىڭ ءوزى تۋعىزىپ وتىر دەپ ايتاتىن بول.
— ميتيا، ول ەشقاشان دا اقشا بەرمەيدى.
— بەرمەيتىنىن بىلەمىن، بۇعان ەشبىر كۇمانىم جوق. اسىرەسە ءقازىر. ول — ول ما، مەن تاعى بىردەڭەنى بىلەمىن: وسى تاياۋدا عانا، ءتىپتى كەشە عانا بولۋى دا مۇمكىن، ول گرۋشەنكانىڭ قىلجاقتى قويىپ، ماعان شىنىندا دا ءتيىپ الۋى مۇمكىن ەكەنىن ءبىرىنشى رەت بايىپتاپ (ەسىڭدە بولسىن: بايىپتاپ) سەزسە كەرەك. ول سايقالدىڭ مىنەزىن بىلەدى شالىڭ. وعان ءوزىنىڭ سىلەكەيى قۇرىپ جۇرگەندە، ونىڭ ۇستىنە مىناداي جاعدايدا اكەم ماعان اقشا بەرۋشى مە ەدى؟ ءبىراق مۇنى قويشى، مەن ساعان بۇدان زورىن دا ايتا الامىن: مەن ونىڭ ءۇش مىڭ سوم اقشانى كىلەڭ ءجۇز سومدىق قىپ ايىرىپ ۇلكەن ءبىر پاكەتكە سالعان سوڭ، سىرتىنان بەس جەردەن ءمور باسىپ، قىزىل شۇبەرەك باۋمەن ايقۇش-ۇيقىش بايلاپ قويعانىنا بەس كۇن بولعانىن دا بىلەمىن. ءتىپتى ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن بىلەتىنىمدى بايقايمىسىڭ! پاكەتكە: "ءوزى كەلەتىن نيەتى بولسا — مەنىڭ پەرىشتەم گرۋشەنكاعا" — دەپ جازىلعان؛ وڭاشا وتىرىپ، ەشكىمگە كورسەتپەي ءوزى شيمايلاسا كەرەك، ول اقشانى مالاي سمەردياكوۆتان باسقا ەشكىم دە بىلمەيدى، ال ونىڭ ادالدىعىنا شال وزىندەي سەنەدى. ونىڭ گرۋشەنكا پاكەتتى الۋعا نەعىپ كەلمەس ەكەن دەپ ۇيىندە كۇتىپ وتىرعانىنا ءۇش-تورت كۇن بولدى عوي، تەگى، شال وعان حابارلاعان بولۋ كەرەك، ال ول "قايدام، مۇمكىن، بارىپ تا قالارمىن" دەپ ومەكسىتكەن بە قالاي. ەگەر گرۋشەنكا ءبىزدىڭ شالعا كەلسە، وندا مەن وعان قالاي ۇيلەنبەكپىن؟ مەنىڭ وسى ارادا نەگە جاسىرىنىپ وتىرعانىمدى، نەنى باقىلايتىنىمدى ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟
— گرۋشەنكانى ما؟
— سونى اڭدىپ وتىرمىن. مىنا جەڭىل ەتەك قاتىنداردىڭ، وسى ءۇيدىڭ يەلەرىن ايتام، ءبىر كىشكەنتاي قۋىسىن فوما دەگەن جالداپ العان. ول ءبىزدىڭ جاقتان، بۇرىن سولدات بولعان. ەكى ايەلدىڭ قىزمەتشىسى ەسەپتى، تۇندە ءۇيدى كۇزەتەدى، كۇندىز قۇر اۋلايدى، ونىڭ بار كۇن كورىسى وسى عانا. مەن وسى ارادا تىعىلىپ وتىرمىن؛ بىرەۋدى اڭدىپ وتىرعانىمدى ول دا، ايەلدەر دە بىلمەيدى.
— جالعىز سمەردياكوۆ قانا بىلە مە؟
— تەك سول عانا. گرۋشەنكا شالعا كەلسە، ول ماعان كەلىپ ايتا قويادى.
— ساعان پاكەت جايىندا ايتقان دا سول ما؟
— سول بۇل سۇمدىق قۇپيا. ءتىپتى يۆان دا تۇك بىلمەيدى. ال شال يۆاندى ەكى-ۇش كۇنگە چەرماشنياعا بارىپ كەل دەپ جۇمساپ وتىر دەيدى: ورماننان شاماسى سەگىز مىڭ سومنىڭ اعاشىن كەسىپ الاتىن كىسى تابىلعان ەكەن، سول سەبەپتى شال: "ءوزىڭ بارىپ ءبارىن رەتتەپ كەل" — دەپ يۆانعا جالىناتىن كورىنەدى. گرۋشەنكا ول جوقتا كەلسىن دەگەنى عوي.
— دەمەك، ول گرۋشەنكانى بۇگىن دە كۇتىپ وتىر عوي؟
— جوق، بۇگىن كەلە قويار ما ەكەن، ءبىر جورامالىم بار. كەلە قويماس! — دەدى كەنەت داۋىسى قاتتى شىققان ميتيا، — سمەردياكوۆ تا سولاي ويلايدى. اكەم اراق ءىشىپ وتىر، قاسىندا يۆان بار كورىنەدى. الەكسەي، سەن وعان بارىپ، الگى ءۇش مىڭ سومدى سۇراشى...
— ميتيا، باۋىرىم-اۋ، ساعان نە بولدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى الەشا. ول ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ىزاعا بۋلىققان دميتريي فەدوروۆيچكە قارادى. ءبىر ساتكە ول اعاسىن جىندانعان جوق پا ەكەن دەپ تە ويلاپ قالعان...
— سەن نەمەنە؟ مەنىڭ ەسىم دۇرىس، — دەدى دميتريي فەدوروۆيچ وعان قادالا، ءتىپتى وكتەمسي قاراپ. — سەنى اكەمە جۇمساعاندا، مەن نە دەپ وتىرعانىمدى بىلەمىن: مەن ءبىر عاجايىپقا سەنەمىن.
— عاجايىپقا ما؟
— قۇدايدىڭ قولىنان كەلمەيتىن عاجايىپ جوعىنا سەنەمىن. مەنىڭ جۇرەگىم تاڭىرگە ءمالىم، تورىعىپ بىتكەنىمدى ول كورىپ وتىر. ول وسىنىڭ ءبارىن دە كورىپ وتىر. ول جامانشىلىققا نەعىپ جول بەرەدى؟ الەشا، مەن قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە سەنەمىن، بار ەندى!
— جارايدى، بارايىن. ايتشى، سەن مەنى وسى ارادا كۇتىپ وتىراسىڭ با؟
— تەز ورالمايتىنىڭدى، كىرىپ بارىپ كانە الاقانىما سالا عوي دەي المايتىنىڭدى تۇسىنسەم دە، كۇتىپ وتىرامىن. ول ءقازىر ماس. مەن ءۇش ساعات، كەرەك دەسەڭ ءتورت، بەس، التى، جەتى ساعات تا كۇتەمىن، ءبىراق سەن بۇگىن، ءتىپتى ءتۇن ورتاسىندا بولسا دا، اقشانى الساڭ دا، الماساڭ دا ءبارىبىر، كاتەرينا يۆانوۆناعا بارىپ: "سىزگە دۇعاي سالەم ايتتى — دەۋگە ءتيىستى ەكەنىڭدى ۇمىتپا. مەن: "دۇعاي سالەم ايتقان سىزگە" — دەگەن ولەڭ جولىن ناق سەنىڭ ايتقانىڭدى تىلەيمىن.
— ميتيا! ال ەگەر گرۋشەنكا بۇگىن كەلسە شە... بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ، نە بۇرسىگۇنى كەلسە شە؟
— گرۋشەنكا دەيمىسىڭ؟ اڭدىپ وتىرام دا، ءدال ۇستەرىنەن ءتۇسىپ ايىرىپ الام...
— ال ەگەر...
— وندا ولتىرەمىن. ونسىز جەر باسىپ جۇرە المايمىن.
— كىمدى ولتىرمەكسىڭ؟
— شالدى ولتىرەمىن. ال گرۋشەنكاعا تيمەيمىن.
— باۋىرىم-اۋ، سەن ءوزىڭ نە دەپ تۇرسىڭ!
— ازىرشە تۇك تە بىلمەيمىن، قايدام... بالكىم، ولتىرمەسپىن دە، ءبىر ەسەپتەن، ءولتىرۋىم دە مۇمكىن. ءدال سول ساتتە، ونىڭ بەت الپەتىن كورگەنىمدە، كەنەت زىعىردانىم قايناپ كەتە مە دەپ قورقا بەرەمىن. ونىڭ جۇتقىنشاعىن، مۇرنىن، كوزىن، ارسىز مىسقىلىن ولەردەي جەك كورەمىن. ونى سۋقانىم سۇيمەيدى. مەنىڭ قورقاتىنىم وسى. شىداماي كەتسەم، كىم بىلەدى...
— مەن كەتەيىن، ميتيا. ءتاڭىرىمنىڭ شاپاعاتى جاماندىقتان ساقتايتىندىعىنا سەنەمىن.
— ال مەن وسى ارادا وتىرىپ، سول عاجايىپتى كۇتەمىن. ەگەر ول بولماسا، وندا...
ويعا شومعان الەشا اكەسىنىڭ ۇيىنە قاراي كەتتى.
VI
سمەردياكوۆ
ول بارعاندا اكەسى شىنىندا دا ءالى ۇستەل باسىندا وتىر ەكەن. ۇيدە اس ىشەتىن ارنايى بولمە بولا تۇرسا دا، ەجەلگى داعدى بويىنشا، داستارقان زالعا جايىلعان. بۇل ەسكىشە جينالعان ەڭ ۇلكەن بولمە بولاتىن. جارتىلاي جىبەك قىزىل ماتامەن تىستالعان، اتام زامانعى اق جيھاز قويىلعان. تەرەزەلەردىڭ ارالىعىنا ەسكىشە ويمىشتاي اشەكەي سالىنىپ، التىن جالاتىلعان اق جيەكتەمەسى بار اينالار ىلىنگەن. ءبىراز جەرىنە جارىقشاق تۇسكەن اق ءتۇستى قاعاز جاپسىرىلعان قابىرعادا ەكى ۇلكەن سۋرەت ءىلۋلى تۇر، بىرەۋى — بۇدان وتىز جىل بۇرىن وسى ولكەنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى بولعان كىنازدىڭ سۋرەتى دە، ەكىنشىسى الدەقاشان دۇنيە سالعان ارحيەرەيدىڭ سۋرەتى ەدى. قارسى بۇرىشتاعى بىرنەشە يكونانىڭ الدىندا ءتۇن بالاسىندا بالاۋىز شامدار سىعىرايىپ تۇراتىن... قاستەرلەگەندىكتەن ەمەس، انشەيىن تۇندە بولمەنىڭ ءىشى جارىق بولسىن دەپ قانا جاعىلاتىن. فەدور پاۆلوۆيچ تۇندە وتە كەش جاتاتىن، ونىڭ ساعات ۇشكە، كەيدە تورتكە دەيىن بولمەدە ەرسىل-قارسىل جۇرەتىن نەمەسە نەندەي ءبىر ويعا باتىپ كرەسلودا وتىراتىن ادەتى بار-دى. كەيدە ول مالايلاردى اۋلاداعى وڭاشا ۇيگە جىبەرىپ، جاپادان-جالعىز جاتاتىن، ءبىراق سمەردياكوۆ دەگەن مالايى كوبىنەسە ونىڭ قاسىندا قالاتىن ەدى، ول اۋىز ۇيدەگى الاسا ساكىدە جاتاتىن. الەشا كىرگەندە تۇستىك ءىشىلىپ ءبىتىپ، ۆارەنە مەن كوفە اكەلىنگەن-دى. فەدور پاۆلوۆيچ تاماقتان كەيىن ءتاتتى بىردەڭەنى اۋىزعا سالىپ، كونياك ىشكەندى ۇناتاتىن. يۆان فەدوروۆيچ تە ونىمەن بىرگە كوفە ءىشىپ وتىرعان. گريگوريي مەن سمەردياكوۆ دەگەن ەكى مالاي ۇستەل جانىندا تۇر. مىرزالار دا، مالايلار دا وتە كوڭىلدى ەكەن. فەدور پاۆلوۆيچ قاتتى قارقىلداپ كۇلەدى؛ ونىڭ ەرتەدەن تانىس شيقىلداعان كۇلكىسىن اۋىز ۇيگە كىرگەن بويدا-اق ەستىگەندە الەشا اكەم، ازىرشە كوڭىلى شالقىپ وتىرعانى بولماسا، ءالى ماس ەمەس ەكەن دەپ ءتۇيدى.
— كەلىپ قالدىڭ با، جوعارىلات! — دەپ الەشانىڭ كەلگەنىنە قۋانعان فەدور پاۆلوۆيچ قۇراق ۇشىپ قالدى. — كەل، داستارقانعا وتىر، كوفە ءىش — تاقۋا ەكەنىڭدى بىلەم، ءبىراق البىرتتىعىڭ مەن اسىلدىعىڭ ۇنايدى! سەن تاقۋاسىڭ عوي، كونياك بەرمەي-اق قويايىن، الدە ەپتەپ ۇرتتاعىڭ كەلە مە؟ جوق، مەن ساعان ليكەر بەرەم، كەرەمەت ليكەر! — سمەردياكوۆ، بار الىپ كەلشى، شكافتىڭ ەكىنشى سورەسىندە تۇرعان، مىنە كىلت، تەز اكەل!
الەشا ىشپەيمىن دەپ ازاردا-بەزەر بولدى.
— ءبارىبىر اكەلە بەرسىن، سەن ىشپەسەڭ، ءبىز ىشەمىز، — دەدى جايدارىلانا تۇسكەن فەدور پاۆلوۆيچ. — جوق، توقتاي تۇرشى، سەن تۇستىك ءىشتىڭ بە ءوزى؟
— ءىشتىم، دەدى الەشا؛ شىندىعىندا ول ءبىر ءۇزىم نان جەپ، ءبىر ستاقان كۋاس قانا ىشكەن ەدى. ءبىراق ءبىر ستاقان كوفە ىشكەنىم تەرىس بولماس.
— اينالايىن! جىگىت دەگەن وسىنداي بولسا كەرەك! ول كوفە ىشەدى. ىسىتايىق پا؟ جارايدى، ءقازىر قايناپ شىعادى. كەرەمەت كوفە، سمەردياكوۆ قايناتقان. مەنىڭ سمەردياكوۆىم كوفە مەن سامساعا كەرەمەت شەبەر عوي، سوسىن بالىق سورپاسىنا قانداي ول... توقتا، توقتا، باعانا مەن ساعان توسەگىڭ مەن جاستىعىڭدى الىپ ۇيگە قايت دەمەپ پە ەدىم؟ توسەگىڭدى اكەلدىڭ بە؟ حە-حە-حە!...
— جوق، اكەلگەن جوقپىن، — دەپ الەشا دا كۇلدى.
— ال سولاي ما ەكەن، باعانا دەگەنمەن قورقىپ قالعانسىڭ عوي؟ ەھ، بالام-اي، سەنى رەنجىتۋگە مەنىڭ ءداتىم قالاي شىدايدى. يۆان، مەن ونىڭ كوزىمە ءبىر ءتۇرلى قادالا قاراپ كۇلگەنىنە شىداي المايمىن. ءتىپتى ءىشى-باۋىرىم ەلجىرەپ كۇلگىم كەلەدى، جاقسى كورەم ونى! الەشكا، بەرى كەلشى، اكەلىك اق باتامدى بەرەيىن ساعان.
الەشا تۇرەگەلىپ ەدى، ءبىراق فەدور پاۆلوۆيچ قايتىپ قالدى.
— جوق، جوق، وتىرا بەر، سەنى وسى جەردەن-اق شوقىندىرسام دا جارار. ناق سەن ۇناتاتىن اڭگىمە، ءقازىر ءبىر راقاتقا باتاسىڭ. كۇلكىگە ءبىر توياسىڭ. بىزدە ۆالاام ەسەگىنە ءتىل ءبىتتى عوي، سايراعانىن كورسەڭ ونىڭ!
ۆالاام ەسەگى دەپ وتىرعانى مالاي سمەردياكوۆ ەكەن. جيىرما تورتكە ەندى عانا كەلگەن قىلشىلداعان جاس جىگىت ناعىز ۇندەمەس، كەرەمەت تۇيىق بولاتىن. ونى كىسى كيىك نەمەسە ۇيالشاق دەۋ قيىن ەدى، قايتا، كەرىسىنشە، جۇرتتىڭ ءبارىن مەنسىنبەيتىن تاكاپپار سەكىلدى كورىنەتىن. ايتسە دە، ول جونىندە، بىرەر ءسوز بولسا دا، بىردەڭە دەي كەتۋدىڭ رەتى ەندى كەلگەن ءتارىزدى. ونى مارفا يگناتيەۆنا مەن گريگوريي تاربيەلەپ وسىرگەن، ءبىراق بالا، گريگورييدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، "ىستەگەن جاقسىلىقتى سەزبەي"، جارىق دۇنيەگە ودىرايا قاراپ، ۇيالشاق بوپ وسەدى. ول بالا كەزىندە مىسىقتى جىپكە اسىپ ءولتىرىپ، سوسىن ونى ءدىني راسىممەن كومۋدى جاقسى كورىپتى. پوپتىڭ شۇباتىلعان بەشپەنتىنە ۇقساتىپ اقجايمانى جامىلىپ الىپ، بىردەڭە دەپ كۇبىرلەپ اندەتىپ، ولگەن مىسىقتىڭ ۇستىنەن، بەينە ءتۇتىن شالعانداي، ءبىر نارسەنى ولاي-بۇلاي شايقايدى ەكەن. مۇنىڭ ءبارىن ەشكىمگە كورسەتپەي، جاسىرىن ىستەيدى. گريگوريي ءبىر كۇنى ونىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، كوك شىبىقپەن شىقپىرتىپ الادى. بالا بۇرىشقا بارىپ تىعىلىپ، ءبىر جۇما بويى وعان الا كوزىمەن قارايدى. "بۇل كوك سوققان سەن ەكەۋمىزدى جەك كورەدى، بۇل ءتىپتى ەشكىمدى جاراتپايدى، — دەدى گريگوريي مارفا يگناتيەۆناعا. — سەن ادام ەمەسسىڭ، — دەيتىن ول سونسوڭ سمەردياكوۆقا قاراپ، — ادام بولساڭ بۇيتەر مە ەدىڭ، سەن مونشاداعى قاقىرىقتان جارالعانسىڭ، مىنە سەن كىمسىڭ..." ونىڭ بۇل سوزدەرىن سمەردياكوۆتىڭ ءومىر بويى كەشىرمەي وتكەنى كەيىن عانا بەلگىلى بولعان. گريگوريي ونى ەپتەپ قارا تانۋعا ۇيرەتەدى، سودان كەيىن، جاسى ون ەكىدەن اسقان سوڭ، ءدىننىڭ تاريحىمەن تانىستىرا باستايدى. ءبىراق ونىڭ بۇل ىسىنەن تۇك شىقپايدى. ءبىر كۇنى، ەكىنشى ساباقتان كەيىن بە، الدە ءۇشىنشى ساباقتان كەيىن بە، بالا ويدا جوقتا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرەدى.
— ساعان نە بولدى؟ — دەپ سۇرايدى كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان الارا قاراعان گريگوريي.
— جاي انشەيىن. قۇداي دۇنيەنى ءبىرىنشى كۇنى، ال كۇننىڭ كوزىن، ايدى، جۇلدىزداردى ءتورتىنشى كۇنى جاراتقان دەيدى. سوندا ءبىرىنشى كۇنى جارىق قايدان تۇسكەنى؟
گريگوريي نە دەرگە بىلمەي اڭىرىپ قالادى. بالا ۇستازىنا قاراپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. ودىرايىپ قاراي ما قالاي ءتىپتى. شىداماي كەتكەن گريگوريي: "جارىق مىنە قايدان تۇسكەن!" — دەپ ونى جاعىنان شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرەدى. بالا ءتىل قاتپاستان سازارىپ تۇرادى، ءبىراق، بۇدان سوڭ تاعى دا بىرنەشە كۇن بۇرىشتا تىعىلىپ جاتىپ الادى. ونىڭ ءومىر بويى ايىقپاعان تالما اۋرۋعا شالدىققانى ءبىر جۇمادان سوڭ باستالادى. بالانىڭ اۋرۋى بارىن بىلگەننەن كەيىن فەدور پاۆلوۆيچ وعان كەنەت باسقاشا قارايتىن بولادى. بۇرىن ول، ەش ۋاقىتتا ۇرىسپاسا دا، ءبىر ءتۇرلى نەمقۇرايدى قارايتىن ەدى، ەندى كوزىنە تۇسكەن سايىن ونىڭ قولىنا قارا باقىر ۇستاتا سالاتىندى شىعارادى. داستارقان باسىندا جايدارى وتىرعانىندا وعان تاتتى-دامدىدەن بىردەڭە بەرگىزەتىن. بالانىڭ اۋرۋ ەكەنىن بىلگەن سوڭ ول دارىگەر شاقىرتىپ ەمدەتىپ كوردى، قامقورلىعىن اياعان جوق، الايدا، ەشقانداي ەم قونبايتىن بولىپ شىقتى. اۋرۋى ورتا ەسەپپەن ايىنا ءبىر رەت جانە ءارقيلى مەرزىمدە ۇستايدى. كەيدە جەڭىل عانا، كەيدە ءتىپتى تىم قاتتى بولادى. فەدور پاۆلوۆيچ ماڭدايىنان شەرتپەيسىڭ دەپ گريگورييگە قاتتى ەسكەرتىپ قويادى دا، بالانى ءوزىنىڭ جوعارىداعى بولمەسىنە كىرگىزەتىن بولادى. ازىرشە بىردەڭە ۇيرەتۋگە دە تىيىم سالادى. بالا ون بەسكە تولعان كەزدە، ءبىر كۇنى، فەدور پاۆلوۆيچ ونىڭ شكافتى اينالشىقتاي بەرىپ، اينەگىنىڭ سىرتىنان كىتاپتاردىڭ اتتارىن وقىپ جۇرگەنىن بايقاپ قالادى. ۇيدە جۇزدەن استام كىتاپ بار-دى، ءبىراق فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءوزى قولىنا ۇستاعانىن ەشكىم ەش ۋاقىتتا كورگەن ەمەس. ول سمەردياكوۆتىڭ قولىنا شكافتىڭ كىلتىن ۇستاتىپ: "اۋلادا بوسقا سەندەلگەنشە، كىتاپ وقى، تۇبىندە كىتاپحاناشى بولاسىڭ. مىنە، مىنا كىتاپتى وقىپ شىق" — دەيدى دە "ديكانكا حۋتورى ماڭىنداعى كەشتەردى" الىپ بەرەدى.
بالا كىتاپتى وقىپ شىعادى، ءبىراق كوڭىلى تولمايدى، ءتىپتى ءبىر رەت تە كۇلمەيدى، قايتا، كەرىسىنشە، قاباعى ءتۇسىپ كەتەدى.
— نەمەنە؟ قىزىق ەمەس پە؟ — دەپ سۇرايدى فەدور پاۆلوۆيچ.
سمەردياكوۆ ۇندەمەيدى.
— نەگە جاۋاپ بەرمەيسىڭ، اقىماق.
— جازعانىنىڭ ءبارى وتىرىك، — دەپ مىڭگىرلەيدى ىرجيىپ كۇلگەن سمەردياكوۆ.
— مالايدىڭ اتى مالاي. جوعالت كوزىڭدى. توقتا، مەن ساعان سماراگدوۆتىڭ "جالپى تاريحىم" بەرەيىن، وقىپ شىق، مۇنداعىنىڭ بارلىعى شىندىق.
ءبىراق، سمەردياكوۆ بۇل كىتاپتان ون بەت تە وقىعان جوق، ويتكەنى زەرىكتىرەتىندەي كورىنگەن. وسىمەن كىتاپ تۇرعان شكافتىڭ قۇلپى قايتا جابىلعان. كوپ كەشىكپەي مارفا مەن گريگوريي فەدور پاۆلوۆيچكە سمەردياكوۆتىڭ ويدا جوقتا كەرەمەت جەركەنگىش بوپ بارا جاتقانىن ايتقان: سورپانى ىشپەستەن بۇرىن قاسىقپەن ونىڭ ىشىنەن بىردەڭە ىزدەگەندەي بولادى، ەڭكەيىپ ۇڭىلە قارايدى، ءبىر قاسىعىن الىپ، جارىققا توسىپ قايتا-قايتا قارايدى دەگەن.
— نەمەنە، تاراقان ءتۇسىپ پە؟ — دەپ سۇرايتىن وندايدا گريگوريي.
— الدە شىبىن با؟— دەيتىن مارفا.
كىرپياز بوزبالا ەش ۋاقىتتا جاۋاپ قاتپايتىن. ءبىراق ول نام، ەت، باسقا تاماق بولسىن ءبارىبىر، ءبارىن دە سويتەدى ەكەن: ءبىر جاپىراق ەتتى اۋىزعا سالماستان بۇرىن شانىشقىمەن جارىققا توسىپ، ميكروسكوپپەن تەكسەرگەندەي، ۇزاق اينالدىرا قاراپ الادى. "مىنا بايباتشا قايدان كەلگەن"، — دەپ كۇبىرلەيتىن گريگوريي وعان قاراپ. سمەردياكوۆتىڭ وسى جاڭا قاسپەتىن ەستىپ بىلگەن سوڭ، فەدور پاۆلوۆيچ مىناۋ بالا كەرەمەت اسپاز بولايىن دەپ تۇر ەكەن دەپ شەشىپ، دەرەۋ ماسكەۋگە وقۋعا جىبەرگەن. ول بىرنەشە جىل وقۋدا بولىپ، قياناتى مۇلدە وزگەرىپ قايتتى. كەنەت كۇنىنەن بۇرىن قارتايىپ، جاستىعىنا قاراماستان بەتىنە ءاجىم قاپتاپ، ءوڭى سارعايىپ، ءپىشىنى اتەك كىسىگە ۇقساپ كەتىپتى. مىنەز-قۇلقى وزگەرمەگەن، ماسكەۋگە وقۋعا كەتكەنگە دەيىن قانداي بولسا، ءقازىر دە سونداي، بۇرىنعىسىنشا ساياق، ءتىرى جانمەن جاقىنداسقاندى قۇلقى سۇيمەيدى. ول ماسكەۋدە دە اۋزىن بۇعان وگىزشە ءجۇرىپتى، بۇل كەيىن بەلگىلى بولدى. ونىڭ نازارىن ءتىپتى ماسكەۋ دە مۇلدە از تارتسا كەرەك، جاي ۇساق-تۇيەك بىردەڭەلەر بولماسا، باسقا ەشتەڭەگە كوڭىل بولمەگەن. ءتىپتى ءبىر رەت تەاترعا دا بارعان ەكەن، ءبىراق كوڭىلى تولماي، تومسىرايىپ ورالىپتى. مۇنىڭ ەسەسىنە ول ماسكەۋدەن جۇنتتاي كيىنىپ قايتتى، سۇرتۇگى مەن كويلەك-دامبالى تاپ-تازا، ۇستىندەگى كيىمىن كۇنىنە ششەتكامەن ەكى رەت تازارتاتىن بولعان، اسىرەسە بۇزاۋ تەرىسىنەن تىگىلگەن ادەمى ەتىگىن اعىلشىن ۆاكساسىمەن مايلاپ، ايناداي عىپ جالتىراتىپ قويعاندى جاقسى كورەدى. ول عاجاپ اسپاز بولىپ شىعىپتى. فەدور پاۆلوۆيچ وعان جالاقى تولەيتىن بولادى. سمەردياكوۆ بۇل اقشانى تەك كيىم-كەشەك پەن وپا، بوياۋ جانە تاعى سول سياقتى كەرەك-جاراعىنا عانا جۇمسايدى. ءبىراق، ول ەركەكتەردى قالاي جەك كورسە، ايەلدەردى دە ءدال سونداي جەك كورسە كەرەك، ولارعا مەنمەنەن قاراپ، استە ماڭايلامايدى. فەدور پاۆلوۆيچ ەندى وعان ءسال باسقاشالاۋ قارايتىن بولادى. ونىڭ تالما اۋرۋى كۇشەيە باستاعان ەدى، ونداي كۇندەرى تاماقتى مارفا يگناتيەۆنا پىسىرەتىن، ال مۇنىڭ ءوزى فەدور پاۆلوۆيچكە مۇلدە جايسىز-دى.
— سەن ءوزىڭ ءجيى اۋىراتىن بولدىڭ عوي، — دەيتىن كەيدە جاڭا اسپازدىڭ بەتىنە زىلدەنە قاراعان ول. — ءبىر شۇيكەباس اپەرسەم، ءوزىڭدى ۇيلەندىرسەم قايتەدى؟..
ءبىراق، سمەردياكوۆ ونىڭ مۇنداي قاعىتپاسىنا ەشقانداي جاۋاپ قاتپاي، مىسى قۇرىعاسىن تەك بوزارا بەرەتىن. فەدور پاۆلوۆيچ قولىن ءبىر سىلتەپ، اينالىپ كەتە باراتىن. ەڭ باستىسى، ول جىگىتتىڭ ادالدىعىنا شەكسىز سەنەتىن، ونىڭ بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىندىعىنا ەشبىر ءشۇبالانبايتىن. ءبىر كۇنى فەدور پاۆلوۆيچ ماس كۇيى جاڭا عانا العان ءۇش قىزىل الا قاعازدى ءوز ءۇيىنىڭ اۋلاسىندا قوقىسقا ءتۇسىرىپ الىپ، تەك ەرتەڭىنە عانا ەسىنە ءتۇسىرىپ، جالما-جان قالتالارىن اقتارا باستايدى، سونان سوڭ قاراسا — ءجۇز سومدىقتىڭ ۇشەۋى دە ۇستەل ۇستىندە جاتىر. قايدان كەلگەن؟ سمەردياكوۆ كەشە تاۋىپ الىپ، اكەپ قويعان ەكەن. سوندا فەدور پاۆلوۆيچ: "باۋىرىم، سەندەيدى مەن ەشقاشان دا كورگەن ەمەن" — دەپ ريزا بولعاندىقتان ون سومدى سىيعا تاستاي بەرگەن-دى. بۇعان قوسا تاعى ءبىر جايتتى ايتقان ءجون: ول سمەردياكوۆتىڭ ادالدىعىنا سەنىپ قانا قويعان جوق-تى، جىگىت باسقالارعا قالاي جامان كوزىمەن قاراسا، بۇعان دا سولاي قاراپ، ۇدايى ۇندەمەي جۇرسە دە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇل ونى ءتىپتى جاقسى كورەتىن. ول بىرەۋمەن وتە سيرەك تىلدەسەتىن. ەگەر دە سول كەزدە سمەردياكوۆتى كورگەن بىرەۋ-مىرەۋ: مىنا جىگىت نەمەن اۋەستەنەدى ەكەن، كوبىنەسە نەنى ويلايدى ەكەن؟ — دەپ سۇراعىسى كەلسە، وندا وعان قاراپ تۇرىپ، بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرە الماس ەدىڭ. شىندىعىندا، ول كەيدە ۇيدە، اۋلادا نەمەسە كوشەدە توقتاپ ويلانىپ تۇراتىن، سول كۇيى ءتىپتى ۇزاق تۇراتىن. وعان انىقتاپ قاراعان فيزيونومياشى مامان ول ويلاپ تا، ويلانىپ تا تۇرعان جوق، ونىكى جاي كوز سالۋ عانا دەر ەدى. كرامسكوي دەگەن كەسكىندەمەشىنىڭ "جاي كوز سالۋشى" اتتى ءبىر عاجاپ سۋرەتى بار، وندا قىسقى ورمان، ونىڭ ىشىندەگى جولدا جاپادان-جالعىز تۇرعان مۇجىق بەينەلەنگەن؛ ۇستىنە جىرتىق-تەسىك شاپان، اياعىنا شاباتا كيگەن شارۋا وڭاشا ويعا باتىپ تۇرعان سەكىلدى، ءبىراق ول ويلانىپ تۇرماعان، جاي بىردەڭەگە "كوز سالىپ تۇرعان". ەگەر ونى بىرەۋ يتەرىپ قالسا، ول سەلك ەتىپ، بەينە ۇيقىدان ويانعانداي تاڭىرقاپ قارار ەدى، ءبىراق تۇككە تۇسىنبەس ەدى. راس، ول تەز ەسىن جيار ەدى، ال ەگەر جاڭا سەن نەنى ويلاپ تۇردىڭ دەپ سۇراسا، وندا ول ەشتەڭەنى ەسىنە تۇسىرە ال ماس ەدى، ءبىراق، ونىڭ ەسەسىنە ىلكىدە جاي كوز سالىپ تۇرعانىندا قالاي اسەرلەنگەنىن كوكەيىنەن شىعارماس ەدى. ال بۇل اسەرلەرى وعان قىمبات-تى، ول وسى اسەرىن بايقاتپاي، ءتىپتى تۇسىنبەي دە جيناي بەرەدى، — ءبىراق، ونىڭ نە ءۇشىن جانە نەگە كەرەگىن ءوزى دە بىلمەيدى: مۇمكىن، تالاي جىلعى جيناعان اسەرلەرىنەن كەيىن ءبارىن تاركى ەتىپ، ەل كەزىپ، باس ساۋعالاۋ ءۇشىن اياق استىنان يەرۋساليمگە كەتىپ قالار، مۇمكىن، كەنەتتەن ءوزىنىڭ تۋعان سەلوسىن ورتەپ جىبەرەر، بالكىم، ءتىپتى وسى ەكەۋى بىردەي بولار. حالىقتا مۇنداي جاي كوز سالۋشىلار جەتىپ جاتىر. مىنە سوندايلاردىڭ ءبىرى، تەگى، سمەردياكوۆ بولۋ كەرەك، ءوزىنىڭ اسەرلەرىن نەگە كەرەگىن ءوزى دە تۇسىنبەي ول دا جيناي بەرۋى مۇمكىن عوي.
VII
تەرىس ازۋ
ايتسە دە، ۆالاام ەسەگىنە كەنەت ءتىل بىتەدى. ول تاڭعالارلىق ءبىر وقيعادان باستالعان ەدى. گريگوريي تاڭەرتەڭ كوپەس لۋكيانوۆتىڭ دۇكەنىنەن تاۋار الۋعا بارعانىندا ودان مىنا ءبىر حيكايانى ەسىتەدى: ورىستىڭ ءبىر سولداتى الىس شەكارادا، ازياتتارعا جاقىن جەردە اسكەري قىزمەتتە جۇرگەنىندە تۇزدىكتەردىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسەدى، ولار ونى، ەگەر حريستيان دىنىنەن شىعىپ، يسلام دىنىنە كەشپەسەڭ، ازاپتاپ ولتىرەمىز دەپ قورقىتادى، ءبىراق سولدات ءوزىنىڭ دىنىنەن بەزبەي، قانداي ازاپقا بولسا دا كونۋگە بەكىنەدى، ءسويتىپ جون تەرىسىن سىدىرعان كەزدە حريستوسقا سيىنعان كۇيى ءولىپ كەتەدى — ونىڭ بۇل ەرلىگى سول كۇنگى گازەتتە باسىلعان ەكەن. داستارقان باسىندا گريگوريي وسىنى اڭگىمە قىلدى. فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ تاماقتان كەيىن ەپتەپ كونياك ۇرتتاپ وتىرىپ كەڭكىلدەپ كۇلىپ، ءتىپتى گريگورييمەن بولسا دا اڭگىمەلەسەتىن ادەتى بۇرىننان بار-دى. بۇل جولى ول ءتىپتى كوڭىلى تاسىپ، وتە جايدارى وتىرعان. بۇل حاباردى ەستىگەن سوڭ ول: ونداي سولداتتى دەرەۋ اۋليە جاريالاپ، سىدىرىلعان تەرىسىن موناستىرعا اپارىپ قويۋ كەرەك قوي، سوندا: "حالىق تا كوپ كەلەدى، اقشا دا ءۇيىلىپ قالادى"، — دەدى. فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ايانىش ءبىلدىرۋدىڭ ورنىنا، ءوزىنىڭ ءامانعى ادەتى بويىنشا كۇپىرلىك ەتكەنىن كورگەن سوڭ گريگوريي بەتىن تىرجيتتى. ءدال وسى ساتتە بوساعادا تۇرعان سمەردياكوۆ مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. ول بۇدان بۇرىن دا داستارقان جينالۋعا جاقىنداعاندى ۇستەل ماڭىندا ءجيى بولاتىن ەدى. ال شاھارىمىزعا يۆان فەدوروۆيچ كەلگەلى بەرى ول تۇستىك كەزىندە ۇدايى دەرلىك وسىلاي بوساعا جاقتا تۇراتىن.
— ساعان نە بولعان؟ — دەپ سۇرادى فەدور پاۆلوۆيچ، مالايدىڭ، ارينە، گريگورييگە كۇلگەنىن ول سول ساتتە-اق بايقاعان ەدى.
— جاي، الگى اڭگىمەگە كۇلكىم كەلگەنى، — دەدى ويدا جوقتا سۇڭقىلداي جونەلگەن سمەردياكوۆ. — الگى ماقتاعان سولداتتىڭ ەرلىگى ءتىپتى كەرەمەت-اق دەرلىك، ءبىراق، مەنىڭشە، ەگەر ول سونداي قىسىلتاياڭ ساتتە حريستوستىڭ اتىنان، ءوزىنىڭ حريستيان بوپ شوقىندىرىلعانىنان باس تارتسا دا، بۇل ەشقانداي كۇنا بولا قويماس ەدى، ويتكەنى جان ساۋعالاپ قالسا، كەيىن ءومىر بويعى ىزگىلىكتى ىستەرىمەن بۇل جاسىقتىعىن اقتايتىن ەدى عوي.
— قالاي كۇنا بولمايدى؟ نە دەپ وتتاپ تۇرسىڭ، بۇل ءۇشىن سەنى تامۇققا جەلكەڭنەن سۇيرەپ اپارىپ، وتقا قاقتايتىنىن بىلەمىسىڭ،— دەدى ىلە-شالا فەدور پاۆلوۆيچ.
مىنە ءدال وسى كەزدە الەشا كىرىپ كەلگەن. ونىڭ كەلگەنىنە فەدور پاۆلوۆيچ قاتتى قۋانىپ قالدى.
— جاقسى كەلدىڭ، ناعىز سەن تىڭدايتىن اڭگىمە باستالىپ جاتىر! — دەدى كەڭكىلدەپ كۇلگەن ول الەشانى وتىرعىزىپ جاتىپ.
— وتقا سالادى دەگەنگە كەلىسپەيمىن، بۇل ءۇشىن وندا تۇك تە بولمايدى، ەگەر ءبارى ادىلەتتىلىكپەن شەشىلسە، ونداي ەشتەڭە بولماۋعا ءتيىس، — دەدى سمەردياكوۆ بايسالدى ۇنمەن.
— ءبارى ادىلەتتىلىكپەن شەشىلسە دەيمىسىڭ، — فەدور پاۆلوۆيچ ودان سايىن كوڭىلدەنە ءتۇسىپ، الەشانى تىزەسىمەن ءتۇرتىپ قويدى.
— ناعىز وڭباعاننىڭ ءوزى بۇل! — دەپ زەكىرىندى شىداي الماعان گريگوريي. ول سمەردياكوۆتىڭ كوزىنە ىزامەن قادالا قارادى.
— مەنى وڭباعان دەپ بەكەرگە اشۋ شاقىراسىز، گريگوريي ۆاسيليەۆيچ. ونان دا ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى. حريستيان ءناسىلىن ازاپتاۋشىلاردىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەن مەن بولسام جانە ولار قۇدايعا ءتىل تيگىزىپ، قاسيەتتى شوقىنۋدان باس تارتۋدى مەنەن تالاپ ەتسە، نە ىستەۋ كەرەگىنە مەنىڭ ءوز اقىلىم جەتپەي مە، ويتكەنى بۇل ارادا ەشقانداي كۇنا جوق، — دەپ بايسالدى سويلەگەن سمەردياكوۆ ونى ۇستامدى عانا تويتاردى.
— سەن مۇنى جاڭا ايتقانسىڭ، ەندى بىلشىلداماي دالەلدەپ بەر!— دەپ زىرك ەتتى فەدور پاۆلوۆيچ.
— مىنا جامان نەمەنىڭ قىلىعىن-اي! — دەپ كۇبىرلەدى تەرىسىنە سىيماعان گريگوريي.
— جامان نەمە دەپ تە بەكەرگە جابىرلەيسىز، بىرەۋدى عايباتتاماس بۇرىن ازداپ ويلانساڭىزشى، گريگوريي ۆاسيليەۆيچ. مەنىڭ ولاي دەيتىنىم، ازاپتاۋشىلارىما: "جوق، مەن حريستيان ەمەسپىن، كوكتەگى حاق تاعالاما قارعىس ايتامىن" دەسىمەن-اق، ءدال سول ساتتە ءتاڭىرىمنىڭ ەڭ جوعارعى سوتى دەرەۋ ماعان قارعىس ۇكىمىن شىعارىپ، قاسيەتتى شىركەۋدەن الاستاپ تاستاماي ما، سول ساتتە-اق مەن ءتىلى باسقا بىرەۋ بوپ شىعا كەلمەيمىن بە، — ول - ول ما، بۇل ءسوز اۋزىمنان شىقپاق تۇگىل، ايتايىنشى دەپ ويلانعاندا-اق، ءتىپتى قاس قاعىم ىشىندە-اق الاستالمايمىن با شىركەۋدەن. وسىلاي ما، جوق پا، گريگوريي ۆاسيليەۆيچ.
شىندىعىندا ول فەدور پاۆلوۆيچكە جاۋاپ بەرىپ تۇرسا دا جانە مۇنى ءوزى وتە جاقسى تۇسىنسە دە، بۇل ساۋالداردى بەينە گريگوريي قويعانداي، ادەيى سوعان قاراپ كوپە-كورنەۋ ناشتەپ سويلەگەن.
— يۆان! — دەدى داۋسى قاتتى شىققان فەدور پاۆلوۆيچ. — ماعان قۇلاعىڭدى توسشى. ول وسىنىڭ ءبارىن سەنى كورسىن دەپ ادەيى ىستەپ جاتىر، ماقتاسىن دەگەنى بۇل. سەن ونى ماقتاۋىڭ كەرەك.
يۆان فەدوروۆيچ اكەسىنىڭ ءسۇيىنىشتى حابارىن وتە بايسالدى تىڭداعان.
— توقتا. سمەردياكوۆ، كىشكەنە اۋزىڭدى جاپشى، — دەپ اقىردى تاعى دا فەدور پاۆلوۆيچ، — يۆان، تاعى دا قۇلاعىڭدى توسشى.
يۆان فەدوروۆيچ تاعى دا بايسالدى پىشىنمەن قۇلاعىن توستى.
— الەشكانى قانداي جاقسى كورسەم، سەنى دە سونداي جاقسى كورەم. سەنى جاقسى كورمەيدى دەپ ويلاما. كونياك ىشەسىڭ بە؟
— ىشسەم ىشەيىن. "الايدا، ءوزىڭ ءبىراز سىمىرگەنگە ۇقسايسىڭ" — دەپ ويلاعان يۆان فەدوروۆيچ اكەسىنە قادالا ءبىر قاراپ قويدى. ال سمەردياكوۆتى ول ءتىپتى كوز الماستان باعىپ وتىرعان.
— ساعان ونسىز دا قۇدايدىڭ قارعىسى تيگەن. سەن وڭباعاننىڭ قالاي عانا بىردەڭە دەۋگە اۋزىڭ بارادى، ەگەر... — دەپ گريگوريي كەنەتتەن باجىلداي جونەلدى.
— ساعان نە بولعان، گريگوريي، قويساڭشى ەندى! — دەپ فەدور پاۆلوۆيچ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— توسا تۇرساڭىزشى، گريگوريي ۆاسيليەۆيچ، تىم بولماسا ازعانا شىداي تۇرىپ، ودان ارى نەگە قۇلاق قويمايسىز، مەن ايتىپ بىتىرگەن جوقپىن عوي. قۇداي ماعان دەرەۋ قارعىس ايتقان ساتتە، مىنە وسى ەڭ قاسيەتتى ساتتە مەن ءبارىبىر ءتىلى باسقا كىسىگە اينالىپ كەتپەيمىن بە. سوندا مەنىڭ حريستيان بوپ شوقىندىرىلعانىمنىڭ ءمانى دە جويىلماي ما — سولاي عوي؟
— شىراعىم-اۋ، بولساڭشى، تەزىرەك بىتىرسەڭشى ەجىكتەي بەرمەي، — دەپ اسىقتىردى ونى رومكەدەن راقاتتانا ءبىر ۇرتتاعان فەدور پاۆلوۆيچ.
— ال ەگەر مەن ەندى حريستيان سانالماسام، وندا مەنىڭ ازاپتاۋشىلارىم: "سەن حريستيانسىڭ با، الدە حريستيان ەمەسسىڭ بە؟" — دەپ سۇراعاندا مەن، تەگى، وتىرىك ايتپاعان بولىپ شىعامىن عوي، ويتكەنى تەك سولاي ويلاعانىم ءۇشىن عانا، بۇل ويىمدى ءتىپتى ايتىپ تا ۇلگىرمەي جاتىپ ءتاڭىرىم مەنى حريستياندىقتان الاستاپ تاستادى ەمەس پە. ەگەر وسىلاي الاستالسام، وندا ول دۇنيەدە مەنىڭ حريستيان ەسەبىندە جاۋاپ بەرۋىمدى قالاي تالاپ ەتۋگە بولادى، تەك ويلاعانىم ءۇشىن عانا، ءوزىم باس تارتۋعا جەتكىزبەستەن مەنى دىنىمنەن ايىرىپ قويسا، سوسىن مەنى حريستوستان بەزىندى دەپ ءجونسىز كىنالاسا، بۇل قالايشا ادىلەتتى بولماق؟ حريستيان سانالماسام، مەن حريستوستان قالاي باس تارتپاقپىن، ويتكەنى بەزىنەتىن ەشتەڭە جوق قوي.
حريستيان بوپ تۋماعانى ءۇشىن جەكسۇرىن تاتاردى، گريگوريي ۆاسيليەۆيچ، ءتىپتى كوكتە بولسا دا كىم تەرگەپ جاتادى، بۇل ءۇشىن ونى ءبىر وگىزدىڭ تەرىسىن ەكى رەت سىدىرۋعا بولمايدى دەگەندى سىلتاۋراتىپ كىم جازالايدى. ءتىپتى قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدىڭ ءوزى دە، ول تاتاردى ولگەننەن كەيىن تەرگەگەن كۇندە دە، جەكسۇرىن اتا-اناسىنان جەكسۇرىن بوپ تۋعانى ءۇشىن كىنالى ەمەس قوي دەپ جەڭىل-جەلپى ءبىر جازامەن عانا (ويتكەنى مۇلدە جازاسىز قالدىرۋعا بولمايدى عوي) شەكتەلەر ەدى دەپ ويلايمىن. جاراتقان قۇداي ول تاتاردى جايدان-جاي بۇل دا حريستيان بولعان دەپ ايتا المايدى عوي. ەگەر ولاي دەسە، جاراتقان ءتاڭىرىم شىپ-شيكى وتىرىك ايتقان بولار ەدى. كوك پەن جەر ءتاڭىرىسى بىردە-بىر سوزىندە جالعاندىق جىبەرۋى مۇمكىن بە؟
مەلشيىپ تۇرىپ قالعان گريگوريي ويدا جوقتا سايراي جونەلگەن سمەردياكوۆقا ودىرايا قارادى. نە نارسە ءسوز بوپ جاتقانىن جەتە تۇسىنبەگەنمەن، وسىناۋ بوس مىلجىڭنان كەنەت بىردەڭە ۇققاننان كەيىن ول ماڭدايىن جارعا سوققان كىسىشە توقتاي قالعان. فەدور پاۆلوۆيچ رومكەسىن بوساتقان سوڭ شيقىلداي كۇلدى.
— الەشكا، الەشكا، بايقايمىسىڭ! Ah، سۇمىراي نەمە! يۆان، مىناۋ، ءسىرا، يەزۋيتتەرمەن تىلدەسىپ كەلگەن شىعار. اھ، وڭباعان يەزۋيت، سەنى بۇعان كىم ۇيرەتتى؟ ءبىراق سەن، سۇمىراي، وتىرىك ايتاسىڭ عوي، شىمىرىكپەستەن سوعاسىڭ عوي. جىلاما، گريگوريي، ءبىز ءقازىر-اق ونىڭ كۇل-تالقانىن شىعارامىز. ال، سەن، ەسەك، ماعان مىنانى ايتشى: ازاپتاۋشىلارىڭنىڭ الدىندا سەنىكى دۇرىس-اق بولسىن، ءبىراق سەن قالاي بولعاندا دا ءوز دىنىڭنەن ءوزىڭ بەزدىڭ ەمەس پە، مەن سول ساتتە-اق قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىراعانمىن دەپ ءوزىڭ ايتاسىڭ عوي، ەندەشە سەنى قارعىس اتقانى راس بولسا، بۇل ءۇشىن سەنى تامۇقتا ماڭدايىڭنان سيپار دەيمىسىڭ. بىلگىش يەزۋيتىم-اۋ، سەن وسى جونىندە نە ويلايسىڭ؟
— ءوزىم بەزىنگەنىم راس، بۇعان كۇمان جوق، الايدا، مەن ادەيى كۇناعا باتايىنشى دەگەن جوقپىن عوي، ال ەگەر دەگەنمەن كۇناكار بولسام، وندا جاي انشەيىن بىردەڭە.
— قالايشا جاي كادىمگى بىردەڭە!
— قارر-عىس-س اتقاننىڭ وتىرىك سوعۋىن، — دەپ ىسىلدادى گريگوريي.
— گريگوريي ۆاسيليەۆيچ، تورەلىگىن ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، — سمەردياكوۆ ءوزىنىڭ مەرەيى ۇستەم بولعانىن تۇسىنگەن سوڭ، ەندى تىزە بۇككەن دۇشپانىنا ادەيى ماۋلەت بەرگىسى كەلگەندەي ءبىرقالىپتى، بايسالدى ۇنمەن ءسوزىن ودان ارى جالعاستىردى، — گريگوريي ۆاسيليەۆيچ، تورەلىگىن ءوزىڭىز ايتىڭىزشى: ىنجىلدە ايتىلعان ەمەس پە — قۇدايعا ءتىپتى تارىنىڭ دانىندەي سەنىمىڭ بولا تۇرىپ، الدىڭداعى تاۋعا تەڭىزگە سىرعىپ ءتۇس دەپ بۇيىرساڭ، ول دەرەۋ سىرعىپ تۇسەدى دەپ. گريگوريي ۆاسيليەۆيچ، ءسىز مەنى ءبارىبىر ۇرسا بەرەسىز، سوندىقتان مەن-اق ءدىنسىز بولايىن، ال ءسىز كەرەمەت ءدىنشىل-اق بولساڭىز دا، سول تاۋعا تەڭىزگە ەمەس (ويتكەنى تەڭىز الىس قوي)، تىم بولماسا ءبىزدىڭ باقتىڭ سىرتىنداعى اناۋ كىشكەنتاي ساسىق وزەنگە سىرعىپ ءتۇس دەپ كورىڭىزشى؛ ءسىز، قانشاما ايقايلاساڭىز دا، ول ورنىنان جىلجىمايدى، سول قالپىندا تاپجىلماي قالادى. ال بۇل، گريگوريي ۆاسيليەۆيچ، ءسىزدىڭ دە ءدىنىڭىز شالا دەگەن ءسوز، سويتە تۇرا عوي ءسىز باسقالاردى جازعىرا بەرەسىز. بۇل زاماندا تەك ءسىز عانا ەمەس، ەڭ جوعارى مارتەبەلى ادامداردان باستاپ ەڭ جامان مۇجىققا دەيىن ءتىپتى ەشكىم دە تاۋدى تەڭىزگە سىرعىتىپ تۇسىرە الماسا، بۇكىل جەر بەتىندە بۇل ءبىر-اق ادامنىڭ، ءارى كەتكەندە ەكى-اق ادامنىڭ قولىنان كەلسە، ءبىراق ولاردىڭ ءوزى مىسىردىڭ شەل دالاسىندا جان ساۋعالاپ جاسىرىنىپ جۇرگەندىكتەن تابىلماسا، — ال قالعاندارىنىڭ ءبارى ءدىنسىز بولىپ شىقسا، وندا بۇلاردىڭ ءبارىن، ياكي الگى ءتۇزدى جايلاعان وكسۋدەن باسقا، جەر بەتىندەگى بارلىق حالىققا ءتاڭىرىم، راقىمشىلىعى بارشاعا ايان بولا تۇرا نەعىپ قارعىس ايتار ەكەن، ەشقايسىسىنا نەعىپ كەشىرىم جاساماس ەكەن؟ سوندىقتان ءبىر مارتە كۇدىكتەنگەنىم ءۇشىن تاۋبەگە كەلىپ كوزىمنەن جاس شىققاندا ماعان دا كەشىرىم جاسالاتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىن.
— توقتا! — قۋانعاننان فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ داۋسى ساڭق ەتتى، — دەگەنمەن، سەن تاۋدى تەڭىزگە سىرعىتىپ تۇسىرە الاتىن ەكى ادام بار دەپ ويلايسىڭ عوي؟ — يۆان، مىنا ءسوزدى ۇمىتپاي جازىپ قويشى: مىنە مىناۋ شىن ورىستىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوز!
— حالىقتىڭ دىنگە سەنۋ سيپاتىن ءسىز ابدەن دۇرىس ايتتىڭىز، — دەدى قۇپتاعانداي جىميىپ كۇلگەن يۆان فەدوروۆيچ.
— كەلىسەسىڭ عوي! دەمەك، ەگەر كەلىسسەڭ، سولاي بولعانى دا! الەشكا، بۇل شىن با؟ ناعىز ورىس ءدىنى وسىنداي ەمەس پە؟
— جوق. سمەردياكوۆتىڭ ءدىنى ورىستىڭ دىنىنە مۇلدە ۇقسامايدى،— دەدى الەشا بايسالدى، بەكەم ۇنمەن.
— مەن ونىڭ ءدىنىن ايتىپ وتىرعام جوق، الگى سيپاتىن، الگى تۇزدە جان ساۋعالاۋشى ەكەۋىن، تەك الگى دىنگە سەنى سيپاتىن عانا ايتامىن: شىن ورىس دىنگە وسىلاي سەنبەي مە؟
— ءيا، بۇل شىن ورىسقا ءتان سيپات، — دەدى الەشا جىميىپ كۇلىپ.
— سەن، ەسەك بولساڭ دا، ءبىر تاتىمدى ءسوز ايتتىڭ، بۇل ءۇشىن مەن ساعان بۇگىن ون سوم اقشا بەرەمىن، ءبىراق قالعان ءسوزىڭنىڭ ءبارى جالعان، شىپ-شيكى وتىرىك. سەن، اقىماق، ءبىلىپ قوي، مۇندا ءبىزدىڭ ءبارىمىز تەك شولاق اقىلدىلىقتان عانا دىنگە سەنبەيمىز، ويتكەنى بۇعان ۋاقىتىمىز جوق: بىرىنشىدەن، جۇمىسباستىمىز، ەكىنشىدەن، قۇداي تاعالام ۋاقىتتى از بەرگەن عوي، تاۋلىكتەگى جيىرما ءتورت ساعات دەگەن نەمەنە ءتايىرى، ول تاڭىرىگە قۇلشىلىق ەتپەك تۇگىل، ۇيقىمىزدى قاندىرۋعا دا جەتپەيدى. ال سەن بولساڭ، تەك دىننەن وزگە ەشتەڭەنى ويلامايتىن، دىنگە سەنىمىڭدى كورسەتىپ قالاتىن ساتتە عوي، ازاپتاۋشىلارىڭنىڭ الدىندا دىنىڭنەن بەزبەكسىڭ! مەن مىنە سولاي عوي دەيمىن، باۋىرىم، ال ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ؟
— سولاي ەكەنى سولاي عوي، گريگوريي ۆاسيليەۆيچ، ءبىراق ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، سولاي بولعاسىن دا وڭاي بوپ تۇر عوي. ەگەر وندا مەن شىن اقيقاتقا قاپىسىز سەنىپ قالىپ، ءوز ءدىنىم ءۇشىن ازاپ شەككىم كەلمەي، جەكسۇرىن مۇحاممەدتىڭ دىنىنە كوشىپ كەتسەم، وندا شىنىندا دا كۇنا بولار ەدى. ءبىراق وندا مەن ازاپقا تۇسە قويماس ەدىم عوي، نەگە دەسەڭىز ءدال سول ساتتە الگى تاۋعا: ورنىڭنان قوزعالىپ مىنا ازاپتاۋشىمدى ەزىپ تاستا دەسەم-اق بولعانى، تاۋ ونى تاراقانشا دەرەۋ ەزىپ تاستار ەدى دە، تاڭىرىمە سىيىنىپ، تۇك بولماعانداي ءوز بەتىممەن كەتە بەرەر ەدىم. ال ەگەر مەن سول ساتتە وسى امالدىڭ ءبارىن ىستەسەم، تاۋعا: مىنا ازاپتاۋشىلارىمدى ەزىپ تاستا دەپ ادەيى ايقاي سالسام، — ال تاۋ ولاردى ەزىپ تاستاماسا. وندا، ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، سونداي قىسىلتاياڭدا، ۇرەي قالماعان سۇمدىق ءولىم ساتىندە قالايشا كۇدىكتەنبەيىن؟ ول دۇنيەدە ۇجماققا كۇمپ ەتە قالمايتىنىمدى مەن ونسىز دا بىلەمىن (ويتكەنى مەنىڭ ايتقانىما بولا تاۋ ورنىنان قوزعالعان جوق قوي، ەندەشە ول جاقتا مەنىڭ دىنىمە ونشا سەنبەيتىن بولعانى ەمەس پە، سوسىن ول دۇنيەدە مەنىڭ باسىما كەرەمەت سىي-سياپات جاۋمايتىنىن دا بىلەمىن)، ولاي بولسا، مەن بوستان-بوسقا جون تەرىمدى نەگە سىدىرتۋىم كەرەك؟ جون تەرىمدى ءتىپتى جارىم-جارتىلاي سىدىرعاننان كەيىن دە، ءتىپتى سوندا دا مەنىڭ ايتقانىما نەمەسە ايقاي سالعانىما بولا ول تاۋ ورنىنان استە قوزعالا قويماس ەدى. مۇنداي ساتتە كوڭىلىڭە كۇدىك كەلمەك تۇگىل، ۇرەيىڭ ۇشقاسىن ءتىپتى اقىلىڭنان اداسارسىڭ، ءتىپتى بىردەڭەنى ويلاۋعا دا مۇرشاڭ كەلمەس. ەندەشە، ول جاقتا دا، بۇل جاقتا دا ەشقانداي پايدا، سىي-سياپات كورمەيتىن بولعان سوڭ، تىم بولماسا جون تەرىمدى امان ساقتاپ قالسام، بۇل ءۇشىن ونشا كۇناكار بولا قويار ما ەكەم؟ سوندىقتان، قۇداي تاعالانىڭ راقىمشىلىعىن تىلەپ، ءتىپتى مۇلدە كەشىرىم جاسالار دەپ تە ۇمىتتەنەمىن...
VIII
كونياك ءسىمىرىپ وتىرعاندا
ءسوز تالاسى بىتكەن، ءبىراق، ءبىر تاڭعالارلىعى، باعانادان بەرى كوڭىلدى وتىرعان فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ اياق استىنان قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. ول تۇنجىراعان كۇيى كونياكتان تاعى ءبىر تارتىپ جىبەردى، ءبىراق بۇل مۇلدە ارتىق رومكە ەدى.
— ەي، يەزۋيت نەمەلەر، كانە جوعالىڭدار، — دەپ اقىردى ول مالايلارعا. — سمەردياكوۆ، سەن دە كەت. باعاناعى ون سومدىقتى كەيىن بەرىپ جىبەرەم، ال ءقازىر جۇرە بەر. گريگوريي، سەن كوز جاسىڭدى تىي دا، انا مارفاڭا بار، ول سەنى جۇباتادى، توسەگىڭە سالىپ ۇيىقتاتادى. بۇل شىركىندەر تۇسكى تاماقتان كەيىن تىنىش وتىرىپ دەمالۋعا دا مۇرشا كەلتىرمەيدى، — دەپ كۇيىندى ول ءوزىنىڭ جارلىعىمەن مالايلار كەتكەن سوڭ. — سمەردياكوۆ تۇستىك كەزىندە قىلقيىپ وسىندا كەلەتىندى شىعارىپتى، ساعان ابدەن ۇيىرسەك بوپ العان، سەن ونى نەگە وسىنشاما ەركىنسىتىپ جىبەردىڭ؟ — دەدى ول يۆان فەدوروۆيچكە.
— مەن تۇك تە ەركىنسىتكەن جوقپىن، — دەدى يۆان فەدوروۆيچ، — ەلپەڭدەپ تۇراتىن ءوزى؛ مالاي بولعاسىن ارسىز دا بولماي ما. پىسكەن ەت اۋىزعا تۇسكىسى كەلىپ تۇرماي ما، بۇل دا سول سەكىلدى.
— سولاي ما؟
— بۇدان تاۋىرلەۋ باسقالارى دا بولادى، الايدا، مۇندايلار دا كەزدەسەدى. اۋەلى وسىندايلارى، سوسىن تاۋىرلەۋلەرى بولادى.
— سوندا مۇنىڭ مەرزىمى قاشان جەتەدى؟
— راكەتا لاپ ەتىپ تۇتانعانمەن، بالكىم، جانىپ بىتپەي قالار. حالىق مۇنداي جامان نەمەلەردى تىڭداۋدى ازىرشە ونشا ۇناتپايدى عوي.
— سولاي ما ەكەن، باۋىرىم، مىناداي ۆالاام ەسەگى ويلاي-ويلاي كەلە نەنى ويلاپ شىعارارىن كىم بىلەدى.
— ويىن تۇيىندەپ جۇرگەنى عوي وندا، — دەپ مىرس ەتتى يۆان.
— مىنە كوردىڭ بە، ونىڭ باسقالارمەن بىرگە مەنى دە ۇناتپايتىنىن، ساعان "ەلپەڭدەپ تۇراتىن" سەكىلدى كورىنگەنمەن، سەنى دە جەك كورەتىنىن مەن بىلەمىن. ال الەشكانى ءتىپتى مۇلدە جاقتىرمايدى. ءبىراق ول ۇرلىق قىلمايدى، وسەك ايتپايدى، اۋزىنا بەرىك، ۇيدەگى اڭگىمەنى سىرتقا شىعارمايدى، سامسا پىسىرۋگە قانداي كەرەمەت، ايتسە دە، سونى قايتەمىز، شىندىعىندا، ول ءسوز قىلۋعا تۇرا ما ءوزى؟
— ارينە، تۇرمايدى.
— ونىڭ باسىنا ىشتەي قانداي ويلار كەلەتىنىنە كەلسەك، جالپى ايتقاندا، ورىس مۇجىعىنىڭ باسىنان تاياق ايىرماعان ءجون. مەن ءامان وسىلاي دەپ قاقساپ كەلەمىن. ءبىزدىڭ مۇجىق الاياق قوي، ونى اياۋدىڭ قاجەتى جوق، ءقازىر دە اندا-ساندا ءبىر سىلەيتىپ سالاتىندارى قانداي جاقسى. ورىس جەرى قايىڭىمەن كۇشتى. ورماندى قۇرتىپ بىتىرسە — ورىس جەرى دە قۇريدى. مەن پاراساتتى ادامدار جاعىندامىن. ءبىز مۇجىققا دۇرە سوعۋدى قويدىق قوي، ويتكەنى تىم اقىلدى بوپ كەتتىك، سوسىن ولار وزدەرىن وزدەرى ساباپ ءجۇر. مۇنىسى قايتا جاقسى بولدى. ولشەۋىشى قانداي بولسا، ولشەمى دە سونداي ەمەس پە، نەمەسە تاعى قالاي دەۋشى ەدى... قىسقاسى، ولشەمى تابىلادى. ال رەسەيدى دوڭىزدىق جايلاعان. ەگەر مەنىڭ رەسەيدى قانداي جەك كورەتىنىمدى بىلسەڭ عوي سەن، دوستىم... ياكي رەسەيدى ەمەس، وسى كەساپاتتىڭ ءبارىن... بالكىم، ءتىپتى رەسەيدى دە جەك كورەتىن شىعارمىن. Tout cela c'cst dc la cochonnerie1. نەنى جاقسى كورەتىنىمدى بىلەسىڭ بە؟ مەن تاپقىرلىقتى جاقسى كورەمىن.
— ءسىز تاعى ءبىر رومكە ءىشىپ قويدىڭىز عوي. ەندى جەتەر.
— توقتا، مەن تاعى ءبىرىن سوسىن تاعى ءبىرىن ىشەيىن، سودان كەيىن ءوزىم دە قويام. جوق، توقتا، سەن مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردىڭ عوي. جولاي موكروسعا ءاتۇستى سوققانىمدا ءبىر شالدان سۇراعانىمدا، ول بىلاي دەپ ەدى: "ءبىز، دەيدى، قىزداردى ۇكىم بويىنشا دۇرەلەگەندى جانە دە ولاردى جىگىتتەرگە دۇرەلەتكەندى كوبىرەك جون سانايمىز. سونان سوڭ، جىگىت بۇگىن دۇرەلەگەن قىزىن ەرتەڭ ءوزى الادى، مۇنىڭ ءوزى قىزدارعا ساباق بولادى". ماركيز دە سادتار قالاي، ا؟ قالاي دەسەڭ دە، تاپقىرلىق بۇل بارىپ كورىپ قايتساق قايتەدى، ا؟ الەشكا، سەن قىزارىپ كەتتىڭ بە؟ ۇيالما، بالام. باعانا يگۋمەندىكىندە تۇستىككە قالماعانىمدى قاراشى، تاقۋالارعا موكرىي قىزداردىڭ قىلىعىن اڭگىمەلەيتىن ەدىم. الەشكا، باعانا سەنىڭ يگۋمەنىڭدى رەنجىتكەنىمە اشۋلانباشى. مەن، باۋىرىم، ىزا بوپ كەتەم. ەگەر قۇداي تاعالا بار بولسا، ول ءتىرى بولسا، — وندا مەن، ارينە، كىنالىمىن جانە جاۋاپ بەرۋگە دە ءازىرمىن، ال 8ەگەر ول اتىمەن جوق بولسا، وندا مەن سەنىڭ ءپىرادارلارىڭدى قايتەم؟ وندا ولاردىڭ باسىن الۋ از، ويتكەنى ولار العا دامۋىمىزدا اياققا تۇساۋ. يۆان، وسىنى سەزىنۋ مەنى قاتتى قينايتىنىنا سەن ناناسىڭ با؟ جوق، سەن بۇعان نانبايسىڭ، مۇنى كوزىڭنەن كورىپ تۇرمىن. سەن جۇرتتىڭ مەنى انشەيىن ءبىر سايقىمازاق قوي دەگەنىنە سەنەسىڭ. الەشا، سەن مەنىڭ تەك سايقىمازاق ەمەستىگىمە سەنەمىسىڭ؟
— تەك سايقىمازاق قانا ەمەسىڭە سەنەمىن.
— سەنىڭ سەنەتىنىڭە جانە شىن ايتىپ تۇرعانىڭا مەن دە سەنەمىن. كىسىگە شىن نيەتپەن قاراپ، شىن نيەتپەن سويلەيسىڭ. ال يۆان ويتپەيدى. يۆان تاكاپپار... ال مەن ساعان سول موناستىرسىماعىڭدى قالاي بولعاندا دا تاستا دەر ەدىم. اقىماق بىتكەندى ءبىرجولا اقىلعا سالۋ ءۇشىن بۇكىل ورىس جەرىندەگى وسىناۋ ميستيكانى تۇگەلدەي ءبىر-اق جويىپ جىبەرەر مە ەدى. مونەتا سارايىنا قانشاما كۇمىس پەن التىن تۇسەر ەدى سوندا!
— سوندا نە ءۇشىن جويماقسىڭ؟ — دەدى يۆان.
— تەزىرەك اقيقات ۇستەم بولۋى ءۇشىن، مىنە نە ءۇشىن جويۋ كەرەك.
— ەگەر بۇل اقيقات ۇستەم بولسا، وندا ەڭ الدىمەن ءسىزدى توناماي ما، سوسىن... قۇرتىپ تا جىبەرەدى.
— ءماسساعان! ءسىرا، سەنىكى دۇرىس شىعار. اھ، ەسەك باسىم-اي، — دەپ فەدور پاۆلوۆيچ شالقايا بەرىپ ماڭدايىن اقىرىن قويىپ قالدى. —ولاي بولسا، الەشا، سەنىڭ موناستىرسىماعىڭا تيمەي-اق قويسىن. ال ءبىز اقىلدى بولعانسىن جىلى ۇيدە كونياك ءىشىپ وتىرا بەرەيىك.
بىلەسىڭ بە، يۆان، قۇدايدىڭ ءوزى ءبارىن ادەيى وسىلاي ەتىپ قويعان جوق پا ەكەن؟ يۆان، ايتشى: قۇداي بار ما، جوق پا؟ توقتا: شىنىڭدى ايت، بايىپتاپ ايت! تاعى نەگە كۇلدىڭ؟
— سمەردياكوۆتىڭ تاۋدى قوزعاي الاتىن ەكى ءپىراداردىڭ بارىنا سەنەتىنىن باعانا ءوزىڭىز تاۋىپ ايتقان جوقسىز با، سوعان كۇلەم.
— سولاي بوپ شىققانعا ۇقساي ما؟
— ەندى قالاي دەپ ەدىڭىز.
— ولاي بولسا، مەن دە ورىسپىن، دەمەك، مەندە دە ورىستىڭ سىر-سيپاتى بار؛ سول سىر-سيپات ارقىلى سەنى دە ۇستاۋعا بولادى، ءپالساپاشىم، قالاساڭ، ۇستاپ الايىن. ءباس تىگۋگە بارمىن، ەرتەڭ-اق ۇستايمىن. دەگەنمەن، سەن ايتشى: قۇداي بار ما، جوق پا؟ تەك شىنىڭدى ايت! ماعان ەندى شىندىق كەرەك.
— قۇداي جوق دەپ ايتتىم عوي جاڭا.
— الەشكا، قۇداي بار ما؟
— قۇداي بار.
— يۆان، ال ماڭگى ولمەيسىڭ دەگەن شىن با، تىم بولماسا تيتتەي شىندىق بار ما بۇل سوزدە؟
— ماڭگى ولمەيسىڭ دەگەن سوزدە شىندىق جوق.
— ەشقانداي شىندىق جوق پا؟
— ەشقانداي.
— ياكي دوپ-دوڭگەلەك ءنول عوي نەمەسە ەشتەڭە دە جوق قوي. مۇمكىن، ايتەۋىر بىردەڭە بار شىعار؟ ەشتەڭەنىڭ ءوزى دە، دەگەنمەن، بىردەڭە ەمەس پە؟
— ءيا، دوپ-دوڭگەلەك ءنول
— الەشكا، سەن ايتشى: ماڭگى ولمەيسىڭ دەگەن شىن با؟
— شىن.
— ال قۇدايدىڭ بارى، ماڭگى ولمەۋ شىن با؟
— قۇدايدىڭ بارى دا، ماڭگى ولمەۋ دە شىن. قۇداي بار دەگەننىڭ ءمانى ماڭگى ولمەۋ دەگەن ءسوز عوي.
— ھم. ءسىرا، يۆاندىكى دۇرىس بولار. قۇداي-اۋ، ويلاپ قاراساڭدارشى: ادام عوي وسىناۋ ارمانعا قانشاما ۋاقىت سەنىپ كەلگەن، قانشاما كۇشىن زايا كەتىرگەن، بۇل سان مىڭ جىل وسىلاي عوي! سوندا ادامدى بۇلاي كۇلكى ەتەتىن كىم؟ يۆان؟ سوڭعى رەت جانە كەسىپ ايتشى: قۇداي بار ما، جوق پا؟ مەن اقىرعى رەت سۇراپ وتىرمىن!
— مەنىڭ دە اقىرعى ءسوزىم: قۇداي جوق.
— يۆان، ادامداردى كۇلكى ەتەتىن كىم بولعانى؟
— سايتان شىعار،— دەپ كۇلدى يۆان فەدوروۆيچ.
— سوندا سايتان بار بولعانى ما؟
— جوق، سايتان دا جوق.
— قاپ، بارەكەلدى-اي. قۇدايدى ءبىرىنشى بوپ ويلاپ شىعارۋشى مەنىڭ قولىما تۇسسە، وعان ءتىپتى نە ىستەرىمدى دە بىلمەيمىن! ونى اعاشتىڭ باسىنا اياعىنان اسىپ قويۋ دا از شىعار.
— ەگەر قۇدايدى ويلاپ شىعارماسا، وركەنيەت تە اتىمەن بولماس ەدى.
— شىن بولماس پا ەدى؟ قۇدايدىڭ جوقتىعىنان بولماس پا ەدى؟
— ءيا. ءتىپتى كونياك تا بولماس ەدى. ايتسە دە، كونياكتى ءسىزدىڭ الدىڭىزدان اكەتۋ كەرەك سەكىلدى.
— توقتا، توقتا، جارقىنىم، تاعى ءبىر رومكە ىشەيىن. الەشكانىڭ نامىسىنا ءتيدىم بىلەم. الەكسەي، سەن اشۋلانعان جوقسىڭ با؟ الەكسەيچيگىم، سۇيىكتى الەكسەيچيگىم!
— جوق، اشۋلانعان جوقپىن. مەن ءسىزدىڭ ويىڭىزدى بىلەم عوي. ءسىزدىڭ باسىڭىزدان گورى جۇرەگىڭىز اسىل.
— مىنا مەنىڭ باسىمنان جۇرەگىم اسىل بولعانى ما؟ استاعىپىراللى، ونىڭ ۇستىنە مۇنى كىم ايتىپ وتىر دەسەڭىزشى؟ يۆان، سەن الەشكانى جاقسى كورەمىسىڭ
— جاقسى كورەم.
— جاقسى كور. (فەدور پاۆلوۆيچ قاتتى ماس بوپ قالعان ەدى.) — تىڭدايمىسىڭ، الەشا، باعانا مەن سەنىڭ ءپىرادارىڭنىڭ الدىندا دورەكىلىك كورسەتتىم. ءبىراق، وندا مەن تولقىپ كەتكەن ەدىم. سەن قالاي ويلايسىڭ، يۆان، ول ءپىرادار تاپقىر سويلەيدى ەمەس پە؟
— سولاي بولۋى دا عاجاپ ەمەس.
— ءيا، عاجاپ ەمەس، il ۋ a du Piron ءىۆ-dcdans1. ول يەزۋيت، ياكي ورىس يەزۋيتى. ىزگى نيەتتى ادام بولعاندىقتان، ونىڭ كورىنەۋ ايارلىق جاساپ... جۇرتقا اۋليە كورىنۋى كەرەكتىگىنە ىشتەي زىعىردانى قاينايدى.
— ول قۇدايعا سەنەدى عوي.
— تۇك تە سەنبەيدى. ال سەن، نەمەنە، بىلمەپ پە ەدىڭ؟ مۇنى بارىنە ونىڭ ءوزى ايتادى، ياكي بارىنە ەمەس، وزىنە كەلەتىن اقىلدى ادامداردىڭ بارىنە ايتادى. ول گۋبەرناتور شۋلسكە: Credo2، ءبىراق نە نارسەگە سەنەتىنىمدى بىلمەيمىن، — دەپ تۋراسىن ايتتى.
— راس پا؟
— ءدال وسىلاي. ءبىراق، ءوز باسىم ونى قۇرمەت تۇتامىن. ونىڭ بويىندا مەفنەتوفەلگە ءتان، نەمەسە ودان دا گورى "ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ باتىرلارىنداعى..." ابەنينگە ءتان بىردەڭە بار، نەمەسە تاعى قالاي ەدى... ياكي، بىلەسىڭ بە، ول ايەلجاندى عوي؛ ونىڭ ايەلجاندىلىعى ءتىپتى سۇمدىق، مەن ونداي كىسىگە قىزىمدى نەمەسە ايەلىمدى قۇدايعا ءمىناجات ەتسىن دەپ جىبەرۋگە ءقازىر دە قورقامىن. ونىڭ اڭگىمەشىلدىگىن بىلسەڭ عوي... الدىڭعى جىلى ول ءبىزدى شايعا شاقىرعان، سوندا ليكەر ءىشىپ وتىرعانىمىزدا (باي ءۇيدىڭ بايبىشەلەرى وعان ليكەر جىبەرىپ تۇرادى)، ەرتەدە باستان كەشكەندەرىن ايتقاندا ءبىزدىڭ كۇلكىدەن ىشەگىمىز تۇيىلە جازداعان... اسىرەسە ونىڭ ءبىر السىرەگەن ايەلدى ەمدەگەنى قىزىق. "اتتەڭ اياعىم اۋىرادى، ايتپەسە سىزگە ءبىر ءبيدى بيلەپ بەرەر ەدىم"، — دەيدى. قالاي، ا؟ "بۇل ومىرىمدە از افونشىلاعان جوقپىن، دەيدى". ول كوپەس دەميدوۆتىڭ الپىس مىڭىن جەپ كەتكەن.
— قالاي، ۇرلاعان با؟
— مۇنى ادال ادام عوي دەپ ساناعان ول: "ەرتەڭ ءۇيىمدى تىنتپەكشى ەدى، باۋىرىم، مىنانى تىعا تۇرشى"— دەپ اكەپ بەرەدى عوي. ءسويتىپ بۇل اقشانى الادى. سوسىن: "سەن شىركەۋدىڭ مۇقتاجىنا جۇمساۋعا بەرگەنسىڭ — دەپتى كەيىننەن. مەن وعان: ياپىرماي، سەن دە ناعىز وڭباعاننىڭ ءوزى ەكەنسىڭ، — دەدىم. ول ماعان: جوق، مەن وڭباعان ەمەسپىن، مەنىڭ پەيىلىم كەڭ... دەدى. ايتسە دە، ول ەمەس ەكەن عوي... باسقا بىرەۋ. وزگە بىرەۋدى ايتايىن دەپ وتىرىپ شاتاسىپپىن... اڭداماي قالدىم. مەن تاعى ءبىر رومكە ىشەيىن، سوسىن جەتەر؛ يۆان، شولمەكتى اكەتىڭدەرشى. يۆان، بوسە باستاعانىمدا-اق نەگە توقتاتپادىڭ... وتىرىك ايتاسىز دەپ نەگە ەسكەرتپەدىڭ؟
— ءوزىڭىز دە توقتايتىنىڭىزدى بىلگەن سوڭ ۇندەگەم جوق.
— وتىرىك، سەنىڭ مەندە ءوشىڭ بار، ماعان ىزالىسىڭ. مەنى جەك كورەسىڭ. سەن ماعان كەلدىڭ عوي، سويتە تۇرا، ءوز ۇيىمدە ماعان جەككورىنىش بىلدىرەسىڭ.
— مەن كەتەمىن؛ ءسىز ماس بوپ قالدىڭىز.
— مەن ساعان قۇداي ءۇشىن چەرماشنياعا بارىپ كەلشى... ءبىر، ەكى، ءۇش كۇنگە بولسا دا بارىپ كەلشى دەپ جالىندىم عوي.
— سونشا قاجەت بولسا، ەرتەڭ-اق ءجۇرىپ كەتەيىن.
— ءجۇرىپ كەتۋ قايدا ساعان. وسىندا مەنى اندىپ وتىرعىڭ كەلەدى، سەن قارا نيەتتىڭ پيعىلى بەلگىلى، ۇيدەن شىققىڭ كەلمەيتىنى مىنە وسىدان، سولاي عوي؟
شال تىنىشتالمادى. كەيبىر ماستاردىڭ تىپ-تىنىش وتىرعاننان كەيىن كەنەت ورە تۇرەگەلىپ، قالاي دا ءبىر مىقتىلىق كورسەتكىسى كەلەتىن ادەتى بولادى عوي، فەدور پاۆلوۆيچ تا سونداي حالگە جەتكەن ەدى.
— ماعان نەگە قادالا قالدىڭ؟ كوزىڭدى قاراشى؟ سەنىڭ كوزىڭ ماعان قاراعاندا: "ماسكۇنەم نەمەنىڭ سيقىن"، — دەپ تۇرعان سەكىلدى. كوزىڭدە كۇدىك بار، جەركەنىش بار... سەن بىردەڭەنى ويلاپ كەلگەنسىڭ. ال الەشكا باسقاشا قارايدى، ونىڭ كوزى نۇرلانىپ تۇر. الەشا 9مەنى جاقسى كورەدى. الەكسەي، سەن يۆاندى جاقسى كورمە...
— اعاما نەگە اشۋلاناسىز! ونى رەنجىتە بەرمەسەڭىزشى، — دەدى كەنەت وكتەم سويلەگەن الەشا.
— جارايدى، قويدىم. ۋھ، باسىم زەڭىپ بارادى. يۆان، ءۇشىنشى رەت ايتام، كونياكتى الىپ قويشى. — ول ويلانىپ وتىردى دا، كەنەت مەكەرلەنىپ، اقىرىن عانا جىميدى. يۆان، كارى سۇمەلەككە اشۋلانىپ قايتەسىڭ. مەنى ۇناتپايتىنىڭدى بىلەمىن، تەك رەنجىمەشى. جاقسى كورەتىندەي قىلىعىم دا جوق قوي مەنىڭ. چەرماشنياعا بارساڭ، بازارلىعىمدى الىپ سوڭىڭنان ءوزىم دە جەتەم. وندا كوپتەن بەرى كوزىم ءتۇسىپ جۇرگەن ءبىر قىز بار ەدى، سونى كورسەتەم ساعان. ازىرشە كادىمگى جالاڭ اياق قىز. الايدا، سەن ونداي جالاڭ اياقتاردان ۇركىپ، مۇرىن شۇيىرمە — ولار كەرەمەت بولادى!...
ءسويتىپ، ول ەرنىن شوشايتىپ ساۋساقتارىنىڭ ۇشىنان ءسۇيىپ قويدى.
— مەن ءۇشىن — ول جانعا جاعاتىن تاقىرىبىن ەندى عانا تاپقانداي كەنەت قۋتىڭداپ كەتىپ، ءبىر ساتكە ءتىپتى ايىققان سەكىلدى كورىندى، — مەن ءۇشىن... ءاھ، بالالار! سەندەردەي ۇرپەك باستار نە ءبىلۋشى ەدى، مەن... كورىكسىز ەكەن دەپ ومىرىمدە ۇرعاشىدان جەرىگەن ەمەن، بۇل مەنىڭ قاشاننان بەرگى ادەتىم! تۇسىنەسىڭدەر مە؟ سەندەرگە مۇنى ۇعۋ قايدا: سەندەردىڭ تامىرلارىڭداعى — قان ەمەس، ءسۇت قوي، سەندەر ءالى شيكىسىڭدەر! مەنىڭشە، كەز كەلگەن ايەلدەن، سايتان العىر، وزگەلەرىنىڭ بويىندا كەزدەسە بەرمەيتىن عاجاپ بىردەڭەنى تابۋعا بولادى، — تەك ونى ىزدەي ءبىلۋ كەرەك، گاپ مىنە قايدا جاتىر! بۇل تالانت! ءوز باسىم موۆەشكا1 دەگەندى بىلمەيمىن: ماعان ونىڭ ۇرعاشى ەكەنى جەتىپ جاتىر، مەن ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى-اق جارتى بايلىق... ءبىراق، سەندەر مۇنى تۇسىنەسىڭدەر مە ءتايىرى! ءتىپتى ۆەلفيلكالاردىڭ2 وزىنەن دە كەيدە تاڭعالارلىق بىردەڭە تاپقانىڭدا ول بايعۇستى وسىعان دەيىن بايقاماي، بوسقا قارتايتقان كەيبىر سوبالاقتارعا جىنىڭ ۇستايدى! جالاڭاياقتىعى مەن كورىكسىزدىگىنە قاراماستان، ونى ەڭ اۋەلى، بارىنەن بۇرىن ەسىنەن تاندىرا تاڭعالدىرۋ كەرەك — وعان جاقىنداسۋدىڭ بىردەن-بىر امالى مىنە وسى. سەن ءتىپتى وسىنى دا بىلمەيسىڭ بە؟ مۇنداي مىرزا مەندەي قارا تابان قىزعا قالاي عاشىق بولادى دەپ اڭ-تاڭ بوپ، جۇرەگى جارىلا جازداپ، ۇيالعانىنان نە ىستەرگە بىلمەي داعدارىپ قالسىن. بۇل جالعاندا دورەكى بولسا دا مىرزانىڭ بارى جانە ءدايىم بولا بەرەتىنى قانداي جاقسى، ايتپەسە الەڭكىدەي جالانعان ەدەن جۋۋشى قىزدار بولار ما ەدى، ال ولار بولماسا، قوجايىن بولار ما ەدى، باقىتتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بۇدان باسقا نە كەرەك! توقتا... تىڭداعىن، الەشكا، مەن سەنىڭ شەشەڭ مارقۇمدى ءامان تاڭعالدىرۋشى ەدىم، تەك بۇل ايتقانىمنان ءسال باسقاشالاۋ. ونى ەش ۋاقىتتا ەركەلەتپەي جۇرەمىن دە، ءبىر كۇنى كەنەتتەن كوڭىلىم تۇسكەن ساتتە — الدە قالاي ەلجىرەي قالىپ، ەڭبەكتەپ و جاق بۇ جاعىنا شىعىپ، اياعىنان شوپىلدەتە سۇيە باستايتىنمىن، ءسويتىپ ول ءارقاشان، — كۇنى بۇگىنگىدەي ەسىمدە، — ءارقاشان اقىرىن عانا سىقىلىقتاپ كۇلە باستايتىن، ءبىراق بۇل كۇيگەلەكتەگەن، ەرەكشە، قاتتى كۇلكى ەمەس-تى. مارقۇمنىڭ اۋرۋى ۇنەمى وسىلاي باستالۋشى ەدى، مۇندايدا ەرتەڭىنە-اق جەلىكپەسى ۇستاپ قالاتىن، ال بۇگىنگى سىقىلىقتاپ اقىرىن عانا كۇلگەنى شىندىعىندا ەشقانداي قۋانىشتى بىلدىرمەيتىن، ول جاي الدامشى قۋانىشتىڭ كۇلكىسى بولاتىن — مۇنى مەن بىلەمىن. نە ىستەسەڭ دە ءوز ىڭعايىڭدى تابا ءبىلۋىڭ كەرەك دەگەن مىنە وسى! وسىندا بەلياۆسكيي دەگەن ءبىر قالتاسى قالىڭ سۇلۋ جىگىت بار ەدى، سۇمىرايدىڭ ايەلىمە كوڭىلى كەتىپ، بىزدىكىنە ءجيى كەلەتىندى شىعارعانى، ول - ول ما، ءبىر كۇنى ايەلىمنىڭ الدىندا مەنى ءتىپتى جاعىمنان شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرگەنى دە بار. وسىدان كەيىن قويدان جۋاس ايەلىم، — ول مەنى شاپالاق جەگەنىم ءۇشىن ءتىپتى ساباپ تاستاي ما دەپ تە قورىقتىم، — وزىمە دۇرسە قويا بەرمەسى بار ما: "سەن، دەيدى، ودان نەگە شاپالاق جەيسىڭ، ول سەنى نەگە جاعىڭنان شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرەدى! سەن، دەيدى، مەنى وعان ساتقانسىڭ عوي... ايتپەسە مەنىڭ كوزىمشە ساعان قول كوتەرۋگە ونىڭ قالاي باتىلى بارادى! وسىدان كەيىن مەنىڭ كوزىمە قالاي عانا كورىنبەكسىڭ، كورمەگەنىم سەن بولسىن! دەرەۋ سوڭىنان جۇگىر، دۋەلگە شاقىر ونى..." جەلىكپەسى ۇستاپ قالعاندىقتان ونى موناستىرعا اپارعان ەدىم، قاسيەتتى ءپىرادارلار 10دۇعا قايىرعان بولاتىن. ءبىراق، الەشا، قۇداي كۋا، اۋرۋ ايەلىمدى ەش ۋاقىتتا رەنجىتكەن جوق شىعارمىن! رەنجىتسەم، وندا دا العاشقى جىلى، ءبىر-اق رەت رەنجىتكەن بولارمىن: ءوزى دە تىم دۇعاشىل بولىپ كەتكەن ەدى، اسىرەسە ءماريام-انا مەيرامىندا دۇعاسىن قازا قىلمايتىن، ول كۇندەرى مەنى كابينەتكە قۋاتىن. ءدىنشىل نەمەنىڭ جىنىن قاعىپ الايىن دەپ ويلادىم! "كورەمىسىڭ، دەيمىن مىناۋ عوي سەنىڭ يكونىڭ، ءقازىر مەن ونى الامىن. قاراپ تۇر، سەن عوي ونى تاڭعاجايىپ بىردەڭە سانايسىڭ، ال ءقازىر مەن وسى يكوناعا كوزىڭشە بىلش ەتكىزىپ تۇكىرەمىن، بۇل ءۇشىن ماعان ەشتەڭە بولمايدى!..." مۇنى كورگەننەن كەيىن قۇداي ساقتاسىن، مەنى ولتىرەتىن شىعار دەپ ەم ءبىراق، ول ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ەكى قولىن سەرمەپ قالدى، سوسىن قولىمەن بەتىن جابا قويىپ، تۇلا بويى دىرىلدەپ-قالشىلداپ ەدەنگە قۇلاپ ءتۇستى... سۇلق ءتۇستى... الەشا، الەشا! نە بولدى، ساعان نە بوپ قالدى!
شال قورىققانىنان سەلك ەتە ءتۇستى. ول الەشانىڭ شەشەسىن اڭگىمە ەتە باستاعان ساتتەن بالاسىنىڭ ءجۇزى ءبىر قۋارىپ، ءبىر قىزارىپ قۇبىلا بەرگەن ەدى. سونسوڭ، بەتى الاۋراپ، ەكى كوزى وتشا جانىپ، ەرىندەرى دىرىلدەپ كەتكەن... سىلەكەيىن شاشىراتىپ سويلەگەن شال بالاسىنىڭ وزىنەن-وزى تاڭعالارلىق حالگە تۇسكەنشە ءتىپتى ەشتەڭە بايقاماعان، "جەلىكپە" جايىنداعى جاڭاعى ايتقانى ەندى قاز-قالپى الەشانىڭ باسىندا قايتالانعانىن سەزبەگەن. الەشا ۇستەل باسىنان اتىپ تۇرىپ، ىلكىدە شەشەسىن ءسوز ەتكەندەگىدەي، ەكى قولىن سەرمەپ قالدى دا، بەتىن باسىپ ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. سوسىن تۇلا بويى دىرىلدەپ-قالشىلداپ، ءۇنسىز جىلادى. ونىڭ شەشەسىمەن تاڭعالارلىق ۇقساستىعىنا شال قاتتى قايران قالدى.
— يۆان، يۆان! اناعان تەزىرەك سۋ ىشكىزىپ جىبەرشى. قۇدانىڭ قۇدىرەتىمەن شەشەسىنىڭ سول جولعى اۋرۋىنان ءبىر اينىمايدى ەكەن! مەن شەشەسىنە سۋ بۇركىپ ەدىم، سەن دە ءسويتشى. ول شەشەسى ءۇشىن، شەشەسى ءۇشىن... — دەپ كۇبىرلەدى ول يۆانعا.
— مەن ول ەكەۋمىز ءبىر انادان تۋعانبىز دەپ ويلاۋشى ەدىم، سىزدىڭشە قالاي بۇل؟ — دەدى زىعىردانى قايناعان يۆان. ونىڭ كوزى الايىپ كەتكەندە شال سەلك ەتتى. ءبىراق، ءدال وسى ساتتە وتە قىزىق وقيعا بولدى: الەكسەي مەن يۆاننىڭ ءبىر انادان تۋعاندىعى شالدىڭ ەسىنەن، ءبىر سەكۋندقا بولسا دا، شىنىندا دا شىعىپ كەتسە كەرەك...
— ءبىر انادان تۋعاندارىڭ قالاي؟ — دەپ مىڭگىرلەدى تۇككە تۇسىنبەگەن شال. — سەن نە دەپ تۇرسىڭ ءوزى؟ قالاي دەپ كەتتىڭ؟.. سەن دە ودان تۋىپ پا ەڭ... اھ، مەنى قارا باسقان با! ءيا، سەن دە سودان تۋعان ەدىڭ عوي! اھ، قارا باستى دەگەن وسى مىنە! ومىرىمدە بۇلايشا ماسقارا بوپ شاتاسقان جوق ەدىم، كەشىرە گور، باۋىرىم. مەنىڭ ويىمشا، يۆان... حە-حە-حە! — ول تىيىلىپ قالدى. شالدىڭ جۇزىنەن پارىقسىز، ماس، بوس كۇلكىنىڭ تابى سەزىلدى. مىنە ءدال وسى ساتتە سەنەكتەن بىرەۋلەردىڭ الىسىپ-جۇلىسىپ، ايقايلاسىپ جاتقاندارى ەستىلدى دە، ەسىك اشىلعان سوڭ دميتريي فەدوروۆيچ زالعا باسا-كوكتەي كىرىپ كەلدى. زارەسى ۇشقان شال يۆاندى پانالادى:
— ول مەنى ولتىرەدى، ولتىرەدى! اراشالاي گور مەنى، بەرە كورمەشى وعان! — دەپ شىرىلدادى ول يۆان فەدوروۆيچتىڭ شالعايىنان جارماسىپ.
IX
ايەلجاندىلار
زالعا دميتريي فەدوروۆيچتىڭ سوڭىنان ىلە-شالا گريگوريي مەن سمەردياكوۆ كىردى. ىشكە جىبەرمەيمىز دەپ سەنەكتە ونىمەن الىسقان دا وسى ەكەۋى-دى (ونى ۇيگە كىرگىزبەۋگە وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءوزى تاپسىرما بەرىپ قويعان ەدى). دميتريي فەدوروۆيچ زالعا كىرگەننەن كەيىن بىرەۋدى ىزدەگەن كىسىشە جان-جاعىنا كوز جۇگىرتىپ تۇرعان كەزدە گريگوريي ۇستەلدى وراعىتىپ ءوتىپ، ىشكى جاتىن بولمەنىڭ جارما ەسىگىن مىقتاپ جاۋىپ، بۇل بولمەگە تەك مەنىڭ ولىگىمدى اتتاپ قانا كىرە الاسىڭ دەگەندەي، ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ قويىپ، سۇستانا تۇرا قالدى. مۇنى كورگەن سوڭ دميتريي ىشقىنىپ گريگورييگە تاپ بەردى، ءبىراق ايقايلاعان جوق.
— ا، وسى بولمەدە ەكەن عوي! سوندا تىعىپ قويدىڭدار ما! كەت بىلاي، وڭباعان! — ول گريگورييدى جۇلقىپ قالىپ ەدى، مالاي ونى كەيىن يتەرىپ تاستادى. ىزا كەرنەگەن دميتريي مالايدى كەۋدەدەن قۇلاشتاپ سالىپ جىبەردى. شال قالپاقتاي ۇشىپ ءتۇستى، ال دميتريي ونىڭ ۇستىنەن اتتاپ ءوتىپ بولمەگە كىردى. سمەردياكوۆ ءوڭى قۋارىپ، دىرىلدەپ-قالشىلداپ فەدور پاۆلوۆيچكە جابىسىپ، زالدىڭ ەكىنشى شەتىندە تۇرعان.
— گرۋشەنكا وسى ۇيدە، — دەپ ايقايلادى دميتريي فەدوروۆيچ، — ونىڭ وسىندا بۇرىلعانىن جاڭا ءوز كوزىممەن كورگەم، قۋىپ جەتە الماي قالعانىم. ول قايدا؟ قايدا جاسىردىڭدار ونى؟
"گرۋشەنكا وسى ۇيدە!" — دەگەن ايقايعا فەدور پاۆلوۆيچ اڭ-تاڭ بولدى. ول قورقىنىشىنىڭ قايدا كەتكەنىن سەزبەي دە قالدى.
— ۇستاڭدار، ۇستاڭدار انانى! — دەپ ايقايلاعان ول دميتريي فەدوروۆيچتىڭ سوڭىنان ۇمتىلدى. بۇل كەزدە گريگوريي ەدەننەن تۇرەگەلگەن، ءبىراق ءالى دە ەسەڭگىرەپ تۇرعان. يۆان فەدوروۆيچ پەن الەشا اكەسىنىڭ سوڭىنان جۇگىردى. ءۇشىنشى بولمەدە بىردەڭەنىڭ جەرگە قۇلاپ ءتۇسىپ، زىڭ ەتىپ كۇل-پارشاسى شىققانى ەستىلدى: بۇل ءمارمار تۇعىردا تۇرعان ۇلكەن شىنى زەرەن ەدى (ونشا قىمبات ەمەس)، جۇگىرىپ وتكەندە دميتريي فەدوروۆيچ قاعىپ كەتسە كەرەك.
— ۇستاساڭدارشى انانى! — دەپ ايقايلادى شال. — اتتان!
يۆان فەدوروۆيچ پەن الەشا ارەڭ دەگەندە شالدى قۋىپ جەتىپ، زالعا سۇيرەگەندەي عىپ الىپ كەلدى.
— ونىڭ سوڭىنان قۋاتىنداي نە سور ءتۇرتتى! جوقتاۋىڭدى ءبىر-اق اسىرسا قايتەسىڭ! — دەپ زەكىردى يۆان فەدوروۆيچ اكەسىنە.
— ۆانەچكا، لەشەچكا، دەمەك، ول وسىندا بولعانى عوي، گرۋشەنكا كەلگەنى مە، جاڭا ول وسى ۇيگە كەلە جاتقانىن ءوزىم كوردىم دەدى ەمەس پە...
شال تۇنشىعىپ سويلەي المادى. ول گرۋشەنكا بۇگىن كەلەر دەپ ويلاعان جوق-تى، ەندى كەلىپ ول وسى ۇيدە دەگەندى ەستىگەندە مۇلدە ەسەڭگىرەپ قالعان ەدى. دىرىلدەپ-قالشىلداپ، ەسىنەن اداسقان سەكىلدى كورىنگەن.
— ءوزىڭىز كورىپ تۇرسىز عوي، كەلسە جەر جۇتىپ كەتتى دەيمىسىڭ! — دەپ زەكىردى يۆان.
— مۇمكىن، اناۋ ەسىكتەن كىرگەن شىعار.
— ول ەسىك جابىق تۇر عوي، ال كىلتى وزىڭىزدە...
دميتريي زالعا قايتىپ كەلدى. ول ەكىنشى ەسىكتىڭ جابىق ەكەنىن، ارينە، كوردى، ونىڭ كىلتى شىنىندا دا فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ قالتاسىندا بولاتىن. بارلىق بولمەلەردىڭ تەرەزەلەرى دە تۇگەن جابىق؛ دەمەك، گرۋشەنكا ۇيگە كىرەتىن دە، سىرتقا شىعاتىن دا ەشبىر ەسىك-تەسىك جوق ەدى.
— انانى ۇستاڭدار! — دەپ ايقايلادى فەدور پاۆلوۆيچ زالدان دميتريي فەدوروۆيچتى كورگەن بويدا، — ول مەنىڭ جاتىن بولمەدەگى اقشامدى ۇرلادى! — ءسويتىپ، ول يۆاننان جۇلقىنىپ شىعىپ، دميترييگە تاعى دا تاپ بەردى. ءبىراق، دميتريي ەكى قولىن كوتەرە بەرىپ، شالدىڭ سامايىنداعى ءبىر تال شاشىنان جۇلقىپ قاپ ۇشىرىپ ءتۇسىردى. سودان كەيىن جەردە جاتقان اكەسىن ءدال بەتتەن وكشەسىمەن ەكى-ۇش رەت تەۋىپ ۇلگەردى. شال شىڭعىرىپ جىبەردى. دميترييدەي قارۋلى بولماسا دا، يۆان فەدوروۆيچ ونى قاپسىرا قۇشاقتاپ زورعا دەپ ايىرىپ الدى. ءدميترييدى الدىنان كەپ قۇشاقتاپ، الەشا دا اكەسىن اراشالاۋعا شاما-شارقىنشا كومەكتەستى.
— سەنى جىن سوققان با، ولتىرەسىڭ عوي، — دەپ اقىردى يۆان.
— وعان سول كەرەك! — دەدى دميتريي ەنتىگىپ تۇرىپ. — ولتىرگەن جوقپىن، ءبىراق، مەن ونى ولتىرۋگە تاعى ءبىر كەلەمىن. كۇزەتىپ وتىرا المايسىڭدار!
— دميتريي! بۇل ۇيدەن تەز كوزىڭدى جوعالت! — دەدى الەشا وكتەم ۇنمەن.
— الەكسەي! سەن ايتشى، مەن جالعىز ساعان عانا سەنەمىن: جاڭا ول وسىندا بولدى ما، جوق پا؟ شولاق كوشەدەن كەلىپ شارباقتى بويلاي وسىلاي قاراي كەتكەنىن جاڭا عانا كورىپ ەدىم. ايقايلاپ ەدىم، قاشىپ كەتتى...
— ساعان انت ەتەيىن، ول مۇندا كەلگەن جوق، بۇل ۇيدە ول كەلەدى دەپ ەشكىم ءتىپتى كۇتكەن دە جوق!
— ءبىراق، مەن ونى كورگەم... دەمەك، ول... ونى ءقازىر ىزدەپ تابامىن... الەكسەي، قوش! ەزوپقا ەندى اقشا جونىندە ءلام دەمە، ال كاتەرينا يۆانوۆناعا ءقازىر، دەرەۋ باراتىن بول: "دۇعاي سالەم ايتتى دە، سالەم ايتتى، سالەم ايتتى دە! ناق دۇعاي سالەم ايتتى، تاعزىم ەتتى دە". بولعان وقيعانى ايتىپ بەر.
بۇل كەزدە يۆان مەن گريگوريي شالدى جەردەن كوتەرىپ، كرەسلوعا وتىرعىزعان. بەتى قانتالاعان، ءبىراق ەسى دۇرىس، ءدميترييدىڭ زىركىلىنە بار ىقىلاسىمەن قۇلاق سالىپ وتىرعان. وعان ءالى دە بولسا گرۋشەنكا شىنىندا دا وسى ءۇيدىڭ ءبىر جەرىندە سەكىلدى كورىنگەن ەدى. دميتريي فەدوروۆيچ كەتىپ بارا جاتىپ وعان وشىگە قارادى.
— سەنىڭ اۋزىڭدى قان جالاتقانىما وكىنبەيمىن! — دەدى ول، — ساقتانعايسىڭ، شالىم، ارمانىڭنان ادا بولىپ قالما، ويتكەنى مەنىڭ دە ارمانىم بار! قارعىس اتسىن سەنى، ادا-كۇدە بەزىندىم سەنەن...
دميتريي بولمەدەن جۇگىرىپ شىعىپ كەتتى.
— گرۋشەنكا وسىندا، ول شىن وسىندا! سمەردياكوۆ، سمەردياكوۆ! — دەپ، مالاي جىگىتتى ساۋساعىمەن شاقىرعان شالدىڭ داۋسى قىرىلداپ ارەڭ شىقتى.
— بۇل ۇيدە جوق دەدىك قوي ساعان، الجىعان قاقپاس، —دەپ اقىردى وعان ىزالانعان يۆان.
— ول تالىپ قالدى بىلەم! سۋ، ورامال اكەلىڭدەر! قيمىلداساڭشى، سمەردياكوۆ!
سمەردياكوۆ سۋ اكەلۋگە جۇگىردى. اقىرى شالدى شەشىندىرىپ، جاتىن بولمەسىنە اپارىپ توسەگىنە سالدى. باسىن دىمقىل ورامالمەن تاڭىپ قويدى. كونياكتان، كۇيىپ-پىسۋدەن، سوققىدان السىرەگەن شال جاستىققا باسى تيىسىمەن كوزىن جۇمىپ، تەز ۇيىقتاپ كەتتى. يۆان فەدوروۆيچ پەن الەشا زالعا ورالدى. سمەردياكوۆ قيراعان زەرەننىڭ سىنىقتارىن جيناپ شىعارىپ جۇرگەن، ال گريگوريي تۇنجىراعان قالپى ۇستەلدىڭ جانىندا تۇرعان ەدى.
— سەنىڭ دە باسىڭا دىمقىل شۇبەرەك قويساق قايتەدى، مۇمكىن، توسەككە قيسايا تۇرارسىڭ، — دەدى الەشا گريگورييگە. — مۇندا ونى ءبىز قاراي تۇرامىز عوي؛ اعام سەنى باسىڭنان... قاتتى سوقتى بىلەم.
— ول ماعان قول كوتەردى! — دەدى تۇنجىراعان گريگوريي اشىنىپ.
— ول سەن تۇگىل، اكەسىنە دە "قول كوتەردى عوي!" — دەدى يۆان فەدوروۆيچ اۋزىن قيسايتىپ.
— كىشكەنتايىندا استاۋعا وتىرعىزىپ شومىلدىرعان ەدىم... ماعان قول كوتەرگەنى قالاي! — دەپ قايتالادى گريگوريي.
— الباستى باسقىر، مەن اراشا تۇسپەگەندە، ول ءولتىرىپ تاستايتىن ەدى. ەزوپتىڭ قانشا قاۋقارى بار دەيسىڭ؟ — دەپ سىبىرلادى يۆان فەدوروۆيچ ىنىسىنە.
— قۇداي ساقتاسىن! - دەپ باج ەتتى الەشا.
— قۇداي نەلىكتەن ساقتاۋى كەرەك؟ — يۆان اشۋدان بەتىن تىجىرايتىپ، — تاعى دا سىبىرلادى. — ەكى جەكسۇرىن ءبىرىن-بىرى قۇرتادى، ەكەۋى بىردەي نەگە ورەم قاپپايدى.
الەشا سەلك ەتتى.
— البەتتە، جاڭا اراشا ءتۇستىم عوي، بۇدان كەيىن دە كىسى ولىمىنە جول بەرە قويماسپىن. الەشا، سەن وتىرا تۇر، مەن دالاعا شىعىپ كەلەيىن؛ باسىم اۋىرىپ كەتتى.
الەشا جاتىن بولمەدەگى اكەسىنىڭ قاسىنا بارىپ، ونىڭ باس جاعىنداعى قورشاۋدىڭ ىشىندە ءبىر ساعاتتاي وتىردى. شال كەنەت كوزىن اشىپ، يە بولعانىن ەسىنە تۇسىرگىسى كەلدى مە قالاي، الەشاعا ءۇنسىز ۇزاق قاراڭ جاتتى. سودان كەيىن ونىڭ جۇزىنەن قاتتى قوبالجىعاندى قاي قالدى.
— الەشا، — دەپ ۇرەيلەنە سىبىرلادى ول. — يۆان قايدا؟
— دالاعا شىقتى، ونىڭ باسى اۋىرادى. ول ءبىزدى سىرتتا كۇزەتىپ ءجۇر.
— انا جەردە قول اينا تۇر ەدى، اپەرىپ جىبەرشى!
الەشا وعان كومود ۇستىندە تۇرعان بۇكتەمەلى كىشكەنتاي دوڭگەلەك اينانى الىپ بەردى. شال ايناعا قارادى: مۇرنى قولاعاشتاي بوپ ءىسىپ كەتكەن، سول قاسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنا قانتالاعان اجەپتاۋىر داق تۇسكەن ەكەن.
— يۆان نە دەيدى؟ الەشا، سەن مەنىڭ ەڭ سۇيىكتى ۇلىمسىڭ، مەن يۆاننان قورقامىن؛ مەن انادان گورى يۆاننان كوبىرەك قورقام. تەك سەنەن عانا قورىقپايمىن.
— يۆاننان دا قورىقپاڭىز، ول اشۋلى، ءبىراق ءسىزدى ءارقاشان دا قورعايدى.
— الەشا، ال اناۋ قايدا ەكەن؟ گرۋشەنكاعا كەتكەن شىعار! سۇيىكتى پەرىشتەم مەنىڭ، شىنىن ايتشى: باعانا گرۋشەنكا وسىندا كەلدى مە، الدە كەلگەن جوق پا؟
— ونى ەشكىم دە كورگەن جوق. ءبارى وتىرىك، كەلگەن جوق!
— ال ميگقا وعان ۇيلەنبەكشى عوي، سولاي ەمەس پە!
— گرۋششەنكا وعان تيمەيدى.
— ونىڭ راس، وعان تيمەيدى، ەشقاشان دا تيمەيدى!.. — ءدال وسى ساتتە وعان بۇدان ارتىق قۋانىشتى ەشتەڭە ايتىلۋى مۇمكىن ەمەستەي، قاتتى قۋانعان شال سەلك ەتتى. سۇيسىنگەندىكتەن ول الەشانىڭ قولىن قاتتى قىسىپ، ءوزىنىڭ جۇرەگىنە باستى. ءتىپتى كوزىنە جاس تا كەلدى. ال كىشكەنتاي يكوندى، باعاناعى ءماريام-انانىڭ بەينەسىن ايتام، وزىڭە بەردىم، الا كەت. موناستىرىڭا ورالۋىڭا دا قارسى ەمەسپىن... باعانا ءجاي قالجىڭداعام، رەنجىمەسسىڭ. باسىم اۋىرىپ بارادى، الەشا. لەشا، جۇرەگىمدى تىم بولماسا سەن ورنىقتىرشى، پەرىشتەشە شىنىن ايتشى!
— ءسىز: ول كەلدى مە، جوق پا؟ — دەپ تاعى دا سۇراماقسىز با، — دەدى شىتىنعان الەشا.
— جوق، جوق، و نە دەگەنىڭ، مەن ساعان سەنەمىن عوي. ال قازىرگى ايتپاعىم مىناۋ ەدى: سەن گرۋشەنكاعا بارىپ كەڭ بولماسا باسقا امالىن تاۋىپ كەزدەس؛ سەن ودان تەزىرەك، مۇمكىن-قادەرىنشە تەزىرەك سۇراپ ءبىل، نەمەسە ءوز كوزىڭمەن شامالا: ول كىمدى قالاماق، مەنى مە، الدە ونى ما؟ ا-ا؟ نە؟ وسىنى ىستەي الاسىڭ با، الدە بۇل قولىڭنان كەلمەي مە؟
— ەگەر كورە قالسام، سۇراپ بىلەيىن، — دەپ مىڭگىرلەدى الەشا ۇيالعانىنان.
— جوق، ول ساعان ايتپايدى، ول شوشاڭداعان سايران ەمەس پە، — دەپ شال ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — ول سەنىڭ دە بەتىڭنەن سۇيە باستايدى، ساعان تيەم دەيدى. ول جىلانشا اربايدى، ول سايقال، جوق، ساعان وندا بارۋعا بولمايدى، جوق، بولمايدى!
— بۇل جاقسى ەمەس قوي، اكەتاي، مۇلدە ۇيات بولادى عوي.
— ول باعانا سەنى قايدا جۇمسادى، كەتىپ بارا جاتقانىندا: "بارىپ كەل" — دەپ ايقايلاعان جوق پا؟
— كاتەرينا يۆانوۆناعا جۇمساعان.
— اقشاعا ما؟ اقشا سۇراۋعا ما؟
— جوق، اقشا سۇراۋعا ەمەس.
— ونىڭ اقشاسى جوق، سوقىر تيىنى دا جوق. الەشا، مەن ءبىر ءتۇن ويلانىپ جاتا تۇرايىن، سەن جۇرە بەر. بالكىم، ونى كەزدەستىرىپ قالارسىڭ... تەك سەن ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەلەتىن بول، جاراي ما. ەرتەڭ ساعان ايتاتىن ءبىر ءسوزىم بار؛ كەلەسىڭ بە؟
— كەلەمىن.
— ەگەر كەلە قالساڭ، مەنىڭ حال-جايىمدى بىلۋگە ءوزىڭ كەلگەندەي سىڭاي ءبىلدىر. مەنىڭ شاقىرعانىمدى ەشكىمگە تىسىڭنەن شىعارما. يۆانعا ءبىر اۋىز ءسوز ايتپا.
— ماقۇل.
— قوش، پەرىشتەم، باعانا ماعان اراشا ءتۇستىڭ، مۇنى عۇمىر باقي ۇمىتپايمىن. ەرتەڭ ساعان ءبىر ءسوزىمدى ايتامىن... ءالى ويلانىپ الۋىم كەرەك...
— ءقازىر قالايسىز، ءتاۋىرسىز بە؟
— نە بوپ قالدى دەيسىڭ، ەرتەڭ-اق تۇرىپ كەتەم ءتايىرى، دەنىم ساپ-ساۋ، ساپ-ساۋ!..
— الەشا اۋلادان شىعىپ بارا جاتىپ، قاقپا الدىنداعى ورىندىقتا قويىن داپتەرىنە قارىنداشپەن بىردەڭەنى جازىپ وتىرعان يۆاندى كەزدەستىردى. الەشا وعان شالدىڭ ويانعانىن، ەسى كىرگەنىن، ونى موناستىرعا بارىپ قونۋعا بوساتقانىن ايتتى.
— الەشا، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەزدەسسەك قانداي جاقسى بولار ەدى، — دەدى تۇرەگەلە بەرىپ جىلى شىرايلى سويلەگەن يۆان. ول مۇنداي ءىلتيپات بىلدىرەدى دەپ الەشا ءتىپتى كۇتپەگەن ەدى.
— مەن ەرتەڭ حوحلاكوۆالاردىڭ ۇيىنە بارامىن، — دەپ جاۋاپ بەردى الەشا. — ەگەر كاتەرينا يۆانوۆنا بۇگىن ۇيىندە بولماسا، ەرتەڭ وعان تاعى دا سوعۋىم مۇمكىن...
— سونىمەن ءقازىر كاتەرينا يۆانوۆناعا بارماقسىڭ عوي! الگى "دۇعاي سالەم ايت" دەگەن ءوتىنىشى بار ەمەس پە؟ — دەپ جىميدى يۆان.
الەشا قىسىلىپ قالدى.
— باعاناعى سوزدەر مەن ودان بۇرىنعى كەيبىر اڭگىمەلەردەن مەن ءبارىن ۇققان سەكىلدىمىن. تەگى، دميتريي سەنەن ونىڭ ۇيىنە بارىپ... ءوزىنىڭ... الگى... ءيا، قىسقاسى "قوش بول" دەيتىنىن ايتۋدى ءوتىندى عوي دەيمىن.
— اعا! اكەم مەن ءدميترييدىڭ اراسىنداعى مىنا سۇمدىق كيكىلجىڭ نەمەن تىنار ەكەن؟ — دەپ سۇرادى الەشا داۋسى قاتتى شىعىپ.
— تاپ باسىپ ايتۋ قيىن عوي. نە بولۋشى ەدى، مۇمكىن، بىرتىندەپ باسىلار. ول ايەل — زالىم. قالاي بولعاندا دا، شالدى ۇيدەن شىعارماعان ءجون، ال ءدميترييدى ۇيگە كىرگىزبەۋ كەرەك...
— اعا، تاعى ءبىر ساۋالىم بار ەدى — وزىنەن باسقالارعا ءبىر كوز سالعان سوڭ ءومىر سۇرۋگە كىمنىڭ لايىقتى، كىمنىڭ لايىقسىز ەكەنىن شەشۋگە كەز كەلگەن كىسىنىڭ حاقى بولعانى ما؟
— بۇل جەردە لايىقتى-لايىقسىزدىعىنا قاراي شەشۋدى كولدەنەڭ تارتۋدىڭ قاجەتى نە؟ بۇل ماسەلە ادامنىڭ جۇرەگىندە كوبىنە-كوپ لايىقتى-لايىقسىزدىعىنا قاراپ شەشىلمەيدى، باسقا، اناعۇرلىم تابيعي سەبەپتەر بويىنشا شەشىلەدى. ال حاقىعا كەلسەك، بىردەڭە سولاي بولسىن دەپ تىلەۋگە كىمنىڭ حاقى جوق دەيسىڭ؟
— الايدا، باسقانىڭ ءولىمىن تىلەۋگە بولمايدى عوي؟
— ءتىپتى بىرەۋدىڭ ءولىمىن تىلەسە دە قايتەدى؟ جۇرتتىڭ ءبارى سولاي ءومىر سۇرسە، ءتىپتى باسقاشا تىرشىلىك ەتە المايتىن بولسا، وزىڭە-وزىڭ جالعان سويلەپ نە كەرەك. سەن مەنىڭ "ەكى جەكسۇرىن ءبىرىن-بىرى قۇرتادى" دەگەن باعاناعى ءسوزىمدى تۇسپالداپ تۇرسىڭ با؟ وندا مەن دە ساعان ءبىر ساۋال قويايىن: سەن، دميتريي سياقتى، مەنى دە ەزوپتىڭ قانىن توگە الادى، ياكي ونى ولتىرۋگە بارا الادى دەپ سانايسىڭ با، ا؟
— يۆان-اۋ، ول نە دەگەنىڭ! ءۇش ۇيىقتاسام ويىما كىرمەگەن نارسە بۇل! مەن ءتىپتى ءدميترييدى دە... ولاي دەپ ويلامايمىن.
— بۇل سوزىڭە دە راحمەت، — دەدى يۆان كۇلىپ. — ءبىلىپ قوي، مەن شالدى ءارقاشان دا قورعايمىن. ءبىراق مەنىڭ نە تىلەيتىنىم ءوز ەركىمدە. ەرتەڭگە دەيىن قوش بول. مەنى سوكپە دە، ماعان الا كوزبەن قاراما دا، — دەدى ول تاعى دا كۇلىمسىرەپ.
ەكەۋى ءبىر-بىرىنىڭ قولىن قاتتى قىستى؛ بۇرىن ەش ۋاقىتتا بۇلاي بولماعان شىعار. الەشا اعاسىنىڭ ونىمەن جاقىنداسۋعا ءبىرىنشى بوپ قادام جاساعانىن جانە دە مۇنى ءبىر ەسەپپەن، قالاي دا ءبىر پيعىلمەن ىستەگەنىن سەزگەن ەدى.
X
ەكى بيكەش ديدارلاسقاندا
الەشا اكەسىنىڭ ۇيىنەن شىققاندا، باعانا وسىندا كەلگەندەگىدەن دە جامان ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، كۇيزەلىپ شىققان ەدى. ويى تياناق تاپپاي، سان-ساققا كەتكەندەي، ونىڭ ۇستىنە سول شاشىراندى بىردەڭەلەردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، كۇن ۇزاققا جانىن جەگەن قىم-قيعاش پىكىرلەردەن ورتاق ءبىر وي تۇيىندەۋگە قورقاتىن دا سەكىلدى. تورىعۋشىلىقپەن شەكتەسىپ بارا جاتقان ءبىر سۇمدىق بار ما قالاي ءوزى، الەشانىڭ جۇرەگى ءالى ەش ۋاقىتتا تاپ مۇنداي كۇيگە تۇسكەن جوق-تى. وسىناۋ ءزالىم ايەلدىڭ الدىندا اكەسى مەن اعاسى ءدميترييدىڭ ارباسۋى نەمەن تىنار ەكەن دەگەن ەڭ باستى، ەڭ قاتەرلى، شەشىلمەس ساۋال ونىڭ وسى ءدۇدامالىن قارا الباستىداي باسىپ-جانشىپ بارادى. ەندى ول بارىنە ءوزى كۋا بولدى. اكەلى-بالالى ەكەۋىنىڭ قالاي شارتپا-شۇرت كەلگەنىن ءوز كوزىمەن كوردى. ايتسە دە، باقىتسىزدىققا، مۇنىڭ ناعىز سۇمدىق باقىتسىزدىققا ۇشىرايتىن دميتريي بولۋى دا مۇمكىن-اۋ: ونى ءبىر كۇمانسىز سور كۇتىپ تۇر بىلەم. وسىنىڭ بارلىعى كەيبىر ادامدارعا ءتىپتى الەشانىڭ وسىعان دەيىن ويلاعانىنان، بالكىم، الدەقايدا كوبىرەك قاتىستى بولىپ شىققان سەكىلدى. ارى-بەرىدەن سوڭ جۇمباق بىردەڭە. بۇل اعاسىمەن جاقىنداسۋدى كوپتەن بەرى تىلەپ ءجۇر ەدى. يۆان ونداي قادامىن جاسادى، ءبىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول ەندى ونىڭ وسى يگى قادامىنان سەسكەنىپ قالعانداي. ال اناۋ ايەلدەر شە؟ مىنە قىزىق: باعانا كاتەرينا يۆانوۆناعا بارا جاتقانىندا ول قاتتى ۇيالاتىن سەكىلدى ەدى، ال ءقازىر ەشبىر قىسىلاتىن ەمەس؛ كەرىسىنشە، اقىل-كەڭەستى سودان عانا تاباتىنداي، جەتكەنشە اسىقتى. الايدا، ءدميترييدىڭ اماناتىن ايتۋ، ءسىرا، باعاناداعىدان گورى قيىنداۋ بولار: ءۇش مىڭ سوم تۋرالى ماسەلە ءبىرجولا شەشىلگەن، ار-ۇياتتان جۇرداي بولعانىن سەزگەن سوڭ، بارىنەن كۇدەر ۇزگەن دميتريي، ارينە، ەندى ەشقانداي ازعىندىقتان تارتىنبايتىن شىعار. ونىڭ ۇستىنە اكەسىنىڭ ۇيىندەگى وقيعانى ايتا بار دەپ تاپسىرعانى جانە بار.
الەشا ۇلكەن كوشەدەگى ءبىر ۇلكەن، جايلى ۇيدە تۇراتىن كاتەرينا يۆانوۆناعا كەلە جاتقاندا ساعات جەتىنى سوعىپ، ىمىرت ۇيىرىلە باستاعان ەدى. ونىڭ ەكى اپكەسىمەن تۇراتىنىن الەشا بىلەتىن. ايتسە دە، ولاردىڭ بىرەۋى — اپاسى اگافيا يۆانوۆناعا عانا اپكە سانالاتىن؛ كوپ سويلەمەيتىن، وسى ءبىر تۇيىق ايەل مەن ونىڭ ءسىڭلىسى ينستيتۋت بىتىرگەسىن اكەسىنىڭ ۇيىنە كەلگەن كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ بايەك بوپ جۇرەتىن. ال ەكىنشى اپكەسى، كەدەي تۇقىمىنان بولسا دا، ناشتەپ سويلەيتىن، ماسكەۋلىك ءبىر بارىنيا ەدى. جۇرت ولاردى كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراڭ وتىرادى ەكەن، بۇل ەكەۋى ول بيكەشكە تەك ءۇي ءىشىنىڭ ساليقالى ءسانى ەسەپتى عانا قاجەت دەسەتىن. ال كاتەرينا يۆانوۆنا اۋرۋ بولعاسىن ماسكەۋدە قالعان قامقورشى گەنەرالشاسىنىڭ عانا دەگەنىن ەكى ەتپەيتىن. سوندىقتان دا ول ءوزىنىڭ جاي-كۇيىن بايانداپ وعان جۇماسىنا ەكى حات جازىپ تۇرۋعا ءتيىستى ەدى.
الەشا اۋىز ۇيگە كىرگەننەن كەيىن ەسىك اشقان كۇتۋشى ايەلگە ءوزىنىڭ كەلگەنىن حابارلاۋدى وتىنگەندە زالداعىلار مۇنىڭ كەلىپ تۇرعانىن، تەگى، ءبىلىپ تە وتىرسا كەرەك (مۇمكىن، ونى تەرەزەدەن كورگەن شىعار)؛ ار جاقتاعى ىبىر-سىبىردى، جۇگىرگەن ايەلدىڭ تىسىرىن، كويلەكتىڭ سۋسىلىن الەشانىڭ قۇلاعى شالىپ قالعان؛ ەكى مە، الدە ءۇش پە انەل جاققا جۇگىرىپ شىققانداي ەدى. ونىڭ كەلۋى ۇيدەگىلەردى وسىنشاما ابىرجىتقانىنا ول اڭ-تاڭ بولدى. الايدا، ونى سول ساتتە-اق زالعا كىرگىزدى. ۇلكەن بولمەگە نەشە ءتۇرلى اسەم جيھاز قويىلعان ەكەن، پروۆينسيا دەۋگە استە بولمايتىن سەكىلدى. اينالا تولعان ديۆاندار مەن كۋشەتكالار، كىشكەنتاي ديۆانشالار، ۇلكەندى-كىشىلى ۇستەلدەر؛ قابىرعالارعا كارتينالار ىلىنگەن، ۇستەلدەردىڭ ۇستىنە زەرەندەر مەن شامدار قويىلىپتى، گۇل دە جەتكىلىكتى ەكەن، تەرەزە الدىندا ءتىپتى اكۆاريۋم دا تۇر. ىمىرت تۇسكەندىكتەن بولمە ءىشى قاراكولەڭكە تارتقان. الەشانىڭ ديۆاندا جاتقان جەڭسىز جىبەك قامزولعا كوزى ءتۇستى، ديۆان الدىنداعى ۇستەل ۇستىندە ەكى شاشكەدە ءىشىلىپ بىتپەگەن شوكولاد، بيسكۆيتتەر، حرۋستال تارەلكەدە كەگىلجىم ءجۇزىم، تاعى ءبىر تارەلكەدە كامپيت تۇر. بىرەۋگە ءدام بەرىپ جاتسا كەرەك. الەشا قوناق ۇستىنە تاپ بولعانىنا ىڭعايسىزدانىپ قالدى. ءبىراق سول ساتتە ەسىكتىڭ پەردەسى قايىرىلىپ تەز، اسىعىس باسىپ كىرىپ كەلگەن كاتەرينا يۆانوۆنا قۋانىشتان كوڭىلدەنە كۇلىمدەپ الەشاعا ەكى قولىن بىردەي سوزا بەردى. قىزمەتشى ايەل سول ساتتە ۇستەلگە تۇتاتىلعان ەكى بالاۋىز شام اكەپ قويدى.
— اقىرى، كەلىپ جەتكەنىڭىزگە دە شۇكىرشىلىك! كۇن ۇزاق قۇدايدان تىلەگەنىم تەك ءسىز عانا! جوعارىلاتىڭىز!
كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ سۇلۋلىعى الەشانى بۇدان بۇرىن دا تاڭعالدىرعان ەدى، وندا ول سەنى كورگىسى كەلەدى دەپ، وسىدان ءۇش جۇماداي بۇرىن دميتريي ونى العاش رەت ەرتىپ اپارىپ تانىستىرعان-دى. ايتسە دە، ول كەزدەسۋدە ەكەۋىنىڭ اراسىندا اڭگىمە باستالا قويماعان. ونسىز دا قاتتى قىسىلىپ وتىرعان جاس جىگىتتى ۇيالتا بەرمەيىنشى دەپ ايانىش بىلدىرگەندەي، كاتەرينا يۆانوۆنا وندا كوبىنە دميتريي فەدوروۆيچپەن اڭگىمەلەسكەن. الەشا ۇندەمەگەن، ءبىراق كوپ جايتتى وتە جاقسى اڭعارعان. ول تاكاپپار قىزدىڭ ءور مىنەزدىگىنە، مەنمەنسىگەن ەركىندىگىنە، وزىمشىلدىگىنە قايران قالعان ەدى. وسىنىڭ بارىنە ەشبىر كۇمان جوق-تى. الەشا ءوزىنىڭ ەشتەڭەنى اسىرەلەمەگەنىن سەزگەن. ول قىزدىڭ جالتىلداعان ۇلكەن قارا كوزدەرى عاجاپ ەكەن جانە دە قۋان تارتىپ، ءتىپتى ءسال قۋقىل-سارعىشتاۋ ات جاقتى جۇزىنە اسىرەسە جاراسىپ تۇرادى ەكەن دەپ ويلاعان، ءبىراق سۇيكىمدى ەرىندەرىنىڭ سىزىعىندا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە وسىناۋ قوس جانارىندا دا اعاسى شىن عاشىق بولارلىقتاي، سونداي-اق ونى، بالكىم، ۇزاق سۇيۋگە دە بولمايتىنداي بىردەڭە بار سەكىلدى كورىنگەن. كاتەرينا يۆانوۆناعا بارىپ كەلگەن الەشادان دميتريي مەنىڭ قالىڭدىعىمنان قانداي اسەر العانىڭدى اشىق ايتشى دەپ جالىنعان سوڭ ول ءوزىنىڭ ويىن تۋرا ايتىپ سالعان دا.
— سەن وعان قوسىلساڭ باقىتتى بولاسىڭ، ءبىراق قايدام... بۇل باقىتىڭ باياندى بولا قويار ما ەكەن.
— سولاي ما ەكەن، باۋىرىم، مۇندايلار سول قاز-قالپىنان اينىمايدى، ولار تاعدىرعا مويىنسۇنبايدى. سەنىڭ ويىڭشا، مەن ونى ءومىر بويى سۇيمەيمىن عوي؟
— جوق، سەن ونى، بالكىم، ءومىر بويى سۇيەرسىڭ دە، ءبىراق ونىمەن ءدايىم باقىتتى بولماۋىڭ دا مۇمكىن عوي...
الەشا وندا اعاسىنىڭ قولقالاعانىنا كونىپ قاپ، باسىنا سونداي "زەردەسىز" وي كەلگەنىنە وكىنىپ، پىكىرىن قىزارا-قىزارا ايتقان. ويتكەنى پىكىرىن ايتىپ سالسا دا، مۇنىسى وزىنە سول ساتتە-اق سۇمدىق ەرسى كورىنگەن. ايەل جونىندە سونشالىقتى وكتەم پىكىر بىلدىرگەنىنە ءوزى ولەردەي ۇيالعان. ەندى، مىنە، ءوزىن قارسى الۋعا جۇگىرىپ شىققان كاتەرينا يۆانوۆنانى كورگەندە ول انا جولى، ءسىرا، قاتتى قاتەلەسكەنمىن-اۋ دەپ ونان بەتەر قىسىلعانداي سەزىندى بۇل جولى ونىڭ جۇزىنەن ناعىز قاراپايىم اق كوڭىلدىلىك پەن اشىق، البىرت اق جارقىندىق نۇرلانىپ تۇرعان ەدى. انا جولى الەشانى سونشالىقتى قايران قالدىرعان "تاكاپپارلىق پەن مەنمەندىكتىڭ" بارىنەن ەندى تەك قايمىعۋدى بىلمەيتىن، ىزگىلىكتى جىگەر مەن وزىنە دەگەن ءبىر ءتۇرلى ايقىن، كۇشتى سەنىم عانا قالعانداي. ءوزىنىڭ شىن عاشىق ادامى قانداي قاسىرەتكە قالدىرعانى وعان استە قۇپيا ەمەسىن، ءىستىڭ جايىن، ءبار-بارىن ونىڭ، بالكىم، تولىق ءبىلىپ، سەزىپ وتىرعانىن الەشا ونى العاش كورگەندە-اق، ونىڭ ءبىرىنشى سوزىنەن-اق ۇقتى. الايدا، سوعان قاراماستان، ونىڭ گۇل-گۇل جايناعان اجارىنان ءوزىنىڭ كەلەشەگىنە كامىل سەنىمدىلىگى كورىنىپ تۇرعان. الەشا، قۇداي قارا باستىرعاندا، ونىڭ الدىندا ويدا جوقتا ءبىر ۇلكەن كۇناعا باتقانداي سەزىندى. ول بىردەن-اق باسىلىپ، جۋاسىپ سالا بەرگەن ەدى. بۇعان قوسا، ول كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ءبىر ءتۇرلى قاتتى تەبىرەنىپ تۇرعانىن، بالكىم، ءتىپتى الدەنەگە سۇيسىنگەن زور قۋانىش سەكىلدى ەرەكشە ءبىر تولقۋ ۇستىندە ەكەنىن ونىڭ العاشقى سوزدەرىنەن-اق بايقاعان.
— ءسىزدى اسىعا كۇتكەنىم، مەن ەندى شىندىقتى تەك سىزدەن عانا تولىق ەستىپ بىلە الامىن عوي — ماعان مۇنى وزگە ەشكىم دە ايتپايدى!
— مەنىڭ كەلگەنىم... — دەپ مىڭگىرلەدى اۋزىنا ءسوز تۇسپەگەن الەشا، — مەن... مەنى جۇمسادى...
— اھ، ول جۇمساعاسىن كەلدىڭىز بە، ءوزىم دە سولاي شىعار دەپ شامالاپ ەم. مەن ەندى ءبارىن بىلەمىن، ءبارىن! — دەدى جانارى جالت-جۇلت ەتكەن كاتەرينا يۆانوۆنا ساڭقىلداپ. — الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىزدى نەلىكتەن اسىعا كۇتكەنىمدى ايتايىن دەپ ەم، ءسال سابىر ەتىڭىزشى. كورەسىز بە، مەن، بالكىم، ءتىپتى سىزدەن دە كوبىرەك بىلەتىن شىعارمىن؛ ماعان كەرەگى سىزدەن ءبىر حابار ەستۋ ەمەس. مەنىڭ مىنانى عانا بىلگىم كەلەدى: ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ول جونىندەگى ەڭ سوڭعى پىكىرىڭىزدى، سونان سوڭ ءقازىر وعان جانە بۇگىنگى كەزدەسۋدەن كەيىنگى حال-جايىنا قالاي قارايتىنىڭىزدى اشىقتان-اشىق، اسىرەلەۋسىز، ءتىپتى دورەكى كۇيىندە بولسا دا (و، قانشالىقتى دورەكى بولسا دا مەيلى) بايانداپ بەرىڭىزشى. مەنى كورگىسى دە كەلمەيتىن كىسىمەن ءوزىم بارىپ تىلدەسكەننەن گورى بۇل بالكىم تاۋىرلەۋ بولار. سىزدەن مەنىڭ نە تىلەيتىنىمدى ەندى تۇسىنگەن شىعارسىز؟ ال ەندى ول ءسىزدى ماعان قانداي اماناتپەن جىبەرگەنىن (ونىڭ ءسىزدى جۇمسايتىنىن ءوزىم دە ءبىلىپ ەم!) جايلاپ ايتا بەرىڭىز، ونىڭ ەڭ اقىرعى ءسوزىن ايتىڭىز!..
— ول سىزگە... ەندى ەش ۋاقىتتا بارمايمىن دەپ سالەم ايتتى... دۇعاي سالەم دەدى.
— دۇعاي سالەم؟ ءدال سولاي دەدى مە؟
— ءيا.
— بالكىم، اڭداماي، جاڭساق ايتقان بولار، مۇمكىن، قاتەلەسكەن شىعار؟
— جوق، ول ناق: "دۇعاي سالەم" دەپ شەگەلەپ تاپسىردى. ۇمىتىپ قالماۋىم ءۇشىن ءۇش مارتە قايتالادى.
كاتەرينا يۆانوۆنا قىزارىپ كەتتى.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، قول ۇشىن بەرىڭىز، ماعان ءدال ءقازىر ءسىزدىڭ كومەگىڭىز قاجەت: مەن سىزگە ءوز ويىمدى ايتايىن، ءسىز ماعان سول ويىمنىڭ دۇرىس-بۇرىسىن ايتىڭىز، جاراي ما؟ ەگەر ول ماعان دۇعاي سالەم دەپ جاي ايتا سالسا، ءسوزىن اينىتپاي جەتكىزۋدى تالاپ ەتپەسە، وندا ءبارى بىتكەنى بولار ەدى... وندا ءبارى ءبىتتى دەر ەدىم! ال ەگەر ول وسى سوزگە ەرەكشە ءمان بەرسە، ەگەر ول ماعان سول سالەمىن ايتا بارۋدى شەگەلەپ تاپسىرسا، وندا ول، بالكىم، ءبىر ەرەكشە تولقىعان، الدى-ارتىن ويلامايتىن قاتتى كۇيزەلىس ۇستىندە بولعان شىعار؟ اۋەلى ءبىر تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، سونسوڭ سول تاۋەكەلىنەن قورقىپ كەتكەن شىعار! مەنەن بەزگەندە اياعىن نىق باسىپ كەتپەي، ءدوڭنىڭ باسىنان توڭقالاڭ اسقان شىعار! سوزىنە ەرەكشە ءمان بەرگەنى انشەيىن سىربازدىعى بولار...
— سولاي، سولاي! — دەپ قوستادى الەشا، — مەنىڭ وزىمە دە ناق سولاي سەكىلدى كورىنەدى.
— ەگەر ولاي بولسا، وندا ءالى قۇرىپ بىتپەگەنى! ول تەك تورىققان، ءبىراق مەن ونى ءالى قۇتقارا الامىن. توقتاڭىز: اقشا تۋرالى، ءۇش مىڭ سوم تۋرالى سىزگە ەشتەڭە دەگەن جوق پا ەدى؟
— ايتقانى بىلاي تۇرسىن، ونىڭ جانىنا بارىنەن دە گورى قاتتىراق باتقان، تەگى، سول شىعار. ول ابىرويىم ايرانداي توگىلدى، ەندى ماعان ءبارىبىر دەدى. — كوكەيىندە ءۇمىت وتى جىلت ەتىپ، اعاسىن تىعىرىقتان الىپ شىعۋدىڭ ءبىر امالى، شىنىندا دا بولۋ كەرەك قوي دەپ ويلاعان الەشا قىزبالانا جاۋاپ بەردى. — سوندا قالاي، ءسىز... ول اقشا جايىندا بارىنە قانىق بولعانىڭىز با؟ — دەپ ول كەنەت ءمۇدىرىپ قالدى.
— كوپتەن بەرى جانە دە انىق بىلەمىن. ماسكەۋگە تەلەگرامما جىبەرىپ سۇراعامىن، اقشانى الماعانىن الدەقاشاننان بىلەمىن ول اقشانى جىبەرمەگەن، ءبىراق مەن ۇندەمەدىم. ونىڭ اقشادان زارۋلىك كورىپ جۇرگەنىن، ءتىپتى ءقازىر دە مۇقتاج ەكەنىن مەن سوڭعى جۇمادا ەستىپ ءبىلدىم... مەن بۇل ىستە وزىمە ءبىر عانا ماقسات قويدىم: ول كىمگە قايتا ورالۋ كەرەگىن، ونىڭ ەڭ سەنىمدى دوسى كىم ەكەنىن تۇسىنسە ەكەن دەدىم. مەن وعان ادال دوسپىن، ءبىراق، ول بۇعان سەنگىسى كەلمەيدى، مەنىڭ قانداي جان ەكەنىمدى بىلۋگە تىرىسپادى، ول ماعان ايەل دەپ قانا قارايدى. سول ءۇشىن مىڭى قۇرعىردى جۇمساپ قويعانىنا ونىڭ مەنەن ۇيالماۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ — دەگەن ويمەن ءبىر جۇما بويى جامان قينالدىم. ياكي جۇرتتان، وزىنەن ۇيالسا ۇيالا بەرسىن، تەك مەنەن ۇيالماسىن دەپ ەم. ول قۇدايدىڭ الدىندا ءبارىن ۇيالماي-اق جايىپ سالادى عوي. ەندەشە، ول ءۇشىن مەنىڭ قانداي تاۋقىمەتكە بولسا دا شىداي الاتىنىمدى وسى كۇنگە دەيىن نەگە تۇسىنبەيدى؟ مەنىڭ جان سەزىمىمدى نەلىكتەن ۇقپايدى، سو ءبىر وقيعادان كەيىن ونىڭ مەنى بىلمەۋگە قانداي حاقىسى بار؟ مەن ونى عۇمىر باقيعا قۇتقارعىم كەلەدى. ونىڭ قالىڭدىعى ەكەنىمدى مۇلدە ۇمىتسىن! ول ءوزىنىڭ ار-نامىسىن ويلاپ، مەنىڭ الدىما كەلۋگە قورقادى! الەكسەي فەدوروۆيچ، ول سىزگە ءوزىنىڭ سىرىن اشۋعا قورىققان جوق قوي؟ وسى ۋاقىتقا دەيىن ول ماعان نەلىكتەن سولايشا سىرىن ايتپايدى؟
كاتەرينا يۆانوۆنا سوڭعى سوزدەرىن جىلاپ وتىرىپ ايتقان؛ ونىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتكەن ەدى.
— مەن، — دەدى الەشا داۋسى دىرىلدەپ، — سىزگە باعانا اكەمنىڭ ۇيىندە بولعان وقيعانى ايتۋعا ءتيىستىمىن. — سونسوڭ، الەشا اعاسى مۇنى اكەسىنەن اقشا سۇراۋعا جۇمساعانىن، كەيىن ءوزى كەلىپ، اكەسىن قالاي ۇرعانىن، ءبار-بارىن تۇگەل باياندادى، ەڭ سوڭىندا ءدميترييدىڭ "دۇعاي سالەم" ايت دەپ تاعى دا قاتتى شەگەلەپ تاپسىرعانىن دا ايتتى... — سونان سوڭ ول اناۋ ايەلگە كەتتى... — دەدى الەشا اقىرىن عانا.
— مەن ونى سول ايەلدەن قىزعانادى دەپ ويلايسىڭ با؟ ول مەنى قىزعانادى دەيتىن شىعار؟ ءبىراق، دميتريي وعان ءبارىبىر ۇيلەنبەيدى عوي، — دەدى كاتەرينا يۆانوۆنا كەكەتە كۇلىپ، — كارامازوۆتا ونداي قۇمارلىق ۇزاققا بارۋى مۇمكىن بە؟ ونىكى ماحاببات ەمەس، جاي قۇمارلىق. ەگەر وعان تيگىسى كەلمەسە... ول قالاي ۇيلەنبەك، — دەپ كاتەرينا يۆانوۆنا تاعى دا زىميان كۇلكىگە سالدى.
— ول، بالكىم، ۇيلەنەر دە، — دەدى تومەن قاراعان الەشا مۇڭلى ۇنمەن.
— مەن ول ۇيلەنبەيدى دەپ تۇرمىن عوي! ءسىز بىلەسىز بە، ول قىز پەرىشتە عوي؟ مۇنى نەعىپ بىلمەيسىز! — دەدى كەنەت مۇلدە قىزبالانىپ كەتكەن كاتەرينا يۆانوۆنا. — ونداي باسقا ءبىر تاڭعاجايىپ ايەل بولا قويار ما ەكەن! مەن ونىڭ ارباپ الاتىن سيقىرى بارىن بىلەمىن، ايتسە دە، ماعان ونىڭ اق پەيىلدى، ۇستامدى، ادامگەرشىل ەكەنى دە بەلگىلى. الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىز ماعان نەگە بۇلايشا قاراي قالدىڭىز؟ مۇمكىن، مەنىڭ بۇل ايتقانىما تاڭ قالاتىن شىعارسىز، مۇمكىن، ماعان سەنبەيتىن بولارسىز! اگرافەنا الەكساندروۆنا، پەرىشتەم! — دەپ داۋىستادى ول ەكىنشى بولمەگە قاراپ، — مىندا كەل، بۇل كەلگەن ءوزىمىزدىڭ مارحاباتتى الەشا عوي، ول ءبىزدىڭ سىرىمىزعا قانىق، كەلىپ كورىنسەڭشى وعان!
— مەنى نەعىپ شاقىرماس ەكەن دەپ ءوزىم دە ويلاپ ەم مىنا شىمىلدىقتىڭ سىرتىندا جاسىرىنىپ تۇرىپ، — دەگەن ءسال قىلىمسىعان، نازىك ايەل داۋسى ەستىلدى.
ەسىكتىڭ پەردەسى اشىلدى، سونسوڭ... كۇلىم قاققان، قۋانىشتى گرۋشەنكانىڭ ءوزى شىعا كەلىپ، ۇستەلگە جاقىندادى. الەشانىڭ ىشىندە بىردەڭە ءدىر ەتە قالعانداي بولدى. ول گرۋشەنكاعا قادالا قاراپ قالدى، ودان ءتىپتى كوز ايىرا المادى. وسىدان جارتى ساعات بۇرىن اعاسى يۆان سۇمدىق "ءزالىم" دەگەن ايەلدى ول مىنە كورىپ تە تۇر. الايدا، ونىڭ الدىندا بىلاي قاراعاندا كادىمگى، ناعىز قاراپايىم جان — وزگە سۇلۋلاردان ايىرماسى جوق، "كادىمگى" ايەلدەردىڭ بارىنە ۇقساس، اق پەيىلدى، سۇيكىمدى ايەل تۇرعان ەدى! راس، گرۋشەنكا تارتىمدى، ءتىپتى تىم اجارلى كورىندى، — اۋىزدىڭ سۋىن قۇرتاتىن ناعىز ورىس ايەلىنىڭ سۇلۋلىعى. اجەپتاۋىر بويشاڭ بولعانمەن، كاتەرينا يۆانوۆنادان (ول ءتىپتى وتە بيىك ەدى) الاسالاۋ ايەلدىڭ قىلىمسىعان داۋسى قانداي كەرەمەت نازىك بولسا، تولىقشا كەلگەن جاراسىمدى دەنەسىنىڭ قيمىلى دا سونداي نازىك، يكەمدى كورىندى. ول كاتەرينا يۆانوۆنا سياقتى اياعىن دىكىلدەتە باسىپ كەلگەن جوق: كەرىسىنشە، دىبىس شىعارماي اقىرىن كەلدى، اياق باسىسى ءتىپتى ەستىلگەن دە جوق. دەگەنمەن قارا جىبەك كويلەگى بولار-بولماس قانا سۋسىلداپ كرەسلوعا باياۋ عانا وتىردى دا، ۇلبىرەگەن اپپاق تولىقشا موينى مەن كەڭ يىقتارىن قىمبات قارا ءجۇن شالىمەن قىمتاپ قويدى. ول جيىرمانىڭ ەكەۋىندە بولاتىن، جاس شاماسى بەت-جۇزىنەن دە سەزىلىپ تۇر. ونىڭ بوزاڭ-قىزىل شىرايلى ءجۇزى اپپاق ەدى. بەت الپەتى جالپاقتاۋ، تومەنگى جاق سۇيەگى سول شىعىڭقى ما قالاي ءتىپتى. ۇستىڭگى ەرنى قايمىجىقتاي، ال تومەنگى ەرنى ودان ەكى ەسە قالىڭداۋ بولعاسىن كونتەكتەۋ، ءسال سالپىلاۋ كورىنەدى. ال عاجاپ، قىزىل-كۇرەڭ قولاڭ شاشى، قوڭىر بۇلعىن قاستارى، ۇزىن كىرپىكتەرى، كەرەمەت سۇر-كوگىلدىر كوزدەرى ءتىپتى قالىڭ توپتىڭ ىشىندە، سەرۋەندە، ساپىرىلىسقان جۇرتتىڭ اراسىندا كەلە جاتقان ەڭ نەمقۇرايدى، ەسالماس ادامدى دا امالسىزدان توقتاتىپ بۇرىلىپ قاراتقىزىپ، تالاپ ۋاقىتقا دەيىن جادىنان شىعارماۋعا ءماجبۇر ەتەر ەدى. الەشانى بارىنەن گورى كوبىرەك تاڭعالدىرعان وسى بەت الپەتتەن سەزىلگەن بالاعا ءتان اڭعالدىق پەن اق پەيىلدىلىك بولدى. ول بالاشا قارايدى، بالاشا شاتتانادى، ۇستەلگە كەلگەندە دە "قۋانعاسىن"، ءقازىر نە بولار ەكەن دەپ بالاشا اڭقالاڭداپ، اڭعال اۋەستىكپەن كەلگەن. كوز قاراسى كوڭىل قۋانتادى — مۇنى الەشا سەزگەن. ونىڭ بويىندا بۇل ءدال سولاي دەپ ايتا المايتىن نەمەسە تۇسىندىرە المايتىن تاعى بىردەڭە بارداي كورىندى، ونىڭ بۇل قاسيەتى، بالكىم، الەشاعا سانادان تىس اسەر ەتكەن، اتاپ ايتقاندا، تاعى دا سول قيمىلىنىڭ وسىناۋ كەرەمەت بيپازدىعى مەن نازىكتىگى، مىسىق تابانداپ، سەزدىرتپەي جۇرەتىندىگى بولۋى دا مۇمكىن. الايدا، ول مىعىم، مول دەنەلى ەدى. جۇپ-جۇمىر كەڭ يىقتارى، ءالى دە جاس قىزدىڭ كەۋدەسىندەي تومپايعان قوس انارى ءشالىنىڭ استىنان سەزىلىپ تۇر. ءقازىردىڭ وزىندە مۇشە-مۇشەسىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگى ازداپ بۇزىلا باستاعانى بولماسا، — بۇل سەزىلىپ تۇرعان، — ونىڭ دەنە ءبىتىمى ۆەنەرا ميلوسسكايانىڭ مۇسىنىنە ۇقسار ما ەدى، قايتەر ەدى. ورىس ايەلىنىڭ سۇلۋلىعىن اينىتپاي تانۋشىلار گرۋشەنكانى كورگەندە مىنا قۇلىن مۇشە، بالعىن سۇلۋلىق وتىزدارعا تامان قازىرگى جاراسىمدىلىعىنان ايىرىلىپ، دەنەسى جايىلىپ كەتەدى، بەتى سولبىراپ، كوزىنىڭ اينالاسى مەن ماڭدايىن تەز ءاجىم باسادى، ءجۇزى كورىكسىزدەنىپ، قىزىل كۇرەڭ تارتادى دەپ قاتەسىز بولجار ەدى، — قىسقاسى، بۇل ناق ورىس ايەلدەرىندە ءجيى كەزدەسەتىن تەز سولاتىن، ءبىر ساتتىك سۇلۋلىق دەپ ايتۋى دا مۇمكىن. البەتتە، الەشا بۇل جايىندا ويلاعان جوق-تى، ءبىراق ول، تاڭ قالىپ تۇرسا دا، ءبىر ءتۇرلى ۇناتپاعان سەزىممەن جانە ونى اياعانداي بولىپ، وزىنەن-وزى: ءتول نەلىكتەن ءاربىر ءسوزىن سوزىپ ايتادى، تابيعي سويلەمەيتىنى نەسى؟ — دەپ سۇرادى. ول، تەگىندە، ءسوزدىڭ ءاربىر بۋىنىن ادەيى بولىڭكىرەپ، داۋسىن مانەرلەي سوزىڭقىراپ سويلەۋدە اسەمدىك بار دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك. بۇل، ارينە، تاربيەنىڭ ناشارلىعىن، بالا كەزىنەن يناباتتىلىق دەگەندى بۇرىس ۇققاندىقتى دالەلدەيتىن تەرىس ادەتتىڭ تەرىس داعدىسى عانا ەدى. الايدا، وسى ءبىر سويلەۋ مانەرى مەن اۋەنى الەشاعا ونىڭ وسىناۋ بالاشا اڭقىلداعان، قۋانىشتى جۇزىنە، بەينە ءسابيدىڭ كوزىندەي باقىت نۇرى باياۋ شالقىعان قوس جانارعا مۇلدە ۇيلەسپەيتىن قاراما-قايشىلىقتاي كورىنگەن! كاتەرينا يۆانوۆنا ونى الەشاعا قارسى تۇرعان كرەسلوعا تەز وتىرعىزدى دا، جىميعان ەرىندەرىنەن بىرنەشە مارتە شاتتانا ءسۇيدى. ول گرۋشەنكاعا بەينە عاشىق بوپ قالعانداي ەدى.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، ءبىز، گرۋشەنكا ەكەۋمىز، العاش رەت ديدارلاسىپ وتىرمىز، — دەدى ماسايراعان كاتەرينا يۆانوۆنا، — ونى كورەيىن، تانىسىپ-بىلىسەيىن دەپ ءوزىم بارماقشى ەدىم، ءبىراق ول مەنىڭ بۇل تىلەگىمدى قابىل الىپ ءوزى كەلدى. ول ەكەۋمىز ءبارىن وپ-وڭاي شەشەتىنىمىزدى ءوزىم دە بىلگەن ەدىم! جۇرەگىم سەزگەن... مەنى بۇل قادامنان ساقتاندىرۋشىلار بولدى، ءبىراق، مەن تۇپكى ناتيجەسىنە سەندىم، ەندى مىنە قاتەلەسپەگەنىمدى كورىپ تە وتىرمىن. گرۋشەنكا ماعان ءبارىن، ءوزىنىڭ بارلىق نيەتىن ءتۇسىندىردى؛ ول ماعان جان تىنىشتىعى مەن قۋانىش اكەلگەن اق پەيىلدى پەرىشتەدەي كورىنىپ وتىر...
— مەنىمەن ديدارلاسۋدى نامىس كورمەگەنىڭىزگە راحمەت، سۇيىكتى، ءقادىرلى بيكەشىم. — دەدى جايدارى، قۋانىشتى كۇلكىسىنەن جازباعان گرۋشەنكا ءار ءسوزىن ناشتەي سويلەپ.
— ماعان بۇلاي دەۋگە قالاي ءداتىڭ بارادى! سەندەي سيقىرلى سۇلۋمەن ديدارلاسۋعا مەن قالاي نامىستانام؟ مىنە مەن ءقازىر ءسىزدىڭ استىڭعى ەرنىڭىزدەن تاعى دا ءسۇيىپ الام. ونسىز دا كونتەكتەۋ سەكىلدى ەكەن، ەندى ودان دا گورى كورىنسىن... ونىڭ قالاي كۇلەتىنىنە قاراڭىزشى، الەكسەي فەدوروۆيچ، مۇنداي پەرىشتەگە قاراپ وتىرعانىڭدا جۇرەگىڭ شاتتانباي ما... — الەشانىڭ بەتى قىزارىپ، تۇلا بويى ءسال دىرىلدەڭكىرەپ كەتتى.
— مەنى تىم الپەشتەپ كەتكەن جوقسىز با، سۇيىكتى بيكەش، مۇمكىن، مەن ءسىزدىڭ بۇلايشا ەركەلەتۋىڭىزگە ءتىپتى تاتىمايتىن دا شىعارمىن.
— تاتىمايدى! سەن تاتىمايسىڭ با! — دەدى تاعى دا قىزبالانعان كاتەرينا يۆانوۆنا.
— بىلەسىز بە، الەكسەي فەدوروۆيچ، بۇل ايەل ءناسىلىنىڭ باسىنا قانداي عانا قيال كەلمەيدى دەسەڭىزشى، ءبىراق، ءبىزدىڭ جۇرەگىمىز، تاۋەكەلشىل بولعانمەن، تاكاپپار، ءورشىل جۇرەك! الەكسەي فەدوروۆيچ، بىزدەر ىزگىلىكتى، اق كوڭىل جاندارمىز عوي، ءسىز مۇنى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟ ءبىز تەك الدانىپ قالعانبىز. ءبىزدىڭ كەيدە ءتىپتى وتە ناشار تۇرلاۋسىز بىرەۋدىڭ تۇزاعىنا تەز ءتۇسىپ قالاتىنىمىز دا بولادى. ءبىر جىگىت بولعان ەدى، وفيسەر، ءبىز ونى سۇيگەنبىز، وعان ءبارىن قۇرباندىق ەتكەنبىز، بۇل ەرتەدە، وسىدان بەس جىل بۇرىن بولعان ەدى، سونان سوڭ ول جىگىت ءبىزدى ۇمىتىپ، باسقا بىرەۋگە ۇيلەنگەن. ەندى ول جەسىر قالىپتى، حات جازعان، ەندى وسىندا كەلە جاتىر، — ال ءبىز، بىلگىڭىز كەلسە، وسىعان دەيىن تەك سول جىگىتتى عانا سۇيگەنبىز، ءومىر بويى سونى عانا سۇيگەنبىز! ول جىگىت وسىندا كەلەدى، سوسىن گرۋشەنكا ءوزىنىڭ عاشىعىمەن قايتا قوسىلىپ، تاعى دا باقىتتى بولادى، بەس جىل بويعى باقىتسىزدىعى ۇمىتىلادى. ءبىراق، گرۋشەنكانى كىم cوگe الادى، ونىمەن كوڭىلدەس ەدىم دەپ كىم ماقتانا الادى! اناۋ اقساق كوپەس شال ما، — ءبىراق ول شىندىعىندا ءبىزدىڭ اكەمىز، دوسىمىز، قامقورشىمىز عانا بولعان جوق پا. عاشىق جىگىتىمىز تاستاپ كەتكەسىن ازاپ شەگىپ، ومىردەن كۇدەر ءۇزىپ جۇرگەندە تاپ بولدى ەمەس پە ول شايا.. وندا گرۋشەنكا سۋعا كەتىپ ولكەمشى بولدى عوي، ول شال مۇنى ولىمنەن قۇتقارىپ قالدى عوي، ولىمنەن اراشالادى عوي!
— سۇيىكتى بيكەشىم، مەنى تىم قورعاشتاپ كەتتىڭىز عوي، ايتەۋىر اسىعاسىز دا تۇراسىز، — دەدى تاعى دا ناشتەپ گرۋشەنكا.
— قورعاشتايمىن با؟ قورعاشتاي كەتتىم بە، سوسىن بۇل ارادا مەنىڭ قورعاشتاۋىم قاجەت پە ءوزى؟ گرۋشەنكا، پەرىشتەم، قولىڭدى بەرشى، الەكسەي فەدوروۆيچ، مىنا جۇپ-جۇمىر، كىشكەنتاي، ادەمى قولىن قاراڭىزشى؛ كورەسىز بە، وسى كىشكەنتاي قول ماعان باقىت اكەلدى، مەنى كايتا ءتىرىلتتى، مەن ءقازىر وسى قولدى سۇيەمىن، سىرتىنان دا، الاقانىنان دا سۇيەمىن، مىنە، مىنە قاراپ تۇرىڭىز! — ءسويتىپ، كاتەرينا يۆانوۆنا گرۋشەنكانىڭ شىنىندا دا كەرەمەت ادەمى، ءبىراق، بالكىم، تىم جۇمىرلاۋ كورىنگەن قولىنان ءۇش مارتە ءسۇيدى. ال گرۋشەنكا، تەگى، قولىن سۇيگەنى ۇناپ قالدى ما قالاي، "سۇيىكتى بيكەشكە" ءبىر ءتۇرلى تەبىرەنىپ، سىقىلىقتاپ كۇلە قارادى. "تىم ارتىق قۋانىپ تۇرعان جوق پا ەكەن"، — دەپ ويلادى الەشا ىشىنەن. ول قىزارىپ كەتتى. ونىڭ جۇرەگى باعانادان بەرى دۇرسىلدەپ تۇرعان.
— سۇيىكتى بيكەش، الەكسەي فەدوروۆيچتىڭ كوزىنشە مەنىڭ قولىمنان بۇلايشا ءسۇيۋىڭىز ماعان ۇيات ەمەس پە؟
— قولىڭنان سۇيگەندە سەنى ۇيالتقىم كەلدى دەيمىسىڭ؟ — دەدى ءسال تاڭدانعان كاتەرينا يۆانوۆنا، — ah، سۇيىكتىم-اۋ، مۇنىڭ قالاي، مەنى تەرىس ۇققانىڭ با!
— سۇيىكتى بيكەش، ءسىزدىڭ دە مەنى، بالكىم، ونشا دۇرىس تۇسىنبەۋىڭىز مۇمكىن عوي، مۇمكىن، مەن ءسىزدىڭ ويلاعانىڭىزدان الدە قايدا ناشار شىعارمىن. مەن قارا جۇرەكپىن، ونىڭ ۇستىنە تۇرلاۋسىزبىن. انا جولى سورلى دميتريي فەدوروۆيچ ماعان جىمىسقى كۇلكىسىمەن عانا ۇناپ قالعان.
— ءبىراق، ءقازىر ونى قۇتقاراتىن دا ءوزىڭىز ەمەس پە. ءسىز ماعان ۋادە بەردىڭىز. ءسىز وعان ءبارىن تۇسىندىرەسىز، كوپتەن بەرى باسقا بىرەۋدى سۇيەتىنىڭىزدى، ءقازىر ول جىگىت سىزگە ۇيلەنبەكشى ەكەنىن ايتاسىز عوي وعان...
— اھ، جوق، مەن سىزگە مۇنداي ۋادە بەرگەن جوقپىن. ماعان مۇنىڭ ءبارىن ءسىز ايتقانسىز، الايدا، مەن ۋادە بەرگەن جوقپىن.
— دەمەك، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى مەنىڭ دۇرىس تۇسىنبەگەنىم بە، — دەدى ءوڭى ءسال بوزارىپ كەتكەن كاتەرينا يۆانوۆنا. — ءسىز ۋادە...
— Ah جوق، پەرىشتە-بيكەش، مەن سىزگە ەشقانداي ۋادە بەرگەن جوقپىن، — بۇرىنعىسىنشا كوڭىلدى، اق جارقىن پىشىنمەن ءبىر قالىپتى، باياۋ سويلەگەن گرۋشەنكا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — ءقادىرلى بيكەش، مەنىڭ قانداي جەكسۇرىن، ءورشىل ەكەنىمدى ەندى كورىپ تۇرسىز عوي. مەن ويىما كەلگەندى ىستەيمىن، مىنە مەن سوندايمىن. باعانا سىزگە ۋادە بەرسەم، بالكىم، بەرگەن دە شىعارمىن، ال ءقازىر: ميتيا ماعان قايتادان ۇناپ قالۋى دا مۇمكىن عوي، ول ءبىر رەت قاتتى ۇناعان، ءتىپتى ءبىر ساعاتتاي ۇناعان ەدى عوي دەپ ويلاپ تۇرمىن. بالكىم، مەن ءقازىر وعان بارىپ، بۇگىننەن باستاپ مەنىمەن بىرگە بولاسىڭ دەرمىن... مەنىڭ قۇبىلىپ شىعا كەلۋىم وپ-وڭاي.
— باعانا ءسىز... مۇلدە باسقاشا... — دەدى داۋسى ارەڭ شىققان كاتەرينا يۆانوۆنا.
— Ah، باعانا ما! مەنىڭ جۇرەگىم ەلجىرەك، اقىلىم شولاق عوي. ونىڭ ماعان بولا قانداي قايعى-قاسىرەتكە تاپ بولعانىن كورمەيسىز بە! ۇيگە قايتقان سوڭ مەنىڭ وعان جانىم اشىپ كەتۋى دە مۇمكىن، — سوندا قايتەم؟
— ءسىز بۇيتەر دەپ كۇتپەپ ەم.
— ەھ، بيكەش، ءسىز مەنىڭ الدىمدا قانداي مەيىرىمدى، يناباتتى كورىنىپ تۇرسىز. ەندى ءسىز مەندەي زەردەسىزدى وسى مىنەزىم ءۇشىن، بالكىم، جەك كورىپ تە كەتەرسىز. پەرىشتە-بيكەش، سۇيكىمدى قولىڭىزدى بەرىڭىزشى، — دەگەن سوڭ ول ىلتيپاتپەن كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ قولىنان ۇستادى. — سۇيىكتى بيكەش، مىنە ءقازىر مەن ءسىزدىڭ قولىڭىزدان سۇيەمىن، مەنىڭ قولىمدى ىلكىدە ءسىز قالاي سۇيسەڭىز، مەن دە ءدال سولاي سۇيەمىن. ءسىز مەنىڭ قولىمدى ءۇش مارتە ءسۇيدىڭىز، ال مەن سىزبەن ەسەپ ايىرىسۋ ءۇشىن ءتىپتى ءۇش ءجۇز مارتە سۇيسەم دە ارتىق ەمەس. جارايدى، سولاي-اق بولسىن، سودان كەيىن ءتاڭىرىمنىڭ جازعانىن كورە جاتارمىز، مۇمكىن، مەن ءسىزدىڭ وتىڭىزبەن كىرىپ، كۇلىڭىزبەن شىعاتىن كۇڭىڭىز دە بولارمىن، ايتقانىڭىزدى ەكى ەتپەي الدىڭىزدا ەلپەڭدەپ جۇرەرمىن. ءوزارا كەلىسكەن بوپ، بىر-بىرىمىزگە ۋادە بەرىپ قايتەمىز، قۇداي نە جازسا سول بولسىن. قولىڭىز قانداي ەدى، سۇيىكتىم، قولىڭىز قانداي ەدى! سۇيىكتى بيكەشىم، ايداي ارۋىم مەنىڭ!
ول بيكەشتىڭ قولىن باياۋ عانا ءوزىنىڭ ەرنىنە قاراي اپاردى، ءبىراق ونىڭ ىلكىدە سۇيگەنى ءۇشىن "ەسەپ ايىرىسامىن" دەگەنى تاڭعالارلىق ەدى. كاتەرينا يۆانوۆنا قولىن كەرى تارتىپ المادى: ول گرۋشەنكانىڭ "ايتقانىڭىزدى ەكى ەتپەيمىن" دەگەن سوڭعى مۇلدە تاڭعالارلىق ۋادەسىنە سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەگەن؛ تەك گرۋشەنكانىڭ كوزىنە قادالا قاراۋمەن بولعان: ول ونىڭ كوزىنەن ءباز-باياعى ءبىر اق پەيىلدىلىك پەن سەنگىشتىكتى، ءباز-باياعى ءبىر رياسىز كوڭىلدىلىكتى بايقاعان... كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ جۇرەگىندە: "ونىڭ تىم اڭعال بولۋى دا مۇمكىن-اۋ!" —دەگەن ءۇمىت جىلت ەتكەن. بۇل كەزدە گرۋشەنكا بەينە ءبىر ەلجىرەگەن پىشىنمەن ونىڭ "سۇيكىمدى قولىن" ءوزىنىڭ ەرنىنە قاراي اقىرىن جاقىنداتا بەرگەن ەدى. ءبىراق، ءدال ەرنىنە تاقاعاندا، بىردەڭە كەنەت ويىنا تۇسكەندەي، ءسال كىدىرىپ قالدى.
— پەرىشتە-بيكەش، — دەدى ءوزىنىڭ قىلىمسىعان، نازىك داۋسىمەن ناشتەپ سويلەگەن ول، — بىلەسىز بە، ەندى قولىڭىزدان سۇيگىم كەلمەي قالدى. — سونسوڭ، گرۋشەنكا سىقىلىقتاپ، كوڭىلدەنە كۇلدى.
— ەركىڭىز ءبىلسىن... سىزگە نە بولدى؟ — دەپ كاتەرينا يۆانوۆنا سەلك ەتتى.
— ءسىز مەنىڭ قولىمدى ءسۇيدىڭىز، ال مەن ءسىزدىڭ قولىڭىزدى سۇيمەدىم، وسىنى ەسىڭىزگە ساقتاساڭىز بولماي ما. — گرۋشەنكانىڭ جانارىندا الدەنە كەنەت جارق ەتكەندەي بولدى. ول كاتەرينا يۆانوۆناعا تەسىرەيە قاراپ قالعان ەدى.
— ارسىز نەمە! — دەدى ءبىر ساتتە كاتەرينا يۆانوۆنا، سوسىن ول زاماتتا ءبارىن ۇعا قويعانداي، بەت-جۇزى كۇرەڭىتىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. گرۋشەنكا دا باياۋ تۇرەگەلدى.
— ءسىز مەنىڭ قولىمدى قالاي سۇيگەنىڭىزدى، ال مەن ءسىزدىڭ قولىڭىزدى سۇيمەي قويعانىمدى ءقازىر ميتياعا ايتىپ بارامىن. ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلەر ءوزى دە؟
— جەكسۇرىن نەمە، جوعال كوز الدىمنان!
— بيكەش-اۋ، مۇنىڭىز قالاي، ۇيات ەمەس پە، سۇيىكتى بيكەش-اۋ، بۇلاي دەۋ سىزگە استە جاراسپايدى عوي.
— جوعال، ساتقىن مالعۇن! — دەپ باج ەتتى كاتەرينا يۆانوۆنا. ونىڭ بەت-جۇزى الەمتاپىراق بولىپ كەتكەن ەدى.
— مەنى ساتقىن دەيسىز بە. ال ءوزىڭىز شە، قىز باسىڭمەن ىمىرت قاراڭعىسىندا اقشا سۇراپ جىگىتتىڭ ۇيىنە بارىپ، كوركىڭىزدى ساتپاق بولعانىڭىز قايدا، مەن بىلمەيدى دەيسىز بە.
كاتەرينا يۆانوۆنا ايقايلاپ، وعان تاپ بەرىپ ەدى، ءبىراق، الەشا ونى ۇستاپ قالدى:
— قوزعالماڭىز، ۇندەمەڭىز! ەشتەڭە دەمەي-اق قويىڭىز، جاۋاپ قاتپاڭىز، ءقازىر ول ءوزى دە كەتەدى!
وسى كەزدە بولمەگە كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ەكى اپكەسى مەن ءۇي كۇتۋشى ايەل جۇگىرىپ كىردى. ءبارى وعان جابىسا كەتتى.
— كەتسەم كەتەم، — دەدى گرۋشەنكا ديۆاندا جاتقان جۇقا جەڭسىز قامزولىن الا بەرىپ.
— الەشا، جارقىنىم، مەنى شىعارىپ سالشى!
— كەتىڭىز، تەزىرەك كەتسەڭىزشى! — دەپ جالىندى وعان الەشا قولىن جايىپ.
— سۇيىكتى الەشەنكا، مەنى شىعارىپ سالشى! جولدا ساعان ايتاتىن ءبىر عاجاپ ءسوزىم بار! الەشەنكا، مەن مۇنىڭ ءبارىن سەن ءۇشىن ادەيى ىستەدىم. مەنى شىعارىپ سال، جارقىنىم، كەيىن ءبارى دە ۇنايدى ساعان.
الەشا قولىن سىعىمداپ، تەرىس اينالىپ كەتتى. گرۋشەنكا قارقىلداپ كۇلگەن بويى ۇيدەن جۇگىرىپ شىقتى.
كاتەرينا يۆانوۆنا تالىپ قالدى. ول ەڭىرەپ جىلاپ، تىنىسى تارىلدى. ءبارى ونىڭ جانىندا نە ىستەرگە بىلمەي ابىرجىپ ءجۇر.
— سىزگە ايتىپ ەدىم عوي، — دەدى وعان ۇلكەن اپكەسى، — ءسىزدى بۇل كەزدەسۋدەن ساقتاندىرماپ پا ەدىم... تىم البىرتسىز... مۇنداي نارسەگە قالاي تاۋەكەل ەتۋگە بولادى! بۇل مالعۇنداردى عوي، ال مىنانى ءتىپتى بارىنەن دە سۇمدىق دەيدى... جوق، ءسىز تىم اڭعارتسىز!
— قاباعان يت ول! — دەپ باج ەتتى كاتەرينا يۆانوۆنا، — الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىز مەنى نەگە ۇستاپ قالدىڭىز، ايتپەگەندە مەن ونىڭ بەت-اۋزىن شيەدەي قىلاتىن ەدىم عوي!
الەشانىڭ الدىندا ول ءوزىن-وزى ۇستاي الماي قالعان ەدى، بالكىم، ءتىپتى ۇستامدى بولعىسى دا كەلمەگەن شىعار.
— ونى كوك شىبىقپەن شىقپىرتۋ كەرەك، ەشافوتتىڭ ۇستىندە، جەندەتتىڭ قولىنا بەرىپ، حالىقتىڭ كوزىنشە!..
الەشا ەسىككە قاراي شەگىنشەكتەي بەردى.
— و، قۇداي تاعالا! — دەپ زارلاندى ءبىر كەزدە كاتەرينا يۆانوۆنا ەكى قولىن جايىپ، — مۇنىسى نەسى! سونداي ارامزا، سونداي سىلىمتىك بولعانى ما! سول ءبىر تاۋقىمەتتى، قارعىس اتقان، عۇمىر باقي قارعىس اتقان كۇندى اناۋ مالعۇنعا ايتىپ قويىپتى! "سۇيىكتى بيكەش، جىگىتكە كوركىڭىزدى ساتۋعا بارعانسىز!" — دەدى عوي ماعان. ءبارىن بىلەدى! الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىزدىڭ اعاڭىز بارىپ تۇرعان وڭباعان ەكەن!
الەشانىڭ بىردەڭە دەگىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق، اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. جانى قينالعاسىن جۇرەگى سازىپ كەتتى.
— كەتە بەرىڭىز، الەكسەي فەدوروۆيچ! قايتەيىن، ۇيالعانىمنان جەرگە كىرۋگە بارمىن! ەرتەڭ... سىزدەن جالبارىنىپ وتىنەم، ەرتەڭ كەلىپ كەتىڭىزشى! Cوگe جامانداماڭىز، كەشىرىڭىز، نە قىلارىمدى بىلمەيمىن ءتىپتى!
الەشا كوشەگە سەندەلىپ شىققانداي بولدى. كاتەرينا يۆانوۆنا سياقتى، مۇنىڭ دا جىلاعىسى كەلدى. كەنەت ونىڭ سوڭىنان قىزمەتشى ايەل قۋىپ جەتتى.
— بيكەش، سىزگە حوحلاكوۆا حانىمنىڭ تۇستەن بەرى جاتقان مىنا حاتىن تابىس ەتۋدى ۇمىتىپتى.
الەشا شاعىن قىزعىلت كونۆەرتتى الىپ، ويلانباستان قالتاسىنا سالدى.
XI
تاعى ءبىر سىر اشىلىپ قالدى
شاھاردان موناستىرعا دەيىن ءبىر شاقىرىمنان از-اق اساتىن. الەشا بۇل مەزگىلدە جان جۇرمەيتىن سوقپاقپەن كەلە جاتقان. ىمىرت قاراڭعىلىعى قويۋلانعان، وتىز قادام جەردەن ەشتەڭەنى اجىراتىپ بولمايدى. ورتا جولعا جەتكەندە كولدەنەڭ كەسىپ وتەتىن ءبىر سوقپاق باردى. سول تۇستا، جالعىز ۇيەڭكىنىڭ تۇبىندە بىردەڭە قاراڭداعانداي بولدى. الەشا جاقىنداپ كەلگەندە بىرەۋ اعاشتىڭ تاساسىنان شىعا كەلىپ:
— اقشاڭدى شىعار، ايتپەسە ولتىرەمىن!
— ميتيا، سەنبىسىڭ! — دەدى قاتتى شوشىپ كەتكەن الەشا تاڭعالىپ.
— حا-حا-حا! كۇتپەپ پە ەڭ؟ سەنى قاي جەردەن توسسام ەكەن؟ الدە اناۋ ءۇيدىڭ الدىنان كۇتەيىن بە؟ — دەپ ويلادىم. ءبىراق، ول جاقتان شىعاتىن ءۇش جول بار عوي، دەمەك، سەنەن كوز جازىپ قالۋىم مۇمكىن ەدى. سونان سوڭ، سەنى وسى ارادان كۇتىپ الماقشى بولدىم، ويتكەنى موناستىرعا باراتىن باسقا جول جوق، سەنىڭ قالاي دا وسى ارادان وتەتىنىڭدى ءبىلدىم. كانە، بار شىندىقتى جايىپ ساپ، مەنى تاراقانشا ەزگىلەشى... ەي، ساعان نە بولعان؟
— جاي انشەيىن، اعا... جاي قورقىپ كەتكەن سوڭ. Ah، دميتريي!
— باعانا اكەمنىڭ بەت-اۋزىن قان جالاتتىڭ، — دەپ ەڭىرەپ قويا بەردى الەشا، ونىڭ كوپتەن جىلاعىسى كەلگەن ەدى، ەندى مىنە ىشىندە بىردەڭە ءۇزىلىپ كەتكەندەي سەزىندى. — سەن ونى ولتىرە جازدادىڭ عوي... ونى قارعاپ-سىلەدىڭ... ەندى مىنە... ماعان قىلجاقتايسىڭ... "اقشاڭدى شىعار، ايتپەسە ولتىرەمىن!" — دەپ كىسىنىڭ زارەسىن الاسىڭ.
— ا نە بوپ قالدى؟ لايىقسىز بىردەڭە ىستەدىم بە؟ بەدەلىڭدى ءتۇسىردىم بە؟
— جوعا... انشەيىن...
— توقتا. ءوزىن مىنا قاراڭعى تۇنگە قاراشى: كورەسىڭ بە، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز، اسپان بۇلت، جەل كوتەرىلگەن! وسى ارادا، ۇيەڭكى تاسالاپ، ەنى كۇتىپ تۇرعانىمدا باسىما: وسىنشا جان ازابىن تارتىپ، كۇتىپ قايتەم؟ مىنە ۇيەڭكى، قالتامدا قول ورامالىم، ۇستىمدە جەيدەم بار، جىرتىپ ءجىپ قىپ ەسىپ، ول جەتپەسە اسپا باۋىم بار — ارامزا تىرلىگىممەن جارىق دۇنيەنى قور قىلعانشا اسىلىپ ولگەنىم ارتىق ەمەس پە! — دەگەن وي كەلدى (قۇداي اقىنا!). ءدال وسى ساتتە سەنىڭ كەلە جاتقانىڭدى كورگەنىمدە، ءتاڭىرىم، الابۇرتقان كوڭىلىمدى زاماتتا ساپ تىيدى: بۇل جالعاندا مەنىڭ دە جانىمداي جاقسى كورەتىن كىسىم بار ەكەن عوي، ول مىنا كەلە جاتقان ءىنىم، مەن ونى بارىنەن دە ارتىق سۇيەمىن، مەن جالعىز سونى عانا جاقسى كورەمىن! جاقسى كورەتىنىم سونشا، ءتىپتى موينىڭنان اسىلا كەتكىم دە كەلدى! سونان سوڭ: "زارەسىن الىپ، ءبىر كوڭىلدەندىرەيىنشى"—دەگەن اقىماقتىق وي كەلگەنى. "اقشاڭدى شىعار!" — دەپ ايقايلاعانىم سودان. قىلجاقباستىعىمدى كەشىرە گور — جاي ساندىراق قوي، ايتپەسە... مەنىڭ دە جان-دۇنيەم... قاي ءبىر وڭىپ تۇر دەيسىڭ... جارايدى، قويشى سونى، ونان دا اندا نە بولدى، سونى ايتشى؟ ول نە دەدى؟ مەنى اياما، جانىشتا، تىلگىلە! قاھارىن شاشتى ما؟
— جوق، ولاي ەمەس... ميتيا، وندا مۇلدە باسقاشا بولىپ شىقتى. وندا... مەن ول ەكەۋىنىڭ بىرگە وتىرعان ۇستىنە باردىم.
— ەكەۋى دەپ وتىرعانىڭ كىمدەر؟
— گرۋشەنكا كاتەرينا يۆانوۆناعا بارعان ەكەن.
دميتريي فەدوروۆيچ سىلەيىپ تۇرىپ قالدى.
— قوي، مۇمكىن ەمەس! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ول، — ساندىراقتاپ تۇرسىڭ! گرۋشەنكا وعان نە دەپ بارادى؟
الەشا ءوزى كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ بوساعاسىنان اتتاعاننان كەيىن بولعان وقيعانى تۇگەل بايانداپ بەردى. ول ون مينۋتتاي اڭگىمەلەدى، ءبارى بىردەي قيۋلاسا، ۇيلەسە شىقپاۋى مۇمكىن، ءبىراق، ەڭ نەگىزگى ويلاردى، ەڭ باستى قيمىل-ارەكەتتەردى، سونداي-اق ءوزىنىڭ قالاي سەزىنگەنىن دە كوبىنە-كوپ ءبىر عانا سيپاتى ارقىلى اسەرلى ەتىپ ايقىن جەتكىزگەن سەكىلدى. دميتريي وعان ءمىز باقپاي تەسىرەيە قاراپ ءۇنسىز تىڭدادى، ايتسە دە، ونىڭ ءبارىن ۇتىپ، فاكتىنى تۇگەلدەي وي تارازىسىنا سالىپ ۇلگىرگەنى الەشاعا ايقىن ەدى. الايدا، اڭگىمە ودان ارى جالعاسقان سايىن، ونىڭ بەت-جۇزى تۇنەرگەنى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى سۇستانا تۇسكەندەي كورىندى. ول قاباعىن ءتۇيىپ، تىستەنىپ العاندا، ودان بەتەر تەسىرەيە، قادالا، بەدىرەيە قاراعانداي بولدى. سونان سوڭ دميتريي فەدوروۆيچتىڭ وسىعان دەيىن قاھارلانىپ، سۇستانىپ تۇرعان بەت الپەتى زاماتتا قۇبىلا قالىپ، تىستەنگەن جاقتارى جازىلىپ، ويدا جوقتا ساقىلداپ، راقاتتانا كۇلگەنى ونان بەتەر قايران قالدىردى. ول ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدى، كۇلكىسىن تىيا الماعاندىقتان ءتىپتى كوپكە دەيىن سويلەي المادى.
— اقىرى ونىڭ قولىن سۇيمەدى مە! اقىرى سۇيمەدى عوي، سول كۇيى شىعىپ جۇرە بەردى عوي! — دەدى ول ءبىر ءتۇرلى تابالاعان قۋانىشپەن — ەگەر ول شىنىمەن سولاي قۋانىپ تۇرماسا، ونىڭ بۇل قىلىعىن ارسىز قۋانىش دەۋگە دە بولار ەدى. — اناۋ عوي ونى قاباعان يت دەپ شاپىلدادى! قاباعان دەسە قاباعان يت قوي ول! ەشافوتقا شىعارىپ دەدى مە؟ ءيا، ءيا، ءسويتۋ كەرەك-اق، كەرەك، مەن دە سولاي ويلايمىن، ونى الدەقاشان ءسويتۋ كەرەك ەدى! بايقايسىڭ با، باۋىرىم، ەشافوت دەسە مەيلى، ءبىراق، ول ءۇشىن اۋەلى ساۋىعۋ كەرەك قوي. مەن ونىڭ ارسىزدىڭ ارسىزى ەكەنىن بىلەمىن، بۇل ايقىن، بۇل ونىڭ قولىن سۇيمەي كەكىرەيگەنىنەن كورىنىپ تۇر، ناعىز سايقال عوي ول! ول سايقالدىڭ سايقالى، وندايدى ىزدەسەڭ تاپپايسىڭ! وزىنشە ءبىر ماردىمسىعاندىق بۇل! نە، ول ۇيىنە كەتتى مە؟ ءقازىر مەن... اھ...
مەنىڭ تەز جەتۋىم كەرەك! الەشا، مەنى سوكپەسسىڭ دەيمىن، ونى تۇنشىقتىرىپ ءولتىرۋ دە از دەگەنگە... مەن كەلىسەمىن...
— ال كاتەرينا يۆانوۆنا شە؟ — دەدى الەشا مۇڭلى ۇنمەن.
— ونىڭ دا كىم ەكەنىن ءبىلدىم، كۇللى جان دۇنيەسىنە شەيىن كورىپ تۇرمىن، ونى ەش ۋاقىتتا ءدال مۇنداي ايقىن تۇسىنبەگەن شىعارمىن! الەمنىڭ ءتورت بۇرىشىن، ياكي بەس بۇرىشىن بىردەي اشۋمەن بارابار عوي بۇل! سونداي ىسكە اياق باسار ما! ول اكەمدى قۇتقارۋىم كەرەك دەگەن ىزگى نيەتپەن سۇمدىق قورلىققا باسىن تىگىپ، زەردەسىز دورەكى وفيسەردىكىنە جۇگىرىپ كەلگەن وقىمىستى كاتەنكا عوي! ءبىراق، ءبىزدىڭ ورشىلدىگىمىز، تاۋەكەلشىلدىگىمىز، تاعدىرعا قىر كورسەتكىشتىگىمىز، قول جەتپەسكە قۇلاش ۇرعىشتىعىمىز دەگەن مىنە وسى ەمەس پە! سەن اپكەسى ونى ساقتاندىرىپتى دەدىڭ بە؟ بىلەسىڭ بە، ول اپكەسىنىڭ ءوزى ءبىر جاتقان پاڭ بولاتىن، ول اناۋ ماسكەۋدەگى گەنەرالشانىڭ تۋعان ءسىڭلىسى، ءبىر كەزدە ءتىپتى اپاسىنان ارى مۇرىن شۇيىرگەن، قازىنانىڭ اقشاسىنا قول سالعانى اشىلىپ قاپ كۇيەۋى بار بايلىعىنان، مەكەن-جايى مەن باسقا دۇنيە-مۇلكىنەن جۇرداي بولعان سوڭ عانا تاكاپپار بايبىشەنىڭ كەۋدەسى تەز باسىلعان دا، سودان كەيىن كوتەرىلمەگەن. كاتيانى ساقتاندىرعان ەكەن، ءبىراق، ول تىڭداماپتى دەيسىڭ عوي. "نەسى بار، مەنىڭ قولىمنان ءبارى دە كەلەدى، ءبارى مەنىڭ ۋىسىمدا: تىلەسەم، گرۋشەنكانى دا ارباپ الامىن" — دەپ استامشىلىق تانىتىپ، وكتەمدىك كورسەتسە، بۇعان كىم كىنالى؟ ول گرۋشەنكانىڭ قولىنان سۇيگەندە، قۋلىقپەن ءبىرىنشى بوپ ادەيى ءسۇيدى دەيمىسىڭ؟ جوق، ول شىن ءسۇيدى، گرۋشەنكانى شىن جاقسى كورىپ قالدى، ياكي گرۋشەنكاعا ەمەس، ءوزىنىڭ قيالىنا، ءوزىنىڭ ساندىراعىنا عاشىق بوپ قالدى، — ويتكەنى بۇل مەنىڭ قيالىم، مەنىڭ ساندىراعىم عوي! باۋىرىم الەشا، سەن ولاردان قالاي عانا سىتىلىپ شىققانسىڭ؟ شۇباتىلعان ەتەگىڭدى ءتۇرىپ الىپ قاشتىڭ با؟ حا-حا-حا!
— اعا، سەن اناۋ ءبىر وقيعانى گرۋشەنكاعا ايتىپ قويىپ، كاتەرينا يۆانوۆنانى قالاي جابىرلەگەنىڭە ءتىپتى ءمان بەرمەيتىن سياقتىسىن، ول جاڭا سەن "جىگىتتەرگە كوركىڭدى ساتۋعا جاسىرىنىپ بارعانسىڭ!" — دەپ كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ بەتىنە سونى سالىق قىلدى. اعا، بۇدان ارتىق قورلاۋ بولا ما؟ — الەشانىڭ جانىنا قاتتى باتقان كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ بۇلايشا جابىرلەنگەنىنە اعاسى شىنىمەن-اق قۋانعانى ما دەگەن وي ەدى: ال ونىڭ قۋانۋى، ارينە، مۇمكىن ەمەس-تى.
— ءماسساعان! — دميتريي فەدوروۆيچ زاماتتا قاباعىن قارس جاۋىپ، الاقانىمەن ماڭدايىن سالىپ قالدى. ىلكىدە الەشا ءبارىن جايىپ سالسا دا، كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ وعان وكپەسىن دە، "سەنىڭ اعاڭ ناعىز وڭباعاننىڭ ءوزى!" — دەپ ايقايلاعانىن دا ايتسا دا، بۇعان ول ەندى عانا نازار اۋدارعان ەدى. — ءيا، كاتيا ايتقانداي، سول "قاتەرلى كۇن" جايىندا گرۋشەنكاعا، قايدام، ايتسام ايتقان شىعارمىن.
ءيا، سولاي، ەندى ەسىمە ءتۇستى، ايتقام! بۇل انا جولى، موكروسعا بارعاندا بولعان، مەن ماس ەدىم، سىعاننىڭ سۇلۋلارى ءان سالىپ جاتقان... ءبىراق، وندا مەنىڭ دە ەڭىرەگەندە ەتەگىم تولعان، تىزەرلەپ تۇرىپ كاتيانىڭ اق جۇزىنە تابىنعامىن، مەنىڭ نەگە بۇيتكەنىمدى گرۋشەنكا ۇققان دا. وندا گرۋشەنكا ءبارىن تۇسىنگەن ءالى ەسىمدە، ونىڭ ءوزى دە جىلاعان... ا، سايتان! ەندى كەلىپ باسقاشا بوپ شىعۋى مۇمكىن بە؟ وندا ەڭىرەپ جىلاپ ەدى، ەندى... ەندى كەلىپ "جۇرەككە قانجار سالدى!" قاتىن بىتكەن وسىنداي عوي.
ول تۇنجىراپ، ويلانىپ قالدى.
— ءيا، مەن وڭباعانمىن! ناعىز وڭباعانمىن! — دەدى ول كەنەت كۇڭىرەنگەن ۇنمەن. — جىلاسام دا، جىلاماسام دا مەيلى، ءبارىبىر وڭباعانمىن! ەگەر بۇعان كوڭىلى كونشىسە، مەنى وڭباعان دەپ اتاعانىنا ءتىپتى قارسى بولماي-اق قويايىن، سولاي دەپ ايتا بارارسىڭ. ال، وسى مىلجىڭىم دا جەتەر، قوش بول! كوڭىل قۋانتار ەشتەڭە كورىپ تۇرعام جوق. سەن ءوز جونىڭمەن كەت، مەن ءوز جونىممەن كەتەمىن. ءومىرىمنىڭ اقتىق مينۋتىندا بولماسا، بۇدان كەيىن كەزدەسۋگە زاۋقىم دا جوق. قوش بول، الەكسەي! — ول ءىنىسىنىڭ قولىن قاتتى قىستى، سوسىن باسىن تومەن سالىپ، تۇنجىراعان قالپى، بەينە يىعىنان ءبىر اۋىر جۇك تۇسكەندەي، شاھارعا قاراي كەتە باردى. ونىڭ اياق استىنان ادا-كۇدە كەتە باراتىنىنا سەنبەسە دە، الەشا اعاسىنىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرىپ قالدى.
— توقتا، الەكسەي، تەك ساعان عانا اشاتىن تاعى ءبىر سىرىم بار! — دەدى كەنەت قايتا ورالعان دميتريي فەدوروۆيچ. — سەن ماعان قاراشى، زەردەلەپ قاراشى ماعان: كورەسىڭ بە، مىنا جەردە، مىنە مىنا تۇستا ءبىر سۇمدىق زۇلىمدىق ءپىسىپ كەلەدى. ("مىنا جەردە" دەگەندە، دميتريي فەدوروۆيچ كەۋدەسىن قايتا-قايتا نۇقىپ، سول زۇلىمدىق ناق ونىڭ كەۋدەسىندە، ءبىر جەردە، بالكىم، قالتادا تىعۋلى جاتقانداي، نەمەسە بويتۇمار بوپ موينىندا ءىلۋلى تۇرعانداي تاڭعالارلىق سىڭاي تانىتتى). سەن ەندى مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلەسىڭ: مەن وڭباعانمىن، قوڭىراۋلى وڭباعانمىن! ءبىراق، ءبىلىپ قوي، بۇرىن، ءقازىر نەمەسە الدا نە ىستەسەم دە، — ناق ءقازىر، ءدال وسى ساتتە مەنىڭ مىنا كەۋدەمدە، مىنا كوكىرەگىمدە بۇعىپ جاتقان سۇمدىق زۇلىمدىقپەن ەشتەڭە دە، ەش نارسە دە تەڭ كەلە المايدى؛ ول وڭتايلى ءساتىن كۇتىپ جاتىر، وعان تىيىم سالا الاتىن ءبىر ءوزىم عانا، ونى توقتاتسام دا، نەمەسە بوساتىپ قويا بەرسەم دە ءوز ەركىم، بۇل ەسىڭدە بولسىن! ەندەشە، ءبىلىپ قوي، مەن سول زۇلىمدىقتى ىستەمەي قويمايمىن، تايساقتاپ قالمايمىن. باعانا مەن ساعان بۇنى ايتقان جوقپىن، ال ايتپاعانىم، بۇعان ءتىپتى مەنىڭ دە وسپادارلىعىم جەتپەدى عوي! ايتسە دە، ءالى رايدان قايتۋىم دا مۇمكىن: رايدان قايتسام، جوعالتقان ار-وجدانىمدى جارىم-جارتىلاپ بولسا دا ەرتەڭ-اق قايتارىپ الار ەدىم، ءبىراق رايدان قايتپايمىن، زۇلىمدىق ويىمدى ىسكە اسىرامىن، مۇنى ساعان الدىن الا جانە ماقتانىپ ايتقانىما سەن كۋا بولاسىڭ! مەرت بوپ، قارا تۇنەكتە جوعالۋ عانا قالدى! ءقازىر ءتۇسىندىرىپ جاتپايمىن، كەزى كەلگەندە ءبارىن بىلەسىڭ. ازىرشە ماعان شولاق كوشەدەگى سايقالدان ارتىق ەشتەڭە جوق! قوش بول. ماعان دۇعاڭدى قور قىلماي-اق قوي، مەن وعان لايىق ەمەسپىن، سوسىن ونىڭ قاجەتى دە جوق، ءتىپتى مۇلدە كەرەگى جوق... ماعان مۇلدە قاجەت ەمەس! قۇرىسىن!..
ءسويتىپ، ول تەز كەتىپ قالدى، بۇل جولى قايىرىلعان جوق. الەشا موناستىرعا قاراي بەتتەدى. "بۇل قالاي، ونى ەندى ەش ۋاقىتتا كورمەيتىن بولعانىم با، نە دەپ كەتتى؟ — دەپ ويلادى تۇككە تۇسىنبەگەن الەشا، — ونى ەرتەڭ قالاي دا كورۋىم كەرەك، ادەيى ىزدەپ تاۋىپ الامىن، ءوزى نە دەپ كەتتى!.."
الەكسەي ءموناستىردى وراعىتا، شوق قاراعاي ىشىمەن ءوتىپ ءمىناجاتحاناعا تۋرا باردى. مۇنداي كەشەۋ مەزگىلدە ەشكىمدى كىرگىزبەسە دە، بۇعان ەسىك اشتى. ءپىراداردىڭ قۇجىراسىنا كىرگەندە ونىڭ جۇرەگى دىرىلدەپ كەتتى: "ول مۇنان نەگە عانا شىعىپ كەتتى ەكەن، قاسيەتتى قارياسى مۇنى "ءدۇنياۋي پەندەلەرگە" نەگە عانا جىبەردى ەكەن؟ مۇندا تىنىشتىق، بۇل قاسيەتتى ورىن، ال اندا وزىڭنەن-وزىڭ قىسىلىپ جۇرگەنىڭ، ونداعى قارا تۇنەكتە بىردەن باسىڭ اينالىپ، اداسىپ كەتەسىڭ..."
قۇجىرادا ءمۇريت پورفيريي مەن يەروموناح پانسيي ءپىرادار وتىر ەكەن؛ زوسيم ءپىراداردىڭ ءحالى ونان بەتەر تومەندەي بەرگەندىكتەن پانسيي ءپىرادار وعان كۇنى بويى ساعات سايىن كىرىپ -شىعىپ تۇرىپتى؛ مۇنى ەستىگەندە الەشانىڭ زارەسى قالمادى. بۇل كۇنى ءمىناجاتحاناداعى تاقۋالارمەن داعدىلى كەشكى سۇحبات تا وشپەي قالعان. ادەتتە كەشكىلىكتە، عيباداتتان كەيىن كۇندە، جاتار الدىندا، ءمىناجاتحاناداعى تاقۋالار ءپىراداردىڭ قۇجىراسىنا جينالىپ، ءارقايسىسى ءوزىنىڭ بۇگىنگى بولار-بولماس كۇناسىن، كۇناقارلىق ارمانىن، ويىن، پەندەشىلىگىن، ەگەر بىرەۋمەن ۇرسىسىپ قالسا، ونىسىن دا جاسىرماي جايىپ سالاتىن. كەيبىرەۋلەرى تىزەرلەپ تۇراتىن. ءپىرادار كەسىگىن شىعارىپ، تاتۋلاستىرىپ، اقىلىن ايتىپ، تاۋبەسىنە كەلتىرىپ، ءپاتيقاسىن بەرگەن سوڭ قويا بەرەتىن. بۇل ارادا ءىستىڭ ءمانى باسقادا بولا تۇرسا دا، ءپىرادارلىقتىڭ دۇشپاندارى بۇل ءمىناجات قۇپياسىن قورلاۋشىلىق، ءتىپتى كۇپىرلىك بولادى دەپ تاقۋالاردىڭ مۇنداي "ءمىناجاتىنا" قارسىلىق بىلدىرگەن بولاتىن. مۇنداي ءمىناجات ىزگىلىكتى ماقساتقا جەتكىزبەيتىنى بىلاي تۇرسىن، قايتا، شىنىندا دا جانە قاساقانا كۇناعا باتىرادى، پەندەشىلىك پيعىلعا يتەرمەلەيدى دەپ ەيارحيا باستىقتارىنىڭ الدىنا ماسەلە دە قويىلعان. تاقۋالاردىڭ كوبى شىندىعىندا ءپىرادارعا بارعىسى كەلمەيتىن، انشەيىن وزگەلەر بارىپ جاتقان سوڭ، مويىنسۇنعىسى.
— السىرەگەن عوي، ۇيىقتاي بەرەدى، — دەپ سىبىرلادى الەكسەيگە پانسيي ءپىرادار، وعان ءپاتيقاسىن بەرگەن سوڭ. — ونى ءتىپتى وياتۋ قيىن. ءبىراق، وياتىپ قايتەمىز. بەس مينۋتقا عانا كوزىن اشىپ، تاقۋالارعا ءوزىنىڭ ءپاتيقاسىن جەتكىزۋدى تاپسىرعاننان كەيىن ولاردان تۇندە وزىنە ارناپ دۇعا وقۋدى ءوتىندى. تاڭ الدىندا شىركەۋدىڭ قاسيەتتى دامىنەن تاعى ءبىر تاتپاق. الەكسەي، ول سەنى ەسىنە الدى، كەتىپ پە ەدى دەپ سۇرادى، ءبىز شاھاردا ءجۇر دەدىك. "بارا بەر دەپ وعان ءوزىم باتامدى بەرگەمىن؛ ازىرشە ونىڭ ورنى مۇندا ەمەس، سوندا"، — دەدى ول سەن جونىندە. سەنى ەسىنە العاندا ەمىرەنىپ، جانى اشىپ جاتتى، قانداي ءىلتيپاتقا يە بولعانىڭدى سەن تۇسىنەسىڭ بە؟ ءبىراق، سەن ازىرشە ءدۇنياۋي تىرشىلىكپەن جۇرە تۇر دەپ ول نەگە ايتتى ەكەن؟ دەمەك، سەنىڭ تاعدىرىڭدا بىردەڭەنى الدىن الا بولجاعانى عوي! الەكسەي، ءدۇنياۋي تىرشىلىككە قايتا ورالعان كۇندە دە سەن كۇيكى تىرلىكتىڭ قامى مەن پەندەشىلىكتىڭ قىزىعىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ەمەس، ءپىرادارىمىزدىڭ ارتقان ءۇمىتىن اقتاۋ ءۇشىن ورالعانىڭدى ۇعىپ ال.
پانسيي ءپىرادار شىعىپ كەتتى. بىرەر كۇندە كوز جۇما قويمايتىنى بەلگىلى بولسا دا، ءپىراداردىڭ بىرتىندەپ ءسونىپ بارا جاتقانىنا الەشا كۇماندانباعان. ول اكەسىمەن، حوحلاكوۆالارمەن، اعاسىمەن جانە كاتەرينا يۆانوۆنامەن كەزدەسۋدە ۋادە بەرگەنىنە قاراماستان، ەرتەڭ موناستىردان ەشقايدا شىقپاۋعا، قاشان قاريانىڭ اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا ونىڭ قاسىندا بولۋعا ءبىرجولا بەكىندى. جۇرەگىندە وعان دەگەن ماحاببات وتى تۇتانىپ كەتكەندە ول ومىردە ەڭ قۇرمەت تۇتقان ادامىڭ جان ءتاسىلىم ۇستىندە تاستاپ كەتكەنىن باعانا شاھاردا جۇرگەندە قالاي عانا ءبىر ساتكە ەسىنەن شىعارعانىنا ءوزىن-وزى قاتتى كىنالادى. ول شالدىڭ جاتىن بولمەسىنە بارىپ، ءپىرادارعا تىزەرلەپ تۇرىپ، ماڭدايىن جەرگە تيگىزە تاعزىم ەتتى. ول قالىپتى تىنىس العانى دا سەزىلمەي، قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان ەدى. ونىڭ بەت-جۇزى تىنىش بولاتىن.
الەشا سودان كەيىن ءپىرادار تاڭەرتەڭ مەيماندارىن قابىلداعان ەكىنشى بولمەگە قايتىپ كەپ، ەتىگىن عانا شەشتى، بىلعارىمەن قاپتالعان، قاتتى، تار ديۆانشاعا كيىمشەڭ قيسايا كەتتى؛ ول بۇرىننان، كوپتەن بەرى، جاستىقتى تاستاي سالىپ وسى ديۆاندا ۇيىقتايتىن ەدى. باعانا اكەسى ۇمىتپاي الا كەل دەپ ەسكەرتكەن توسەگىن اكەپ استىنا سالۋدى ول الدەقاشان ۇمىتقان-دى. ول ۇستىندەگى پودرياسنيگىن شەشىپ، كورپە ورنىنا جامىلا سالاتىن. ول جاتار الدىندا ەدەنگە تىزەرلەپ كەتىپ ۇزاق شوقىندى. بار ىقىلاسىمەن شوقىنعاندا ول قۇدايدان ءوزىنىڭ نەلىكتەن قىسىلىپ-قىمتىرىلاتىنىن ءتۇسىندىرۋدى سۇرامايتىن، ول تەك جان سۇيسىندىرەتىن قۋانىش قانا بەرە گور دەپ تىلەيتىن، تاڭىرىگە سىيىنعاندا ول ءوزىنىڭ جان جۇيەسىن يدىرەتىن ءامانعى قۋانىشىن عانا تىلەيتىن، ونىڭ جاتار الدىنداعى شوقىنۋىنىڭ بارلىق ءمانى مەن ءنارى دە وسى بولاتىن. شوقىنعاننان كەيىن ول جانى راقاتتانىپ ءتاتتى ۇيقىعا كەتەتىن. شوقىنىپ تۇرعانىندا كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ قىزمەتشى قىزى باعانا سوڭىنان قۋىپ جەتىپ وعان ۇستاتقان، قالتاسىنداعى كىشكەنتاي قىزعىلت پاكەتكە ابايسىزدا قولى ءتيىپ كەتكەن ەدى. الەشا قىسىلىپ قالدى، ءبىراق دۇعاسىن ءتامامدادى. سونان سوڭ ازعانا ويلانعاننان كەيىن پاكەتتى اشتى. كىشكەنتاي حاتقا حوحلاكوۆا حانىمنىڭ تاڭەرتەڭ ءپىراداردىڭ الدىندا بۇعان قاراپ سىقىلىقتاپ كۇلگەن بۇلدىرشىندەي قىزى Lise دەپ قول قويىپتى.
"الەكسەي فەدوروۆيچ، — دەپ جازىپتى قىز، — بۇل حاتىمدى سىزگە بارىنەن، ءتىپتى شەشەمنەن دە جاسىرىپ جازىپ وتىرمىن: مۇنىڭ جاقسى ەمەسىن بىلەمىن، ءبىراق قايتەيىن. جاس جۇرەگىمدە لاپ ەتىپ تۇتانعان سەزىمدى سىزگە ايتپاي تۇرا الاتىن ەمەسپىن، ءبىراق مۇنى كوزى كەلگەنشە ەكەۋمىزدەن باسقا ءتىرى پەندە بىلمەسكە ءتيىس. ايتسە دە، سىزگە تەزىرەك ايتۋعا ىنتىققان ىستىق سەزىمىمدى قالاي عانا تۇسىندىرسەم ەكەن؟ قاعاز قىزارمايدى دەيدى عوي، ءبىراق، يلانساڭىز، بۇل جالعان، تاپ ءقازىر مەن قالاي قىزارىپ وتىرسام، قاعاز دا ءدال سولاي قىزارادى. سۇيىكتى الەشا، مەن ءسىزدى سۇيەمىن، سىزگە ءتىپتى بالا كەزىمنەن عاشىقپىن، موسكۆادا جۇرگەنىڭىزدە ءسىز قازىرگىدەن مۇلدە وزگەشە بولاتىنسىز ءسىزدى سول كەزدەن بەرى سۇيەمىن، عۇمىر باقيعا سۇيەمىن. جۇرەگىمنىڭ قالاعانى تەك ءوزىڭىز عانا، سىزبەن قوسىلىپ، ەكەۋمىز قوساعىمىزبەن قوسا اعارساق، ارمانىم جوق. ارينە، بۇل ءۇشىن ءسىزدىڭ موناستىردان كەتۋىڭىز كەرەك. ءالى جاسپىز عوي دەمەيىك، زاڭ جۇزىندەگى كامەلەتتىككە جەتكەنشە كۇتە تۇرامىز. وعان دەيىن مەن ناۋقاسىمنان قالاي دا جازىلامىن، اياعىمدى باسىپ، ءتىپتى بيلەيتىن دە بولامىن. بۇعان ەشبىر كۇمان كەلتىرمەڭىز.
كورىپ تۇرسىز، مەن ءبارىن ويلاستىرىپ قويدىم، تەك وسى حاتتى وقىعان كەزدە ءسىزدىڭ مەن تۋرالى نە ويلايتىنىڭىزدى عانا بىلمەيمىن. مەن كۇلەكەش، شالدۋارمىن، باعانا ءسىزدى رەنجىتكەن جوقپىن با، ءبىراق، يلانساڭىز، جاڭا، قولىما قالام الاردىڭ الدىندا ءماريام-اناعا سيىنىپ، ءتىپتى ءقازىر دە سوعان شوقىنىپ، ەكى كوزىمە جاس تىعىلىپ وتىرمىن.
مەنىڭ جۇرەك سىرىمدى مىنە ءسىز ءبىلىپ تە الدىڭىز؛ ەرتەڭ بىزگە كەلگەنىڭىزدە سىزگە قالاي قارايتىنىمدى دا بىلمەيمىن. اھ، الەكسەي فەدوروۆيچ، ەگەر ءسىزدى كورگەندە شىداماعان سوڭ، باعاناداعىداي رەتتەيسىز كۇلىپ جىبەرسەم قايتەم؟ وندا ءسىز مەنى كۇلەكەش اقىماق ەكەن عوي دەپ، مىنا حاتىما يلانباي قالمايسىز با. سوندىقتان جالىنىپ سۇرايتىنىم، سۇيىكتىم، ەگەر ماعان جانىڭىز اشىسا، ەرتەڭ ۇيگە كەلگەندە مەنىڭ كوزىمە ونشا تۋرالاپ قاراماڭىزشى، ويتكەنى مەنىڭ كوزىم ءسىزدىڭ كوزىڭىزبەن ۇشىراسىپ قالعان ساتتە كۇلىپ جىبەرەمىن بە دەپ قورقامىن، اسىرەسە الگى شۇباتىلعان بەشپەنتتى كيىپ كەلسەڭىز... وسىنى ويلاعاندا ءتىپتى ءقازىر دە ارقام مۇزداپ سالا بەرەدى، سول سەبەپتى ۇيگە كىرگەننەن كەيىن ءبىراز ۋاقىت ماعان ءتىپتى كوز سالماڭىزشى، شەشەمە نەمەسە تەرەزەگە قاراڭىز...
مىنە، مەن سىزگە عاشىقتىق حات تا جازدىم، قۇدايا تاۋبە، نە ىستەپ قويدىم! الەشا، مەنى cوگe جامانداماڭىز، ەگەر دە ءبىر وتە لايىقسىز ءىس ىستەپ، ءسىزدى رەنجىتىپ السام، كەشىرە كورىڭىز. مەنى ءتىپتى عۇمىر باقي جامان اتاققا قالدىرۋى مۇمكىن جۇرەك سىرىم ەندى ءوزىڭىزدىڭ قولىڭىزدا.
مەن بۇگىن جىلاماي قويمايتىن شىعارمىن. كورىسكەنشە كۇن جاقسى، ەرتەڭگى قيىن كەزدەسۋگە دەيىن قوش بول.
P.S. الەشا، تەك ءسىز قالاي دا، قالاي بولعاندا دا كەلىڭىز! Lise".
الەشا حاتتى وقىپ اڭ-تاڭ بولدى، ونى ەكى مارتە وقىپ شىقتى، سوسىن ويلانىپ وتىردى دا، كەنەت جايلاپ راقاتتانا كۇلدى! بۇل كۇلكىسى كۇناكارلىق بوپ كورىندى مە قالاي، ول سەلك ەتە ءتۇستى. ءبىراق، الگىندەي بولماي-اق تاعى دا جايلاپ، راقاتتانا كۇلدى. سودان كەيىن حاتتى كىشكەنتاي كونۆەرتكە ەپتەپ قايتا سالىپ، شوقىنعان سوڭ توسەگىنە جاتتى. جان-دۇنيەسىنىڭ تەبىرەنىسى سۋ سەپكەندەي تەز باسىلعان. "و ءتاڭىرىم، باعاناعىلاردىڭ بارىنە جار بولا گور، باقىتسىز، البىرت جاندارعا راقىمىڭ ءتۇسىپ، ءوزىڭ دۇرىس جولعا سالا گور. بارلىعى ءبىر ءوزىڭنىڭ قولىڭدا: ءبارىن بالە-جالادان ءوزىڭ قۇتقارا گور. ماحاببات تا ءبىر ءوزىڭسىڭ، بارشانى قۋانىشقا بولەيتىن دە ءبىر ءوزىڭ!" دەپ كۇبىرلەپ قۇدايدان تىلەك تىلەپ شوقىنعان الەشا قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ كەتتى.
ەكIHشI ءبولىم
ءتورتىنشى كىتاپ
زورلانۋ
I
فەراپونت ءپىرادار
الەشا تاڭەرتەڭ ەرتە، الا توبەدەن ويانعان ەدى. بۇل كەزدە ءپىرادار دا وياۋ جاتقان، ول تۇرەگەلىپ كرەسلوسىنا بارىپ وتىرايىن دەپ ەدى، تۇرا المادى — السىرەپ قالعان ەكەن. ءبىراق اقىل-ەسى دۇرىس-تى؛ بەت-جۇزى تىم جاداۋ كورىنگەنمەن، اشىق، ءتىپتى قۋانىشتى سەكىلدى، جانارى جارقىن، جىلى، جايدارى بولاتىن. "بۇگىنگى كەشكە جەتە الماۋىم دا مۇمكىن-اۋ"، — دەدى ول الەشاعا؛ سودان كەيىن تەزىرەك قۇدايعا ءمىناجات قىلىپ، كۇناسىنان ارىلىپ ۇلگىرگىسى كەلەتىنىن ايتتى. مۇندايدا ونىڭ تاۋبەگە كەلتىرۋشىسى ءھاماندا پانسيي ءپىرادار بولاتىن. وسى ەكى روستى تامامدالعان سوڭ ونىڭ دەنەسىن ءزايتۇن مايىمەن سىلاۋ باستالدى. سودان سوڭ يەروموناحتار كەلدى، ءمىناجاتحانادان كەلە باستاعان تاقۋالار بىرتىندەپ قۇجىراعا لىق تولدى. ونىڭ بەر جاعىندا كۇن دە كوتەرىلدى. موناستىردان دا كەلە باستاعان. عيبادات اياقتالعاسىن ءپىرادار جينالعان جۇرتپەن باقىلداسىپ، ءبارىنىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. قۇجىرانىڭ تارلىعىنان الدىڭعى كەلگەندەر ىعىسىپ، كەيىنگىلەرىنە ورىن بەرىپ جاتتى. الەشا قايتادان كرەسلوسىنا بارىپ وتىرعان ءپىراداردىڭ جانىندا تۇرعان. قاريا قال-قادەرىنشە وسيەتىن ايتىپ جاتىر، ءالسىز داۋسى ءالى دە بەكەم سەكىلدى. "سىزدەرگە وسىنشا جىل ءدارىس ايتىپ كەلدىم، دەمەك، الدارىڭدا سونشا جىل سايراعانىم عوي، سۇقباتتاسۋ داعدىعا اينالعاندىقتان، ءپىرادارلار مەن تاقۋا باۋىرلارىم، ءتىپتى وسى ءال ۇستىندەگى ساتىمدە دە مەن ءۇشىن سويلەۋدەن گورى اۋىز اشپاي ءۇنسىز وتىرعانىم عاجاپ بولار ەدى"، — دەپ ازىلدەدى ول جينالعاندارعا مەيىرلەنە قاراپ. ونىڭ سونداعى ۋاعىزىنان كەيبىر جايتتاردى الەشا كەيىن جادىندا ساقتاپ قالعان. ءبىراق ول قانشاما بەكەمدەڭكىرەپ، ايقىنىراق سويلەۋگە تىرىسسا دا، ءسوزى ونشا جۇيەلى شىقپاعان ەدى. ءپىرادار وندا كوپ جايتتارعا توقتالعان، تەك ءدارىس ايتىپ قانا قويماي، ءبىر اياعى كوردە تۇرعان ساتىندە ءوزىنىڭ قۋانىشى مەن كۇيىنىشىن دە ورتاعا سالعىسى كەلگەن، بۇ دۇنيەدەگى تاعى ءبىر جۇرەك سىرىن اقتارۋ ءۇشىن كوكەيكەستى ويىنىڭ ءبارىن جايىپ سالعىسى، ىشىندە كەتىپ بارا جاتقان ويىن تاعى ءبىر اقتارعىسى كەلگەن...
"ءپىرادارلار، بىر-بىرىڭە ءىلتيپاتتى بولىڭدار، — دەپ عيبرات ايتتى قاريا (كەيىن الەشانىڭ جادىندا قالعانى وسىنداي). — ءتاڭىرىمنىڭ پەندەلەرىن جاقسى كورىڭدەر. وسىندا كەلىپ، مىنا ءمىناجاتحانانى پانالاپ جاتقانىمىز ءۇشىن بىزدەر بىلايعى ءدۇنياۋي جۇرتتان ارتىق اۋليە ەمەسپىز، قايتا كەرىسىنشە، وسى شاڭىراق استىن پانالاۋشىنىڭ كەز كەلگەنى، وسى قۇتتىحاناعا كەلۋىنىڭ ارقاسىندا، ءوزىنىڭ اناۋ قاراپايىم جۇرتتىڭ بارىنەن، جۇمىر باستى پەندە بىتكەننىڭ بارىنەن كەمشىن ەكەندىگىن ىشتەي ءتۇسىندى... تاقۋا كىسى قۇجىراسىندا نەعۇرلىم ۇزاق تۇرعان سايىن، مۇنى جان-تانىمەن سەزىنىپ تەرەڭ ۇعۋى كەرەك. ايتپەسە، مۇندا كەلىپ تە قاجەتى جوق. ول ءدۇنياۋي جانداردىڭ بارىنەن ءوزىنىڭ كەمشىندىگىن ءتۇسىنىپ قانا قويماي، پەندە بىتكەننىڭ ءبارى ءۇشىن جانە ىس-ارەكەت اتاۋلى ءۇشىن، بارلىق ادامداردىڭ ءدۇنياۋي ءھام جەكە كۇناسى ءۇشىن بارشا جۇرت الدىندا عايىپتى ەكەنىن دە بىلەتىن بولۋى كەرەك — ءبىز ءوزىمىزدىڭ وقشاۋ تىرشىلىگىمىزدىڭ ماقساتىنا مىنە سوندا عانا جەتە الامىز. ويتكەنى، مارحاباتتىلارىم، مىنانى ءبىلىپ قويعاندارىڭ ءجون: ءارقايسىمىزدىڭ — ءبارىمىز ءۇشىن، بۇ جالعانداعى ءاربىر ىس-ارەكەتىمىز ءۇشىن كىنالى ەكەنىمىز كۇمانسىز؛ جالپى پەندەشىلىك كۇنا ءۇشىن عانا ەمەس، جەر باسىپ جۇرگەن جانداردىڭ ءبارى ءۇشىن، ءتىپتى كەز كەلگەن پەندە ءۇشىن دە ءارقايسىمىز جەكە-جەكە كىنالىمىز. مۇنى ءتۇسىنۋ — تاقۋالىق جولدىڭ، ءتىپتى كەز كەلگەن ادام ءومىرىنىڭ ەڭ بيىك مۇراتى. ويتكەنى تاقۋا ادام — الابوتەن جارالعان جان ەمەس، ول قۇدايدىڭ ق ۇلى اتالاتىن باسى جۇمىر پەندەنىڭ قانداي بولۋ كەرەكتىگىنىڭ ۇلگى-ونەگەسى عانا. توياتتامايتىن، سارقىلمايتىن، بۇكىل الەمدىك ماحابباتقا ءبىزدىڭ جۇرەگىمىز تەك سوندا عانا ەلجىرەپ، ءنار ەدى. سوندا سىزدەردىڭ ءارقايسىڭىز ماحابباتپەن كۇللى الەمدى وزدەرىڭە قاراتىپ الار ەدىڭىزدەر، بارشا الەمدىك كۇنانى كوزدەرىڭنىڭ جاسىمەن شايىپ تازارتا الار ەدىڭىزدەر... جۇرەكتەرىڭ نە دەپ لۇپىلدەيدى، سوعان قۇلاق سالىڭدار، ءبىر مەزگىل وزدەرىڭە وزدەرىڭ ىشكى سىرلارىڭدى اقتارىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق قىلۋدان جاڭىلماڭدار. ءتىپتى كۇنالارىڭدى مويىنداعاسىن دا ودان استە قورىقپاڭدار، تەك تاۋبەگە كەلسەڭدەر بولعانى، ءبىراق تاڭىرىگە شارت قويماڭدار. تاعى دا ايتام — تاكاپپارلانباڭدار. كىشىگە دە، ۇلكەنگە دە مەنمەنسىمەڭدەر. ءوزىڭدى مانسۇقتاعاندى دا، ماسقارالاعاندى دا، وزىڭە جالا جاۋىپ، عايباتتاعاندى دا جەك كورۋدەن ساق بولىڭدار. اتەيستەردى، جاماندىققا باستاۋشىلاردى، ماتەرياليستەردى، ولاردىڭ ىشىنەن قايىرىمدىلارىن ايتپاعاندا، ءتىپتى قاسكويلەرىن دە جەك كورۋدىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى اسىرەسە قازىرگى زاماندا ولاردىڭ اراسىندا كوڭىلى تازالارى از ەمەس. عيبادات ۇستىندە ولاردى اۋىزدان تاستاماڭدار: جاساعان يەم، باتا قايىرار جان اشىرى جوقتارعا دا، ءتىپتى وزىڭە قۇلشىلىق ەتكىسى كەلمەيتىن كەرەناۋلارعا دا بىردەي جار بولا گور دەپ تىلەڭدەر. سونان سوڭ: جاببار يەم، مۇنى تىلەگەندە مەن وزىمشىلدىكتەن تىلەپ وتىرعام جوق، ويتكەنى ءوز باسىمداعى وڭباعاندىق تا وزگەلەردەن كەم ەمەس دەپ قوسا تىلەڭدەر... ءتاڭىرىنىڭ پەندەلەرىنە ءىلتيپاتتى بولىڭدار، باققان مالدارىڭدى كەلىمسەكتەر ايداپ اكەتىپ جۇرمەسىن، ويتكەنى، ەگەر جالقاۋلىق باسىپ، نەمەسە جەكسۇرىن وزىمشىلدىككە بەرىلىپ، ونان بەتەر كوزدەرىڭ تويماي جايباراقات ۇيىقتاپ جاتساڭدار، وندا جان-جاقتان انتالاعان اشكوزدەر الداعى مالدارىڭدى ايداپ اكەتەدى. حالىققا ءىنجىلدى تۇسىندىرۋدەن جالىقپاڭدار... دۇنيەقوڭىز پاراقورلىقتان ساقتانىڭدار... التىن مەن كۇمىسكە قۇنىقپاڭدار، ءتىپتى قولعا دا ۇستاماڭدار... قۇداي تاعالانى مەدەت تۇتىڭدار دا، ونىڭ بايراعىن قولعا بەرىك ۇستاڭدار. بايراقتى جوعارى كوتەرىڭدەر..."
ايتسە دە، ءپىراداردىڭ ۋاعىزى بۇل باياندالعانى مەن كەيىن الەشانىڭ جازىپ العانىنان گورى ۇزدىك-سوزدىقتاۋ، كومەسكىلەۋ بولعان-دى. كەيدە ول ءال جيناعانداي ءالسىن-الى ءمۇدىرىپ قالىپ، ەنتىگىپ وتىرعان، ءبىراق سوندا دا جانى راقات تاپقان ءبىر قۋانىش ۇستىندە ەدى. كوبىسى وعان سۇيسىنە قۇلاق سالىپ، ونىڭ سوزىنە تاڭ قالىپ، شىركىن قاراڭعىلىق-اي دەگەن... كەيىن ءبارى وسى ۋاعىزدى ەسىنە العان. الەشا ءبىر مينۋتقا سىرتقا شىعىپ ەدى، قۇجىرا مەن ونىڭ الدىنا جينالعان تاقۋالاردىڭ جاپپاي تولقىپ، الدەنەنى كۇتىپ تۇرعانىنا قايران قالدى. كەيبىرەۋلەرى نە بولار ەكەن دەپ ۇرەيلەنسە، ەندى بىرەۋلەرى مەرەيى ۇستەم بولارداي بىردەڭەنى كۇتەتىندەي. ءبارى قاريا ۋاعىزىن ءتامامداعان سوڭ دەرەۋ نەندەي ءبىر عالامات بولا قالاتىنداي سەزىنگەن. مۇنىڭ ءوزى، ءبىر جاعىنان، پارىقسىزدىق سەكىلدى بولا تۇرسا دا، ءتىپتى ەڭ سالماقتى دەگەن ءپىرادارلار دا سونداي سەزىمگە بەرىلىپ قالعان-دى. يەرەموناح پانسيي ءپىراداردىڭ ءجۇزى وزگەلەردەن گورى سۇستى كورىنگەن. الەشانىڭ قۇجىرادان شىققان سەبەبى — شاھاردان حوحلاكوۆا حانىمنىڭ تاڭعالارلىق حاتىن الىپ كەلگەن راكيتين ونى شاقىرىپ كەلۋگە ءبىر تاقۋانى جۇمساپتى؛ حوحلاكوۆا حاتىندا الەشاعا وتە قىزىقتى ءبىر حاباردى جازىپتى. اڭگىمە مىنادا ەدى: كەشە ءپىرادارعا تاعزىم ەتىپ، ونىڭ ءپاتيقاسىن الۋعا كەلگەن قارا حالىقتىڭ ءدىندار ايەلدەرى اراسىندا شاھاردان پروحوروۆنا دەگەن ءبىر كەمپىر، ۋنتەر-وفيسەردىڭ جەسىرى دە بولعان-دى. سول كەمپىر ءپىراداردان: جالعىز ۇلىم ۆاسەنكا سوناۋ سىبىرگە، يركۋتسكىگە قىزمەتكە كەتىپ ەدى، ونىڭ حابار-وشارسىز جۇرگەنىنە ءبىر جىل بولىپ قالدى، شىركەۋگە بارىپ، سونىڭ ارۋاعىنا شىراق قويۋعا بولا ما؟ — دەپ سۇراپتى. ءپىرادار وعان: و نە دەگەنىڭ، بۇل قۇدايعا كۇپىرلىك ەتۋمەن بىردەي بولماي ما دەپ قاتتى زەكىپ جاۋاپ قايتارعان. سودان كەيىن ول الگى ايەلدىڭ بىلمەستىگىن كەشىرىپ، بەينە "بولاشاقتى بولجايتىن كىتاپقا قاراعانداي" (حوحلاكوۆا حانىم حاتىندا ءدال وسىلاي دەپ جازىپتى)، ونىڭ كوڭىلىن جۇباتىپ: "ۇلىڭ ۆاسيا امان-ساۋ، بۇعان كۇمان جوق، جاقىندا كەلىپ تە قالاتىن شىعار نەمەسە ودان حات الارسىڭ، سوندىقتان ۋايىمداماي ۇيىڭە قايتىپ، بالاڭدى كۇت دەگەن-دى. وسىدان كەيىن نە بولدى دەيسىز عوي؟ — دەپتى ودان ارى قۋانعان حوحلاكوۆا حانىم، — ءپىراداردىڭ ساۋەگەيلىگى شىن بولىپ شىقتى، ونىڭ ايتقانى كەلدى". كەمپىر ۇيىنە بارسا، سىبىردەن حات كەلىپ جاتىر ەكەن. ءبىراق، ول ول ما: جولاي، ەكاتەرينبوردان جازعان حاتىندا ۆاسيا شەشەسىنە رەسەيگە قايتىپ كەلە جاتقانىن، قاسىندا ءبىر شەنەۋنىك بارىن، وسى حاتتى العاسىن ءۇش جۇمادان كەيىن "شەشەسى بالاسىن كورىپ، كوزايىم بوپ قالاتىنىن" جازىپتى. حوحلاكوۆا حانىم الەشادان وسى كەرەمەت "ساۋەگەيلىكتىڭ شىندىق بوپ شىققانىن" يگۋمەن مەن تاقۋالاردىڭ بارىنە دەرەۋ حابارلاۋدى ءوتىنىپتى. "بۇل حاباردى جۇرتتىڭ ءبارى ەستۋى كەرەك!" — دەپ جازىپتى ول حاتىنىڭ سوڭىندا. حاتتى تىم اسىعىس جازعانى، قاتتى تەبىرەنىپ جازعانى ءار جولىنان سەزىلەدى. ءبىراق ءبارى قۇلاقتانىپ ۇلگەرگەندىكتەن الەشانىڭ ەندى ونى تاقۋالارعا حابارلاۋىنىڭ قاجەتى دە جوق-تى: راكيتين تاقۋانى جۇمساعاندا، "ونىڭ اسا قادىرمەندى ءپىرادار پانسييگە دە قۇرمەت تۇتىپ ايتاتىن ءبىر اسا ماڭىزدى شارۋاسى بارىن، سونى كەشىكتىرمەي، نەعۇرلىم تەزىرەك ايتقىسى كەلىپ مازالاعانى ءۇشىن كەشىرىم سۇرايتىنىن" ايتا بارۋدى قوسا تاپسىرعان بولاتىن. تاقۋاسىماق راكيتيننىڭ ءوتىنىشىن اۋەلى پانسيي ءپىرادارعا ايتقاندىقتان، الەشاعا قۇجىراعا قايتىپ كەلگەسىن حاتتى وقىپ شىعىپ، ونى تەك قۇجات ەسەبىندە كورسەتۋ عانا قالعان. ەندى مىنە وسىناۋ سۇستى، كۇدىكشىل ءپىرادار دا "عاجايىپ جايىندا" تۇنجىراپ تۇرىپ وقىعان سوڭ ءوزىنىڭ ىشكى سەزىمىن بىلدىرمەي تۇرا المادى، ىشتەگى تولعانىستان كوزى جالت ەتكەن ول كەنەت ماڭعازدانا جىميىپ قويدى.
— مۇنداي عاجايىپتى دا كورەدى ەكەنبىز عوي؟ — دەدى ول ىشتەگى ويىن ابايسىز ايتىپ قالعانداي.
— مۇنداي عاجايىپتى بۇدان كەيىن دە كورەمىز، مۇنداي عاجايىپتى بۇدان كەيىن دە كورەمىز! — دەپ كەۋكىلدەستى اينالاسىنداعى تاقۋالار؛ ءبىراق پانسيي ءپىرادار قايتادان قاباعىن ءتۇيىپ، ولاردان بۇل جايىندا، تىم بولماسا، ءبىرازعا دەيىن دابىرالاماڭدار دەپ ءوتىندى، سودان كەيىن ول: "ومىردە الىپ-قاشپا داقپىرت دەگەن بولا بەرەدى، ونىڭ.ۇستىڭە بۇل انشەيىن ءدوپ كەلگەن بىردەڭە بولۋى دا مۇمكىن عوي، ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق"، — دەدى تاعى دا؛ ارىم تازا بولسىن دەگەندەي، ەپتەپ ەسكەرتۋىن ەسكەرتسە دە، بۇعان ونىڭ ءوزى دە سەنبەيتىنىن تىڭداۋشىلارى انىق سەزگەن ەدى. ارينە، بۇل "عاجايىپ" بۇكىل موناستىرعا جانە ءتىپتى تۇسكى عيباداتقا كەلگەن بىلايعى ءدىندارلاردىڭ كوبىنە دە زاماتتا تاراعان. بۇل عاجايىپقا قيىر سولتۇستىكتەگى وبدورسكىنىڭ كىشىگىرىم موناستىرلارىنىڭ ءبىرى — "قاسيەتتى سيلۆەستردەن" كەشە عانا كەلگەن تاقۋاسىماق جۇرتتىڭ بارىنەن دە كوبىرەك قايران قالعان. كەشە حوحلوكوۆا حانىمنىڭ جانىندا تۇرعانىندا، ول ءپىرادارعا تاعزىم ەتىپ، قاسىنداعى ايەلدىڭ "اۋرۋىنان ايىققان" قىزىن كورسەتىپ: "ءسىز مۇنداي عاجايىپتى قالاي ىستەيسىز؟ — دەپ شىن نيەتتەن سۇراعان.
اڭگىمە مىنادا ەدى: تۇسىنىڭكىرەمەگەسىن ول ءشۇبالانىپ، يلانارىن دا، يلانباسىن دا بىلمەي داعدارىپ قالعان. ول كەشە كەشكە موناستىرداعى تاقۋالاردىڭ ءبىرى فەراپونت پىرادارمەن ونىڭ ومارتا سىرتىنداعى وڭاشا قۇجىراسىنا بارىپ سۇقباتتاسىپ، وزىنە وتە كۇشتى اسەر ەتكەن وسى كەزدەسۋگە تاڭعالىپ ەدى. فەراپونت ءپىرادار — وسىنىڭ الدىندا ءبىز ونى زوسيم ءپىرادارعا، ەڭ باستىسى — ءپىرادارلىققا قارسى كىسى دەپ ايتىپ وتكەنبىز — ورازاسىنا وتە بەرىك، ۇندەمەيتىن، ەڭ قارت تاقۋا بولاتىن؛ ول ءپىرادارلىقتى زياندى ءارى انشەيىن ءبىر بولماشى جاڭالىق سانايتىن. ءتىرى پەندەگە ءلام دەپ اۋىز اشپايتىندىعىنا قاراماستان، ول اسا ءقاۋىپتى دۇشپان ەدى. ءمىناجاتحاناداعى تاقۋالاردىڭ كوبىسى وعان تولىق تىلەكتەس بولاتىن، اد شىركەۋگە كەلەتىن ءدىندارلاردىڭ كوپشىلىگى ونىڭ كادىمگى ءدارۋىش ەكەنىن كورە تۇرا، ونى ناعىز ۇلى تاقۋا، مەن شىن ءپىرادار وسى بولار دەپ قۇرمەت تۇتاتىن، ونىڭ قاۋىپتىلىگى وسىندا ەدى. ءبىراق ونىڭ كىسىنى باۋراپ الاتىنى دا وسى دارۋىشتىگى بولاتىن. زوسيم ءپىراداردىڭ قۇجىراسىنا ول ەش ۋاقىتتا باس سۇقپايتىن. ءمىناجاتحانادا تۇرعاندىقتان سەن ءبىزدىڭ ەرەجەمىزدى ساقتاۋىڭ كەرەك دەپ فەراپونت ءپىراداردى ەشكىم ونشا مازالامايتىن ەدى، ونىڭ ناعىز دارۋىششە جۇرەتىندىگىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى-تۇعىن. قاريانىڭ جاسى جەتپىستىڭ بەسەۋىنەن اسپاسا، كەم ەمەس-تى؛ ونىڭ ءمىناجاتحانا ومارتاسىنىڭ ار جاعىندا، بۇرىشقا تاياۋ تۇستاعى مىجىرايعان ەسكى قۇجىراسى سوناۋ باعى زاماندا، وتكەن عاسىردا، ءوزى سەكىلدى ءبىر كەرەمەت ورازاشىل، ۇندەمەس تاقۋا يونا ءپىرادارعا ارناپ سالىنعان ەكەن؛ ءجۇز بەسكە كەلگەن تاقۋانىڭ نەبىر عاجايىپ ىستەرى جايىندا موناستىر مەن وسى توڭىرەكتە نەشە ءتۇرلى قىزىقتى اڭىز تاراعان-دى. فەراپونت ءپىرادار قوياردا قويماي ءجۇرىپ، اقىر-سوڭىندا، وسىدان جەتى جىلداي بۇرىن وسى ءبىر وڭاشا قۇجىرادا، ياكي كىشىگىرىم دۇعاحانادان اينىمايتىن جۇپىنى باسپانادا جايعاسىپتى؛ تاقۋا وسى قۇجىراداعى سىيعا بەرىلگەن كوپ يكونداردىڭ الدىندا ۇنەمى سىعىرايىپ تۇراتىن تاعى دا سىيعا الىنعان شىراعدانداردى ۋاقىتىندا تۇتاتۋشى شىراقشىنىڭ قىزمەتىن اتقارىپ جۇرسە كەرەك. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا (بۇل شىندىق ەدى)، ول نە بارى ەكى قاداق ناندى، ودان ءتىپتى دە كوپ ەمەس، ءۇش كۇن قورەك ەتەدى ەكەن؛ بۇل ناندى وسىنداعى ومارتاشى ءۇش كۇندە ءبىر اكەپ تۇرادى؛ فەراپونت ءپىرادار ءتىپتى وزىنە وسىنداي جاقسىلىق ىستەگەن ومارتاشىمەن دە ەتە سيرەك تىلدەسەدى. ونىڭ ءبىر جۇمالىق قورەگى وسى ءتورت قاداق نان مەن جەكسەنبىنىڭ اقشام نامازىنان كەيىن يگۋمەن وعان ادەيى بەرىپ جىبەرەتىن كىشكەنتاي قاسيەتتى دوڭگەلەك اق نان عانا. كۇرىشكەدەگى سۋى عانا كۇندە جاڭارتىلادى. تۇسكى عيباداتقا سيرەك باراتىن. كەيدە كۇن ۇزاققا تىزەرلەپ تۇرىپ، جان-جاعىنا مويىن بۇرماستان قۇدايعا قۇلشىلىق ەتكەنىن ءپىر تۇتۋشىلارى ھامان كورەتىن ەدى. ەگەر ولارمەن تىلدەسە قالسا، وتە قىسقا، كەلتە قايىراتىن دا، وسى سەبەپتەن اپەندىلەۋ، تىم دورەكىلەۋ كورىنەتىن. الايدا، ونىڭ وقتا-تەكتە كەلۋشىلەرمەن شۇيىركەلەسە كەتەتىن ساتتەرى دە بولاتىن، ءبىراق وندايدا ول كوبىنەسە شەشىلمەس جۇمباق ءتارىزدى وقىس بىردەڭەنى ايتا سالۋمەن تىناتىن، سونان سوڭ، قانشاما قولقالاساڭ دا، ىلكىدە نە دەگەنىن تۇسىندىرمەي بەزەرىپ وتىرىپ الاتىن. ول ءدىني اتاعى جوق، جاي قاراپايىم تاقۋا-دى. ونىڭ بەر جاعىندا، قاراڭعى حالىق اراسىندا فەراپونت ءپىرادار كوكتەگى ارۋاقتارمەن تىلدەسىپ، تەك سولارمەن عانا سۇقباتتاسادى ەكەن، ونىڭ جاي كىسىلەرمەن سويلەسپەيتىنى سودان دەگەن مۇلدە تاڭعالارلىق سىبىس تاراعان ەدى. ومارتاشى دا سوزگە ساراڭ، تۇنجىراعان تاقۋا ەدى، سونىڭ اقىلىمەن وبدورسكىنىڭ تاقۋاسىماعى ءبىر كۇنى فەراپونت ءپىراداردىڭ قۇجىراسىنا بارماقشى بولادى. "الىستان كەلدى عوي دەپ سويلەسۋى دە مۇمكىن، نەمەسە ءتىپتى ءتىل قاتپاۋى دا عاجاپ ەمەس"، — دەپ ەسكەرتەدى ومارتاشى. كەيىننەن ءوزى ايتقانداي، ول زارە-قۇتى قالماي بارادى. ىمىرت ۇيىرىلگەن مەزگىل بولسا كەرەك. فەراپونت ءپىرادار قۇجىراسىنىڭ الدىندا، كىشكەنتاي الاسا ورىندىقتا وتىر ەكەن. توبەسىنەن تونگەن ءزاۋلىم تەرەكتىڭ جاپىراقتارى كەشكى سالقىن سامالمەن باياۋ عانا سىبدىرلايدى. كەشكى سالقىن ءتۇسىپ كەلە جاتسا كەرەك. وبدورسكىنىڭ تاقۋاسى ءدارۋىشتىڭ الدىنا بارىپ، باسىن جەرگە تيگىزە تاعزىم ەتكەن سوڭ، ونىڭ ءپاتيقاسىن سۇرايدى.
— بۇل نە، تاقۋا، ءوزىڭ سياقتى مەنىڭ دە باسىمدى جەرگە تيگىزە تاعزىم ەتكەنىمدى قالايمىسىڭ؟ — دەدى فەراپونت ءپىرادار. كوتەر باسىڭدى!
تاقۋاسىماق باسىن كوتەردى.
— ءپاتيقاڭدى بەرگەن دە جاقسى، بىرەۋدىڭ ءپاتيقاسىن العان دا جاقسى. وتىر جانىما كەپ. قاڭعالاقتاپ قايدان ءجۇرسىڭ؟
ءبىر ءتۇيىر قارا نان مەن قارا سۋدان وزگە ءنار تاتپاي ءوزىن-وزى قيناعانىنا جانە جاسىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماستان، فەراپونت ءپىرادار ءالى قۋاتى قايتپاعان الۋەتتى قاريا ەكەن، بيىك بويىن تىپ-تىك ۇستايدى، ەڭكەيمەگەن، جاداۋلىعى بولماسا، بەتىنەن اجارى دا تايماعان، ءوڭدى كورىندى — تاقۋاسىماق بايعۇستى بارىنەن دە كوبىرەك تاڭداندىرعان وسى بولدى.بويىندا ءالى دە ەداۋىر كۇش بارى كۇمانسىز. دەنە ءبىتىمى الابوتەن ءىرى. كارىلىككە بەرىلمەگەندىگىنىڭ ايعاعىنداي، ءبىر كەزدەگى قالىڭ قارا شاشى مەن قاۋعا ساقالى اق بۋرىلدانعانى بولماسا، ءالى تولىق اعارماعان دا، سيرەمەگەن دە. جانارى جارقىراعان، ۇلكەن، سۇر، بادىراق كوزدەرى ءتىپتى تاڭعالارلىق ەدى. سويلەگەندە و دىبىسىنا قاتتىراق ەكپىن تۇسىرەدى ەكەن. ۇستىنە ەرتەرەكتەگى تۇتقىنداردىڭ كيىمىنە ۇقسايتىن كۇرەڭ ءتۇستى شۇباتىلعان ۇزىن شاپان كيىپ، بەلىن جۋان جىپپەن بۋا سالعان. موينى مەن ومىراۋى اشىق. ايلار بويى يىعىنان تۇسپەگەن، قاپ-قارا كىر قالىڭ كەنەپ جەيدەسى شاپانىنىڭ استىنان كورىنىپ تۇر. جۇرت ول موينىنا سالماعى وتىز قاداق تەمىر شىنجىر ءىلىپ جۇرەدى دەسەتىن. جالاڭ اياعىنا ىلە سالعان جامان شاركەسىنەن تامتىق قالماعان.
— وبدورسكىدەگى ءبىر كىشىگىرىم ءمىناجاتحانادان، قاسيەتتى سەليۆەستردەن كەلدىم، — دەپ ءمۇلايىمسي جاۋاپ بەردى جاس تاقۋا ءسال سەسكەنىپ قالعان سوڭ، الاق-جۇلاق ەتكەن كوزدەرىمەن ديۋاناعا سۇقتانا قاراپ.
— سەنىڭ سەليۆەسترىڭدە بولعانىم بار. وندا تۇرعام. قالاي سەليۆەسترىڭ؟
تاقۋا كۇمىلجىپ قالدى.
— سەندەردە ەس جوق! اۋىز بەكىتۋ سەندەردىڭ نە تەڭدەرىڭ؟
— ءمىناجاتحاناداعى ەجەلگى ادەت بويىنشا ءبىزدىڭ قورەكتەنۋ ءتارتىبىمىز مىناداي: ۇلى ورازا كەزىندە دۇيسەنبى، سارسەنبى جانە جۇما كۇندەرى تاماق اكەلىنبەيدى. تاقۋالار تەك سەيسەنبى مەن بەيسەنبىدە عانا ءبىر ءۇزىم اق نان، بال سالعان سۋسىن، مۇك-قاراقات نەمەسە قۋىرعان س ۇلى ۇنتاعى قوسىلعان قىرىققاباتپەن عانا جۇرەك جالعايدى. سەنبى كۇنى قىرىققابات سورپاسى، بۇرشاق سالعان كەسپە، شىرىنعا بوكتىرگەن بوتقا عانا بەرىلەدى، بارىنە بەتىن جىلتىراتۋ ءۇشىن عانا بولار-بولماس ماي تامىزادى. جۇماسىنا ءبىر رەت قىرىققابات سورپاسىنا قوسا كەپكەن بالىق پەن بوتقا جەۋگە بولادى. ۇلى ورازانىڭ سوڭعى جۇماسىندا دۇيسەنبىدەن ءتىپتى سەنبىنىڭ كەشىنە دەيىن، التى كۇن بويى، نان مەن سۋدان وزگە تۇك تاتپاۋ كەرەك، ءبىراق سونىڭ وزىندە دە تاماقتان بارىنشا تارتىنعان ءجون؛ ءبىرىنشى جۇمادا تەك كۇنارا جۇرەك جالعاپ تۇرسا، سول جەتىپ جاتىر. قاسيەتتى ۇلى جۇما كۇنى تاماق ىشۋگە بولمايدى، ال ۇلى سەنبىدە ساعات ۇشكە كەتكەنشە اۋىزدى بەرىك ۇستاپ، تەك سوسىن عانا ءبىر ءۇزىم نان جەپ، سۋ ىشۋگە، كەيىننەن ءبىر شاشكە شاراپقا رۇقسات ەتىلەدى. قاسيەتتى ۇلى بەيسەنبىدە تاماعىمىزعا ماي قۇيىلمايدى، شاراپقا قوسا تىسكە باسارلىق جاي بىردەڭە عانا بەرىلەدى. ويتكەنى باعزى زامانداعى لaoديكيا جيىنىندا ۇلى بەيسەنبى جايىندا: "ۇلى ورازانىڭ سوڭعى بەيسەنبىسىنە دەيىن شىداماعان ادام بۇكىل ۇلى ورازانىڭ قادىر-قاسيەتىن كەتىرەدى"، — دەلىنگەن ەمەس پە. مىنە، بىزدە وسىلاي. ءبىراق، ۇلىق ءپىرادار، سىزدەردەگىمەن سالىستىرعاندا، بۇل نە ءتايىرى، — دەدى تاعى دا تاقۋاسىماق قايراتتانىپ. — ويتكەنى سىزدەر جىل بويى، ءتىپتى قاسيەتتى پاسحادا دا، نان مەن سۋدان وزگە ءنار تاتپايسىزدار، بىزدە ەكى كۇنگە بەرىلەتىن جارتىمسىز ناندى سىزدەر ءبىر جۇما قورەك قىلاسىزدار. سىزدەردىڭ وسىنشاما قاناعاتشىلدىقتارىڭىز شىنىندا دا تاڭعالارلىق.
— ا، ساڭىراۋقۇلاق شە؟ — دەپ سۇرادى جۇلىپ العانداي فەراپونت ءپىرادار؛ ول "گرۋزدي" دەگەن سوزدەگى "گ" دىبىسىن "ح" دىبىسىنا ۇقساتا بۇرمالاپ ايتقان ەدى.
— ساڭىراۋقۇلاق دەيمىسىز؟ — تاڭىرقاعان جاس تاقۋا ودان قايتالاپ سۇرادى.
— ءيا-يا. مەن ولاردىڭ ءبىر ءۇزىم نانىنا كوزىمدى ساتپاي-اق، ءتىپتى ورمانعا دا كەتىپ قالا الامىن، سوندا ساڭىراۋقۇلاقتى نەمەسە جيدەكتى قورەك قىپ جۇرە بەرەمىن، ال ولار مۇندا ءبىر ءۇزىم نانعا بولا ومالىپ وتىرعاندارى، دەمەك، ولاردى شايتان ماتاپ قويعان. وسى كۇنى كەيبىر جەكسۇرىندار تاماقتان سونشاما تارتىنۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ كوكيدى. بۇل مەنمەندىك، جامان وي.
— راس ايتاسىز، — دەپ كۇرسىندى جاس تاقۋا.
— سەن ولاردان شايتاندى كورگەن جوقسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى فەراپونت ءپىرادار.
— ولاردان دەگەنىڭىز كىمدەر؟ — دەپ سۇرادى موناح قيپاقتاپ.
— مەن وتكەن جىلى قاسيەتتى پاسحانىڭ ترويسا كۇنى يگۋمەنگە ءبىر كىرىپ شىققام، سودان بەرى بارعان ەمەن. سوندا ءبىر شايتاننىڭ ونىڭ كەۋدەسىندە وتىرعانىن، شۇباتىلعان شاپانىنىڭ استىنا تىعىلعاندا كىشكەنتاي مۇيىزدەرى عانا قىلتيعانىن كورگەن ەدىم؛ قالتاسىنان باسىن سۇعىپ قاراعاندا كوزدەرى الاق-جۇلاق ەتتى، مەنەن قورىقتى بىلەم؛ شايتان ونىڭ ىشىنە، جىنعا تولى قارنىنا ورناپ العان-دى، ەندى بىرەۋ موينىنا اسىلىپ جۇرگەن، ءبىراق ول شايتاندى ءتىپتى كورمەيدى دە.
— ءسىز... كورەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى جاس تاقۋا.
— كوردىم دەپ تۇرمىن عوي، ارجاق-بەرجاعىن تۇگەل كورەمىن. يگۋمەننەن شىعا بەرگەنىمدە، ارتىما بۇرىلىپ قاراسام — ءبىر شايتان ەسىكتىڭ سىرتىندا مەنەن جاسىرىنىپ تۇر ەكەن، شايتان بولعاندا دا ءبىر كەرەمەت ۇلكەنى، ءبىرجارىم ارشىن نەمەسە ودان دا ۇلكەنىرەك بولار، بۋرىل قۇيرىعى ساباۋداي، ۇپ-ۇزىن، مەن دە اۋزىمدى اشىپ قالعان جوقپىن، ەسىكتى زاماتتا سارت ەتكىزىپ ەدىم، قۇيرىعى قىسىلدى دا قالدى. شىڭعىرىپ، تىپىرلادى-اي كەپ، كرەسىمدى ەرنىمە تيگىزگەسىن، ونى ءۇش مارتە شوقىندىرىپ كەپ جىبەردىم. ەزىلگەن ورمەكشىدەي، مۇردەم كەتتى. ەندىگى سول بۇرىشتا ءشىرىپ تە بىتكەن شىعار، بۇلار ونى كورمەيدى، ءتىپتى ءيىسىن دە سەزبەيدى. بارماعانىما ءبىر جىل بولدى. الىستان كەلدى عوي دەپ، تەك ساعان اشىلىپ جاتقانىم عوي.
— ءسوزىڭىز قانداي قورقىنىشتى ەدى! ۇلىق ءھام باقىت قونعان ءپىرادار، — دەدى بارعان سايىن باتىلدانا تۇسكەن جاس تاقۋا، — ءسىزدىڭ قاسيەتتى ارۋاقتارمەن امبە تىلدەسىپ تۇرادى دەگەن داڭقىڭىز ءتىپتى قياننان قيانعا كەتىپ جاتىر عوي، سول راس پا؟
— ولار ماعان ۇشىپ كەلەدى. مەندە بولىپ تۇرادى.
— ۇشىپ كەلگەنى قالاي؟ كەيپى قانداي ءوزىنىڭ؟
— قۇس بوپ كەلەدى.
— قاسيەتتى ارۋاق كوگەرشىن بوپ كەلە مە؟
— ول قاسيەتتى ارۋاق، رۋح بولسا، بۇل — سۆياتودۋح. سوڭعىسى — باسقاشا، ول وزگە قۇس پىشىنىندە دە كورىنەدى: كەيدە قارلىعاش، كەيدە پايىز تورعاي، كەيدە سارى شىمشىق بولىپ كەلەدى.
— ءسىز ونى كادىمگى جاي سارى شىمشىقتان قالاي اجىراتاسىز؟
— سويلەيدى عوي.
— سويلەگەنى قالاي، قاي تىلدە سويلەيدى؟
— ادامشا سايرايدى.
— سوندا ول سىزگە نە دەيدى؟
— بۇگىن كەلگەنىندە ساعان ءبىر اقىماق كەلىپ، جوق نارسەنى سۇراپ باسىڭدى قاتىرادى دەپ ەدى. تىم كوپ بىلگىڭ كەلەدى ەكەن، تاقۋاسىماعىم.
— ءسوزىڭىز قانداي سۇمدىق ەدى، اسا باقىتتى ءھام قاسيەتتى ءپىرادارىم، — دەپ جاس تاقۋا باسىن شايقاي باستادى. ونىڭ ۇرەيلى كوزدەرىنەن، ايتسە دە، كۇدىكتەنۋشىلىك سەزىلە قالدى.
— مىناۋ داراقتى كورىپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى فەراپونت ءپىرادار ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن.
— كورىپ تۇرمىن، اسا باقىتتى ءپىرادارىم.
— سەنىڭشە ول شەگىرشىن عوي، ال مەنىڭشە، باسقاشا كورىنىس.
— سوندا ول قانداي كورىنىس؟ — دەپ سۇرادى ونىڭ جاۋابىن دەگبىرسىزدەنە كۇتكەن جاس تاقۋا.
— ءتۇن بالاسىندا ايان بەرەدى. اناۋ بۇتاقتى كورەسىڭ بە؟ تۇندە سول ەكى بۇتاق بەينە حريستوستىڭ ەكى قولىنداي قارمانادى ەكەن دەيمىن، مەنى ىزدەيدى ەكەن دەيمىن، وسىنى اپ-ايقىن كورگەندە زارەم ۇشادى. قورقام، و قورقام!
— ەگەر حريستوستىڭ ءوزى بولسا، ونىڭ نەسى قورقىنىشتى؟
— ۇستاپ الىپ، كوككە الىپ اكەتەدى عوي.
— ءتىرى كۇيىڭدە مە؟
— يليا پايعامباردىڭ ارۋاعى مەن ابىرويى ءۇشىن اكەتەدى، نەمەنە، ەستىمەپ پە ەڭ؟ قۇشاقتاپ الادى دا، كوككە ۇشىپ كەتە بارادى.
وبدورسكىلىك جاس تاقۋا وسى اڭگىمەدەن كەيىن وزىنە كورسەتىلگەن ءبىر تاقۋانىڭ قۇجىراسىنا ءتىپتى وتە قاتتى قوبالجىپ ورالعانمەن، ونىڭ جۇرەگى زوسيم ءپىراداردان گورى فەراپونت ءپىرادارعا كوبىرەك داۋالايتىن سەكىلدى كورىنە بەردى. وبدورسكىنىڭ جاس تاقۋاسى ەڭ الدىمەن ورازانى جاقتايتىن ەدى، سوندىقتان اۋىز بەكىتۋگە عاجاپ ءتوزىمدى فەراپونت ءپىراداردىڭ "عاجايىپتى كورگەندىگىنە" ءتىپتى ەشبىر كۇماندانعان دا جوق. ونىڭ ءسوزى، ارينە، كوكەيگە قونبايتىن نارسە كورىنەدى، ءبىراق ول سوزدەردىڭ ءمان-ماعىناسىن قۇداي تاعالانىڭ ءوزى بىلەدى عوي، ال حريستوسقا ءمىناجات ەتەتىن دارۋىشتەردىڭ ءبارى دە بۇدان دا سۇمدىق سوزدەردى ايتىپ، بۇدان دا جامان ءىس ىستەي بەرەدى ەمەس پە. ەسىكتى جاپقاندا شايتاننىڭ قۇيرىعى قىسىلىپ قالعاندىعىنا تۇسپالدى ماعىنادا عانا ەمەس، ءتىپتى تۋرا ماعىناسىندا دا اڭقالاڭداپ، شىن سەنىپ قالۋعا ءازىر ەدى. بۇعان قوسا، ول بۇرىننان، موناستىرعا كەلەردىڭ الدىندا، ءپىرادارلىققا مۇلدە تەرىس پىكىردە بولاتىن؛ ءپىرادارلىق جونىندە باسقالاردىڭ اڭگىمەسىنەن عانا بىلەتىن دە، كوپتەگەن وزگە تاقۋالاردىڭ ىزىنشە ونى زياندى جاڭالىق دەگەن باتىل شەشىمگە كەلگەن. كۇنى بويى موناستىردا بولعاننان كەيىن ول كەيبىر شولاق اقىل جانە پىرادارلىقپەن كەلىسپەيتىن تاقۋالاردىڭ ىشتەي نارازىلىعىن دا بايقاپ ۇلگەرگەن ەدى. مۇنىڭ ۇستىنە ول جاراتىلىسىنان ءبارىن كورىپ، ءبارىن بىلگىسى كەلىپ تۇراتىن ەپتى. ارسالاڭداعان تاقۋا بولاتىن. زوسيم ءپىراداردىڭ "جاڭا عاجايىبى" تۋرالى دۇبىرلەتكەن حاباردان ونىڭ تۇككە تۇسىنبەي قايران قالعانى سودان-دى. ءپىراداردى كورۋ ءۇشىن ونىڭ قۇجىراسى الدىنا توپتالعان ءدىندارلاردىڭ اراسىنان وبدورسكىلىك تاقۋانىڭ ارسالاڭداپ اندا دا، مىندا دا بارىپ، بارىنە قۇلاق تىگىپ، بارىنەن بىردەڭەنى سۇراپ جۇرگەنى بىرنەشە رەت كوزىنە شالىنعانى الەشانىڭ ەسىنە كەيىن عانا تۇسكەن. ءبىراق وندا ول جاس تاقۋاعا نازار اۋدارماعان، تەك سوڭىنان بارىپ ەسىنە العان... ونىڭ بۇعان ءتىپتى مۇرشاسى دا كەلمەگەن: تاعى دا السىرەگەن سوڭ، قايتادان توسەگىنە بارىپ جاتقان زوسيم قاريا كوزى ىلىگەردە، ونى ەسىنە الىپ، كەنەت وزىنە شاقىرتقان. الەشا تەز جۇگىرىپ بارعان. ونىڭ جانىندا پانسيي ءپىرادار، يەروموناح يوسيف ءپىرادار جانە ءمۇريت پورفيريي عانا بار ەكەن. تالماۋسىراعان كوزىن اشقان قاريا الەشاعا تەسىلە قاراپ جاتىپ:
— بالام، سەنى تۋىسقاندارىڭ كۇتىپ وتىرعان جوق پا؟ — دەپ سۇرادى ودان.
الەشا كۇمىلجىپ قالدى.
— بىردەڭەگە كەرەك ەمەس پە ەڭ؟ بۇگىن كەلەمىن دەپ كەشە ەشكىمگە ۋادە ەتپەپ پە ەڭ؟
— ۋادە ەتكەنىم راس... اكەمە... اعالارىما... تاعى بىرەۋلەرگە كەلەمىن دەپ ەدىم...
— كوردىڭ بە. ەندەشە، بارۋىڭ كەرەك. ۋايىمداما. بۇ جالعانداعى اقتىق ءسوزىمدى سەنىڭ كوزىڭشە ايتپاي كوز جۇمبايمىن، مۇنى ءبىلىپ قوي. بالام، ول ءسوزىمدى مەن ساعان ايتىپ، ساعان وسيەت ەتەم.
ساعان ايتام، سۇيىكتى ۇلىم، ويتكەنى سەن مەنى جاقسى كورەسىڭ. ال ءقازىر سول ۋادە بەرگەن ادامدارىڭا بار، جاراي ما.
الەشا كەتىپ قالۋعا قينالسا دا، ءپىراداردىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەدى. ءبىراق ونىڭ بۇل دۇنيەدەگى اقتىق ءسوزىن، ەڭ باستىسى وعان وسيەت ەتىلەتىن ءسوزدى ايتپاي كوز جۇمباسپىن دەگەن ۋادەسى الەشانىڭ جان دۇنيەسىن قاتتى تەبىرەنتكەن ەدى. ول شاھارداعى بارلىق شارۋاسىن تىندىرىپ، تەزىرەك ورالۋعا اسىقتى. پانسيي ءپىرادار دا ءوزىنىڭ اق تىلەگىن ءبىلدىرىپ جاتىر؛ ونىڭ ءسوزى دە كەنەت ەتە قاتتى اسەر ەتتى. بۇل تىلەگىن ول ەكەۋى ءپىراداردىڭ قۇجىراسىنان شىعىپ كەلە جاتقاندا ايتقان ەدى.
— مىناۋ وسيەتىمدى جادىڭدا ساقتاعىن، جاس دوستىم، — دەدى پانسيي ءپىرادار توق ەتەرىنە ءبىر-اق كوشىپ. — ءدۇنياۋي عىلىم ۇلى كۇش بوپ قالىپتاسىپ بولعان سوڭ، اسىرەسە سوڭعى عاسىردا، اۋليەلەردىڭ كىتاپتارىندا بىزگە وسيەت ەتىلگەن اۋەي نارسەنىڭ ءبارىن تالاپايلاپ اكەتتى، ءسويتىپ بۇل دۇنيەدەگى عالىمداردىڭ قاتال تالقىسىنا تۇسكەننەن كەيىن بۇرىنعى قاسيەتتى اتاۋلىدان تۇك تە قالمادى. ءبىراق، ولار بولشەكتەپ تالاپايلاعان دا، تۇتاس نارسەنى بايقاماعان، ونى قالاي عانا كورمەگەنىنە ءتىپتى قايران قالاسىڭ. ال تۇتاس نارسە ولاردىڭ كوز الدىندا، بۇرىنعىسىنشا، قاز-قالپى تۇرعان-دى، وعان ءتىپتى دوزاقتىڭ قاقپاسى دا تۇك قىلا المايدى. بۇل تۇتاس نارسە ون توعىز عاسىر بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلمەپ پە ەدى، جەكە ادامداردىڭ جان تەبىرەنىسىندە، حالىق بۇقاراسىنىڭ قوزعالىسىندا ول ءقازىر دە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جوق پا؟ ول ءتىپتى ءبارىن تالقانداپ بىتىرگەن اتەيستەردىڭ جان تەبىرەنىسىندە دە، بۇرىنعىشا، مىزعىماستاي بەرىك ءومىر ءسۇرىپ كەلمەپ پە ەدى، جەكە ادامداردىڭ جان تەبىرەنىسىندە، حالىق بۇقاراسىنىڭ قوزعالىسىندا ول ءقازىر دە ءومىر ءسۇرىپ وتىر ەمەس پە؟ ويتكەنى حريستيان دىنىنەن بەزىپ، وعان قارسى باس كوتەرۋشىلەر دە وزدەرىنىڭ ءمان-ماعىناسى جاعىنان ءباز-باياعى حريستوستىڭ بەينەسىنەن اينىمايدى جانە سول كۇيى قالىپ تا وتىر، ويتكەنى وسىعان دەيىن ولاردىڭ دانالىعى دا، جۇرەگىنىڭ جالىنى دا ادامعا باعى زاماندا حريستوس كورسەتكەن بەينەدەن ارتىق باسقا ءبىر لايىقتى، بيىك بەينەنى جاساپ بەرە العان جوق. ونداي ارەكەت جاسالعان، ءبىراق ودان بۇلدىرۋدەن وزگە ەشتەڭە شىقپاعان. جاس دوستىم، اسىرەسە وسىنى ۇمىتپاعايسىڭ، ويتكەنى اقيرەتكە كەتكەلى جاتقان ءپىراداردىڭ سەنى ءدۇنياۋي تىرلىككە باعىشتاپ وتىر. مۇمكىن، وسى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن ەسىڭە العاندا، مەنىڭ وسى ايتقانىمدى دا ۇمىتپاسسىڭ، ويتكەنى سەن ءالى جاسسىڭ، ال بۇ جالعاندا نە كوپ ازازىلدىك كوپ، ونىڭ تورىنا ءتۇسىپ قالماۋ وڭاي شارۋا ەمەس، ساعان اق تىلەگىمدى ءبىلدىرىپ جاتقانىم سودان. ال ەندى جۇرە بەر، جەتىمەگىم.
پانسيي ءپىرادار وسىلاي دەپ عيبرات ايتىپ، وعان باتاسىن بەردى. الەشا موناستىردان شىققاسىن وسىناۋ توسىن سوزدەرگە وي جۇگىرتە كەلىپ، بۇعان دەيىن وزىنە قاتال كورىنگەن، سۇستى تاقۋا ەندى ونىڭ قايىبىنان تابىلعان جاڭا دوسى، مۇنى جاقسى كورەتىن جاڭا ۇستازى ەكەنىن زاماتتا ۇققانداي بولدى؛ زوسيم ءپىرادار كوز جۇمارى الدىندا مۇنى سوعان تاپسىرىپ قويعانداي سەزىندى. ول: "بالكىم، ولار شىنىندا دا ءوزارا وسىلاي كەلىسكەن شىعار"، — دەپ ويلادى. الەشا ىلكىدە عانا ەسىتكەن عيبراتتى ءسوز پانسيي ءپىراداردىڭ وعان دەگەن ىستىق ىنتا-ىقىلاسىنىڭ دالەلى عانا بولاتىن: ول جاس جىگىتتىڭ پاراساتىن ازازىلدىكپەن كۇرەسكە حال-قادەرىنشە تەزىرەك ازىرلەۋگە، وزىنە امانات ەتىلگەن ونىڭ بالعىن جانىن ءالى وزىنە دە بۇلىڭعىرلاۋ ءبىر بەرىك قورعانمەن قورشاپ قويۋعا اسىققان ەدى.
II
اكەسىنىڭ ۇيىندە
الەشا الدىمەن اكەسىنىڭ ۇيىنە بارماقشى بولدى. جاقىنداپ كەلگەندە، ول كەشە اكەسى بىردەمە عىپ يۆاننىڭ كوزىنە تۇسپەي كىرۋدىڭ ەبىن تابارسىڭ دەپ قاتتى ەسكەرتكەنىن ەسىنە الدى. "نەگە ولاي دەدى ەكەن؟" — دەپ ويلادى كەنەتتەن. — ەگەر ماعان ەشكىمگە سەزدىرمەي، وڭاشا ايتاتىن اڭگىمەسى بولسا، وندا جاسىرىنىپ كىرۋدىڭ قاجەتى نە؟ تەگى، اكەم كەشە قوبالجىپ تۇرىپ باسقا بىردەڭە دەگىسى كەلگەن شىعار، ءبىراق ايتىپ ۇلگىرمەگەن بولار"، — دەپ ءتۇيدى ول قاقپانى اشقان مارفا يگناتيەۆنانىڭ (گريگوريي اۋىرىپ قالىپتى، اۋلاداعى وڭاشا ۇيدە جاتىر ەكەن) يۆان فەدوروۆيچتىڭ ۇيدەن شىعىپ كەتكەنىنە ەكى ساعاتتاي بولدى دەگەن جاۋابىنا ول، دەگەنمەن، قۋانىپ قالعان.
— ال اكەم ۇيدە مە؟
— توسەكتەن تۇرعان، كوفە ءىشىپ وتىر، — دەدى سۇلەسوقتاۋ جاۋاپ قاتقان مارفا يگناتيەۆنا.
الەشا ۇيگە كىردى. شال ۇستەل باسىندا جالعىز وتىر ەكەن، اياعىندا باتەڭكە، ۇستىندە كونەتوز بەشپەنت، ءقايسىبىر ەسەپ قاعازدارىن ونشا ىقىلاس قويماي، تەك ەرمەك ءۇشىن قاراپ وتىرعان سەكىلدى. بۇكىل ۇيدە ودان باسقا ءتىرى جان كورىنبەيدى (سمەردياكوۆ تۇسكى تاماققا ازىق ساتىپ اكەلۋگە كەتىپتى). الايدا ونىڭ ويى ەسەپ قاعازدارىندا ەمەس-تى. ول توسەكتەن ەرتەرەك تۇرىپ، بويىن سەرگەكتەۋ ۇستاۋعا قانشاما تىرىسسا دا، قاتتى قاجىپ، السىرەپ قالعانى بوجىراعان سىقپىتىنان كورىنىپ تۇر. ماڭدايىنداعى تالاۋراعان قىزىل-كۇرەڭ ىسىك تۇندە ءبىراز جايىلا ءتۇسىپتى، ۇستىنەن قىزىل ورامالمەن تاڭىپ قويىپتى. مۇرنى دا دولىرىپ ءىسىپ كەتكەن، بىرنەشە كوكشىل داق، ونشا ۇلكەن بولماعانمەن، بۇكىل بەت-الپەتىنە ءبىر ءتۇرلى اشۋلى، ىزالى رەڭ بەرىپ تۇر. سيقىنىڭ جەتىسىپ تۇرماعانىن سەزگەن شال الەشاعا تىجىرىنا قارادى.
— كوفە سۋىپ قالعان، ىشپەي-اق قوي، — دەپ دۇڭك ەتتى ول. — بۇگىن ءوزىم دە بالىقتىڭ قارا سورپاسىنان باسقا ءنار تاتقان جوقپىن، ەشكىمدى كورە قويايىنشى دەپ وزەۋرەپ وتىرعام جوق. نەگە كەلدىڭ؟
— ءسىزدىڭ اماندىعىڭىزدى بىلەيىن دەپ سوققانىم عوي، — دەپ كۇبىرلەدى الەشا.
— ا، سولاي ما. ءيا، كەلىپ كەتەرسىڭ دەپ كەشە ساعان ءوزىم ايتقان ەكەم عوي. ءبارى ساندىراق. بەكەرگە اۋرەلەنگەنسىڭ. ءبىراق سەنىڭ ءوستىپ جەتىپ كەلەتىنىڭدى ءوزىم دە بىلگەم...
ول سالقىن سۇسپەن ءوزارا سويلەگەن ەدى. سودان كەيىن تۇرەگەلىپ، ايناداعى ءوزىنىڭ مۇرنىنا ۋايىمداي كوز سالدى (مۇمكىن، تاڭ اتقالى قىرىق رەت قاراعان شىعار). ماڭدايىن تاڭعان قىزىل ورامالدى دا ادەمىلەڭكىرەپ تۇزەپ قويدى.
— وسى قىزىلى ءتاۋىر، اق ورامال اۋرۋحانادا جاتقان كىسىگە ۇقساتىپ جىبەرەدى، — دەدى تاقىلداپ سويلەگەن ول. — قانداي شارۋاڭ بار ەدى؟ ءپىرادارىڭ قالاي؟
— ونىڭ ءحالى وتە ناشار، مۇمكىن، بۇگىننەن قالماس، — دەپ جاۋاپ قاتتى الەشا. ءبىراق ءوزىنىڭ ساۋالىن ىلە-شالا ۇمىتقان اكەسى ونىڭ جاۋابىن ەستىمەگەن ەدى.
— يۆان شىعىپ كەتكەن، — دەدى ول ءبىر كەزدە. — ول ميتكانىڭ قالىڭدىعىن تارتىپ الۋعا جانتالاسىپ ءجۇر، تەك سول ءۇشىن عانا وسىندا تۇرىپ جاتىر؟ — دەدى تاعى دا زىلدەنە سويلەپ، اۋزىن قيسايتا الەشاعا قاراعان ول.
— سىزگە ونىڭ ءوزى وسىلاي دەدى مە؟ — دەپ سۇرادى الەشا.
— ءيا، الدەقاشان ايتقان. سەن قالاي ويلاپ ەڭ: وسىدان ءۇش جۇما بۇرىن ايتقان. ول دا مەنى بىلدىرمەي باۋىزداپ ولتىرۋگە كەلدى دەپ پە ەڭ؟ بىردەڭە ءۇشىن كەلگەن شىعار؟
— و نە دەگەنىڭىز؟ بۇلاي دەۋگە قالاي ءداتىڭىز بارادى؟ — دەدى قاتتى قىسىلعان الەشا.
— راس، ول مەنەن اقشا سۇرامايدى، ءتىپتى سۇراعان كۇندە دە سوقىر تيىن الماس ەدى. مەن، اسا سۇيىكتى الەكسەي فەدوروۆيچ، قولىمنان كەلسە ۇزاق جاساعىم كەلەدى، مۇنى بىلىگى قويعاندارىڭ ءجون، سوندىقتان ماعان ءاربىر تيىن قىمبات، نەعۇرلىم ۇزاق جاساعان سايىن ول ماعان سوعۇرلىم قاجەت بولماق. — قولىن سارعىش جولاقتى، كەڭ، كىر-كىر جازعى پالتوسىنىڭ قالتاسىنا سالىپ، بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەن ول ءسوزىن ودان ارى جالعاستىردى. — ازىرشە قالاي دەگەنمەن ەركەك اتىم بار، ەلۋ جاس دەگەن نە ءتايىرى، ءبىراق مەن ءالى دە جيىرما جىلدىڭ قاراسىندا تۇعىردان تۇسكىم كەلمەيدى، سودان كەيىن قارتايامىن — ساساي بوپ قالامىن، سوندا مەنىڭ قوينىما جايدان-جاي جاتا قالمايدى عوي، اقشا مىنە سوندا كادەگە اسادى. قارا باسىمنىڭ قامىن ويلاپ، اقشانى بولعان ۇستىنە بولسا ەكەن دەپ جانتالاساتىنىم سودان، سۇيىكتى ۇلىم الەكسەي فەدوروۆيچ، سەن مۇنى ءبىلىپ قوي، ويتكەنى مەن دە ولە-ولگەنشە ۇيرەنشىكتى سۇرقيالىعىمنان جازعىم كەلمەيدى، بۇل دا قۇزىرىڭا ماعلۇم بولسىن. سۇرقيالىق قانداي ءتاتتى: سۇرقيالىقتى ءبارى جازعىرادى، ءبىراق ءبارى سۇرقيالىق ءومىر كەشەدى، تەك بۇنى ءبارى جاسىرىن ىستەيدى، ال مەن اشىق ىستەيمىن. وسى اڭقىلداقتىعىم ءۇشىن سۇرقيالاردىڭ ءبارى مەنى جەك كورەدى. ال سەنىڭ و دۇنيەدەگى ۇجماعىڭا، الەكسەي فەدوروۆيچ، مەنىڭ ءتىپتى بارعىم دا كەلمەيدى، ەگەر سول بەيىشىڭ ءتىپتى بار بولعان كۇندە دە، يناباتتى كىسىگە وعان بارۋدىڭ ءوزى لايىقسىز عوي دەيمىن. مەنىڭشە، ءبىر كۇنى ۇيىقتاپ كەتىپ ويانبايسىڭ دا، جارىق دۇنيەدەن عايىپ بولاسىڭ، سونان سوڭ، ەسكە الساڭدار دا، الماساڭدار دا ماعان ءبارىبىر. مەنىڭ ءپالساپام وسىنداي. كەشە وسىندا ءبارىمىز ماس بولىپ وتىرعاندا يۆان جاقسى ايتتى. ول ماقتانا بەرەدى، سونداي وقىمىستى بولا ما... ونىڭ ءتىپتى پالەندەي ءبىلىمى دە جوق، ۇندەمەي قاراپ وتىرىپ مىرس ەتەتىنى بار، — ول تەك وسى قىلىعىمەن عانا ۇتادى.
الەشا ۇندەمەي تىڭداپ وتىرا بەرگەن.
— ول مەنىمەن نەگە سويلەسپەيدى؟ ال سويلەسسە، بالدەنىپ بىتەدى؛ سەنىڭ يۆان اعاڭ ارامزا! ۇيلەنگىم كەلسە، گرۋشكانى ءقازىر-اق قاتىن قىلار ەدىم. ويتكەنى، الەكسەي فەدوروۆيچ، قالتاڭدا اقشا باردا قولىڭنان كەلمەيتىن ءىس بولمايدى. يۆان مىنە وسىدان قاۋىپتەنىپ، ۇيلەنىپ قويا ما دەپ مەنى اڭديدى، ميتكانى گرۋشكاعا ۇيلەنۋگە يتەرمەلەيتىنى دە سودان: ءسويتىپ، ول مەنى گرۋشكادان قورعاپ قالعىسى كەلەدى (ەگەر مەن گرۋشكاعا ۇيلەنبەسەم، بار اقشامدى سوعان قالدىرادى دەپ ويلاي ما ەكەن)، ەكىنشى جاعىنان، ەگەر ميتكا گرۋشكاعا ۇيلەنسە، ونىڭ باي قالىڭدىعى يۆانعا قالادى، ونىڭ ەسەبى مىنە وسىنداي! سەنىڭ يۆانىڭ ارامزا!
— وسىنشا كەيىگەنىڭىز نە. كەشەگىنىڭ زاردابى عوي ءبارى: توسەگىڭىزگە بارىپ جاتا تۇرىڭىزشى، — دەدى الەشا. سەنىڭ بۇل سوزىڭە مەن اشۋلانبايمىن، — دەدى شال، وسى وي باسىنا بەينە بىرىنشە رەت كەلگەندەي، — ال يۆان وسىلاي دەسە، ارينە، بۇلان-تالان بولار ەدىم. مەنىڭ جالعىز ساعان عانا مەيىرىمىم تۇسەتىن ساتتەرىم بولادى، ال جالپى مەن جاۋىزبىن عوي.
— ءسىز جاۋىز ەمەسسىز، ءسىزدى بۇلدىرگەن پارىقسىز تىرىلىك، — دەدى الەشا جىميا كۇلىپ.
— ال، مەن اناۋ ميتكا قاراقشىنى بۇگىن وتىرعىزىپ قويايىن دەپ ەدىم، ءبىراق، قايتسەم ەكەن دەپ ءالى تۇبەگەيلى شەشىمگە كەلە الماي وتىرعانىم. ارينە، بۇل زاماندا بالالارىنىڭ ءوز اكە-شەشەسىن كەرەناۋسىڭ دەپ قورلاۋى سانگە اينالىپ كەتتى عوي، الايدا قارتايعان شاعىندا اكەسىنىڭ ساقالىنان الىپ سۇيرەلەيتىن، ونى ءوز ۇيىندە ەدەنگە جىعىپ سالىپ باسقا تەپكىلەيتىن، ول از بولسا، كەيىن قايتىپ كەلىپ ولتىرەمىن دەپ جۇرتتىڭ كوزىنشە كەۋدەسىن قاعاتىن زاڭ دا جوق قوي دەيمىن. اتتەڭ، قولىم بايلانىپ تۇرعانى، ايتپەسە ونىڭ جىنىن قاعىپ الۋ ماعان وپ-وڭاي، كەشەگى يتتىگى ءۇشىن تۇرمەگە تىعىپ قويار ەدىم.
— شاعىم بەرمەيسىز عوي، سولاي ەمەس پە؟
— يۆاننىڭ ارا تۇسكەنى. ءتىپتى يۆانعا دا پىسقىرىپ تا قاراماس ەدىم، مەنى ۇستاپ تۇرعان وزگە ءبىر وي...
سودان كەيىن ول ەڭكەيىپ، الەشانىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاي باستادى.
— ەگەر ول ارامزانى وتىرعىزىپ قويعانىمدى ەستىسە، گرۋشكا سول ساتتە-اق ونىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ بارادى. ال ەگەر ميتكانىڭ مەندەي كارى شالدى ءولىمشى عىپ ساباعانى بۇگىن قۇلاعىنا جەتسە، وندا ول ونى تاستاي سالىپ، مەنىڭ ەسەندىگىمدى بىلۋگە جەتىپ كەلۋى دە مۇمكىن... قۇدايدىڭ بىزگە بەرگەن مىنەزىن قايتەرسىڭ بۇل — قىرسىققاندا ءبارىن قاساقانا تەرىس ىستەيمىز عوي. مەن گرۋشكانىڭ ارجاق-بەرجاعىن تۇگەل بىلەمىن! قالاي، كونياك ىشكىڭ كەلە مە؟ سالقىن كوفە ىشسەڭشى، بالام، ءدامىن كەلتىرۋ ءۇشىن كونياكتان ەپتەپ تامىزايىن.
— جوق، راحمەت، ىشپەيمىن. قارسى بولماساڭىز، ونان دا مىنا ناندى الايىن، — دەدى الەشا ءۇش تيىندىق فرانسۋز بولكەسىن جۇقالاڭ ۇزىن جەلەڭىنىڭ قالتاسىنا سالىپ جاتىپ. — ال كونياكتى ءوزىڭىز دە ىشپەي-اق قويساڭىزشى، — دەدى شالدىڭ جۇزىنە قادالا قاراپ تۇرىپ قىسىلىڭقىراي اقىل ايتقان ول
— ايتقانىڭ شىندىق، ءبىراق ول مەنىڭ جانىما جاي تاپتىرمايدى، قايتا كەيىتەدى. تەك ءبىر-اق رومكە... شكافتان عانا...
ول "شكافتىڭ" قۇلپىن اشىپ، ءبىر رومكە كونياك قۇيىپ الىپ، قايتا جاپقاسىن كىلتىن قالتاسىنا سالدى.
— ەشتەڭە ەتپەس، ءبىر رومكەدەن ولمەسپىن.
— قاباعىڭىز جازىلىپ كەتتى عوي ءتىپتى، — دەدى جىميا كۇلگەن الەشا.
— م! سەنى كونياك ىشپەسەم دە جاقسى كورەمىن، ال ارامزالارعا مەن دە ارامزامىن. ۆانكانىڭ چەرماشنياعا ءتىپتى بارعىسى جوق نەگە دەيسىڭ عوي؟ مەنى اڭديدى: گرۋشەنكا وسىندا كەلە قالسا، اقشانى كوپ بەرەر مە ەكەن دەپ دىمى قۇرىپ ءجۇر. شەتىنەن ارامزا عوي بۇلار! مەن يۆاندى ءتىپتى بالام ەكەن دەمەيمىن. مۇنداي بولىپ قالاي تۋعان؟ ءبىزدىڭ تۇقىمعا مۇلدە تارتپاعان. وعان نە قالدىرادى دەيدى ەكەن؟ ءتىپتى ەشقانداي وسيەت تە قالدىرمايمىن، مۇنى ءبىلىپ قويىڭدار. ال ميتكانى كادىمگى تاراقانشا ەزىپ تاستايمىن. تۇندە ەدەندە ءورىپ جۇرگەن قارا تاراقانداردى باتەڭكەممەن ەزگەنىمدە بىرت ەتە تۇسەدى. سەنىڭ ميتكاڭدى دا سولاي بىرت ەتكىزەمىن. سەنىڭ ميتكاڭ دەيتىنىم — سەن ونى وتە جاقسى كورەسىڭ. مەيلىڭ جاقسى كورسەڭ كورە بەر، ايىلىمدى جيىپ جاتقان مەن جوق. ەگەر ونى يۆان جاقسى كورسە، وندا مەن قاۋىپتەنەر ەدىم. ءبىراق يۆان ءتىرى پەندەنى جاقتىرمايدى، يۆان ءبىزدىڭ ادام ەمەس، يۆان سياقتىلار، بالام، ءبىزدىڭ ادام ەمەس، ولار كادىمگى شاڭ-توزاڭ... جەل كوتەرىلسە، اۋەگە ۇشىپ كەتە بارادى... كەشە ساعان ەرتەڭ كەلىپ كەتەرسىڭ دەگەندە، باسىما ءبىر اقىماقتىق وي كەلگەن ەدى: ساعان ميتكانىڭ تامىرىن باسىپ كورشى، ەگەر ونىڭ قولىنا بىرەر مىڭدى قىستىرسام، سول قايىرشى، سۇمپايى اناۋ گرۋشكانى تاستاپ، ودان ءبىرجولا بەزىنىپ بەس جىلعا، ەڭ جاقسىسى — وتىز بەس جىلعا ءبىر جاققا كوزىن جوعالتار ما ەكەن؟ — دەمەكشى ەدىم.
— مەن... مەن ودان سۇراپ كورەيىن... — دەپ كۇبىرلەدى الەشا. — ەگەر ءۇش مىڭدى تۇگەل بەرسەڭ، مۇمكىن، ول...
— وتىرىك سوقپا! ەندى ەشتەڭەنى سۇراۋدىڭ قاجەتى جوق، تۇك تە كەرەك ەمەس! ول ويىمنان اينىدىم. كەشە سونداي اقىماقتىق قالاي عانا ويىما كەلدى ەكەن. ەشتەڭە بەرمەيمىن، سىمبىلباي دا تاتىرمايمىن، اقشا مەنىڭ وزىمە دە كەرەك، — دەپ شال قولىن ەربەڭدەتە باستادى. — ونسىز دا تاراقانشا ءبىر-اق بىرت ەتكىزەم. ءبىراق سەن وعان ەشتەڭە دەمە، ايتپەسە ومەكسىپ جۇرەر تاعى دا. ساعان دا ەشتەڭە جوق بۇل ۇيدە، بار كەتە بەر. مەنەن سونشاما ۇزاق جاسىرىپ كەلگەن الگى قالىڭدىعى، كاتەرينا يۆانوۆناسى وعان تيە مە، الدە تيمەي مە؟ سەن كەشە وعان بارعان سياقتى ەدىڭ عوي؟
— كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ودان وڭايلىقپەن ايرىلعىسى جوق.
— ناۋستەك بيكەشتەر مىنە ءدال سوندايلاردى، ىردۋ-دىردۋشىل ىشكىشتەر مەن ارامزالاردى جاراتادى! ساعان ايتىپ قويايىن، ونداي بوزاڭ بيكەشتەر تۇككە تۇرمايدى؛ باسقالارىنىڭ ءجونى ءبىر باسقا... ويحوي دۇنيە-اي! ماعان ونىڭ جاستىعىن بەرسە، سوسىن ءوزىمنىڭ سول كەزدەگى بەت اجارىمدى قايتارسا (ويتكەنى مەن جيىرما سەگىزىمدە ودان گورى قياناتتى ەدىم)، قايدام، ول سياقتى مەن دە قىرعيشا تيەر مە ەم، قايتەر ەم. اق سايتان عوي ول! الايدا گرۋشەنكانى مەنەن ءبارىبىر تارتىپ الا المايدى، الا المايدى... مىلجا-مىلجاسىن شىعارامىن ونىڭ!
سوڭعى سوزدەردى ايتقاندا ول تاعى دا ىزاعا بۋلىقتى.
— بۇگىن ساعان دا بۇل ۇيدە ۇيلىعاتىنداي دانەڭە جوق، سەن دە كەتە بەر، — دەپ زىرك ەتە ءتۇستى شال.
الەشا جاقىنداپ بارىپ، قوشتاسقان بوپ ونىڭ يىعىنا ەرنىن تيگىزدى.
— سەنىڭ مۇنىڭ نە؟ — دەپ تاڭىرقادى اكەسى. — تاعى كورىسەمىز عوي. الدە كورىسپەيمىز دەپ ويلايمىسىڭ؟
— جوعا، مەن جاي انشەيىن، اڭداماي.
— ەشتەڭە ەمەس، مەنىكى دە جاي انشەيىن... — دەدى ودان كوز الماعان شال. — سەن ەستيمىسىڭ، — دەپ داۋىستادى ول سوسىن الەشانىڭ سوڭىنان، — كەشىكپەي تاعى ءبىر سوعارسىڭ، بالىق سورپاسىن، بۇگىنگىدەي ەمەس، وزگەشە سورپا پىسىرەمىن، كەلمەي كەتپە! ەرتەڭ، ەستيمىسىڭ، ەرتەڭ كەل!
الەشا ەسىكتى جابىسىمەن-اق ول قايتادان شكافقا بارىپ، ورتا رومكە كونياكتى تاعى دا قاعىپ سالدى.
— ەندى ىشپەيمىن! — دەپ كۇبىرلەدى ول. ءبىر قىرق ەتكەننەن كەيىن شال شكافتى قايتادان جاۋىپ، كىلتىن قايتادان قالتاسىنا سالعان سوڭ، جاتىن بولمەسىنە بارىپ قالجىراعان كۇيى توسەككە باسىن تيگىزۋى مۇڭ ەكەن زاماتتا ۇيىقتاپ كەتتى.
III
شاكىرتتەرمەن ۇستاسىپ نەسى بار ەدى
الەشا اكەسىنىڭ ۇيىنەن شىعىپ، حوحلاكوۆا حانىمنىڭ ۇيىنە بارا جاتىپ: "گرۋشەنكا جايىندا سۇراماعانىنا دا قۇدايعا شۇكىر، ويتپەسە كەشە ونىمەن قالاي كەزدەسىپ قالعانىمدى ايتىپ بەرۋگە تۋرا كەلەتىن ەدى"، — دەپ ويلادى. ەكى باقتالاستىڭ بويىنا تۇندە جاڭا كۇش جينالىپ، تاڭ اتقاسىن جۇرەكتەرى قايتادان قارا تاس بوپ قاتا قالعانى ونىڭ جانىنا قاتتى باتىپ كەلەدى: "اكەم اشۋلى، ابدەن وشتەسىپ العان، بىردەڭەنى ويلاپ شىعارعان دا، سوعان تاس ءتۇيىن بەكىنگەن: ال دميتريي شە؟ تۇندە ول دا تىڭايىپ الىپ، اشۋعا ءمىنىپ، وشىگىپ وتىرعان شىعار، ارينە، ول دا الدە نەنى ويلاپ تاپقان بولار... 0، بۇگىن ونى دا قالايدا ىزدەپ تاۋىپ الۋىم كەرەك..."
ءبىراق الەشانىڭ ۇزاق ويلانۋىنىڭ ءساتى تۇسكەن جوق: جولاي ول، بىلايشا ەلەۋسىزدەۋ كورىنگەنمەن، ءوزىن قاتتى قايران قالدىرعان ءبىر وقيعاعا تاپ بولدى. الاڭنان وتكەسىن، ۇلكەن كوشەمەن قاتارلاسا سوزىلعان، ودان تەك كىشكەنتاي جىرامەن بولىنەتىن (ءبىزدىڭ شاھاردا نە كوپ جىراقا كوپ) ميحايلوۆ كوشەسىنە ءوتۋ ءۇشىن شولاق كوشەگە قاراي بۇرىلعانىندا، ونىڭ تومەن جاقتاعى شاعىن كوپىر الدىندا تۇرعان ءبىر توپ شاكىرتكە، ءارى كەتكەندە توعىز بەن ون ەكىنىڭ اراسىنداعى جاس بالالارعا كوزى ءتۇستى. ساباقتان شىققان بويدا ۇيلەرىنە قايتىپ بارا جاتسا كەرەك: بىرەۋلەرىنىڭ ارقالارىندا كىشكەنتاي بوقشالارى، ەكىنشىلەرىنىڭ يىققا اسىنعان بىلعارى سومكەلەرى بار، بىرەۋىنىڭ ۇستىندە كەۋدەمشە، ەكىنشىسى پالتو كيگەن، ال كەيبىرىنىڭ اياعىندا ءتىپتى جيىرىلعان ۇزىن قونىشتى ەتىگى دە بار — اسىرەسە اۋقاتتى ۇيلەردىڭ ەركەتوتاي بالالارى وسىنداي ەتىك كيىپ ساندەنىپ جۇرگەندى ۇناتادى. بالالار الدەنەنى قىزۋ تالقىلاپ، كەڭەسىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. الەشا كوشەدەگى بالالاردى كورگەندە ولاردىڭ جانىنان جايدان-جاي وتە المايتىن ەدى، ماسكەۋدە بولعانىندا ول كوبىنەسە ءۇش-تورت جاسار بالالارمەن سويلەسكەندى جاقسى كورەتىن، ءبىراق ون-ون ءبىر جاسار شاكىرتتەرمەن تىلدەسكەندى دە جەك كورمەيتىن. سوندىقتان، كوڭىلى قانشاما قوبالجىپ تۇرسا دا، ونىڭ كەنەت بالالارعا بۇرىلىپ، ولارمەن سويلەسكىسى كەلدى. ول جاقىنداپ بارىپ، بالالاردىڭ الاۋلاپ، قىزعان بەت-جۇزىنە تەسىلە قاراعاندا، ولاردىڭ قولىندا بىر-بىردەن، ال كەيبىرىندە ءتىپتى ەكىدەن تاسى بارىن بايقاپ قالدى. جىرانىڭ ار جاعىندا، بۇلاردان وتىز قادامداي جەردە، دۋال تۇبىندە بويىنا قاراعاندا ون جاسقا كەلگەن، ءتىپتى ودان كىشىرەك تە بولۋى مۇمكىن، ءبىراق استە ۇلكەن ەمەس، بەتى اۋرۋ ادامداي بوپ-بوز، قاراقات كوزدەرى جالت-جۇلت ەتكەن تاعى ءبىر بالا تۇر ەكەن، ول دا شاكىرت بولسا كەرەك، ونىڭ دا يىعىنان اسىنعان سومكەسى بار. ول توپ قۇراعان التى شاكىرتتەن كوز المايدى، بۇل ونىڭ جاڭا عانا مەكتەپتەن وزىمەن بىرگە شىققان، ءبىراق ونىمەن، تەگى، وشتەسىپ العان جولداستارى بولۋ كەرەك. الەشا جاقىنداپ بارىپ، ۇستىنە قارا كەۋدەشە كيگەن اقسارى بۇيرا شاشتى، قىزىل شىرايلى بالاعا:
— يىعىمىزعا مىنا سەنىكىندەي سومكە اسىنىپ جۇرگەن كەزىمىزدە، ءبىز وڭ قولمەن تەز الۋعا وڭتايلى بولۋى ءۇشىن سومكەنى سول جاق بۇيىردەن جىبەرۋشى ەدىك؛ ال سەنىڭ سومكەڭ وڭ جاعىندا ەكەن، الۋعا قولايسىز ەمەس پە، — دەدى.
ەگەر بالانىڭ، اسىرەسە ءبىر توپ بالانىڭ سەنىمىنە نە بولعىسى كەلسە، ەرەسەك ادام ولارمەن اڭگىمەنى ناق وسىلاي باستاۋى كەرەك، الەشانىڭ ەشقانداي قۋلىققا سالماي، اڭگىمەنى وسى ءبىر ناقتى ەسكەرتپەدەن باستاعانى وسىدان ەدى. بالالارمەن سويلەسكەندە، تەرەزەسى تەڭ كىسىشە، ءسوزىڭدى بايسالدى، بايىپتى باستاۋىڭ كەرەك؛ الەشا مۇنى ىشتەي تۇسىنەتىن.
— ول سولاقاي عوي، — دەپ ىلە جاۋاپ قاتتى جاسى ون بىرلەردەگى دەنەلىلەۋ كەلگەن، باتىلداۋ ەكىنشى بالا. قالعان بەسەۋىنىڭ ءبارى الەشاعا تەسىرەيە قاراپ قالعان ەدى.
— ول تاستى دا سول قولىمەن لاقتىرادى، — دەدى ءۇشىنشى بالا. جىرانىڭ ار جاعىنداعى شاكىرت بارلىق كۇشىن سالىپ، ەپپەن لاقتىرعان تاس وسى ساتتە بۇلاردىڭ اراسىنا كەلىپ ءتۇستى، ءبىراق سولاقاي بالانى سۇيكەي وتكەنى بولماسا، ەشكىمگە تيگەن جوق.
— ال، سمۋروۆ، انانى قاق شەكەسىنەن ءبىر قاقشيتشى! — دەپ ءبارى شۋ ەتە قالدى. الايدا، سمۋروۆ (سولاقاي) ەسە قايتارۋعا ءوزى دە دايىن تۇرعان: ول جىرانىڭ ار جاعىنداعى بالاعا تاستى قۇلاشتاپ كەپ لاقتىرىپ ەدى، ءبىراق تيگىزە المادى: تاسى جەرگە ءتۇستى. اناۋ دا قاراپ قالعان جوق، ونىڭ توپقا كەلەسى لاقتىرعان تاسى بۇل جولى تۇپ-تۋرا الەشانىڭ يىعىنان كەلىپ سارت ەتە ءتۇستى. ول قالتاسىن تاسقا تولتىرىپ الىپتى. ءپالتوسىنىڭ قالتاسى قالاي تىرسيىپ تۇرعانى وتىز قادام جەردەن انىق بايقالادى.
— سىزگە تيگىزۋىن قاراشى، ول ادەيى ءسىزدى كوزدەدى. ءسىز كارامازوۆسىز عوي، كارامازوۆ؟ — دەپ كۇلگەن بالالار شۋىلداسىپ جاتىر. — ال ءبارىمىز بىردەي جاۋدىرايىق، كانە!
ءسويتىپ بۇل جاقتان التى تاس ءبىر مەزگىلدە اتىلدى. بىرەۋىنىڭ تاسى انا بالانىڭ باسىنا ءتيىپ ەدى، ول اۋەلى ۇشىپ ءتۇستى، سوسىن قايتادان اتىپ تۇرىپ، بۇلاردى ورشەلەنە اتقىلاي باستادى. ەكى جاق تا تاستى جاۋدىرىپ جاتىر، بۇلاردىڭ دا كوبىنىڭ قالتاسىندا تاسى بولىپ شىقتى.
— بۇلارىڭ نە! مىرزالار، ۇيات ەمەس پە! التاۋىڭ بىردەي جابىلىپ، ولتىرەسىڭدەر عوي ونى! — دەپ ايقايلادى الەشا.
ول بالالاردان ءبولىنىپ شىعىپ العا تامان جۇگىرىپ بارىپ، جىرانىڭ ار جاعىنداعى بالانى دەنەسىمەن قالقالاماقشى بولدى. ءۇش-تورت بالا ءبىر ساتكە تىيىلا قالدى.
— ونىڭ ءوزى ءبىرىنشى بولىپ باستاعان! — دەپ ايقايلادى قىزىل جەيدەلى بالا ىزالى ءسابي داۋىسپەن، — ول وڭباعان، ول باعانا كراسوتكينگە باكىسىن سۇعىپ الدى، قان شىعاردى. كراسوتكيننىڭ تەك وسەكشى كىسىشە شاعىنعىسى كەلمەدى، سوندىقتان انانى سوعىپ الۋ كەرەك...
— نە ءۇشىن ۇرماقسىڭدار؟ وزدەرىڭ مازاقتاي بەرەتىن شىعارسىڭدار؟
— انە ءسىزدى تاعى دا تۋ سىرتىڭىزدان كوزدەپ جاتىر. ءسىزدى تانيدى بىلەم، — دەپ شۋلادى بالالار. — ول ەندى بىزگە ەمەس، سىزگە تاس لاقتىرىپ جاتىر. جارايدى، بولدى ەندى، اتقىلاڭدار كانە، دالدەپ ات، سمۋروۆ!
ءسويتىپ، تاعى دا اتىس باستالدى، بۇل جولى بالالار ورشەلەنە ءتۇستى. ءبىر تاس انا بالانىڭ كەۋدەسىنەن ءتيدى؛ ول باقىرىپ جىبەردى، سونان سوڭ جىلاپ دوڭگە قاراي. ميحايلوۆ كوشەسىنە جۇگىردى. بۇل جاقتاعىلار: "Aha، قورقىپ قاشتىڭ با، جوكە ساقال!" — دەپ شۋلاسىپ جاتىر.
— ونىڭ قانداي وڭباعان ەكەنىن ءسىز ءالى بىلمەيسىز عوي، كارامازوۆ، ونى ولتىرسەڭ دە وبال ەمەس، — دەپ قايتالادى كوزى وتتاي جانعان كەۋدەمشەلى بالا؛ بارىنەن ۇلكەنى، ءسىرا، وسى بولۋ كەرەك.
— ول ءوزى قانداي بالا؟ — دەپ سۇرادى الەشا. — تىڭشى ما؟
بالالار قىلمىڭداسىپ، بىر-بىرىنە قارادى.
— ءسىز دە سول جاققا، ميحايلوۆ كوشەسىنە بارا جاتقان جوقسىز با؟ — دەدى تاعى دا الگى بالا. — ەندەشە، ونى سوڭىنان قۋىپ جەتپەي نەعىپ تۇرسىز... انە، كورەمىسىز، تاعى دا توقتاپ تۇر، سىزگە قارايدى، ءسىزدى توسىپ تۇرعان بولۋ كەرەك.
— سىزگە قاراپ تۇر، سىزگە قاراپ تۇر! — دەپ ءىلىپ اكەتتى باسقا بالالار دا.
— ءسىز ودان: مونشاداعى مىلجالانعان جوكەنى جاقسى كورەسىڭ بە؟ — دەپ سۇراڭىز. ودان وسىنى سۇراۋدى ۇمىتپاڭىزشى.
ءبارى قارقىلداپ كۇلدى. الەشا ولارعا قارادى، ولار بۇدان كوز المادى.
— بارماڭىز، ول ءسىزدى تاسپەن پەرىپ قالادى، — دەپ ەسكەرتتى داۋسى ىشقىنىپ شىققان سمۋروۆ.
— مىرزالار، مەن ودان جوكە جونىندە ەشتەڭە سۇرامايمىن، ويتكەنى سەندەر ونى جوكەگە بايلانىستى بىردەڭە دەپ مازاقتايتىن شىعارسىڭدار، ءبىراق مەن ودان سەندەردىڭ ونى نەلىكتەن جەك كورەتىندەرىڭدى سۇراپ بىلەمىن.
— سۇراڭىز، سۇراڭىز، — دەپ كۇلدى بالالار.
الەشا كىشكەنتاي كوپىردەن ءوتىپ، دۋالدى جانامالاپ دوڭگە قاراي، جابىرلەنگەن بالاعا تۋرا ءجۇردى.
— بايقاڭىز، — دەپ ايقايلادى بالالار ونىڭ سوڭىنان، — ول سىزدەن قورىقپايدى، ول كراسوتكينگە ىستەگەنىندەي... باكىسىن سۇعىپ الۋدان تايىنبايدى.
بالا توقتاپ، ونى توسىپ تۇرعان. جاقىنداپ بارعانىندا الەشانىڭ الدىندا كوپ بولسا توعىز جاسار، ءالجۋاز، الاسا بويلى، اتجاقتى، جۇدەۋ، بەتى بوزارعان بالا تۇرعان ەدى؛ ۇلكەن قوڭىر كوزدەرى بۇعان ىزامەن قادالا قالىپتى. ۇستىندەگى توزعان ەسكى ءپالتوسى تىلتيىپ كەتكەن. جالاڭاش قولى جەڭىنەن شىعىپ تۇر. شالبارىنىڭ وڭ تىزەسىندە الاقانداي جاماۋى بار، ون ەتىگىنىڭ تۇمسىعىنداعى سىيا توگىلگەن ۇلكەن تەسىكتەن باس بارماعى قىلتيادى. ءپالتوسىنىڭ تاسقا تولعان ەكى قالتاسى تىرسيىپ تۇر. الەشا ەكى قادام جەردە وعان سۇراۋلى كوزبەن قارادى. ونى ۇرۋعا كەلمەگەنىن سەزگەننەن كەيىن بالا دا قوقيلانۋىن قويىپ، ءتىپتى ءوزى ءبىرىنشى بولىپ ءتىل قاتتى.
— مەن جالعىزبىن، ال ولار التاۋ.. ءبىراق مەن ولاردىڭ ءبارىن جالعىز ءوزىم-اق جەڭە الامىن، — دەدى ول كەنەت كوزىن الاق-جۇلاق ەتكىزىپ.
— الگىندە ءبىر تاس ساعان تىم قاتتى ءتيدى عوي، — دەدى الەشا.
— ال مەن سمۋروۆتىڭ ءدال باسىنان تيگىزدىم! — دەپ ماقتانىپ قويدى بالا.
— انا بالالار سەن مەنى بىلەدى دەدى، ماعان نە ءۇشىن تاس لاقتىردىڭ؟ — دەپ سۇرادى الەشا.
بالا وعان تۇنجىراي قارادى.
— مەن ءسىزدى تانىمايمىن. ال ءسىز مەنى قايدان بىلەسىز؟ — دەپ ودان ارى قازبالاي سۇرادى الەشا.
— مەنى تەرگەيتىن كىم ەدىڭ سونشا! — دەپ ىزالانىپ ايقايلاپ جىبەرگەن بالا، الايدا، كوزى تاعى دا الاق-جۇلاق ەتىپ، بۇل ەندى قايتەر ەكەن دەگەندەي، تۇرعان ورنىنان قوزعالا قويمادى.
— جارايدى، مەن كەتتىم، — دەدى الەشا، — مەن ءسىزدى تانىمايمىن، سوسىن دا مازاقتاپ تۇرعان جوقپىن. بالالار وزدەرىنىڭ سەنى نە دەپ مازاقتايتىنىن جاڭا ايتىپ ەدى، ءبىراق مەن سەنى مازاقتاماي-اق قويايىن، قوش بول!
— ادەمى شالبارىنا ماقتانعان تاقۋا! — دەپ تاعى دا ايقايلادى ىلكىدەگىدەي كوزى شاقىرايىپ، شاتىناعان بالا الەشاعا ەجىرەيە قاراپ؛ ول ەندى نەعىپ تاپ بەرمەس ەكەن دەپ قىرلانا قالىپ ەدى، الەشا ەلەڭ قىلماي بۇرىلا بەرىپ وعان تاعى ءبىر قارادى دا، جۇرە بەردى.
ءبىراق، ول ءۇش قادام باسىپ ۇلگىرمەي-اق، بالانىڭ قالتاسىنان الىپ لاقتىرعان ۇلكەن ءبىر تاسى ونىڭ ارقاسىنان سارت ەتە ءتۇستى.
— ا، كىسىنىڭ تۋ سىرتىنان سوقتىڭىز با! دەمەك، الگى بالالار: ول اڭدىپ تۇرىپ، بايقاتپاي سوعادى دەپ سەن تۋرالى شىن ايتقان ەكەن عوي؟ — دەدى ارتىنا بۇرىلىپ قاراعان الەشا؛ قۇتىرىپ العان بالا بۇل جولى ءبىر تاستى ونىڭ ءدال بەتىنەن كوزدەگەن ەدى، الايدا الەشا بەتىن قولىمەن قالقالاپ ۇلگەرگەندىكتەن تاس ونىڭ شىنتاعىنا كەلىپ ءتيدى.
— مۇنىڭىز ۇيات ەمەس پە! مەن ساعان نە ىستەدىم؟ — دەدى داۋسى ىشقىنىپ شىققان ول.
شامىرقانىپ العان بالا ءۇن-تۇنسىز ءبىر-اق نارسەنى كۇتكەن ەدى: الەشانىڭ ەندى وعان دۇرسە قويا بەرەتىنى كۇمانسىز كورىنگەن؛ ءبىراق ونىڭ تاپ بەرەتىن ءتۇرى جوعىن بايقاعان سوڭ بالا ونان سايىن اشۋلانىپ، ەندى الەشاعا ءوزى جارماسا كەتتى؛ باسىن تۇقىرايتىپ العان ىزاقور بالا ونىڭ سول قولىن قوس قولداپ ۇستاپ تۇرىپ، ورتاڭعى ساۋساعىن قىرشىپ العانىن الەشا ءتىپتى بايقاماي دا قالدى. بالا ونىڭ ساۋساعىن تىستەپ الىپ، ون سەكۋندتاي بوساتپادى. باقىرىپ قالعان الەشا بار كۇشىمەن قولىن جۇلقىپ قالدى. اقىرى، بالا ونىڭ ساۋساعىن بوساتىپ، ءوزى كەيىن شەگىنىپ تۇرا قالدى. ءدال كوبەسىنەن سۇيەككە دەيىن باتىرا كىرش ەتكىزگەن ەكەن؛ قان ساۋ ەتتى. الەشا قول ورامالىن الىپ، جارالى قولىن مىقتاپ تاڭدى. بۇعان ءبىر مينۋتتەي ۋاقىت كەتتى. بالا ءبارىن كورىپ، ءالى دە توسىپ تۇرعان. اقىر-سوڭىندا، الەشا وعان باياۋ كوز تاستادى.
— ال جارايدى، — دەدى ول، — ساۋساعىمدى قالاي قاتتى تىستەگەنىڭدى كورىپ تۇرسىڭ با، بۇل قالاي، ا؟ ەندى ايتشى، مەن ساعان نە ىستەپ ەم؟
بالا وعان تاڭىرقاي قارادى.
— مەن ءسىزدى ءتىپتى تانىمايمىن دا، ءبىرىنشى كورىپ تۇرعانىم وسى، — دەدى بۇرىنعىسىنشا بايسالدى سويلەگەن الەشا، — ءبىراق، كىم بىلەدى، بالكىم، مەن ساعان ءبىر قاستاندىق ىستەگەن شىعارمىن، ايتپەسە جايدان-جاي قىرشىپ المايسىڭ عوي. ولاي بولسا، مەن ساعان نە ىستەدىم، سەنىڭ الدىندا مەنىڭ قانداي جازىعىم بار، نەگە ايتپايسىڭ؟
وعان جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، بالا باقىرىپ جىلاپ جىبەردى دە قاشا جونەلدى. الەشا باياۋ باسىپ ونىڭ سوڭىنان ميحايلوۆ كوشەسىنە قاراي ءجۇردى. تەگى، ءالى دە ەڭىرەگەن كۇيى، الىستا زىرلاپ كەتىپ بارا جاتقان بالانى ول كوپكە دەيىن كورىپ تۇردى. الەشا بوس ۋاقىتى بولعاندا ونى قالاي دا ىزدەپ تاۋىپ الىپ، وسىناۋ ءوزىن قاتتى قايران قالدىرعان جۇمباقتى وعان تۇسىندىرۋگە ۇيعاردى. ءقازىر ونىڭ بۇعان ۋاقىتى جوق ەدى.
IV
حوحلاكوۆانىڭ ۇيىندە
كوپ ۇزاماي ول حوحلاكوۆا حانىمنىڭ ۇيىنە جاقىنداپ كەلگەن ەدى، ونىڭ ەكى قابات قىپ سالعان، ادەمى مەنشىكتى كىرپىش ءۇيى ءبىزدىڭ شاھارداعى تاڭداۋلى ۇيلەردىڭ ءبىرى سانالاتىن. حوحلاكوۆا حانىم كوبىنەسە باسقا گۋبەرنياداعى مەكەن-جايىندا نەمەسە ماسكەۋدەگى مەنشىكتى ۇيىندە تۇراتىن، ءبىراق ءبىزدىڭ شاھاردا دا اتا-بابادان مۇراعا قالعان مەنشىكتى ءۇيى بار-دى. ءبىزدىڭ ۋەزدەگى مەكەن-جايى بارلىق ءۇش مەكەن-جايىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى ەدى، سولاي بولا تۇرسا دا، ول ءبىزدىڭ ۋەزگە وسىعان دەيىن وتە سيرەك كەلەتىن. ول الەشانى قارسى الۋ ءۇشىن اۋىز ۇيگە ءوزى جۇگىرىپ شىقتى.
— الگى جاڭا ءبىر عاجايىپ جونىندەگى حاتىمدى الدىڭ با، الدىڭ عوي؟ — دەدى اپىل-عۇپىل، تەز سويلەگەن ول.
— ءيا، الدىم.
— جۇرتقا ايتتىڭ با، بارىنە كورسەتتىڭ بە؟ ءپىرادار شەشەسىنە جوعالتقان ۇلىن تاۋىپ بەردى عوي!
— ول بۇگىننەن قالماۋى مۇمكىن، — دەدى الەشا.
— ەستىدىم، بىلەمىن، و، مەنىڭ سىزبەن سۇقباتتاسۋعا قۇشتارلىعىمدى بىلسەڭىز عوي! وسىنىڭ ءبارى جايىندا سىزبەن نەمەسە وزگە بىرەۋمەن اڭگىمەلەسۋىم كەرەك. جوق، سىزبەن، تەك سىزبەن عانا! مەنىڭ ءپىراداردى كورە الماي قالاتىنىم قانداي وكىنىشتى! كۇللى شاھار دۇرلىگۋلى، ءبارى الدەنەنى كۇتۋدە. ال ءقازىر... كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ وسى ۇيدە وتىرعانىن بىلەسىز بە؟
— ول كەشە ماعان قالايدا كەلىپ كەتەرسىڭ دەپ ەدى، ەندى ونىمەن وسى ۇيدە-اق كەزدەسەتىنىم قانداي جاقسى بولدى! — دەدى قۋانىپ كەتكەن الەشا.
— مەن ءبارىن بىلەم، ءبارىن بىلەم. كەشە كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ۇيىندە نە بولعانىن... الگى... اناۋ مالعۇننىڭ ىستەگەن بارلىق سۇمدىعىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەستىدىم... C'est tragiquc، ەگەر ونىڭ ورنىندا مەن بولسام، — سول ارادا نە ىستەيتىنىمدى ايتا المايمىن! ءبىراق ءسىزدىڭ اعاڭىز دا، دميتريي فەدوروۆيچتى ايتام، وڭىپ تۇرعان جوق — و ءتاڭىرىم! الەكسەي فەدوروۆيچ، مەن شاتىسا باستادىم بىلەم، ءسىز مىنانى قاراڭىز: انا جاقتا ءسىزدىڭ اعاڭىز، ياكي كەشەگى جەكسۇرىن ەمەس، ەكىنشىسى، يۆان فەدوروۆيچ، كاتەرينا يۆانوۆنامەن سويلەسىپ وتىر: ماڭعازسىپ العان ەكەۋى دە... ناناسىز با، جوق پا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا نە بولىپ جاتقانى — بۇل ءتىپتى سۇمدىق بىردەڭە، مەنىڭشە، بۇل زورلانۋ، بۇل ادام نانعىسىز قورقىنىشتى ەرتەگى: ەكەۋى وزدەرىن نە ءۇشىن قۇرباندىق ەتەتىنىن دە بىلمەيدى، مۇنى وزدەرى تۇسىنەدى جانە سويتە تۇرا بۇل قىلىقتارىنا ءماز بولادى. ءسىزدى تاعاتسىزدانا كۇتكەنىم وسىدان! ءسىزدى وسى سەبەپتى كۇتتىم! ەڭ باستىسى، مەن بۇعان توزە الاتىن ەمەسپىن. ءقازىر سىزگە ءبارىن ايتىپ بەرەمىن، ءبىراق الدىمەن باسقاسىن، ەڭ باستىسىن ايتايىن، — ah، ەڭ باستىسى دەگەندە نەنى ايتپاقشى ەكەنىمدى دە ۇمىتىپ قالدىم عوي دەيمىن: ايتىڭىزشى، Lisە-نىڭ جايدان-جاي تالىقسىپ كەتەتىنى نەلىكتەن؟ ءسىزدىڭ وسىندا كەلە جاتقانىڭىزدى ەستىسىمەن-اق، لەزدە اۋرۋى ۇستاي باستادى!
— Maman، مەن ساۋمىن، نە ىستەرگە بىلمەي كۇيىپ-پىسىپ جۇرگەن ءوزىڭىز عوي! — بۇيىردەگى بولمەدەن Lisە-نىڭ شىڭكىلدەگەن داۋسى ەستىلدى. ەسىكتىڭ كىشكەنتاي تەسىگىنەن كۇلىپ جىبەرمەيىنشى دەپ ءوزىن-وزى زورعا ۇستاپ تۇرعانداي قاتتى قىسىلعان ءۇن كەلدى. الەشا ول تەسىكتى زاماتتا بايقادى، Lise سول تەسىكتەن بۇعان قاراڭ كرەسلوسىندا وتىرۋى دا مۇمكىن ەدى، ءبىراق ول قىزدى كورە العان جوق.
— عاجاپ ەمەس، Lise... سەنىڭ مىنا قىڭىرلىعىڭنان مەنىڭ دە ۇستامالى اۋرۋعا شالدىعۋىم ابدەن مۇمكىن، ءبىراق، الەكسەي فەدوروۆيچ، مەنىڭ قىزىم اۋرۋ عوي، ءتۇنى بويى دەنەسى قىزىپ-جانىپ، ىڭىرسىپ شىقتى! تان اتقانشا زورعا شىدادىم، سوسىن دەرەۋ گەرسەنشتۋبەنى شاقىرتتىم. ول تۇسىنە الماي تۇرعانىم، اۋرۋدىڭ اڭىسىن اڭدايىق دەيدى. قاشان دا تۇككە تۇسىنبەيمىن دەگەننەن وزگە ەشتەڭە بىلمەيدى ول. ءسىز وسى ۇيگە جاقىنداعاندا قىزىم باقىرىپ جىبەردى دە، تالىقسىپ بارا جاتىپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى بولمەسىنە اپارىڭدار دەپ بۇيىردى...
— ماما، ونىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە جاقىنداپ قالعانىن مەن مۇلدە بىلگەم دە جوق جانە انا بولمەگە اپارىڭدار دەپ ول كەلە جاتقاسىن ايتقان جوقپىن.
— مۇنىڭ وتىرىك، Lise، وسىندا الەكسەي ءفسدوروۆيچتىڭ كەلە جاتقانىن ايتايىن دەپ ساعان يۋليا جۇگىرىپ باردى عوي. ول سىرتقا قاراپ تۇرعان.
— سۇيىكتى مامام-اۋ، بۇل ايتقانىڭىز ءتىپتى دە تاپقىرلىق بولمادى عوي. ەگەر قاتەڭىزدى تۇزەتىپ، شىن اقىلدى بىردەڭە ايتقىڭىز كەلسە، مەنىڭ سۇيىكتى مامام، وندا مىنا مارحاباتتى مەيمانىمىز الەكسەي فسدوروۆيچكە بۇگىن وسىندا توبە كورسەتۋگە ءداتى بارۋىمەن-اق ءوزىنىڭ استە زەردەلى ەمەسىن دالەلدەگەنىن ايتىڭىزشى: ەگەر زەردەلى جىگىت بولسا، كەشەگى وقيعادان سوڭ جانە ءبارى ونى كۇلكى ەتكەننەن كەيىن وسىندا كەلەر مە ەدى.
— Lise، سەن تىم ەركىنسىپ باراسىڭ، بۇيتە بەرسەڭ، مەنىڭ ساعان قاتالدىق كورسەتە الاتىنىمدى ءبىلىپ قوي. ونى كىم كۇلكى ەتەدى، قايتا ونىڭ كەلگەنىنە مەن قۋانىشتىمىن، ول ماعان كەرەك، وتە قاجەت بولىپ وتىر ەدى. وھ، الەكسەي فەدوروۆيچ، بۇل جالعاندا مەنەن باقىتسىز جان بار ما ەكەن!
— سۇيىكتى مامام-اۋ، سىزگە نە بوپ قالدى؟
— Ah، Lise، سەنىڭ وسى قىڭىرلىعىڭ، تۇرلاۋسىزدىعىڭ، سەنىڭ اۋرۋىڭ، ءتۇنى بويى كۇيىپ-جانىپ شىققانىڭ سەنىڭ جانىما قاتتى باتاتىنىن نەعىپ سەزبەيسىڭ، گەرسەنشتۋبەدەن دە ابدەن مەزى بولدىم، ەڭ باستىسى — جانىما ەشبىر، ەشبىر، ەشبىر مازا جوق! اقىر-سوڭىندا، ءبارى، ءبارى... تۇپتەپ كەلگەندە؛ ءتىپتى الگى ءبىر عاجايىپ تا! مارحاباتتى الەكسەي فەدوروۆيچ، سول عاجايىپتىڭ مەنى قالاي تاڭىرقاتىپ، قالاي تاڭعالدىرعانىن بىلسەڭىز عوي! سونان سوڭ، اناۋ قوناق بولمەسىندەگى تراگەديا شە، مەن ونى باستان كەشە الاتىن ەمەسپىن، سىزگە ەسكەرتىپ قويايىن، مەن وعان توزە المايمىن، توزۋگە شامام جوق. بالكىم، تراگەديا ەمەس، كومەديا شىعار. ايتىڭىزشى، زوسيما ءپىرادار ەرتەڭگى تاڭعا جەتە الار ما ەكەن؟ و ءتاڭىرىم! ماعان نە بولعان بۇل، ءبىر ساتكە كوزىمدى جۇمسام-اق بولدى، ءبار-بارىنىڭ ساندىراق ەكەنى ەلەستەيدى.
— ساۋساعىمدى تاڭىپ الۋعا تازا شۇبەرەك تاۋىپ بەرە الار ما ەدىڭىز، — دەدى ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرگەن الەشا. — قاتتى جاراقاتتان العانىم، قاقساپ اۋىرىپ بارادى.
الەشا باعانا بالا قىرشىپ العان ساۋساعىن وراعان ورامالىن جازدى. ورامالىنا قان ۇيىپ قالىپتى. مۇنى كورگەندە حوحلاكوۆا حانىم باقىرىپ جىبەرىپ، كوزىن جۇما قويدى.
— قۇداي ساقتاي گور، جاراسى ۇپ-ۇلكەن عوي، سۇمدىق-اي!
Lise ەسىكتىڭ تەسىگىنەن الەشانىڭ ساۋساعىن كورىسىمەن، بولمەسىنىڭ ەسىگىن لەزدە اشىپ جىبەردى.
— مىندا كەلىڭىز، مەنىڭ بولمەمە كىرىڭىز، — دەپ وكتەمسي، بۇيىرا داۋىستادى ول، — ەندى اقىماقتىقتى قويا تۇرىڭىز! و ءتاڭىرىم، وسىنشاما ۋاقىت ۇندەمەگەنىڭىز نە؟ ماما، ونىڭ قانسىراپ قالۋى مۇمكىن ەدى عوي! قايدا، قالاي جاراقاتتاپ الىپ ءجۇرسىز؟ اۋەلى سۋ اكەلىڭدەرشى، سۋ كەرەك! جارانى تازا سۋمەن شايۋ كەرەك، سوسىن قاقساعانىن قايتارۋ ءۇشىن سۋىق سۋعا مالۋ قاجەت، ساۋساقتى ءبىراز ۋاقىت سۋىق سۋدا ۇستاۋ كەرەك... تەز، تەز سۋ اكەلىڭدەرشى، ماما، ۇلكەن كەسەگە قۇيىڭدار. تەزىرەك قيمىلداساڭدارشى، — دەدى سوڭىندا كۇيگەلەكتەگەن قىز. ونىڭ زارە-قۇتى قالماعان ەدى؛ الەشانىڭ جاراسىنا ول ايران-اسىر تاڭعالعان.
— گەرسەنشتۋبەنى شاقىرتسام قايتەدى؟ — دەدى زارەسى ۇشقان حوحلاكوۆا حانىم.
— ماما، وندا مەنى قۇرىتقانىڭىز عوي. ءسىزدىڭ گەرسەنشتۋبەڭىز كەلەدى دە: تۇككە تۇسىنبەي تۇرعانىم دەيدى، ودان نە پايدا! سۋ، سۋ اكەلىڭدەر! ماما، قۇداي ءۇشىن، ءوزىڭىز بارىڭىزشى، الگى يۋليانى اسىقتىرىڭىزشى، بىردەڭەگە جۇمساساڭ، ەش ۋاقىتتا مەزگىلىندە كەلە المايتىن ادەتى! ماما، تەزىرەك، بارىڭىزشى، مەنىڭ شىدامىم تاۋسىلىپ بارادى...
— بولماشى بىردەڭە عوي ءتايىرى! — ولاردىڭ وسىنشاما ابىرجىعانىنان قورقىپ كەتكەن الەشانىڭ داۋىسى قاتتى شىققان ەدى.
جۇگىرە باسقان يۋليا سۋ اكەلدى. الەشا جارالى ساۋساعىن سۋعا مالدى.
— ماما، قۇداي ءۇشىن، جارانىڭ بەتىنە قوياتىن جۇمساق بىردەڭە تاۋىپ اكەلىڭىزشى؛ سوسىن، قالاي دەۋشى ەدى، الگى كەسكەن جاراعا جاعاتىن قويمالجىڭ اششى ءدارى بار ەدى عوي، سونى دا اكەلىڭدەرشى! ول ءدارى ءبىر جەردە بار بولاتىن... ماما، ونىڭ قايدا ەكەنىن بىلەسىز، ءدارىنىڭ قۇتىسى جاتىن بولمەڭىزدەگى كىشكەنە شكافتىڭ وڭ بۇرىشىندا تۇرعان، كورپيا1 دا سوندا...
— ءقازىر ءبارىن الىپ كەلەم، Lise، تەك ءوزىڭ باقىرماشى، مازاسىزدانباشى. الەكسەي فەدوروۆيچتىڭ باسىنا تۇسكەن باقىتسىزدىققا قىڭق ەتپەستەن شىداپ تۇرعانىن كورمەيسىڭ بە؟ الەكسەي فەدوروۆيچ، قايدا مۇنداي اۋىر جاراقاتقا ۇشىراپ قالىپ ءجۇرسىز؟
حوحلاكوۆا حانىم اسىعىس شىعىپ كەتتى. Liseء-نىڭ كۇتكەنى دە وسى ەدى.
— ەڭ الدىمەن مىنا ساۋالىما جاۋاپ بەرىڭىز، — دەدى ول الەشاعا اسىعىپ-ۇسىگىپ، — قايدا ءجۇرىپ جاراقاتتاندىڭىز؟ وزگەسىن وسىدان كەيىن ايتامىن. كانە!
شەشەسى قايتىپ كەلگەنشە Lisە-نىڭ ونىمەن وڭاشا سويلەسىپ قالعىسى كەلەتىنىن ىشتەي سەزگەن الەشا ءوزىنىڭ شاكىرتتەرمەن جۇمباق كەزدەسۋىنىڭ كوپ جايتتارىن بۇگىپ قالىپ، ىقشامداپ، ءبىراق ءدال، ايقىن ءوتىپ تەز باياندادى. ونى تىڭداپ بولعان سوڭ، Lise ەكى قولىن جايىپ، بىلاي دەدى:
— ءسىزدىڭ مۇنىڭىز قالاي، مىناداي تۇرىڭىزبەن كوشەدەگى جۇگەرمەكتەرمەن بايلانىسۋ لايىق پا! — دەدى ول، بەينە الەشاعا وكتەم سويلەۋگە حاقى بار كىسىشە، — بۇدان كەيىن ءسىزدىڭ ءوزىڭىز بالاسىز، ءتىپتى كىشكەنتاي بالاقانسىز دەر ەدىم مەن! الايدا ءسىز سول وڭباعان بالانىڭ كىم ەكەنىن ماعان بىردەمە عىپ ءبىلىپ بەرىڭىزشى، ءبارىن ايتىڭىز. ويتكەنى بۇل ارادا ءبىر قۇپيا بار سەكىلدى. ەكىنشىدەن، جوق، اۋەلى مىنا ساۋالىما جاۋاپ بەرىڭىز: الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىز جارالى ساۋساعىڭىز قاقساپ تۇرعاندا بولماشى بىردەڭەلەر جايىندا بايىپتى اڭگىمەلەي الار ما ەدىڭىز؟
— بۇل ابدەن مۇمكىن نارسە، ءقازىر مەن قولىمنىڭ اۋىرعانىن ءتىپتى سەزىپ تە تۇرعان جوقپىن.
— سۋعا مالعاسىن سەزىلمەيدى، ايتپەسە نەگە اۋىرماسىن. سۋ تەز جىلىپ كەتەدى، ونى الماستىرىپ تۇرۋ كەرەك. يۋليا، تەز پوگرەبتەن ءبىر كەسەك مۇز، سوسىن ۇلكەن كەسەگە سۋ قۇيىپ اكەلشى. انە ول دا كەتتى، ەندى نەگىزگى اڭگىمەگە كوشەيىك: مارحاباتتى الەكسەي فەدوروۆيچ، سىزگە كەشە جىبەرگەن حاتىمدى تەزىرەك وزىمە قايتارىڭىزشى،— تەزىرەك، ايتپەسە ءقازىر مامام كەلىپ قالۋى مۇمكىن، ال مەن... تىلەمەيمىن...
— حات ءقازىر جانىمدا جوق ەدى.
— وتىرىك ايتاسىز، حات قالتاڭىزدا. ءسىزدىڭ وسىلاي دەيتىنىڭىزدى ءوزىم دە ءبىلىپ ەم. حات مىنا قالتاڭىزدا ەمەس پە. ازىلدەيمىن دەپ اقىماق بولعانىما ءتۇنى بويى قاپالانىپ شىقتىم. حاتىمدى ءقازىر قايتارىڭىز، قايتارىپ بەرىڭىز!
— اندا قالىپ ەدى.
— ءبىراق، سونداي دورەكى ازىلدەگەن حاتىمدى العاننان كەيىن ءسىز مەنى تۇك بىلمەيتىن ءسابي، كىشكەنتاي قىز دەپ ساناي قويماسسىز دەيمىن! لايىقسىز ءازىلىم ءۇشىن سىزدەن كەشىرىم سۇرايمىن، ءبىراق حاتىمدى وزىمە قايتارىپ بەرىڭىز ءقازىر جانىڭىزدا جوعى راس بولسا، وندا بۇگىن قالايدا، قايتسەڭىز دە اكەپ بەرىڭىز!
— بۇگىن اكەلە المايمىن، ويتكەنى موناستىرعا قايتۋىم كەرەك، سوسىن سىزدىكىنە ەكى، ءۇش، ءتورت كۇن كەلە الماۋىم دا مۇمكىن، ويتكەنى زوسيما ءپىرادار...
— ءتورت كۇن دەيمىسىڭ، بۇل قاي ساندىراعىڭ! ءسىز قىزىق ەكەنسىز عوي، بۇل نە مەنى كۇلكى قىلعانىڭىز با؟
— مازاق ەتۋ ءتىپتى قاپەرىمە دە كىرگەن جوق.
— نەگە؟
— ويتكەنى مەن جازعانىڭىزدىڭ بارىنە شىن سەندىم.
— بۇل نە، مازاعىڭىز با!
— استە مازاقتاپ تۇرعام جوق! حاتىڭىزدى وقىعاننان كەيىن ءبارى ءدال سولاي بولاتىن شىعار دەگەن ويعا كەلدىم، ويتكەنى زوسيم ءپىرادار اقيرەتكە اتتانىسىمەن-اق مەن موناستىردان كەتۋگە ءتيىستىمىن. ودان كەيىن وقۋىمدى جالعاستىرامىن، ەمتيحان تاپسىرۋىم كەرەك، سوسىن زاڭ جۇزىندەگى مەرزىم كەلگەندە ەكەۋمىز نەكەلەسەمىز. مەن ءسىزدى شىن سۇيەتىن بولامىن. ويلانۋعا ءالى مۇرشام كەلگەن جوق، ءبىراق ماعان سىزدەن ارتىق ايەل تابىلماس دەپ ويلايمىن ءپىرادارىم ماعان ۇيلەنۋىڭ كەرەك دەگەن...
— مەن كەيىپسىزبىن، مەنى كرەسلودا الىپ جۇرەدى عوي! — دەپ كۇلدى ەكى بەتى الاۋلاپ شىعا كەلگەن ليزا.
— ءسىزدى كرەسلوعا وتىرعىزىپ ءوزىم الىپ جۇرەمىن، ءبىراق وعان دەيىن بۇل كەسەلدەن قۇلان-تازا جازىلاتىنىڭىزعا مەن كامىل سەنەمىن.
— الايدا سونداي ازىلدەن كەنەت مىناداي ساندىراقتاعان وي تۇيگەن ءسىزدىڭ دە اقىلىڭىز شامالى ەكەن!.. — دەپ كۇبىرلەدى كۇيىپ-پىسكەن ليزا. — اھ، مىنە مامام دا كەلدى. ماما، ءسىز ىلعي وسىلاي كەشەۋىلدەيسىز دە جۇرەسىز، وسىنشاما قايدا بولدىڭىز! انە يۋليا مۇز اكەلە جاتىر!
— Ah، Lise، باقىرماشى، ەڭ باستىسى — سەن باقىرما. ايقايدان مەنىڭ... كورپيانى ءوزىڭ باسقا جەرگە تىعىپ قويساڭ، مەن قايتەيىن... اينالا ىزدەپ، ايتەۋىر... سەن سونى ادەيى ىستەدىڭ بە دەپ كۇدىكتەندىم.
— مەن ونىڭ وسىندا ساۋساعىن قىرشىتىپ الىپ كەلەتىنىن قايدان بىلەيىن، بىلسەم، بالكىم، شىنىندا دا ادەيى تىعىپ قويعان بولار ەدىم. پەرىشتە مامام مەنىڭ، كەيدە وسىنداي كەرەمەت تاپقىشتىعىڭىز بار ءسىزدىڭ.
— مەيلىڭ، تاپقىش دەسەڭ دەي بەر، ءبىراق، Lise، الەكسەي فەدوروۆيچەي ساۋساعىن جارالاتقانىنا، سوسىن وسىنىڭ بارىنە ماعان قالاي كۇيىپ-پىسپە دەمەكسىڭ! وھ، مارحاباتتى الەكسەي فەدوروۆيچ، مەن انشەيىن بىردەڭەگە ەمەس، قايداعى ءبىر گەرسەنشتۋبەگە دە ەمەس، وسىناۋ سوراقىلىق اتاۋلىنىڭ بارىنە نازالانامىن، مەنىڭ جانىما قاتتى باتاتىنى مىنە وسى.
— قويشى، ماما، سول گەرسەنشتۋبەنى ايتا بەرمەشى، — دەدى كوڭىلدەنە كۇلگەن ليزا. — ماما، ونان دا كورپيانى تەزىرەك بەرىڭىزشى، سۋدى دا اكەلىڭىز. الەكسەي فەدوروۆيچ، بۇل كادىمگى قورعاسىن سالعان سۋ، ونىڭ قالاي اتالاتىنى ەندى عانا ەسىمە ءتۇستى، شۇبەرەكتى مالىپ الىپ جاراعا باسۋعا وتە جاقسى. ماما، ويلاپ قاراڭىزشى، ول وسىندا كەلە جاتىپ كوشەدە بالالارمەن توبەلەسىپتى، ءبىر بالا ونىڭ ساۋساعىن قىرشىپ الىپتى، كادىمگى كىشكەنتاي بالا ما دەرسىڭ ونى، ماما، وسىدان كەيىن وعان ۇيلەنۋگە بولا ما، ماما، ويلاپ قاراڭىزشى. ونىڭ ۇيلەنگىسى كەلەدى. ونى ۇيلەنگەن ەكەن دەلىك، بۇل كۇلكى ەمەس پە، ماسقارا عوي ءتىپتى؟
الەشاعا قىلىمسي قاراعان Lise باياۋ عانا سىلىقتاپ كۇلە بەردى.
— ول قالاي ۇيلەنبەك، Lise، نەسىنە جەتىسىپ ۇيلەنەدى، ءتىپتى ۇيلەنۋدىڭ مۇلدە ءجونى جوق قوي... الگى قىرشىپ العان بالا، بالكىم، قۇتىرعان اۋرۋ شىعار.
— اھ، ماما، ءسىز دە قىزىق ەكەنسىز! قۇتىرعان بالا بولا ما ەكەن؟
— نەگە بولماسىن، Lise، سەن مەنى زەردەسىزدىك كورسەتتى دەپ تۇرمىسىڭ. الگى بالانى، مۇمكىن، قۇتىرعان يت قاپقان شىعار، سوسىن ول قۇتىرعان اۋرۋعا شالدىققان شىعار، سوندىقتان ونىڭ جانىنا كەلگەن كىسىنى تىستەپ الۋى عاجاپ ەمەس. الەكسەي فەدوروۆيچ، ساۋساعىڭىزدى Lise ءتىپتى كەرەمەت قىپ تاڭىپ بەردى عوي، مەن ەشقاشان دا بۇلاي تاڭا الماس ەدىم. قالاي، ەندى اۋىرماي ما؟
— بولار-بولماس قانا.
— ال ءسىز سۋدان قورىقپايسىز با؟ — دەپ سۇرادى.
— ال، جارايدى، Lise، بولدى ەندى، قۇتىرعان بالا دەپ، بالكىم، شىنىندا دا تىم اسىعىستاۋ ايتقان شىعارمىن، ءبىراق بۇل ءسوزىمدى سەن ءىلىپ الا قويدىڭ. الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىزدىڭ وسىندا ەكەنىڭىزدى ەستي سالا كاتەرينا يۆانوۆنا مەنىڭ بولمەمە جۇگىرىپ كەلدى، ول ءسىزدى كۇتىپ وتىر، سىزبەن كەزدەسۋگە قۇشتار.
— Ah، ماما! ءوزىڭىز بارا بەرىڭىزشى، ول ءقازىر بارا المايدى، جاراسىنىڭ اۋىرعانى باسىلسىن.
— ساۋساعىم ەندى اۋىرمايدى، مەن بارا الام... — دەدى الەشا.
— بۇل قالاي! ءسىز كەتپەكسىز بە؟ ءسىزدىڭ مۇنىڭىز قالاي؟ ءسىز مەنى تاستاپ كەتپەكسىز بە؟
— وندا نە تۇر؟ ءبارىن لەزدە تىندىرىپ، ساعان قايتىپ كەلەمىن، سوسىن ەكەۋمىز قالاعانىڭىزشا اڭگىمەلەسەمىز. ال ءقازىر مەنىڭ كاتەرينا يۆانوۆنامەن تەزىرەك كەزدەسۋىم كەرەك، ويتكەنى بۇگىن موناستىرعا دا مۇمكىندىگىنشە ەرتەرەك ورالۋىم قاجەت قوي.
— ماما، مىنانى انا جاققا تەزىرەك الىپ كەتىڭىزشى. الەكسەي فەدوروۆيچ، ماعان قايتىپ كەلمەي-اق قويىڭىزشى، كاتەرينا يۆانوۆنامەن سويلەسكەن سوڭ تۋرا موناستىرىڭىزعا ءبىر-اق تارتىڭىز، جولىڭىز بولسىن! مەنىڭ ۇيقىم كەلدى، ءتۇنى بويى كوز ىلمەي شىقتىم.
— Ah، Lise، سەنىڭ دە ءازىلىڭ تاۋسىلمايدى-اق وسى، ءبىر ەسەپتەن كوز شىرىمىن العانىڭ دا ءجون شىعار! — دەدى ەلپىلدەي قالعان حوحلاكوۆا حانىم.
— تۇسىنبەي تۇرعانىم... رەنجىتەتىندەي مەن... تاعى ەكى-ۇش مينۋت بولايىن، ەگەر قالاساڭىز، ءتىپتى بەس مينۋت قالا تۇرايىن، — دەپ كۇبىرلەدى الەشا.
— ءتىپتى بەس مينۋت پا! جوق، ماما، مىنانى اكەتىڭىزشى تەزىرەك، بۇل مونستر!
— Lise، سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا ءوزى. ءجۇرىڭىز، الەكسەي فەدوروۆيچ، ول بۇگىن تىم نازالانۋلى، الدە نەگە رەنجىپ قالا ما دەپ قورقام. و، الەكسەي فەدوروۆيچ، ايەل زاتىنىڭ شامشىلدىعىنان جامان نارسە جوق ەكەن عوي بۇل! ءبىراق، بالكىم، ونىڭ ءسىزدى كورگەسىن ۇيقىسى كەلگەن شىعار. ءسىز ونى قالاي تەز ماۋجىراتا قويدىڭىز، مۇنىڭىز عاجاپ بولدى!
— اھ، ماما، جىلى لەبىزىڭىز جانىمدى جادىراتتى عوي، بۇل ءۇشىن، ماموچكا، ءسىزدىڭ بەتىڭىزدەن سۇيەمىن.
— Lise، مەن دە سەنىڭ بەتىڭنەن سۇيەم، قۇلىنىم. تىڭداعىن، الەكسەي فەدوروۆيچ، — دەدى ودان كەيىن حوحلاكوۆا حانىم الەشامەن بىرگە شىعىپ بارا جاتىپ؛ ول بىرەۋ ەستىپ قالماسىن دەگەندەي، تەز-تەز سىبىرلاپ، نىقتاپ سويلەدى. — ءسىزدى ەشتەڭەگە سەندىرگىم دە كەلمەيدى، قۇپيانىڭ بۇركەنىشىن دە اشپايمىن، نە بولىپ جاتقانىن بولمەگە كىرگەسىن ءوزىڭىز كورەرسىز، بۇل ءبىر سۇمدىق، بۇل اقىل جەتپەيتىن ءبىر كۇلكىلى حيكايا: ول ءسىزدىڭ كىشى اعاڭىز يۆان فەدوروۆيچكە عاشىق، سويتە تۇرا ۇلكەن اعاڭىز دميتريي فەدوروۆيچتى سۇيەمىن دەپ ءوزىن-وزى سوندىرمەكشى بولادى. بۇل نە عالامات! مەن سىزبەن بىرگە كىرەيىن، ەگەر قۋىپ جىبەرمەسە، اقىرىنا دەيىن وتىرامىن.
V
قوناق بولمەسىندەگى زورلانۋ
ءبىراق قوناق بولمەسىندەگى سۇحبات اياقتالىپ قالعان ەدى؛ كاتەرينا يۆانوۆنا سىرت كوزگە بەكەم كورىنگەنمەن، ىشتەي قاتتى قوبالجۋلى سەكىلدى. الەشا مەن حوحلاكوۆا حانىم كىرگەن ساتتە يۆان فەدوروۆيچ ورنىنان تۇرەگەلىپ، كەتكەلى تۇر ەكەن. ونىڭ بوزاڭداۋ ءجۇزىن كورگەندە الەشا ابىرجىپ قالدى. وعان ءوزىنىڭ كوكەيىنەن كەتپەگەن كوپ كۇمانىنىڭ ءبىرى، ءبىرازدان بەرى جانىن قيناعان ءبىر مازاسىز جۇمباق شەشىلەيىن دەپ تۇرعانداي كورىنگەن. سەنىڭ اعاڭ يۆان كاتەرينا يۆانوۆناعا عاشىق، ەڭ باستىسى، ونى ميتيادان شىنىندا دا "تارتىپ الماق" دەپ قۇلاعىن سارسىتىپ، ونى يلاندىرماقشى بولعاندارىنا ءبىر ايداي ۋاقىت وتكەن. مۇنىڭ ءوزى سوڭعى كەزگە دەيىن جان تۇرشىگەرلىك جاۋىزدىق سەكىلدى كورىنگەنمەن، الەشا قاتتى قاپالانىپ جۇرگەن. ول ەكى اعاسىن دا جاقسى كورەتىن، سوندىقتان ولاردىڭ اراسىنداعى باقتالاستىقتان جامان قورقاتىن. ونىڭ بەر جاعىندا دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ءوزى كەشە بۇعان ويدا جوقتا تۋراسىن ايتتى: يۆاننىڭ مەنىمەن باقتالاستىعىنا ءوز باسىم ءتىپتى قۋانىشتىمىن، مۇنىڭ ءوزى وعان، دميترييگە، اجەپتاۋىر كومەگىن تيگىزۋى دە مۇمكىن دەدى. سوندا ول قالاي كومەكتەسپەك؟ ونىڭ گرۋشەنكاعا ۇيلەنۋىنە مە؟ ءبىراق الەشا مۇنى نار تاۋەكەل ەتكەن، ەڭ سوڭعى امال سانايتىن. سونان سوڭ، الەشا تاپ كەشەگى كەشكە دەيىن كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ءوزى دە ءدميترييدى جان-تانىمەن، شىن سۇيەتىندىگىنە سەنىپ كەلگەن، — ءبىراق كەشەگى كەشكە دەيىن عانا سەنگەن. بۇعان قوسا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وعان كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ يۆان سەكىلدى جىگىتتى ءسۇيۋى مۇمكىن ەمەستەي، قايتا، ءتىپتى ادام نانعىسىز بولا تۇرسا دا، تەك ءدميترييدى عانا سۇيەتىندەي جانە دە ول ءقازىر قانداي بولسا، سول كۇيىندە سۇيە الاتىنداي كورىنە بەرەتىن. ال گرۋشەنكانىڭ كەشەگى قىلىعىن كورگەندە ونىڭ كوزىنە مۇلدە باسقا بىردەڭە ەلەستەگەندەي بولدى. حوحلاكوۆا حانىمنىڭ ىلكىدەگى "زورلانۋ" دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە ول تۇلا بويى تىتىرەنىپ كەتكەندەي سەزىنگەن، ويتكەنى بۇگىن تۇندە، تاڭ الدىندا ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ ءتۇس كورگەندىكتەن بە، كەنەت؛ "بۇل زورلانۋ عوي، زورلانۋ!" — دەپ ايقايلاپ جىبەرگەن-دى. كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ۇيىندە بولعان كەشەگى وقيعا ءتۇنى بويى ونىڭ تۇسىنە كىرىپ شىققان. حوحلاكوۆا حانىمنىڭ ەندى كەلىپ كاتەرينا يۆانوۆنا سەنىڭ اعاڭ يۆاندى سۇيەدى، ءبىراق ول قايداعى جوق ءبىر قىلىمسۋدان، "زورلانۋدان"، قاساقانا، ءوزىن-وزى الدايدى، ءسويتىپ، دميترييگە وتەۋسىز ءبىر ريزاشىلىقتان عاشىقپىن دەگەن جالعان ماحابباتىمەن ءوزىن-وزى ازاپقا سالىپ ءجۇر دەپ مۇنى ويدا جوقتا، اشىقتان-اشىق يلاندىرماق بولعانىنا الەشا قايران قالدى: "ءيا، اقيقات شىندىق، بالكىم، ناق وسى سوزدەردە شىعار!" — دەپ ويلادى ول. ءبىراق، وندا يۆاننىڭ ءحالى قانداي بولماق؟ كاتەرينا يۆانوۆنا ەركەكتى ۋىسىندا ۇستايتىن ءور مىنەز ايەل ەكەنىن، دەمەك، ول تەك دميترييدەي ادامدى عانا بيلەي الاتىنىن، ال يۆان سياقتىلار ونىڭ ىرقىنا كونە قويمايتىنىن الەشا ىشكى تۇيسىگىمەن سەزگەن. ويتكەنى، سايىپ كەلگەندە، ونىڭ الدىندا مويىنسۇنسا، "ءوز باقىتى ءۇشىن" دميتريي عانا مويىنسۇنۋى مۇمكىن (وعان ءتىپتى الەشا دا وسىنى تىلەر ەدى)، ال يۆان استە يلىكپەيدى، ول بۇعان كونە المايدى، سونسوڭ بۇنداي كونبىستىك ونى ءتىپتى باقىتتى دا ەتپەس ەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، الەشا ءوزىنىڭ كىشى اعاسى جونىندە مىنە وسىنداي پىكىرگە كەلگەن. قوناق بولمەسىنە كىرە بەرگەنىندە ونىڭ وسى ءبىر كۇدىكتەرى مەن پىكىرلەرى ويىنا تاعى ءبىر ساپ ەتە قالىپ، لەزدە عايىپ بولعان. سونان سوڭ: "ال ەگەر ول ەكەۋىنىڭ ءبىرىن دە، ءتىپتى انانى دا، مىنانى دا سۇيمەسە شە؟" — دەگەن تاعى ءبىر كۇدىك كەلىپ، كوكەيىندە تۇرىپ الدى. الەشا ءوزىنىڭ وسىنداي ويلارىنان ۇيالعانىن، سوڭعى ءبىر ايدا باسىنا وسىنداي ويلار كەلگەندە ول ءتىپتى ءوزىن-وزى كىنالايتىن بولعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. "ماحاببات پەن ايەل جايىندا مەن نە ءتۇسىنۋشى ەم، ەندەشە مەن قالايشا مۇنداي پايىمعا كەلە الامىن"، — وسىنداي ءاربىر ويىنان نەمەسە جورامالىنان كەيىن ول ءوزىن-وزى وسىلاي جازعىراتىن. الايدا ويلاماۋعا دا بولمايتىن. ەندى، مىسالى، ەكى اعاسىنىڭ تاعدىرىندا بۇل باقتالاستىقتىڭ تىم زور ءمانى بارىن، كوپ نارسە سوعان بايلانىستى بولاتىنىن ول ىشتەي تۇسىنگەن. كەشە اكەسى مەن دميتريي تۋرالى نازالانا سويلەپ وتىرىپ يۆان: "ءبىر جەكسۇرىن ەكىنشى جەكسۇرىندى جالماپ تىنادى" — دەگەن جوق پا. دەمەك، يۆاننىڭ ويىنشا دميتريي جەكسۇرىن عوي، تەگى، الدەقاشاننان جەكسۇرىن بولعانى عوي؟ سوندا ول كاتەرينا يۆانوۆنامەن تانىسقاننان بەرى ونى سولاي ساناعانى ما؟ ارينە، بۇل ءسوز كەشە يۆاننىڭ اۋزىنان ابايسىزدا شىعىپ كەتتى، ءبىراق ونىڭ بار ءمانى دە سول قاپيادا ايتىلعاندىعىندا عوي. ەگەر بۇلاي بولسا، وندا قانداي تاتۋلىق بولۋى مۇمكىن؟ كەرىسىنشە، بۇل ولاردىڭ وتباسىنداعى ءبىرىن-بىرى جەك كورىپ، قاستاسۋىنىڭ جاڭا ءبىر سىلتاۋى ەمەس پە؟ ەڭ باستىسى، اعالارىنىڭ قايسىسىنا جانى اشۋى كەرەك؟ ءارقايسىسىنا نە تىلەۋى كەرەك؟ ول ەكەۋىن دە جاقسى كورەدى، ءبىراق مىناداي قىم-قيعاش قايشىلىقتا ءارقايسىسىنا قانداي تىلەك بىلدىرە الادى؟ مۇنداي شىم-شىتىرىقتا شاتىسىپ كەتۋ وپ-وڭاي، ال الەشانىڭ جۇرەگى بەيماعۇلىمدىققا شىدامايدى، ونىڭ بىرەۋدى جاقسى كورسە، جىعىلا جاقسى كورەتىنى قاشانعى ادەتى. ول بىرەۋدى جاقسى كورە تۇرىپ ەنجار بولا المايتىن، ۇناتقان ادامىنا سول ساتتە قول ۇشىن سوزاتىن. ال بۇل ءۇشىن ەڭ الدىمەن ولاردىڭ ءارقايسىسىنا نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ قاجەت ەكەنىن بەكەمدەپ ءبىلىپ الۋ كەرەك، سوسىن، وسى ماقساتتىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزگەسىن، البەتتە، ەكەۋىنە دە ءتيىستى كومەك تە بەرۋگە بولادى. ءبىراق مۇنداي بەرىك ماقسات جوق، ءبارى كومەسكى، ءبارى شاتىسقان. ەندى كەلىپ "زورلانۋ" دەيدى! الايدا، ول تىم بولماسا وسى زورلانۋدان نە تۇسىنە الادى؟ ول بۇكىل وسى شاتاقتىڭ ءتىپتى العاشقى ءبىر ءسوزىن دە ۇقپايدى عوي!
الەشانى كورگەن سوڭ، كاتەرينا يۆانوۆنا تۇرەگەلىپ، كەتۋگە ىڭعايلانعان يۆان فەدوروۆيچكە قۋانىشتى شىرايمەن تەز بىلاي دەدى:
— ءسال كىدىرىڭىزشى! تاعى ءبىر مينۋت ايالداي تۇرىڭىزشى. مەن مىنا كىسىنىڭ پىكىرىن ەستىگىم كەلەدى، مەن وعان كۇللى جان-تانىممەن سەنەمىن. كاتەرينا وسيپوۆنا، ءسىز دە كەتپەڭىز، — دەدى ول حوحلاكوۆا حانىمعا قاراپ. ول الەشانى ءوزىنىڭ قاسىنا وتىرعىزدى، ال حوحلاكوۆا وعان قارسى قاراپ، يۆان فەدوروۆيچتىڭ جانىنا جايعاستى.
— وسى وتىرعان ءبارىڭىز دە ماعان دوس ادامسىزدار، مەنىڭ بۇل دۇنيەدەگى دوستارىم وسى سىزدەر عانا، — دەپ باستادى ول ىشىندەگى قايعى-قاسىرەتتەن دىرىلدەپ شىققان داۋىسپەن، سوندىقتان الەشانىڭ جۇرەگى وعان تاعى دا ەلجىرەي قالعان ەدى. — الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىز كەشە... الگى سۇمدىقتىڭ كۋاسى بولدىڭىز، مەنىڭ ءوزىمدى قالاي ۇستاعانىمدى ءوز كوزىڭىزبەن كوردىڭىز. يۆان فەدوروۆيچ، ءسىز مۇنى كورگەن جوقسىز، ال ول كوردى. كەشە ونىڭ مەن جايىندا نە ويلاعانىن بىلمەيمىن، مەن ءبىر-اق نارسەنى بىلەمىن: بۇگىن، تاپ ءقازىر، كەشەگى وقيعا قايتالانسا، كەشەگى مىنەزىمدى بۇگىن دە قايتالار ەدىم، — ءدال سونداي مىنەز كورسەتىپ، ءدال سونداي سوزدەردى ايتىپ، ءدال سونداي قيمىل تانىتار ەدىم. مەنىڭ قيمىلىم ەسىڭىزدە مە، الەكسەي فەدوروۆيچ، بىرىندە مەنى ءسىز ۇستاپ قالعان جوقسىز با... (بۇل سوزدەردى ايتقاندا ول قىزارىپ كەتىپ، كوزى الاق-جۇلاق ەتتى). الەكسەي فەدوروۆيچ، سىزگە ايتىپ قويايىن، مەن ەشتەڭەمەن كەلىسە المايمىن. تىڭداعىن، الەكسەي فەدوروۆيچ، مەن ءتىپتى ءقازىر ونى سۇيەتىن-سۇيمەيتىنىمدى دە بىلمەيمىن. مەنىڭ وعان جانىم اشىدى، ال بۇل ماحاببات ءۇشىن جامان ىرىم. ەگەر مەن ونى سۇيسەم جانە ءالى دە سۇيەتىن بولسام، وندا، بالكىم، وعان ايانىش بىلدىرمەس ەدىم، قايتا، كەرىسىنشە، ونى جەك كورەر ەدىم...
كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ داۋسى دىرىلدەپ، كىرپىگىنىڭ ۇشىندا ءبىر تامشى جاس ءىلىنىپ قالدى. الەشا ىشتەي تەبىرەنىپ كەتتى: "مىنا قىز شىن سىرىن اقتاردى، ويا.. ەندى ءدميترييدى سۇيمەيدى ەكەن عوي!" — دەپ ويلادى ول.
— مىنە جاعداي وسىلاي! وسىلاي! — دەدى حوحلاكوۆا حانىم تاڭدايى تاق ەتىپ.
— سابىر ەتىڭىز، مارحاباتتى كاتەرينا وسيپوۆنا، مەن ءالى ەڭ باستىسىن ايتقان جوقپىن بۇگىن تۇندە كەلگەن تۇبەگەيلى شەشىمىمدى ەندى عانا ايتقالى وتىرمىن. بۇل شەشىمىم — ءوزىم ءۇشىن — بالكىم، بايانسىز دا بولار، مۇنى سەزەمىن، ايتسە دە ودان ەندى ەش ۋاقىتتا، ەشقاشان دا تايمايتىنىمدى دا، ونىڭ عۇمىر باقي سول كۇيى قالاتىنىن دا كۇنى بۇرىن سەزىپ وتىرمىن. مەنىڭ مارحاباتتى، مەيىربان اينىماس، اق كوڭىل اقىلشىم، ايەل جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلىن سەزگىش، بۇ جالعانداعى جالعىز عانا دوسىم يۆان فەدوروۆيچ تە مەنىڭ بۇل ءىسىمدى تۇگەلدەي قۇپتاپ، اقىرى ءبىر بايلامعا كەلگەنىمدى ماقتاپ وتىر... ول ءبارىن بىلەدى.
— ءيا، مەن بۇل شەشىمىڭدى ماقۇلدايمىن، — دەدى يۆان فەدوروۆيچ باياۋ، ءبىراق بەكەم ۇنمەن.
— ءبىراق، مەن الەشانىڭ دا (ah، الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىزدى ءوزىمسىپ الەشا دەپ اتاعانىما كەشىرە كورىڭىز)، الەكسەي فەدوروۆيچتىڭ دە — ەكى دوسىمنىڭ كوزىنشە وسى شەشىمىمنىڭ دۇرىس-بۇرىسىن ايتقانىن قالار ەدىم. ىشتەي سەزەمىن، الەشا، ءسىز مەنىڭ سۇيىكتى ءىنىمسىز (ويتكەنى ءسىز ماعان سۇيىكتى ىنىممەن بىردەيسىز)، — دەدى كاتەرينا يۆانوۆنا تاعى دا، الەشانىڭ سۋىق قولىن ءوزىنىڭ ىستىق الاقانىنا سالىپ تۇرىپ، — ءسىزدىڭ كەسىمىڭىز، ءسىزدىڭ ماقۇلداۋىڭىز، قانشاما ازاپقا تۇسكەنىمە قاراماستان، مەنى ءبىرجولا تىنىشتاندىراتىن شىعار دەيمىن، ويتكەنى ءسىزدىڭ سوزىڭىزدەن كەيىن كوڭىلىم ورنىعىپ، نەگە بولسا دا كونەمىن، — مۇنى كۇنى بۇرىن سەزىپ تۇرمىن!
— ءسىزدىڭ نە جايىندا سۇرايتىنىڭىزدى بىلمەيمىن، — دەدى ءجۇزى الاۋلاپ سالا بەرگەن الەشا، — مەنىڭ بار بىلەتىنىم: ءسىزدى جاقسى كورەم جانە ءدال ءقازىر سىزگە وزىمە تىلەيتىن باقىتىمنان دا زور باقىت تىلەيمىن!.. ءبىراق مەن بۇل ءىس جايىندا ەشتەڭە بىلمەيمىن عوي... — دەدى ول تاعى دا نەگە ەكەنى بەلگىسىز.
— بۇل ىستە، الەكسەي فەدوروۆيچ، ەندىگى جەردە ەڭ باستىسى — نامىس پەن پارىز، بۇدان باسقا تاعى نە باستى شارت ەكەنىن ايتا المايمىن، ءبىراق ايتەۋىر اسا بيىك، ءتىپتى ادامنىڭ پارىزىنان دا بيىك بىردەڭە ەكەنى كۇمانسىز. وسى ءبىر قۇدىرەتتى سەزىم جۇرەگىمدى الىپ ۇشادى دا تۇرادى، وسى سەزىم مەنى بۇتىندەي بيلەپ الدى. ايتسە دە، ەكى-اق اۋىز سوزبەن ايتسام، مەن ەندى بەلدى بەكەم بۋدىم: ەگەر ول ءتىپتى اناۋ... مەن ەش ۋاقىتتا، ەشقاشان دا كەشىرە سالمايتىن مالعۇنعا ۇيلەنسە دە، — دەپ باستادى ول شاتتانا سويلەپ، — مەن ونى ءبارىبىر تاستامايمىن! ءدال وسى ساتتەن باستاپ ونى ەش ۋاقىتتا، ەشقاشان دا ۇمىتپايمىن! — دەدى كاتەرينا يۆانوۆنا ىشتەي زورلانعان ءبىر ءتۇرلى سۇرەڭسىز ماقتانىشپەن. — ياكي بۇل مەن ونىڭ قىر سوڭىنان قالمايمىن، مينۋت سايىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، ازاپقا سالامىن دەگەنىم ەمەس — و، جوق، مەن باسقا شاھارعا، قالاعان جەرىڭىزگە كەتەمىن، ءبىراق ءومىر بويى، ولە-ولگەنشە ودان كوز جازبايمىن، بۇعان جالىقپايمىن. اناۋ ايەلمەن باقىتى جانباعانىن كورگەندە، ال ونىڭ كوپ ۇزاماي ونداي باقىتسىزدىققا ۇشىراماي قالمايتىنى ءسوزسىز، — ول مەنى ىزدەپ تاپسىن، مەن ونى دوسى، قارىنداسى ەسەپتى قارسى الامىن... ارينە، مەن وعان تەك قارىنداس قانا بولامىن جانە بۇل عۇمىر باقي وزگەرمەيدى، ءسويتىپ، اقىرىندا، مەن بۇكىل ءومىرىن وعان قۇرباندىق ەتكەن، ونى شىن جاقسى كورەتىن قارىنداسى ەكەنىمە ونىڭ كوزى جەتەدى. اقىرىندا، ول مەنى تانىپ بىلگەننەن كەيىن ماعان ءبارىن ۇيالماي ايتىپ وتىراتىن بولادى، مەن بۇعان جەتپەي قويمايمىن! — دەدى ول شيرىعىپ. — مەن ونىڭ ءتاڭىرياسى بولامىن، ول مەنى ءپىر تۇتادى، — ماعان ىستەگەن وپاسىزدىعىن، سول ءۇشىن كەشەگى كورگەن قورلىعىمدى ول تىم بولماسا وسىلاي وتەۋگە ءتيىس. ونىڭ سوزدەن تايىپ، وپاسىزدىق جاساعانىنا قاراماستان، مەن ونىڭ وزىنە جانە وعان بەرگەن سەرتىمە عۇمىر باقي ادال بولىپ وتەتىنىمدى ول ءومىر بويى كورەتىن بولسىن. مەن... مەن ونى باقىتقا جەتكىزۋدىڭ امالىن تابۋشى عانا (نەمەسە تاعى قالاي دەسەك ەكەن) بولامىن، ونىڭ باقىتتى ءومىر سۇرۋىنە قاجەت قۇرال، ءبىر تەتىك قانا بولامىن جانە عۇمىر باقي وسىدان اينىمايمىن ول وسىنى ءومىر بويى كورىپ ءوتۋى ءۇشىن وسى نيەتىمنەن اينىمايمىن! مەنىڭ كەلگەن شەشىمىم مىنە وسى! يۆان فەدوروۆيچ مەنىڭ بۇل ويىمدى بارىنشا قۇپتايدى.
كاتەرينا يۆانوۆنا ەنتىگىپ كەتتى. ول ءوزىنىڭ ويىن، بالكىم، بۇدان گورى لايىقتىراق، جاتىعىراق تا نانىمدىراق بىلدىرگىسى كەلگەن دە بولار، ءبىراق تىم اسىعىس تا تىم جاداعايلاۋ بولىپ شىقتى. سوزىنەن جاستىقتىڭ البىرتتىعى سەزىلىپ تۇردى، كوپ نارسە كەشەگى كەيىستىڭ، ماساتتانعىسى كەلگەن مەنمەندىكتىڭ سالدارى ەدى، مۇنى ونىڭ ءوزى دە سەزگەن. قىزدىڭ ءجۇزى زاماتتا ءبىر ءتۇرلى تۇنجىراپ كەتتى دە، جانارى جاسي قالدى. وسىنىڭ ءبارىن لەزدە بايقاعان الەشانىڭ جۇرەگىندە وعان ايانىش سەزىمى ءلۇپ ەتتى. ءدال وسى ساتتە اعاسى يۆان دا ۇستەمەلەپ جىبەرگەن ەدى.
— مەن ءوز ويىمدى عانا ايتتىم، — دەدى ول. — وزگە بىرەۋ بولسا، وسىنىڭ ءبارىن قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ، ەمىن-ەركىن ايتا دا الماس ەدى، ال ءسىز ويتكەن جوقسىز. باسقا بىرەۋدىكى — قاتە بولار ەدى، ال سىزدىكى — دۇرىس. مۇنىڭ سەبەبىن ايتا المايمىن، ءبىراق ءسىزدىڭ مەيلىنشە شىنشىل ەكەنىڭىزدى، سوندىقتان دا ايتقانىڭىزدىڭ دۇرىستىعىن كورىپ تۇرمىن.
— ءبىراق، بۇل تەك ءدال وسى ساتتە عانا عوي... ال وسى ءسات دەگەن نە؟ ول نە بارى كەشەگى كورگەن قورلىعىم، ول مىنە وسى عانا! — سوزگە ارالاسقىسى كەلمەسە دە، شىداماعاسىن كيلىگە كەتكەن حوحلاكوۆا حانىم ويدا جوقتا وتە دۇرىس پىكىر ايتقان ەدى.
— سولاي، سولاي، — دەدى ءسوزىن بولگەنگە قاباق شىتقاندىقتان ءبىر ءتۇرلى قىزبالانعان يۆان، — الايدا وسى ءسات دەپ وتىرعانىمىز باسقا بىرەۋگە كەشەگى كەيىستىڭ اسەرى عانا، تەك وتكىنشى ءسات قانا بولسا، كاتەرينا يۆانوۆنا سىندى بيكەشكە بۇل ءسات عۇمىر بويى سوزىلماق. وزگەلەرگە قۇرعاق ۋادە كورىنگەن ءىستى ول، قانشاما قيىن ءارى قىزىقسىز بولسا دا، ۇدايى وتەۋگە ءتيىستى ومىرلىك پارىزىم دەپ بىلەدى. سونسوڭ، ول ءوزىنىڭ وسى پارىزىن وتەۋدەن ءنار الماق! كاتەرينا يۆانوۆنا، ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز ەندى جان دۇنيەڭىزدى، جانكەشتىلىگىڭىزبەن باسقا تۇسكەن ۋايىم-قايعىڭىزدى ىشتەي سەزىپ شەرمەندە بولۋمەن وتەدى، ءبىراق كەيىننەن بۇل قاسىرەتىڭىز جەڭىلدەيدى، ءسويتىپ ءومىرىڭىز وسىنداي بەكەم، اسقاق ويدىڭ، شىنىندا دا ەرەكشە اسقاق، ءتىپتى كەرەمەت وجەتتىك دەۋگە تاتىرلىق، ايتسە دە ءوزىڭىز ىسكە اسىرا بىلگەن اسقاق ويدىڭ تۇبەگەيلى ورىندالۋىنىڭ جان راقاتىنا اينالادى، وسىنى ۇعۋدان ءسىز، اقىرىندا، تولىق قاناعاتتانعاندىق تاباسىز دا، قالعانىنىڭ بارىمەن كەلىسەسىز...
يۆان فەدوروۆيچ ءوزىنىڭ ىشكى نيەتىن، ياكي جورتا، مىسقىلمەن ايتقالى تۇرعانىن، بالكىم، ءتىپتى جاسىرعىسى دا كەلمەگەندىكتەن، ادەيى ءبىر ءتۇرلى وتە ءزىلدى ىزامەن سويلەگەن ەدى.
— و ءتاڭىرىم، مىناۋىڭىز مۇلدە ءجون ەمەس قوي! — دەپ باج ەتە قالدى حوحلاكوۆا حانىم تاعى دا.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، بىردەڭە دەمەيسىز بە! ءسىزدىڭ لەبىزىڭىزدى ەستۋگە قۇشتار ەكەنىمدى كورىپ تۇرسىز عوي! — داۋسى قاتتى شىققان كاتەرينا يۆانوۆنا جىلاپ جىبەردى. الەشا ديۆاننان تۇرەگەلدى.
— ەشتەڭە ەمەس، جاي انشەيىن! —دەدى ول جىلاپ تۇرىپ، — بۇل كەيىگەندىكتىڭ، وتكەن ءتۇننىڭ اسەرى، ءسىز بەن ءسىزدىڭ اعاڭىزداي ەكى دوسىم باردا ەشتەڭە ەتپەس... ويتكەنى... ءسىز ەكەۋىڭىز مەنى ەشقاشان دا تاستامايسىزدار... مەن بىلەمىن...
— وكىنىشكە قاراي، ەرتەڭ مەن ماسكەۋگە ءجۇرىپ كەتۋىم مۇمكىن، ۇزاق ۋاقىت كورىسە المايتىن شىعارمىز... وكىنىشتى-اق، ءبىراق مۇنى وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس، — دەدى كەنەتتەن يۆان فەدوروۆيچ.
— ەرتەڭ ماسكەۋگە كەتەمىن دەيمىسىز! — دەدى زاماتتا كەيپى بۇزىلا قالعان كاتەرينا يۆانوۆنا. — الايدا، ءتاڭىرىم-اۋ، مۇنىڭ ءوزى كەرەمەت بولدى عوي! — دەگەندە ونىڭ وزگەرە قالعان داۋسى ساڭق ەتىپ، كوز جاسى اپ-ساتتە تىيىلا قويدى، جىلاعانىنىڭ ءىزى دە سەزىلمەيدى. ونىڭ وسىنشاما تەز قۇبىلعانىنا الەشا اڭ-تاڭ بولدى: ىلكىدە عانا كوڭىلى بوساپ جىلاعان، جابىرلەنگەن بەيشارا قىز قاس قاعىمدا ءوزىن وتە بايسالدى ۇستاعان، الدەنەگە كەنەت قۋانعانداي، بىردەڭەگە ءتىپتى شىن ريزا ايەل بولىپ شىعا كەلدى.
— و، سىزدەن ايرىلاتىنىما قۋانىپ تۇرعام جوق، البەتتە، ولاي ەمەس، — دەدى كاتەرينا يۆانوۆنا جاڭساق ءسوزىن تۇزەتكىسى كەلگەن كەربەز كۇلكىمەن، — سىزدەي دوس ادام ولاي ويلاماس دەيمىن؛ قايتا كەرىسىنشە، ماعان سىزدەن كوز جازىپ قالۋ وتە قيىن سوققالى تۇر عوي (ول كەنەت يۆان فەدوروۆيچكە قاراي ۇمتىلا بەرىپ، ونى ەكى قولىنان الىپ قۇشتارلانا قىستى)؛ ماسكەۋگە بارعاننان كەيىن اپكەم مەن اگاشاعا مەنىڭ حال-جايىمدى، باسىمداعى قازىرگى كۇللى قايعى-قاسىرەتىمدى اگاشاعا ەشبىر بۇكپەسىز تولىق، ال اياۋلى اپكەمە جۇقالاپ قانا ءسىزدىڭ ءوز اۋزىڭىزدان بايانداي الاتىندىعىڭىز — بۇل ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلەدى — مىنە، بۇل مەن ءۇشىن زور قۋانىش. مەنىڭ كەشە جانە بۇگىن تاڭەرتەڭ ولارعا حات جازىپ، وسىنىڭ ءبارىن قالاي بايانداۋدىڭ امالىن تابا الماي جامان باسىم قاتقانىن تۇسىنە الساڭىز عوي... ويتكەنى حاتتا مۇنى ايتىپ جەتكىزۋ ەشبىر مۇمكىن ەمەس... ءسىز ولارعا بارىپ، ءبارىن تۇسىندىرەتىن بولعاندىقتان، ماعان ەندى حات جازۋ دا وڭاي. و، قانداي جاقسى بولدى! ءبىراق، يلانساڭىز، مەن تەك وسىعان عانا قۋانىشتىمىن. ءبىراق ءسىز ماعان، ارينە، اسا قىمباتسىز... مەن ءقازىر حات جازىپ اكەلەيىن، — دەدى ول كەنەتتەن، سونسوڭ ءتىپتى ءبىر اتتاپ بولمەدەن شىعۋعا دا ىڭعايلانا بەردى.
— ال الەشا شە؟ ىلكىدە الەكسەي فەدوروۆيچتىڭ پىكىرىن قالاي دا ەستىپ ءبىلۋىم كەرەك دەگەنىڭىز قايدا؟ — دەدى اپتىققان حوحلاكوۆا حانىم. ونىڭ سوزىنەن كەكەتكەن ءزىلدى اۋەن سەزىلدى.
— مەن ەشتەڭەنى ۇمىتقان جوقپىن، — دەپ كاتەرينا يۆانوۆنا توقتاپ تۇردى، — سونسوڭ، كاتەرينا وسيپوۆنا، ءدال وسىنداي ساتتە ءسىزدىڭ ماعان قىرىن قاراۋىڭىزدىڭ سەبەبى نە؟ — دەدى ول رەنىشپەن، شۇيلىگىڭكىرەي ءتۇسىپ. — ايتقانىم ايتقان، ايتقانىمنان قايتپان. مەن ونىڭ پىكىرىن ەستۋىم قاجەت، ول ول ما: ماعان ونىڭ شەشىمى كەرەك! ول قالاي دەسە، سولاي بولادى — الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىزدىڭ بىردەڭە دەگەنىڭىزگە مەنىڭ قۇشتارلىعىم مىنە وسىنداي... ايتسە دە، سىزگە نە بولعان؟
— مەن ەش ۋاقىتتا بۇلاي بولار دەپ ويلاعان جوق ەدىم، مىنا جاعداي ءتىپتى اقىلىما سىيمايدى! — دەدى الەشا ۋايىمعا باتىپ.
— ول نە، نە دەپ كەتتىڭىز؟
— ول ماسكەۋگە كەتپەكشى، ال ءسىز مۇنى ەستىگەندە قۋانىشتىمىن دەپ جورتا ايقايلاپ جىبەردىڭىز! سونسوڭ، ونىڭ كەتەتىندىگىنە قۋانبايمىن، قايتا، كەرىسىنشە، دوسىمنان كوز جازاتىندىعىما وكىنەمىن دەپ ىلە-شالا جۋىپ-شايا باستادىڭىز — ءبىراق ءسىز مۇنى دا جورتا ىستەدىڭىز... تەاتردا كومەديا ويناپ شىقتىڭىز!..
— تەاتردا؟ قالاي؟.. بۇل نە دەگەنىڭىز؟ — دەدى ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، قاباعى قارس جابىلا قالعان كاتەرينا يۆانوۆنا اڭ-تاڭ بولىپ.
— دوسىمنان ايىرىلاتىن بولدىم عوي دەپ ونى قانشاما يلاندىرماقشى بولساڭىز دا، ءسىز ءبارىبىر ونىڭ كەتەتىنىنە قۋاناتىنىڭىزدى كوزىنە ايتىپ تۇرسىز عوي... — دەپ كۇبىرلەدى ءبىر ءتۇرلى تىنىسى تارىلىڭقىراعان الەشا. ول ۇستەل باسىندا تۇرەگەپ تۇرعان ەدى، سول كۇيى تۇرا بەردى.
— ءسىز نە دەپ تۇرسىز، تۇككە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن...
— ءتىپتى ءوزىم دە بىلمەي تۇرعانىم... ساناما ءبىر ويدىڭ نۇرى قۇيىلعان سەكىلدى... بۇل يناباتتىلىققا جاتپايتىنىن بىلەمىن، ءبىراق مەن قالاي دا ءبارىن ايتۋعا ءتيىستىمىن، — دەدى ودان ارى الەشا الگى دىرىلدەگەن، ءالسىز داۋىسىمەن. — ءبىر ويدىڭ نۇرىن سەزەمىن دەگەندە، ايتپاعىم مىناۋ: ءسىز مەنىڭ اعام ءدميترييدى، بالكىم، مۇلدە سۇيمەيتىن دە شىعارسىز... اۋەل باستان... ءدميترييدىڭ دە ءسىزدى مۇلدە سۇيمەۋى مۇمكىن... اۋەل باستان... تەك قۇرمەت تۇتۋى... راس، ءقازىر وسىنىڭ ءبارىن ايتۋعا مەنىڭ قالاي باتىلىم بارعانىن بىلمەيمىن، ءبىراق بىرەۋدىڭ شىندىقتى ايتۋى كەرەك قوي... ويتكەنى بۇل ارادا ەشكىم شىندىقتى ايتقىسى كەلىپ تۇرعان جوق...
— ول قانداي شىندىق؟ — دەپ باج ەتكەندە كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ داۋسىنان ىزالانعاندىق سەزىلدى.
— ول مىناداي شىندىق، — دەپ مىڭگىرلەدى الەشا شاتىردان قۇلاعان كىسىشە. — ءقازىر ءدميترييدى وسىندا شاقىرتىڭىز — مەن ونى تاۋىپ اكەلەيىن، — ول وسىندا كەلسىن دە اۋەلى ءسىزدىڭ قولىڭىزدان، سوسىن اعام يۆاننىڭ قولىنان الىپ، ەكەۋىڭنىڭ قولدارىڭدى قوسسىن. ويتكەنى ءسىز يۆاندى شىن سۇيگەسىن اۋرەگە سالىپ ءجۇرسىز... ال ونى اۋرەگە سالاتىنىڭىز — ءدميترييدى زورلانىپ سۇيەتىنىڭىزدەن... شىن سۇيمەيتىندىگىڭىزدەن... ويتكەنى ءوزىڭىزدى وسىلاي دەپ سەندىرىپ قويعانسىز...
الەشا كىلت توقتاپ، ءۇنسىز قالدى.
— ءسىز... ءسىز بار عوي... ناعىز ءدارۋىشسىز، كىشكەنتاي ءدارۋىشسىز! — دەپ زەكىرگەندە كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ءجۇزى سۇرلانىپ، ىزادان اۋزى قيسايىپ كەتتى. يۆان فەدوروۆيچ كەنەت كۇلىپ جىبەرىپ، ورنىنان تۇرەگەلگەن ەدى. ول قالپاعىن قولىنا الىپ تۇرعان.
— مەنىڭ مارحاباتتى ءىنىم، الەشا، سەن قاتەلەسىپ تۇرسىڭ، كاتەرينا يۆانوۆنا مەنى ەش ۋاقىتتا سۇيگەن ەمەس! — دەدى ول اعاسىنىڭ وسى ساتتەگى البىرت شىنشىلدىق پەن ادۋىنداعان اشىق سەزىم ۇيىرىلە قالعان قياناتىن الەشا بۇرىن ەشقاشان دا كورمەگەن ەدى. — ول مەنىڭ سۇيەتىنىمدى ۇنەمى سەزىپ ءجۇردى، وعان عاشىق ەكەنىمدى ەش ۋاقىتتا ايتپاسام دا بىلگەن، ءبىراق ول مەنى سۇيگەن ەمەس. مەن ونىڭ تىم بولماسا ءبىر مارتە، ءبىر كۇندىك دوسى دا بولعان ەمەن: تاكاپپار بيكەش مەنىڭ دوستىعىما دىلگەر بولا قويعان جوق. ول مەنى جانىندا ماتاپ ۇستاعاندا، مۇنى ۇدايى قارىمتا قايتارۋ ءۇشىن عانا ىستەگەن. ونىڭ قورلانۋى ەكەۋىنىڭ العاشقى كەزدەسۋىنەن باستالعان ەدى، سودان بەرى دميترييدەن ۇدايى، مينۋت سايىن كورگەن ءزابىرىنىڭ ەسەسىن ول مەنەن قايتاردى... ويتكەنى ەكەۋىنىڭ العاشقى كەزدەسۋىنىڭ ءوزى ونىڭ جۇرەگىندە شەمەن بولىپ قاتىپ قالعان-دى. ونىڭ جۇرەگى مىنە وسىنداي! بۇل ۋاقىت ىشىندە مەن ونىڭ دميترييگە عاشىقتىعىن بايانداعان اڭگىمەسىن تىڭداۋمەن عانا بولدىم. مەن ەندى كەتىپ بارامىن، ءبىراق، كاتەرينا يۆانوۆنا، ءسىز شىنىندا دا تەك ميتيانى عانا سۇيەسىز، مەنىڭ ايتارىم وسى. ول ءسىزدى قورلاعان سايىن ءسىزدىڭ وعان دەگەن ماحابباتىڭىز وسە بەرەدى. ءسىزدىڭ زورلانۋىڭىزدىڭ ءمانى مىنە وسىندا. ءسىز ءدميترييدى سول قاز-قالپى، ءوزىڭىزدى زابىرلەگەن كۇيى سۇيەسىز. ەگەر ول تۇزەلسە، ءسىز ونى سول ساتتە-اق تاستاپ جۇرە بەرەر ەدىڭىز، ونى مۇلدە سۇيمەي كەتەر ەدىڭىز. ءبىراق ول سىزگە كەرەك — شىن بەرىلگەن جانكەشتىلىگىڭىزدى ماقتان ەتىپ، ونىڭ وپاسىزدىعىن بەتىنە سالىق قىلۋ ءۇشىن كەرەك. مۇنىڭ ءبارى ءسىزدىڭ تاكاپپارلىعىڭىزدان.
و، بۇل ارادا كەمسىتۋ مەن زابىرلەۋ جەتەرلىك، ءبىراق مۇنىڭ ءبارى سول تاكاپپارلىقتان... مەن تىم جاس بولعاسىن دا ءسىزدى جانىمداي جاقسى كوردىم. سىزگە وسىنىڭ ءبارىن ايتىپ جاتپاي-اق، وسى ۇيدەن ۇندەمەي شىعىپ جۇرە بەرگەنىم ماعان الدەقايدا لايىقتى بولاتىن ەدى، سوندا ءسىز ونشا زابىرلەنبەس تە ەدىڭىز؛ مۇنى مەن بىلەمىن. ءبىراق مەن الىس جولعا كەتىپ بارامىن جانە دە ەندى ەش ۋاقىتتا مۇندا ورالمايمىن. ءبىرجولا قارامدى جوعالتامىن... زورلانعانىڭدى كورىپ وتىرا المايمىن... ايتسە دە، مەن ەندى ەشتەڭە ايتا المايمىن، ءبارىن ايتتىم... كاتەرينا يۆانوۆنا، قوش بولىڭىز، ماعان رەنجي قويماسسىز دەيمىن، ويتكەنى مەن سىزدەن گورى ءجۇز ەسە ارتىق جازالاندىم: ءسىزدى ەندى قايتىپ كورە المايتىندىعىمنىڭ ءوزى-اق مەن ءۇشىن جەتكىلىكتى جازا عوي. قوش بولىڭىز. قول بەرمەي-اق قويىڭىز. مەنى قاساقانا ازاپتاعانىڭىزدى تاپ قازىرگى ساتتە استە كەشىرە المايمىن. كەيىن كەشىرە جاتارمىن، ال ءقازىر قول بەرمەي-اق قويىڭىز. سونان سوڭ، ول:
Den Dank، Dame، begehr ich nicht1، — دەدى ىرجيا كۇلىپ؛ ونىڭ كەنەت شيللەر ولەڭىنىڭ ءبىر جولىن جاتقا ايتقاندىعىنا الەشا تاڭعالدى، بۇعان ول بۇرىن سەنبەس ەدى. يۆان فەدوروۆيچ ءتىپتى شاڭىراق يەسى حوحلاكوۆا حانىممەن دە قوشتاسپاستان شىعىپ جۇرە بەردى. الەشا قولىن ەربەڭدەتتى.
— يۆان، — دەپ ايقايلادى ابىرجىعان الەشا ونىڭ سوڭىنان،— كەيىن قايت، يۆان! جوق، جوق، ول ەندى مويىن بۇرمايدى! — دەدى ول تاعى دا قاتتى كەيىگەن پىشىنمەن، — ءبىراق بارىنە مەن كىنالىمىن، باستاعان مەن! ول ىزالانىپ، ادەپسىز سويلەدى. ادىلەتسىز، اشۋلى ءسوز...
— الەشا ەسەڭگىرەگەن ادامشا باقىرىپ سويلەگەن ەدى.
كاتەرينا يۆانوۆنا تەز باسقا بولمەگە شىعىپ كەتتى.
— ءسىز تۇك تە بۇلدىرگەن جوقسىز، قايتا، پەرىشتەدەي عاجاپ ىستەدىڭىز، — دەپ سىبىر ەتتى ىشتەي سۇيسىنگەن حوحلاكوۆا حانىم كەيىپ تۇرعان الەشاعا. — يۆان فەدوروۆيچتىڭ كەتپەۋى ءۇشىن... مەن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەيمىن...
ونىڭ جۇزىنەن قۋانىش نۇرى سەزىلە قالعاندا، الەشا قاتتى وپىندى، ءبىراق كاتەرينا يۆانوۆنا تەز قايتىپ كەلگەن-دى. ونىڭ قولىندا ەكى قىزعىلت قاعاز اقشا بار ەدى.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، مەنىڭ سىزگە ءبىر ۇلكەن ءوتىنىشىم بار، — دەدى ول، ىلكىدە شىنىمەن-اق ىڭعايسىز ەشتەڭە بولماعانداي، سالماقتى دا سابىرلى ۇنمەن الەشاعا تۋرا قاراپ. — وسىدان ءبىر جۇما، ءيا، ءبىر جۇما بۇرىن عوي دەيمىن — دميتريي فەدوروۆيچتىڭ قىزبالىقپەن ءبىر ادىلەتسىز، تىم دورەكى ءىس ىستەگەنى. وسىندا ءبىر جامان جەر بار، تراكتيردى ايتام. سوندا ول الگى اسكەردەن كەتكەن وفيسەردى، ءسىزدىڭ اكەڭىز ءوزىنىڭ ءبىر شارۋاسىنا پايدالانعان الگى شتابس-كاپيتاندى كەزدەستىرەدى. سول شتابس-كاپيتانعا قاراپتان-قاراپ اشۋلانعان دميتريي فەدوروۆيچ ونى ساقالىنان ۇستاپ الىپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە كوشەگە سۇيرەپ شىعارىپ، ءبىراز سۇيرەلەيدى عوي؛ ول بايعۇستىڭ وسىنداعى ۋچيليششەدە وقيتىن ۇلى بار ەكەن، اكەسىنىڭ قالاي زابىرلەنگەنىن كورگەن بالا اينالا جۇگىرىپ، باقىرىپ جىلاپ، مىنادان اراشالاساڭدارشى دەپ جالىنادى، ءبىراق جينالعان جۇرت بۇعان تەك كۇلە بەرەدى. كەشىرىڭىز، الەكسەي فەدوروۆيچ، ونىڭ وسى ماسقارا قىلىعى ەسىمە تۇسكەندە مەنىڭ ءتىپتى ازا بويىم تىك تۇرادى... اشۋ بيلەپ، ءوزىن-وزى ۇستاي الماعاندا عانا مۇمكىن عوي مۇنداي وسپادارلىق، بۇعان تەك دميتريي فەدوروۆيچ قانا بارا الادى! مەن ءتىپتى ايتىپ بەرە المايمىن، ءداتىم بارمايدى... ءتىلىم كۇرمەلە بەرەدى. سول بايعۇستىڭ كىم ەكەنىن سۇراپ بىلگەن ەدىم، كەدەيلىكتەن كوز اشپاعان ءبىر سورلى ەكەن. ءاتى-جونى سنەگيريەۆ. قىزمەتتە بىردەڭەگە كىنالى بولىپ، اقىرى، جۇمىستان قۋىلادى، مەن مۇنى ءتىپتى ايتىپ جەتكىزە المايمىن، ءقازىر ول ءوزىنىڭ شيەتتەي بالا-شاعاسىمەن — بالالارى اۋرۋ، ايەلى جىندانىپ كەتكەن، — قايىرشى بولىپ قالىپتى. ول كوپتەن بەرى وسى شاھاردا تۇرادى، ءبىر جەردە پەسىر بوپ ىستەگەن بە، قالاي، ەندى وعان كەنەت سول جارىتىمسىز بىردەڭەنى دە تولەمەيتىن بولىپتى. سوسىن سىزگە كوزىم تۇسكەنى... ياكي ەندى نە ىستەسەم ەكەن دەپ ويلادىم — قايدام، ءبىر ءتۇرلى 11جاڭىلا بەرىپ تۇرعانىم — كورىپ تۇرسىز عوي، الەكسەي فەدوروۆيچ، مەنىڭ اسا مارحاباتتى الەكسەي فەدوروۆيچىم، مەن سىزدەن سول كىسىگە بارىپ كەلۋدى، ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ ونىڭ، ياكي سول شتابس-كاپيتاننىڭ ۇيىنە بارىپ، ءتاڭىرىم-اۋ، وسىنشاما نەگە جاڭىلا بەرەم — سىپايىلاپ، ەپتەپ قانا — مۇنى تەك جالعىز ءسىز عانا وسىلاي ىستەي الاسىز الەشا كەنەت قىزارىپ كەتكەن ەدى — وعان مەنىڭ مىنا كومەگىمدى، مىنە مىنا ەكى ءجۇز سومدى تابىس ەتۋدى وتىنەيىن دەپ ەدىم. ول نەعىپ الماس ەكەن... ياكي الۋعا كوندىرە الاسىز... الدە الماي ما، قالاي؟ البەتتە، بۇل شاعىم ەتپەسىن دەپ بەرىلگەن اۋىز باستىرىق ەمەس، ويتكەنى ول، تەگى، شاعىم بەرمەكشى بولسا كەرەك، بۇل دميتريي فەدوروۆيچتىڭ وزىنەن ەمەس... بۇل مەنىڭ، ياكي ونىڭ قالىڭدىعىنىڭ انشەيىن جاناشىرلىعى عانا. قىسقاسى، ءسىز... رەتتەي الاسىز عوي دەيمىن. ءوزىم-اق، بارار ەدىم، ءبىراق مەنەن گورى ءسىز تياناقتىراق تىندىراسىز عوي. ول وزەرنايا كوشەسىندە، كالمىكوۆا دەگەن مەششان ايەلدىڭ ۇيىندە تۇرادى... الەكسەي فەدوروۆيچ، قۇداي ءۇشىن، مەنىڭ وسى ءوتىنىشىمدى ورىنداڭىزشى، ال مەن... مەن شارشادىم. كورىسكەنشە كۇن جاقسى...
كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ تەرىس اينالىپ، پەردەنىڭ سىرتىنا تەز جوق بولعانى سونشالىق، الەشا ءتىپتى ءلام دەۋگە ۇلگىرمەدى، — ال ونىڭ بىردەڭە دەگىسى كەلىپ تۇرعانى. ول كىنانى وزىنە الىپ، ودان كەشىرىم سۇرايىنشى دەپ ويلاعان، — جۇرەگى كۇپتى بولعاندىقتان قالاي دا بىردەڭە دەگىسى كەلگەن، مۇنسىز كەتپەۋگە بەكىنگەن ەدى. الايدا حوحلاكوۆا حانىم ونى قولىنان جەتەكتەپ الىپ شىقتى. اۋىز ۇيدە ول، باعاناعىداي، ونى تاعى دا توقتاتتى.
— ول تاكاپپار، نامىسشىل بولسا دا، وتە مەيىرىمدى، كەرەمەت سۇلۋ، اق كوڭىل عوي! — دەپ تەبىرەنە سىبىرلادى حوحلاكوۆا حانىم. — و، مەنىڭ ونى كەيدە قانداي جاقسى كورەتىنىمدى بىلسەڭىز عوي، بار-بارىڭە مەن تاعى دا وتە قۋانىشتىمىن! مارحاباتتى الەكسەي فەدوروۆيچ، ءبىزدىڭ ءبارىمىز — مەن، ونىڭ ەكى اپكەسى، ءبار-بارىمىز، ءتىپتى Lise دە، ول ءسىزدىڭ سۇيىكتى اعاڭىز دميتريي فەدوروۆيچتى تاستاپ، ءبىلىمدى، اسا يناباتتى يۆان فەدوروۆيچپەن قوسىلسا ەكەن دەپ تىلەگەنىمىزگە مىنە ءبىر ايدىڭ ءجۇزى بولدى؛ دميتريي فەدوروۆيچ ونى سۇيمەك تۇگىل، ءتىپتى كورگىسى دە كەلمەيدى، ال يۆان فەدوروۆيچ جان-تانىمەن سۇيەدى — ءسىز مۇنى بىلمەۋشى ەدىڭىز، ەندى ءبىلىپ قويىڭىز. ءبىز ءبارىمىز يۆان فەدوروۆيچ جاعىندامىز، مەن ءتىپتى بالكىم، وسىعان بولا كەتە الماي جۇرگەن شىعارمىن...
— ءبىراق، ول جىلادى عوي، تاعى زابىرلەندى ەمەس پە! — دەدى الەشا قاتتى داۋىستاپ.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، ەش ۋاقىتتا ايەلدىڭ كوز جاسىنا سەنبەڭىز، — مۇندايدا مەن ءارقاشان ۇرعاشىلارعا قارسى، ەركەكتەر جاعىنا شىعامىن.
— ماما، ءسىز ونى شاتاستىرىپ، بۇلدىرەسىز عوي، — ەسىكتىڭ ار جاعىنان Liseء-نىڭ سىزىلعان داۋسى شىقتى.
— جوق، ءبارىن بۇلدىرگەن مىنا مەن، بارىنە مەن كىنالىمىن! — دەپ قايتالاي بەردى ءوزىنىڭ تەرىس قىلىعىنا جامان ۇيالعانىنان جەرگە كىرە جازداپ، بەتىن الاقانىمەن باسىپ العان الەشا.
— و نە دەگەنىڭىز، ءسىزدىڭ ىستەگەنىڭىز پەرىشتەنىڭ عانا قولىنان كەلەدى، ءسىز پەرىشتەسىز عوي، مەن بۇل ويىمدى مىڭ مارتە قايتالاۋعا بارمىن.
— ماما، ونىڭ پەرىشتەشە ىستەۋىنىڭ سەبەبى نە؟ — Liseء-نىڭ سىزىلعان داۋسى تاعى دا ەستىلدى.
— قايدام، وسىنىڭ بارىنەن كەيىن ماعان ول يۆاندى سۇيەتىن سەكىلدى كورىنگەنى، ايتپەسە ونداي زەردەسىزدىك اۋزىمنان شىعار ما ەدى... ەندى نە بولماق! — دەدى ودان ارى الەشا، ليزانىڭ داۋسىن ەستىمەگەندەي.
— كىمدى ايتاسىڭ، ول كىم؟ — دەدى Lise، — ماما، مەنىڭ دىمىم قۇريتىن بولدى عوي. ءسىز مەنىڭ سۇراعىما نەگە جاۋاپ بەرمەيسىز.
وسى ساتتە كۇتۋشى قىز جۇگىرىپ كىردى.
— كاتەرينا يۆانوۆنا تالىپ... جىلاپ جاتىر... تالىپ قالدى، دىرىلدەپ-قالشىلداپ...
— نە دەيدى، — دەپ ايقايلاپ جىبەردى Lise ۇرەيلى داۋىسپەن. — ماما، مەن، تالىپ قالسام، بۇل ءبىر باسقا، ال وعان نە جوق!
— Lise، قۇداي ءۇشىن، تىنىشتالشى، زارەمدى الماشى. سەن ءالى جاسسىڭ، سوندىقتان ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنە كوپ قۇلاق تىگە بەرمە، قايتىپ كەلگەن سوڭ — ساعان قاجەتتىسىن ءتامامداپ ايتىپ بەرەم. و، ءتاڭىرىم! ءقازىر بارام، ءقازىر... تالىپ قالسا — بۇل جاقسى ىرىم، الەكسەي فەدوروۆيچ، مۇنىسى تىم جاقسى بولعان. ناق سولاي ەتكەنى كەرەك. مۇندايدا مەن قاشان دا ايەلدەرگە قارسىمىن، ولاردىڭ كوز جاسىن توگىپ، دىرىلدەپ-قالشىلداعانىن كورگەندە جىنىم ۇستايدى. يۋليا، سەن بارا بەر، مەنى ءقازىر كەلەدى دە. ال يۆان فەدوروۆيچتىڭ قوشتاسپاي شىعىپ كەتكەنىنە كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ءوزى كىنالى. ءبىراق، ول كەتپەيدى. Lise، قۇداي ءۇشىن، ايقايلاماشى! اھ ءيا، سەن ەمەس، مەن ەكەن عوي ايقايلاعان، ماماڭدى كەشىرە عوي، قىزىم؛ ءبىراق مەن قاتتى قۋانىشتىمىن، قۋانىشىمدا ءتىپتى شەك جوق! يۆان فەدوروۆيچ ويىنداعىسىن ىركىلمەي ايتىپ سالىپ، شىعىپ جۇرە بەردى عوي، جىگىتتىڭ سۇلتانى عانا وسىتە الادى، الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىز مۇنى بايقادىڭىز با! مەن ونى وقىمىستى، اكادەميك سەكىلدى اپەندىلەۋ مە دەۋشى ەدىم، ال ول جاستىق البىرتتىقپەن كەنەت ءبارىن قۇشتارلانا، اشىق ايتىپ سالدى، ءبارى كەرەمەت عاجاپ بولدى، تاپ سىزشە... الگى نەمىسشە ولەڭنەن قالاي جاتقا سۇڭقىلداتتى، ءدال وزىڭىزشە! ال كەتتىم، كەتتىم. الەكسەي فەدوروۆيچ، الگى تاپسىرمانى تەز تىندىرعاسىن وسىندا كەلىڭىز، Lise، ساعان ەشتەڭە كەرەك ەمەس پە؟ قۇداي ءۇشىن، الەكسەي فەدوروۆيچتى ءبىر مينۋت تا كەشىكتىرمەشى، ول ساعان ءقازىر قايتىپ كەلەدى...
اقىرى، حوحلاكوۆا حانىم جۇگىرىپ شىقتى. الەشا، كەتپەستەن بۇرىن، Liseء-نىڭ ەسىگىن اشپاقشى بولدى.
— اشا كورمەڭىز! — دەپ باج ەتتى Lise، — ەندى ءتىپتى دە اشۋعا بولمايدى! ەسىكتىڭ ار جاعىنان ايتا بەرىڭىز. قالاي پەرىشتە بولا قالدىڭىز؟ مەنىڭ وسىنى عانا بىلگىم كەلەدى.
— سۇمدىق زەردەسىزدىگىم ءۇشىن، Lise! قوش بول.
— توقتاڭىز، بۇلايشا قالاي كەتپەكسىز! — دەگەن بولدى.
— Lise، مەنى اۋىر قايعى باستى! ءقازىر قايتىپ كەلەم، ءبىراق مەنىڭ قايعىم تىم اۋىر، وتە اۋىر!
ءسويتىپ، ول بولمەدەن جۇگىرىپ شىعىپ كەتتى.
VI
ۇيدەگى زورلانۋ
ول شىنىندا دا بۇرىن وزىنە سيرەك كەزدەسكەن اۋىر قايعىعا تاپ بولعان ەدى. تىنىش تۇرماي، "زەردەسىزدىك كورسەتكەنىن قايتەرسىڭ"،— جانە قانداي ىستە دەسەڭشى: ماحاببات سەزىمىندە! "مۇرنىما ءيىسى بارمايتىن نارسەدە نەم بار ەدى، ماحابباتتان مەن نە ءتۇسىنۋشى ەم؟— دەپ ءجۇز مارتە قايتالادى بەت-جۇزى البىرتقان ول وزىنە-وزى، — oh، ۇياتى تۇك ەمەس ءتايىرى، ۇياتقا قالسام — بۇل ماعان لايىقتى جازا بولار ەدى، — ەڭ جامانى، بىرەۋلەردىڭ تاعى ءبىر باقىتسىزدىعىنا سەبەپكەر بولعالى تۇرمىن عوي... ال ءپىرادارىم مەنى تاتۋلاستىرىپ، تابىستىرىپ كەلۋگە جۇمساماپ پا ەدى. وسىلاي دا تابىستىرا ما ەكەن؟" وسى ساتتە ول "ەكەۋىنىڭ قولىن" ءوزىنىڭ قالاي "قوسقانىن" تاعى دا ەسىنە الىپ ەدى، ونان بەتەر جەرگە كىردى. سونان سوڭ ول كەنەت: "وسىنىڭ ءبارىن اق نيەتپەن-اق ىستەپ ەدىم، ءبىراق الداعى ۋاقىتتا بۇدان گورى اقىلدىراق بولۋ كەرەك شىعار"، — دەگەن قورىتىندىعا كەلگەنىنە تىم بولماسا ەزۋ تارتقان دا جوق.
كاتەرينا يۆانوۆنا ونى وزەرنايا كوشەسىنە جۇمساعان-دى، ال اعاسى دميتريي سوندا باراتىن جولدا، سول كوشەگە جاقىن ءبىر شولاق كوشەدە تۇراتىن. الەشا شتابس-كاپيتانعا بارماستان بۇرىن، اعاسىنىڭ ۇيدە جوعىن الدىن الا سەزسە دە، دەگەنمەن، اۋەلى سوعان سوعا كەتكەندى ءجون كوردى. ول دميتريي ەندى، بالكىم، ودان بىردەمە عىپ ادەيى تىعىلاتىن شىعار دەپ تە كۇماندانعان، — ءبىراق بۇل ونى قالاي دا ىزدەپ تابۋى كەرەك. ۋاقىت بولسا ءوتىپ بارادى: ءپىراداردىڭ ءال ۇستىندە جاتقاندىعى ول موناستىردان شىققالى بەرى ءبىر مينۋت تا، ءتىپتى ءبىر سەكۋند تا ويىنان كەتپەگەن.
كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ تاپسىرماسىندا الەشانى دا ەلەڭ ەتكىزگەن ءبىر جايت بارتۇعىن: ول شىجالاقتاپ اكەسىن اينالا جۇگىرىپ جىلاعان كىشكەنتاي شاكىرت بالانى اۋزىنا العاندا، الەشاعا ول بالا، تەگى، باعانا ول، الەشا، مەن سەنى قالاي رەنجىتتىم دەپ سۇراعاندا ساۋساعىن قىرشىپ العان شاكىرت شىعار دەگەن وي ساپ ەتە قالعان. ەندى الەشا، نەگە ەكەنىن تۇسىنبەسە دە، بۇعان سەنىمدى سەكىلدى ەدى. ءسويتىپ، بوگدە ويمەن ەلىككەن ول كوڭىلى سەرگىڭكىرەپ، ءوزىنىڭ ىلكىدە "ءبۇلدىرىپ العانى" جايىندا "ويلاماۋعا"، قاپالانامىن دەپ ءوزىن-وزى ازاپتاي بەرمەي، تاپسىرىلعان ءىستى تىندىرۋعا ۇيعارعان، نە بولعانىن كەيىن كورە جاتارمىن دەپ ويلاعان وسى وي ونى ءبىرجولا سەرگىتىپ جىبەرگەن. ايتقاندايىن، شولاق كوشەدەگى ءدميترييدىڭ پاتەرىنە قاراي بۇرىلعاننان كەيىن ول قارنى اشقان سوڭ اكەسىنىڭ ۇيىندە قالتاسىنا سالىپ شىققان ناندى الىپ جەدى. بۇل ونى ءبىراز الدەندىرىپ تاستادى.
دميتريي پاتەرىندە جوق ەكەن. جۇپىنى ءۇيدىڭ قوجالارى — بالتاشى شال، ونىڭ ۇلى مەن كەمپىرى، — الەشاعا ءتىپتى كۇدىكتەنە قارادى. "ۇيدە قونباعانىنا ءۇشىنشى كۇن بولدى، مۇمكىن، ءبىر جاققا كەتىپ قالعان شىعار"، — دەپ جاۋاپ قاتتى شال الەشا قايتالاپ سۇراي بەرگەن سوڭ. شالدىڭ وزىنە بەرىلگەن نۇسقاۋعا سايكەس ايتىپ تۇرعانىن الەشا تۇسىنە قويدى. ول: "مۇمكىن، گرۋشەنكانىكىندە شىعار، الدە تاعى دا فومانىكىندە تىعىلىپ جاتىر ما؟" — دەپ سۇراعاندا الەشا جورتا اعىنان جارىلعان ەدى ءۇي يەلەرىنىڭ ءبارى ءتىپتى ۇرپيىسە قالدى. "ونى جاقسى كورەدى ەكەن، دەمەك، ونى قورعاشتايدى، بۇل جاقسى" — دەپ ويلادى الەشا.
اقىرىندا، ول وزەرنايا كوشەسىندەگى كالمىكوۆا دەگەن مەششان ايەلدىڭ ءۇيىن ىزدەپ تاپتى؛ ءۇش تەرەزەسى كوشە جاققا شىعاتىن قيسايعان، ەسكى ءۇي ەكەن، قوقسىققا تولعان اۋلانىڭ ورتاسىندا ءبىر سيىر تۇر. الەشا سەنەككە اۋلا جاقتان كىردى؛ كىرەبەرىستەن سول قولداعى بولمەدە كارى قىزىمەن بىرگە ءۇي يەسى كەمپىر تۇرادى ەكەن؛ ەكەۋى دە ساڭىراۋ بولۋ كەرەك. الەشانىڭ شتابس-كاپيتان تۋرالى بىرنەشە رەت قايتالاعان سۇراعىنا بىرەۋى ونىڭ پاتەرشىلەردى سۇراپ تۇرعانىن، اقىر-سوڭىندا، ارەڭ تۇسىنگەن سوڭ سەنەكتەن ارى وتكەندەگى ەكىنشى ەسىكتى قولىمەن نۇسقاعان بولدى-اۋ. شتابس-كاپيتاننىڭ پاتەرى شىنىندا دا جۇپىنى ەكەن. الەشا ەسىكتىڭ تەمىر تۇتقاسىنان ۇستاي بەرگەندە ونىڭ ار جاعىنداعى تىلسىم تىنىشتىققا قايران قالدى. الايدا، ول كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ سوزىنەن وتستاۆكاداعى شتابس-كاپيتاننىڭ ءۇيلى-باراندى كىسى ەكەنىن بىلەتىن: "ءبارى نە ۇيىقتاپ جاتىر، نە مەنىڭ كەلگەنىمدى سەزگەن سوڭ، بالكىم، ەسىكتى اشىپ كىرۋىمدى كۇتىپ وتىر؛ ونان دا مەن تاعى دا تىقىلداتايىن"، — ءسويتىپ ول ەسىكتى تىقىلداتتى. جاۋاپ بىردەن بولا قويعان جوق، تەك ون سەكۋندتاي وتكەسىن عانا ەستىلدى.
— كىمسىڭ؟ — دەپ داۋىستادى ار جاقتان بىرەۋ وتە اشۋلى ۇنمەن.
سودان كەيىن الەشا ەسىكتى اشىپ، تابالدىرىقتان اتتادى. اجەپتاۋىر كەڭ بولمە ەكەن، ءبىراق ادامنىڭ كوپتىگى مەن ءۇي ءىشىنىڭ قوقىر-سوقىرىنان وتە تار سەكىلدى كورىندى. سول جاقتا اباجاداي ورىس پەشى. پەشتەن سول جاق تەرەزەگە دەيىن بولمەنىڭ ءون بويىمەن ءجىپ تارتىپ تاستاپ، وعان بىردەڭەلەردى ءىلىپ قويىپتى. ەكى قابىرعادا توقىما جامىلعىلى ەكى كەرەۋەت تۇر. سول جاقتاعى كەرەۋەتكە بىرىنەن ءبىرى كىشى ءتورت شىت جاستىقتى ادەمىلەپ جيناپ قويىپتى. وڭ جاقتاعى ەكىنشى كەرەۋەتتە كىشكەنتاي ءبىر جاستىق قانا جاتىر. ودان ارى، شىمىلدىقپەن بە، الدە قيعاشتاي تارتىلعان تاعى ءبىر جىپكە ىلىنگەن اق جايمامەن بە، قورشالعان بەرگى بۇرىشتاعى كىشكەنتاي قۋىستاعى تاقتاي ساكى مەن وعان تاقاپ قويىلعان ورىندىقتىڭ ۇستىندە تاعى ءبىر توسەك بار ەكەن. دولبارلاي سالعان ءتورت بۇرىشتى اعاش ۇستەل ورتاڭعى تەرەزەگە قاراي جاقىنىراق قويىلىپتى. دىم تارتقان الاقانداي ءتورت كوزدى ءۇش تەرەزەنىڭ ءبارى تاس قىپ بەكىتىلگەندىكتەن، بولمەنىڭ ءىشى قاپىرىق، ونىڭ ۇستىنە قاراكولەڭكە كورىندى. ۇستەل ۇستىنەن تابادا قۋىرعان جۇمىرتقانىڭ قالدىعى، شەتىنەن تىستەگەن ءبىر ءۇزىم نان، سوسىن، جارتىلىقتىڭ تۇبىندە كوڭىل اشار جارىقتىقتىڭ سارقىنشاعى كوزگە ءتۇستى. سول جاقتاعى كەرەۋەتكە تاياۋ ورىندىقتا شىت كويلەكتى ءبىر ايەل وتىر. ءجۇزى وتە جۇدەۋ، سارعىش تارتقان؛ جاعىنا پىشاق جانىعانداي تۇرىنەن اۋرۋ ەكەندىگى بىردەن-اق بايقالادى. ءبىراق الەشانى بەيشارا ايەلدىڭ كىسىنىڭ وڭمەنىنەن وتكىزە، سۇمدىق تاكاپپارلانىپ قاراعاندىعى بارىنەن دە گورى كوبىرەك قايران قالدىردى. قاشان ءوزى بىردەڭە دەگەنشە جانە الەشا ءۇي يەسىمەن سويلەسىپ تۇرعان كەزدە ايەل ۇلكەن قوي كوزدەرىڭ سول تاكاپپار قالپىنان جازباي، بىرىنەن بىرىنە جاۋتاڭداتا بەردى. وعان جاقىن سول جاق تەرەزەنىڭ الدىندا تىم كەيىپسىزدەۋ، سيرەك جيرەن شاشتى، جۇپىنى بولعانمەن، مۇنتازداي تازا كيىمدى ءبىر جاس قىز تۇرەگەپ تۇر. ول الەشا بولمەگە كىرگەندە وعان جيىركەنە قارادى. وڭ جاقتا، تاعى دا توسەك جانىندا، ەكىنشى ايەل وتىرعان. ءعارىپ بولعان بۇل بەيباق، كەيىن الەشاعا ايتىلعانىنداي، ءوزى قۇنىس، ونىڭ ۇستىنە ەكى اياعى بىردەي سەمىپ قالعان جيىرمالار شاماسىنداعى بالعىن جاس ەدى. بالداعىن قاسىنا، كەرەۋەت پەن قابىرعا اراسىنداعى بۇرىشقا سۇيەپ قويىپتى. بەيشارا قىز كەرەمەت نۇرلى، مەيىرىمدى كوزدەرىن ءبىر ءتۇرلى بايسالدى مومىندىقپەن الەشاعا اۋداردى. ۇستەل باسىندا قىرىقتىڭ بەسەۋىنە تامان كەلگەن، الاسا بويلى، ارىق، ءالجۋاز، قىزىل شىرايلى، دۋدىراعان جوكەدەن اينىمايتىن جيرەن ساقالدى. بۇل سالىستىرۋ جانە اسىرەسە "جوكە" دەگەن ءسوز، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، العاش كوزى تۇسكەندە-اق الەشانىڭ ويىنا ساپ ەتە قالدى، مۇنى ول كەيىن ەسىنە ءتۇسىردى، مىرزا وتىر؛ ول قۋىرعان جۇمىرتقانى جەپ بولۋعا جۋىقتاپ قالىپتى. ىشكى جاقتان "كىمسىڭ" دەپ داۋىستاعان، تەگى، سول بولسا كەرەك، ويتكەنى بولمەدە وزگە ەركەك كورىنبەدى. ءبىراق الەشا كىرگەن ساتتە ول ۇستەل باسىندا وتىرعان ورىندىعىنان اتىپ تۇرىپ، جىرتىق سۋلىقپەن اۋزىن سۇرتە سالىپ، وعان جەتىپ كەلدى.
— مىنا تاقۋا موناستىرعا شاقىرا كەلگەن بە، تاپقان ەكەن كىمگە كەلۋدى! — دەپ قاعىتىپ ءوتتى سول جاق بۇرىشتا تۇرەگەپ تۇرعان قىز.
الايدا الەشاعا ەنتەلەپ كەلگەن مىرزا الگى قىزعا وكشەسىمەن جالت بۇرىلىپ، ءبىر ءتۇرلى ساسقالاقتاپ، قىرىلداعان داۋىسپەن جاۋاپ قاتتى:
— جو-وق. ۆارۆارا نيكولايەۆنا، بۇل ول كىسى ەمەس، ءسىز جاڭىلدىڭىز! ەندى مەنىڭ دە ءوز تاراپىمنان سۇراق قويۋىما رۇقسات ەتىڭىز، — دەدى ول الەشاعا قايتادان جالت بۇرىلىپ، — بۇل ۇڭگىرگە... ءسىزدى ايداپ اكەلگەن نە؟..
الەشانىڭ بۇل كىسىمەن العاش رەت جۇزدەسۋى ەدى، سوندىقتان وعان زەرلەنە قارادى. دورەكىلەۋ، اپتىقپا، كەيىگىشتەۋ سەكىلدى. اراق ىشكەنى سەزىلىپ تۇر، ءبىراق ماس ەمەس. بەت-جۇزىنەن بارىپ تۇرعان ارسىزدىق، سونان سوڭ، ءبىر تاڭعالارلىعى — سۇمدىق قورقاقتىق بىردەي بايقالادى. ول ىلعي بۇعىپ جۇرۋدەن ابدەن زاپى بولعاسىن ءبىر كۇنى كەنەت باسىن كوتەرىپ، ەندى ءوزىن تانىتۋعا بەكىنگەن ادامعا ۇقسايدى. نەمەسە ونى، ەڭ دۇرىسىراعى، ەگەر ءوزىنىڭ تۇمسىعىنا دا جۇدىرىق ءتيىپ كەتە مە دەپ قورىقپاسا، سەنى قاق شەكەدەن سالىپ جىبەرۋدەن ايانىپ تۇرماعان كىسىگە ۇقساتۋعا بولاتىن ەدى. ونىڭ سوزىنەن، اششىلاۋ داۋسىنىڭ ىرعاعىنان بىرەسە ءزىلدى، بىرەسە ۇرەيلى سارىنعا اۋىسىپ، ءبىر قالىپتى شىقپاي، بۇزىلا بەرگەن نەندەي ءبىر ديۋانالىق ءازىل سەزىلەدى. "بۇل ۇڭگىرگە" دەگەن ساۋالىن قويعاندا ونىڭ تۇلابويى دىرىلدەپ، كوزىن ەجىرەيتىپ جاقىن تونگەنى سونشالىق، الەشا سەسكەنگەنىنەن ءتىپتى ءبىر قادام كەيىن شەگىنىپ قالدى. ۇستىندەگى توزعاق جاماۋ-جاماۋ، قوڭىر ءتۇستى، ارزانقول پالتەسىنىڭ ءار جەرىنە تەڭبىل-تەڭبىل داق تۇسكەن. بۇتىنداعى وتە جۇقا، كەرەگەكوز ماتادان تىگىلگەن الدەقاشان سوننەن قالعان تىم اشىق ءتۇستى شالبارىنىڭ بالاقتارى ۋقالانىپ، تىزەسىنە قاراي جيىرىلىپ كەتكەندىكتەن بالانىڭ شالبارىنشا تىلتيىپ قالىپتى.
— مەن... الەكسەي كارامازوۆپىن... — دەپ ءۇن قاتقان بولدى الەشا.
— سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى بەك بىلەمىن، — دەدى، ونى نەعىل دەيسىڭ دەگەندەي، كەلتەسىنەن قايىرعان مىرزا. — ءوزىمدى تانىستىرىپ قويايىن، مەن شتابس-كاپيتان سنەگيريەۆپىن؛ ايتسە دە، ايتىڭىزشى، ءسىزدى مۇندا نە ايداپ كەلدى...
— جاي كىرە شىعايىن دەپ ەدىم. شىندىعىندا، سىزگە ايتاتىن ءبىر ءسوزىم بار... ەگەر رۇقسات بولسا...
— وندا مىنە ورىندىعىڭىز، جايعاسا بەرىڭىز. كونە زامانداعى كومەديالاردا ايتىلعان عوي: "جايعاسا بەرىڭىز" دەپ... — ءسويتىپ، شتابس-كاپيتان ءبىر بوس ورىندىقتى اعاشتان دولبارلاي سالعان، ەشتەڭەمەن قاپتالماعان تەز كوتەرىپ الىپ، بولمەنىڭ قاق ورتاسىنا تامان اپارىپ قويدى؛ سودان كەيىن، ءدال سونداي تاعى ءبىر ورىندىقتى ەكىنشى قولىمەن كوتەرىپ الىپ كەپ الەشانىڭ ءدال قارسىسىنا اكەپ قويىپ، وعان ءوزى وتىردى، تىم جاقىن وتىرعاندىقتان ەكەۋىنىڭ تىزەلەرى بىر-بىرىنە ءتيىپ تۇرعان ەدى.
— نيكولاي يليچ سنەگيريەۆ، ورىس جاياۋ اسكەرىنىڭ بۇرىنعى شتابس-كاپيتانى-س، ءوزىنىڭ كەسەل-كەسىرىمەن ماسقارا بولسا دا، قالاي دەگەنمەن شتابس-كاپيتان. مەنى سنەگيريەۆ دەگەننەن گورى شتابس-كاپيتان سلوۆوەرسوۆ دەپ اتاعان دۇرىسىراق ەدى، ويتكەنى ءومىرىمنىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ سلوۆوەرسپەن1 سويلەيتىندى شىعارعان ەدىم. بۇل قورلانۋ، كەمسىنۋدەن پايدا بولاتىن ادەت قوي.
— سولايى سولاي عوي، — دەپ مىرس ەتتى الەشا، — ءبىراق بۇل ادەت لاجسىزدان پايدا بولا ما، الدە ادەيى سولاي سويلەي مە؟
— قۇداي كۋا، لاجسىزدان پايدا بولىپ ەدى. عۇمىرىمدا ولاي سويلەمەۋشى ەدىم، ءبىر كۇنى جەرگە جالپ ەتە ءتۇستىم دە، تۇرەگەلگەسىن سلوۆوەرسپەن سويلەيتىن بولدىم. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى شىعار. بايقايمىن، قازىرگى زاماننىڭ ماسەلەلەرىمەن شۇعىلداناسىز عوي دەيمىن. الايدا، ءسىزدىڭ مۇندا قالاي كەلىپ قالعانىڭىزدى تۇسىنبەدىم، قوناقجايلىق كورسەتەتىن جاعدايىمنىڭ جوق ەكەنىن بايقاپ تۇرسىز عوي.
— مەن... الگى اناۋ ءىس بويىنشا كەلدىم.
— الگى اناۋ ءىس بويىنشا دەيمىسىڭ؟ — دەپ تاعاتسىزدانعان شتابس-كاپيتان ءىلىپ اكەتتى.
— انا جولعى مەنىڭ اعام دميتريي فەدوروۆيچپەن كەزدەسۋىڭىز جايىندا سويلەسەيىن دەپ ەدىم، — دەدى الەشا ىڭعايسىزدانسا دا.
— ول قاي كەزدەسۋ؟ الگى انا جولعى ما؟ دەمەك، الگى جوكە، مونشانىڭ جوكەسى جونىندە مە؟ — دەپ قوزعالاقتاعاندا، ونىڭ تىزەلەرى الەشانىڭ تىزەلەرىنە كەلىپ تىرەلىپ، ەرىندەرى ءبىر ءتۇرلى جىمىرىلىپ كەتكەن ەدى.
— ول نەعىلعان جوكە؟ — دەپ مىڭگىرلەدى الەشا.
— پاپا، ول ساعان مەن جونىندە شاعىم ايتقالى كەلىپ تۇر! — دەپ ايقايلادى بۇرىشتاعى شىمىلدىقتىڭ ار جاعىنان باعاناعى تانىس بالا. — باعانا مەن ونىڭ ساۋساعىن قىرشىپ العام! — شىمىلدىق ىسىرىلىپ ەدى، الەشانىڭ يكونالار تۇرعان بۇرىشتا، كىشكەنتاي ساكىگە تاقاي قويىلعان ورىندىق ۇستىندەگى توسەكتە جاتقان باعاناعى تەنتەك بالاعا كوزى ءتۇستى. ول ءوزىنىڭ شاپانى مەن تاعى ءبىر ەسكى ماقتا كورپەنى بۇركەنىپ جاتىر ەكەن. تەگى، اۋرۋ ما قالاي، شوقتاي جايناعان كوزدەرىنە قاراعاندا، قىزىپ-جانىپ جاتقان سەكىلدى. ول ەندى، باعاناداعىداي ەمەس، الەشاعا وجەتتەنە قارايدى: "ءوز ۇيىمدە ءبارىبىر تيىسە الماسسىڭ" — دەيتىندەي.
— قىرشىپ العانى قالاي؟ — دەپ شتابس-كاپيتان ورنىنان قوزعالىپ قويدى. — ول ءسىزدىڭ ساۋساعىڭىزدى قىرشىپ الىپ ءجۇر مە؟
— ءيا، قىرشىپ الدى. باعانا كوشەدە ول بالالارمەن تاس لاقتىرىسىپ جاتىر ەكەن؛ ولار التاۋ، بۇل جالعىز. مەن ونىڭ جانىنا بارىپ ەدىم، ماعان دا تاس لاقتىردى، ەكىنشى تاسى 12باسىما ءتيدى. مەن ودان: مەنىڭ جازىعىم نە؟ — دەپ سۇرادىم. ول قاپيادا تاپ بەرىپ، ءبىر ساۋساعىمدى قىرشىپ الدى، نەگە ويتكەنىن بىلمەيمىن.
— ول ءيتتىڭ بالاسىن با! ءقازىر دىرداي عىپ سابايمىن! — دەپ شتابس-كاپيتان ورىندىعىنان اتىپ تۇردى.
— جوق، مەن شاعىنىپ تۇرعام جوق، انشەيىن نە بولعانىن عانا ايتتىم... سونسوڭ، بۇل ءۇشىن بالانى ساباۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ءوزى اۋىرىپ قالعاننان ساۋ ما...
— ءسىز، نەمەنە، مەن بالامدى ساباپ تاستايدى دەپ ويلادىڭىز با؟ ءسىزدىڭ قىبىڭىز قانسىن دەپ كوز الدىڭىزدا تارپا باس سالىپ، يليۋشەچكامدى ساباي باستايدى دەپ دامەلەندىڭىز بە؟ سىزگە ءدال ءقازىر كەرەگى وسى ما؟ — دەدى شتابس-كاپيتان؛ ول الەشاعا جالت بۇرىلعاندا، وعان دۇرسە قويا بەرگىسى كەلگەندەي كورىندى. — قۇرمەتتىم، ساۋساعىڭىزعا جاراقات تۇسكەنى وكىنىشتى-اق، ءبىراق ءدال ءقازىر، يليۋشەچكامدى ساباماستان بۇرىن، ءسىزدىڭ ادىلەتتى قاناعات تابۋىڭىز ءۇشىن كوز الدىڭىزدا مىنا لوكەت پىشاقپەن ءتورت ساۋساعىمدى شاۋىپ تاستاعانىما قالاي قارار ەدىڭىز. مەنىڭشە، كەگىڭىزدىڭ تولىق قايتۋى ءۇشىن ءتورت ساۋساق جەتەتىن شىعار، الدە بەسىنشىسىن دە شابۋدى تالاپ ەتەسىز بە؟.. — ول كىلت توقتاي قالىپ ەدى، ەنتىگىپ تۇرعانداي كورىندى. بەتىندەگى ءاجىمىنىڭ ءاربىر سىزىعىنا دەيىن قىرىسىپ-تىرىسىپ، كوزى شاتىناپ كەتكەن ەدى. ول بۋىرقانىپ العانداي كورىندى.
— مەن ەندى ءبارىن تۇسىنگەن سياقتىمىن، — دەدى باياۋ، مۇڭلى ۇنمەن الەشا سول وتىرعان قالپى. — دەمەك، ءسىزدىڭ ۇلىڭىز، — ونەگەلى بالا، ول اكەسىن جاقسى كورەدى، مەن ءسىزدى زابىرلەۋشىنىڭ ءىنىسى بولعاندىقتان تاپ بەرگەن عوي ماعان... مەن ەندى ءبارىن ءتۇسىندىم، — دەپ قايتالادى ول ويلانىپ وتىرىپ. — ءبىراق، مەنىڭ اعام دميتريي فەدوروۆيچ ءوزىنىڭ وسپادارلىعىنا قاپالانىپ ءجۇر، مەن بىلەمىن، ەگەر ول سىزبەن جولىعىسا السا، نەمەسە، ودان دا جاقسىسى، سونداعى ورىندا سىزبەن قايتادان كەزدەسە السا، وندا ول جۇرتتىڭ كوزىنشە سىزدەن كەشىرىم سۇرار ەدى... ەگەر ءسىز بۇعان قارسىلىق ەتپەسەڭىز.
— ياكي اۋەلى ساقالىمنان الىپ سۇيرەيدى، سوسىن كەشىرىم سۇرايدى عوي... بىلايشا ايتقاندا، ەندى بولدىم، قىبىم قاندى دەگەنى عوي، سولاي ما؟
— و جوق، كەرىسىنشە، ول ءبارىن ىستەۋگە ءازىر، ءسىز نە قالاساڭىز دا، قالاي ەت دەسەڭىز دە، بارىنە ريزا!
— سوندا قالاي، ەگەر مەن وعان سول "استانالىق شاھار" اتتى تراكتيردە نەمەسە الاڭدا مەنىڭ الدىڭدا تىزەرلەپ تۇراسىڭ دەسەم، ول تىزەرلەپ تۇراتىن بولعانى ما؟
— ءيا، ول ءسىزدىڭ الدىڭىزدا تىزەرلەپ تە تۇرادى.
— ءسىز مەنى ەلجىرەتتىڭىز عوي. كوڭىلىم بوساعاندىقتان، ءتىپتى كوزىمە جاس كەلتىردىڭىز. تىم كۇيرەك بولىپ بارا جاتىرمىن عوي دەيمىن. ءۇي ءىشىمدى تانىستىرۋعا رۇقسات ەتىڭىز: مەنىڭ وتباسىم، ەكى قىزىم مەن ۇلىم — ارتىمدا قالار ۇرپاعىم. ەرتەڭ كوز جۇما قالسام، بۇلارعا كىمنىڭ جانى اشيدى؟ كوزىمنىڭ تىرىسىندە مەندەي جەكسۇرىنعا وسىلاردان وزگە كىمنىڭ جانى اشىر دەيسىڭ؟ مەن سەكىلدى پاقىرلاردىڭ ءارقايسىسىنا ءتاڭىرىمنىڭ بۇيىرتقان ۇلى شاراپاتى مىنە وسىنداي. ويتكەنى مەندەي پەندەسىنە تىم بولماسا بىرەۋدىڭ جانى اشۋى كەرەك قوي...
— ءيا، مىنە مىنا ءسوزىڭىز شىنايى شىندىق بولدى! — دەدى سۇيسىنگەن الەشا.
— ءجا، ءتىل مەن جاعىڭا سۇيەنگەنىڭ جەتەر؛ ۇيگە ءبىر اقىماق كەلدى ەكەن دەپ ءبارىمىزدى ماسقارا قىلماقشىسىز با! — دەدى كەنەت تەرەزە الدىندا تۇرعان قىز اكەسىنە ونى جاراتپاعان، جەككورىنىشتى پىشىنمەن.
— ءسال سابىر ەتىڭىز، ۆارۆارا نيكولايەۆنا، مەنى اۋىزدان قاعىپ قايتەسىز، — دەپ زەكىپ تاستادى، داۋسى وكتەم شىققانمەن، قىزىنا وتە ماقۇلداعان كوزبەن قاراعان اكەسى. — قايتەرسىڭ، ءبارىمىزدىڭ مىنەزىمىز وسىنداي، — دەدى ول تاعى دا الەشاعا بۇرىلىپ قاراپ.
تابيعاتى سولاي ما،
باتا بەرۋدەن باس تارتتى، —
ياكي وسى ەكى جول ولەڭنىڭ سوڭعى جولىن ايەلگە لايىقتاپ ايتۋ كەرەك ەدى. ايتسە دە، ءسىزدى ايەلىممەن دە تانىستىرىپ قويۋعا رۇقسات ەتىڭىز: ارينا پەتروۆنا، ەكى اياعىنان ايىرىلىپ قالدى، قىرىقتىڭ ۇشەۋىنە كەلدى، اياعى باسۋعا ارەڭ جارايدى. قارادان شىققان. ارينا پەتروۆنا، ەڭسەڭىزدى كوتەرسەڭىزشى: مىنا كىسى — الەكسەي فەدوروۆيچ كارامازوۆ. الەكسەي فەدوروۆيچ، تۇرەگەلسەڭىزشى، — شتابس-كاپيتان ونى قولىنان الىپ — بۇنداي كۇشى بار دەپ كىم ويلاعان — زاماتتا تىك تۇرعىزدى. — ايەلمەن تانىسقاندا ورنىنان تۇرار بولار. — جوق، ماماسى، ھم... بۇل الگى اناۋ كارامازوۆ ەمەس... ھم، وزگەسىن ايتپاي-اق قويايىن، بۇل كەرەمەت موماقان ىزگىلىگىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسكەن ءىنىسى ونىڭ. راقىم ەتىڭىز. ارينا پەتروۆنا، راقىم ەتىڭىز، ماماسى، اۋەلى قولىڭىزدان مەن ءوزىم سۇيەيىنشى.
ءسويتىپ، ول زايىبىنىڭ قولىنان ىلتيپاتپەن، ءتىپتى ەمىرەنە ءسۇيدى. تەرەزە الدىندا تۇرعان قىز مۇنى كورگەندە ىزا بوپ تەرىس اينالدى، ال ايەلىنىڭ تاڭىرقاعان تاكاپپار جۇزىندە تاڭعالارلىق ەركە-ناز بەلگىسى ويناپ شىعا كەلدى.
— سالەمەتسىز بە، وتىرىڭىز، چەرنومازوۆ مىرزا، — دەپ كۇبىر ەتتى ايەل.
— كارامازوۆ، ماماسى، كارامازوۆ /ءبىز قارادانبىز عوي/، — دەپ سىبىرلادى ول تاعى دا.
— كارامازوۆ پا الدە باسقاشا ما، ءبىراق، مەن ءوزىم ءاماندا چەرنومازوۆ... وتىرساڭىزشى، ءسىزدى تۇرەگەلگىزگەنى نەسى؟ ول اياعىنان ايىرىلعان دەيدى، ال مەنىڭ اياعىم نەگە بولماسىن، تەك كۇپشەكتەي بوپ ءىسىپ كەتكەن، ءوزىم بولسام قاتىپ-سەمىپ بارامىن. بۇرىن تولىق-اق ەدىم، ەندى ينە جۇتقانداي... ءيتيىپ قالدىم...
— ءبىز قارادانبىز عوي، قارادانبىز عوي، — دەپ تاعى دا سىبىرلادى كاپيتان.
— اكە، ah اكە! — دەدى وسىعان دەيىن ورىندىقتا ءۇنسىز وتىرعان بۇكىر قىز ءبىر كەزدە؛ سونان سوڭ ول قول ورامالمەن كوزىن باسا قويدى.
— سايقىمازاق! — دەپ دۇڭك ەتتى تەرەزە الدىنداعى قىز.
— انالاردىڭ قانداي بىلگىشىن كورەسىز بە، — دەپ قولىن جايدى قىزدارىن نۇسقاعان شەشەسى، — بەينە اۋعان بۇلت سياقتى؛ بۇلت وتكەن سوڭ، قايتادان ءوز اۋەنىمىزگە باسامىز. بۇرىن، اسكەري ادامدار اراسىندا جۇرگەنىمىزدە، ۇيىمىزگە ونداي قوناقتار كوپ كەلەتىن ەدى. مەن، كوكەتايىم، مۇنى بىردەڭەگە تەڭگەرىپ وتىرعام جوق. كىم دە بولسا سۇيگەنىنىڭ ق ۇلى ەمەس پە. ءبىر كۇنى دياكوننىڭ ايەلى كەلىپ: "الەكساندر الەكساندروۆيچ عاجاپ-اق جاندى عوي دەيدى، ال اناۋ ناستاسيا بار عوي، پەتروۆنا، ول ناعىز سۇقسىردىڭ ءوزى دەيدى". — "جوق، دەيمىن، ءبارى كىمنىڭ كىمدى قالاي ۇناتاتىنىنا قاراي، ال سەن بولساڭ، ءبارىن بىتىستىرىپ، اينالاڭدى ساسىتىپ جۇرەسىڭ". — "ال سەنى، دەيدى، تۇقىرتىپ ۇستاۋ كەرەك". — "ەي، قارا بەت نەمە، دەيمىن، سەن ءوزىڭ كىمگە ءدارىس ايتپاقسىڭ؟" — "سەن ناسسىڭ دەيدى، ال مەن قاپىرىق اۋانى تازارتامىن دەيدى". — "سەن بارلىق وفيسەر مىرزالاردان سۇراپ كورشى، دەيمىن، مەنىڭ دەم العان اۋام تازا ما ەكەن، الدە باسقاشا ما ەكەن؟" سودان بەرى وسى ءبىر اڭگىمە كوكەيىمنەن كەتپەي-اق قويدى، جۋىردا قازىرگىدەي ۇيدە وتىر ەدىم، الگى قاسيەتتى مەيرامىمىزدا كەلگەن گەنەرال بار ەدى عوي، سول كەلىپتى. "مارتەبەلىم، — دەيمىن وعان، — قالاي ويلايسىز، يناباتتى حانىمعا سامال اۋا جىبەرۋگە بولا ما؟" — "ءيا، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول، — بولمەڭىزدىڭ تەرەزەسىن نەمەسە ەسىگىن اشقان ءجون بولار ەدى، ويتكەنى اۋاسى تىم قاپىرىق ەكەن". ءبارى سولاي دەيدى! مەنىڭ بولمەمنىڭ اۋاسىندا نە شارۋاسى بار ەكەن ولاردىڭ؟ ولىكتىڭ ءيىسى بۇدان دا جامان ەمەس پە. "مەن، دەيمىن، سەندەردىڭ اۋالارىڭدى ساسىتىپ وتىرعام جوق، باشماك كەرەگىن ايتقان سوڭ كەتەمىن". اكەتايلارىم-اۋ، كوكەتايلارىم-اۋ، تۋعان انالارىڭدى جازعىرا كورمەڭدەرشى! نيكولاي يليچ، كوكەتايىم، مەنىڭ ساعان جاقپاعان جەرىم بار ما ەدى، ساباعىنان كەلگەسىن ءىلتيپات بىلدىرەتىن يليۋشەچكامنىڭ بارىنا دا شۇكىرشىلىك. كەشە ءبىر الما اكەلىپتى. كەشىرە كورىڭدەرشى، اكەتايلارىم، كەشىرە كورىڭدەرشى، كوكەتايلارىم، مەنى، تۋعان انالارىڭدى جەتىمسىرەتپەي، كەشىرە كورىڭدەرشى، ۇيدەن ساسىق ءيىس شىعادى دەپ نەگە جەركەنەسىڭدەر!
ءسويتىپ، بايعۇس انا كەنەت ەڭىرەپ قويا بەردى، ەكى كوزىنەن جاس پارلاپ كەتتى. شتابس-كاپيتان ونىڭ قاسىنا جەتىپ باردى.
— ماماسى، ماماسى-اۋ، قاراعىم-اۋ، مۇنىڭ نە، جىلاما! جەتىمسىرەتپەيمىز. سەنى ءبارىمىز دە سۇيەمىز عوي، ءبارىمىز دە جاقسى كورەمىز عوي! — ول ايەلىنىڭ ەكى قولىنان تاعى دا قايتا-قايتا ءسۇيىپ، الاقانىمەن بەتىنەن ەپتەپ سيپاي باستادى؛ سوسىن سۋلىقتى الىپ، بەتىنەن سورعالاعان كوز جاسىن ءسۇرتتى. الەشا ءتىپتى ءوزىنىڭ كوزىنەن دە جاس ىرشىپ كەتكەندەي سەزىندى.
— مىنە، كوردىڭىز بە؟ ەستىدىڭىز بە؟ — دەدى كەنەت وعان جالت بۇرىلىپ، مياقىلاۋ بەيشارانى قولىمەن نۇسقاعان ول
— كورىپ، ەستىپ تۇرمىن، — دەپ كۇبىرلەدى الەشا.
— اكە، اكە! سەن ونىمەن... اكە، سەن ونىمەن سويلەسپە! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى توسەكتەن باسىن كوتەرىپ، اكەسىنە الا كوزىمەن قاراعان بالا.
— سايقىمازاقتانعانىڭىز جەتپەي مە ەندى، ءجون-جوسىقسىز قورباڭداۋدان قاشان پايدا تاۋىپ ەدىڭىز، قويساڭىزشى!.. — دەپ زەكىرىندى ابدەن ىزا بولعان ۆارۆارا نيكولايەۆنا سول بۇرىش جاقتا تۇرعان جەرىنەن اياعىمەن ەدەندى ءبىر تەۋىپ قويدى.
— ۆارۆارا نيكولايەۆنا، بۇل جولعى اشۋىڭىز ابدەن ورىندى، بۇل تالابىڭىزدى مەن ءقازىر-اق قاناعاتتاندىرايىن. الەكسەي فەدوروۆيچ، تەلپەگىڭىزدى كيىڭىز، مەن كارتوزىمدى الايىن، — سوسىن كەتەمىز. سىزگە ايتاتىن ءبىر ساليقالى ءسوزىم بار، تەك دالاعا شىققاسىن ايتۋىم كەرەك. اناۋ وتىرعان بيكەش — مەنىڭ قىزىم بولادى، نينا نيكولايەۆنا، ونى سىزگە تانىستىرۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن — ءتاڭىرىمنىڭ جەردەگى پەندەلەرىنە تۇسكەن... ادام بەينەسىندەگى پەرىشتەسى مە دەرسىڭ... ەگەر مۇنى تۇسىنە بىلسەڭىز عوي...
— تىرىسقاعى ۇستاعان كىسىشە وسىتەتىنى بار، — دەدى تاعى دا اشۋى باسىلماعان ۆارۆارا نيكولايەۆنا.
— اياعىمەن ەدەندى تەۋىپ، مەنىڭ سايقىمازاقتىعىمدى بەتىمە باسقان اناۋ بيكەش تە ءتاڭىرىمنىڭ ادام بەينەسىندەگى پەرىشتەسى، ول مەنى سايقىمازاقسىڭ دەپ دۇرىس ايتتى. كەتتىك، الەكسەي فەدوروۆيچ، الگى شارۋامىزدى تىندىرايىق...
سونان سوڭ ول الەشانىڭ قولىنان الىپ، بولمەدەن تۇرا كوشەگە الىپ شىقتى.
VII
تازا اۋاداعى زورلانۋ
— دالانىڭ اۋاسى قانداي تازا، ال ءبىزدىڭ قۇتتى مەكەندە شىنىندا دا قاپىرىق ەدى، ول ءتىپتى قاي جاعىنان بولسا دا وڭىپ تۇرعان جوق، قۇرمەتتىم، اسىقپاي جۇرەيىكشى. ءسىزدىڭ نازار سالعانىڭىزعا لايىق بولا السام جارار ەدى.
— مەنىڭ دە سىزدە ءبىر تىعىز شارۋام بار ەدى... — دەدى الەشا، — تەك نەدەن باستارىمدى بىلمەي داعدارىپ كەلە جاتقانىم.
— ءبىر شارۋامەن جۇرگەنىڭىزدى نەگە سەزبەيىن؟ ءسىز جايدان-جاي مەنىڭ تابالدىرىعىمنان ەش ۋاقىتتا اتتاماس ەدىڭىز. الدە شىنىندا دا اناۋ جۇگىرمەكتىڭ تەنتەكتىگىنە شاعىم ايتقالى كەلدىڭىز بە؟ ولاي بولسا، بۇل تاڭعالارلىق ەكەن. ايتقاندايىن، بالاقان جونىندە: ۇيدە وتىرعاندا ءبارىن ايتا المادىم، سونداعى وقيعانى سىزگە ەندى تولىق بايانداپ بەرۋىمە بولادى. كورەسىز بە، مىنا جوكە سەكىلدى بىردەڭە وسىدان نە بارى ءبىر جۇما بۇرىن، قويۋلاۋ بولاتىن، — مەن ءوزىمنىڭ ساقالسىماعىمدى ايتىپ كەلەمىن؛ ەڭ باستىسى، بۇل قۇرعىردى جوكە ساقال دەپ اتاعان شاكىرت بالالار بولدى عوي. سونىمەن، نە كەرەك، ءسىزدىڭ اعاڭىز دميتريي فەدوروۆيچ مەنى ساقالىمنان سۇيرەلەپ، تراكتيردەن الاڭعا الىپ شىققان ەدى، ءدال وسى ساتتە شاكىرتتەر، ولارمەن بىرگە يليۋشا دا، مەكتەپتەن شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن. مەنىڭ مۇشكىل ءحالىمدى كورىسىمەن-اق جانىما جۇگىرىپ كەلگەن ۇلىمنىڭ: "اكە، اكە!" — دەپ جان داۋىسى شىقتى. جارماسا كەتىپ، قۇشاقتاپ الىپ، مەنى وزىنشە قۇتقارۋعا تىرمىسقان بولادى، مەنىڭ جابىرلەنۋشىمە: "بوساتىڭىزشى، بۇل مەنىڭ اكەم ەدى، بوساتىڭىزشى، ونى كەشىرە كورىڭىزشى" — دەپ ايقايلايدى، كەشىرە كورىڭىزشى دەپ جالبارىنادى؛ كىشكەنتاي قولدارىمەن جالما-جان ونىڭ قولىنان ۇستاپ الىپ ءسۇيىپ جاتىر... ونىڭ سول ساتتەگى رەپەتسىز ءتۇرى ءالى ەسىمدە، ەش ۋاقىتتا ۇمىتا قويماسپىن!..
— انت ەتەمىن، — دەدى ەلىككەن الەشا، — مەنىڭ اعام شىن نيەتتەن، انىق وكىنىش ءبىلدىرىپ، ءتىپتى سول الاڭعا بارىپ، الدىڭىزدا تىزەرلەپ تۇرۋعا تۋرا كەلسە دە، سىزدەن كەشىرىم سۇرايتىن بولادى... مەن ونى بۇعان كوندىرەمىن، مۇنى ىستەمەسە اعا بولماي-اق قويسىن!
— Aha، بۇل ءوزى جاي نيەت ءبىلدىرۋ عانا ما ەدى. ونىڭ تىكەلەي وزىنەن ەمەس، ءسىزدىڭ البىرت جۇرەگىڭىزدىڭ ىزگىلىگىنەن شىققان نيەت قانا بولدى عوي. وندا سولاي دەمەيسىز بە. جوق، وندا ماعان اعاڭىزدىڭ اسقان سەرىلىك ءھام وفيسەرلىك ىزگىلىگىن سوندا قالاي بىلدىرگەنىن ايتىپ بەرۋىمە رۇقسات ەتىڭىز. ول مەنى ساقالىمنان سۇيرەلەگەن سوڭ قويا بەردى دە، بىلاي دەدى: "سەن دە وفيسەرسىڭ، مەن دە وفيسەرمىن، دەيدى، ەگەر دەنى ءتۇزۋ سەكۋندانت تابا الساڭ، وندا كىسىڭدى جىبەر — سۇمپايى بولساڭ دا، قىبىڭدى قاندىرايىن!" نە دەگەنىن اڭدايمىسىڭ. ناعىز سەرىلىك ەمەس نە بۇل! قايتەيىك، يليۋشا ەكەۋمىز كەتە باردىق، ءۇرىم-بۇتاعىمىزعا تۇسكەن تاڭبا يليۋشانىڭ كوكىرەگىنە شەمەن بوپ قاتتى. جوق، بىزگە اقسۇيەكتىك ار-نامىسىمىزدى قورعاۋ قايدا. ءتىپتى ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى، ىلكىدە قۇتتى مەكەنىمدە بولدىڭىز عوي — نە كوردىڭىز؟ ءۇش ايەل وتىر، بىرەۋى اياعىنان مۇگەدەك، ونىڭ ۇستىنە اقىلى كەم، ەكىنشىسىنىڭ دە اياعى كەمىس، وعان قوسا قۇنىس، ءۇشىنشىسىنىڭ اياعى دۇرىس، ءبىراق تىم اقىلدى كۋرسيستكا، قايتادان پەتەربۋرگكە جەتكەنشە اسىعۋلى، وندا نيەۆا جاعالاۋىنان ورىس ايەلىنىڭ قۇقىن ىزدەپ تاپپاقشى. يليۋشا جايىندا ءتىپتى ەشتەڭە دەمەيمىن، ول نە بارى توعىز جاستا، جالعىز ۇلىم، ەرتەڭ ولاي-بۇلاي بوپ كەتسەم — بۇل سورلىلاردىڭ ءحالى نە بولماق؟ — ءسىز بۇعان نە دەر ەدىڭىز. ال ەگەر مەن ونى دۋەلگە شاقىرسام، ول مەنى جالپ ەتكىزسە، بۇدان نە تابامىن؟ وندا قاتىن-بالام قانداي حالگە تۇسەدى؟ ودان دا جامانى، ەگەر ول مەنى ولتىرمەي، تەك جارىمجان ەتسە شە: وندا مەن جۇمىسقا جارامايمىن، ال كومەكەي قۇرعىرىڭ ءبارىبىر قالادى، سوندا مەن كىمگە ماسىل بولۋىم كەرەك، اناۋ ۇيدە وتىرعانداردىڭ ءبارىن كىم اسىراپ-ساقتايدى؟ الدە يليۋشانى مەكتەپكە جىبەرۋدىڭ ورنىنا، كۇندە قايىر سۇراۋعا جۇمساۋىم كەرەك پە؟ دۋەلگە شاقىرۋدىڭ ءمانى مەن ءۇشىن مىنە وسىنداي، بۇل ءبىر اقىماقتىق ءسوز، باسقا ەشتەڭە دە ەمەس.
— ول سىزدەن كەشىرىم سۇرايتىن بولادى، الاڭنىڭ قاق ورتاسىندا ءسىزدىڭ اياعىڭىزعا جىعىلادى، — دەدى تاعى دا الەشا كوزى وتتاي جانىپ.
— ونى سوتقا دا شاقىرتقىم كەلدى، — دەدى ءسوزىن ودان ارى ساباقتاعان شتابس-كاپيتان، — ءبىراق بىزدەگى زاڭ جيناعىن اشىپ قاراڭىزشى، جەكە باسىمنىڭ جابىرلەنگەنى ءۇشىن مەن جابىرلەۋشىمنەن قانشالىقتى سەس قايتارا الار ەكەم؟ سوسىن ويدا جوقتا اگرافەنا الەكساندروۆنا شاقىرتىپ الىپ: "ونداي وي قاپەرىڭە دە كىرمەسىن! ەگەر ونى سوتقا شاقىرتساڭ، مەنەن جاقسىلىق كۇتپە: ول سەنى ءوزىڭنىڭ الاياقتىعىڭ ءۇشىن ساباعانى ايداي الەمگە ايان بولادى دا، سوت سەنىڭ ءوزىڭدى وتىرعىزىپ قويادى" — دەپ زىركىلدەدى. بۇل الاياقتىقتى كىمنىڭ ويلاپ تاپقانىن، مەنىڭ بۇل ىستە كىمنىڭ بۇيرىعى بويىنشا قولجاۋلىق بولعانىمدى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى كورىپ تۇرعان شىعار، — مۇنىڭ ءبارى ونىڭ ءوزى مەن فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ جارلىعىمەن ىستەلمەپ پە ەدى؟ "ونىڭ ۇستىنە، دەدى سوسىن اگرافەنا الەكساندروۆنا، سەنى ماڭىما جولاماستاي عىپ ءبىرجولا قۋامىن، بۇدان بىلاي مەنەن سوقىر تيىن دا تابىس المايسىڭ. كوپەسىمە دە ايتىپ قويامىن / كوپەس شالدى ول ءدال وسىلاي: مەنىڭ كوپەسىم دەپ اتايدى /، ءسويتىپ ول دا سەنى قۋىپ شىعادى. امال بار ما، ەگەر مەنى كوپەس تە قۋىپ جىبەرسە وندا كۇن كورىسىم نە بولماق؟ — دەپ ويلادىم. شىندىعىندا، مەنىڭ ءتىپتى سول ەكەۋىنەن وزگە باراتىن كىسىم دە جوق، ويتكەنى ءسىزدىڭ اكەڭىز فەدور پاۆلوۆيچ، ماعان سەنۋدى قويعانى بىلاي تۇرسىن، جاي ءبىر بولماشى سەبەپتەن، بەرگەن قولحاتتارىمدى پايدالانىپ مەنى سوتقا سۇيرەمەكشى. وسىنىڭ بارىنەن كەيىن، قايتەيىن، جىم بولا قويدىم، ءۇي ءىشىن جاڭا كوردىڭىز. ال ەندى ايتىڭىزشى: باعانا مەنىڭ يليۋشام ساۋساعىڭىزدى قاتتى قىرشىپ الدى ما؟ ىلكىدە ونىڭ كوزىنشە بۇگە-شىگەسىنە دەيىن سۇراپ جاتۋعا باتىلىم بارماعان ەدى.
— ءيا، قاتتى تىستەپ الدى، ءتىپتى سۇمدىق ىزالانىپ كەتكەن ەدى. ەندى سەزدىم، مەن كارامازوۆ بولعاسىن، ول ءسىز ءۇشىن مەنەن كەك العان ەكەن. ءبىراق، ەگەر ءسىز ونىڭ شاكىرت جولداستارىمەن قالاي كەسەك لاقتىرىسقانىن كورسەڭىز؟ بۇل وتە قاتەرلى، ولار ونى جازىم ەتۋى عاجاپ ەمەس، ءالى اقىلى جەتىلمەگەن بالالار تاسپەن بىرەۋىنىڭ باسىن جارۋى مۇمكىن عوي.
— باسىنا تيمەگەنمەن، كەۋدەسىنە، جۇرەكتەن جوعارىراق تۇستان ءبىر تاس ءتيىپتى بۇگىن، ۇيگە كەلگەسىن جىلاپ، كۇرسىنىپ اۋىرىپ جاتىر.
— بىلەسىز بە، بارىنە مۇنىڭ ءوزى ءبىرىنشى بولىپ تيىسەدى ەكەن ول ءسىز ءۇشىن ىزالانىپ العان، بالالار ول كراسوتكين دەگەن ءبىر بالانىڭ بۇيىرىنە باكىسىن سۇعىپ الدى دەيدى...
— مۇنى ەستىدىم، زارەم جوق: كراسوتكين وسىنداعى شەنەۋنىك قوي، اقىرى ناسىرعا شاپپاسا جارار ەدى...
— مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭىز، — دەدى ودان ارى ەلىگە سويلەگەن الەشا، — ءبىرازعا دەيىن ونى مەكتەپكە جىبەرمەي-اق قويىڭىز، اپتىعى باسىلعانشا... اشۋى تارقاعانشا...
— اشۋ، ناق اشۋ عوي! — دەپ شتابس-كاپيتان ونىڭ ءسوزىن ءىلىپ اكەتتى. — جۇدىرىقتاي بولىپ الىپ، اشۋشاڭىن كورمەيسىڭ بە.
مۇنىڭ ءبارىن ءسىز ءالى بىلمەيسىز. وسى حيكايانى تولىعىراق تۇسىندىرۋىمە پۇرسات ەتىڭىزشى. گاپ مىنادا: سول وقيعادان كەيىن مەكتەپتە شاكىرتتەردىڭ ءبارى ونى جوكە ساقال دەپ مازاقتايتىن بولعان. مەكتەپتەگى بالالار اياۋ دەگەندى بىلمەيدى: جەكە-جەكە العاندا پەرىشتە مە دەرسىڭ، ال باستارى قوسىلسا-اق، اسىرەسە مەكتەپتە، بۇل مۇندار مۇلدە قۇتىرىپ كەتەدى. ولار يليۋشانى مازاقتاي باستاعان ەكەن، بۇل نامىسقا ءمىنىپ شىعا كەلەدى. كادىمگى، ءالجۋاز بالا بولسا، — ول جۋاسي قالار ەدى، اكەسى ءۇشىن قاتتى ۇيالار ەدى، ال بۇل اكەسى ءۇشىن بارلىعىنا جالعىز ءوزى قارسى شىقتى. اكەسى ءۇشىن، اقيقات ءۇشىن، شىندىق ءۇشىن. ويتكەنى، ول انا جولى ءسىزدىڭ اعاڭىزدىڭ قولىنان ءسۇيىپ: "اكەمدى كەشىرە كورىڭىزشى، وعان عاپۋ ەتىڭىزشى" — دەپ جالبارىنعاندا ونىڭ كوكىرەگىنە قانداي وي ۇيالاعانىن — ءبىر قۇداي، سوسىن مەن عانا بىلەمىن. ءبىزدىڭ بالالارىمىز، — ياكي سىزدەردىڭ ەمەس، بىزدەردىڭ جەكسۇرىن بولسا دا، اسىل تەكتى قايىرشىلاردىڭ بالالارى، — بۇل دۇنيەدەگى شىندىققا توعىز جاسىنان-اق وسىلاي قانىعىپ جاتادى. بايلارعا قايدا: ولار مۇنداي تەرەڭگە عۇمىر بويى بويلاي الماي-اق وتەدى، ال مەنىڭ يليۋشام سوندا الاڭدا، ونىڭ قولىنان سۇيگەن كەزدە-اق، سول ساتتە-اق ومىردەگى بۇكىل شىندىقتى ۇعىپ تا ۇلگەرگەن بولاتىن. بالانىڭ جانىنا دارىعان سوڭ، بۇل اقيقات ونى مۇرتتاي ۇشىردى، — دەدى تاعى دا قىزبالانا باستاعان شتابس-كاپيتان بەينە بۋىرقانىپ كەتكەندەي، مۇنىڭ وزىندە ول، "اقيقاتتىڭ" يليۋشانى قالاي ۇشىرىپ تۇسىرگەنىن كورسەتكىسى كەلگەندەي، سول قولىنىڭ الاقانىن وڭ قولىنىڭ جۇدىرىعىمەن قويىپ قالدى.
— ول كۇنى بالام بەزگەك بولعانداي دىرىلدەپ-قالشىلداپ، ءتۇنى بويى ساندىراقتاپ شىقتى. كۇنى بويى ماعان كوپ ءتىل قاتا قويمادى، ءتىپتى مۇلدە ۇندەمەدى، بار بايقاعانىم: بۇرىش جاقتان وقتا-تەكتە ءبىر كوز سالىپ قويادى، تەرەزەدەن كوز المايدى، ساباق وقىپ وتىرعانداي سىڭاي تانىتادى، ال مەن ونىڭ ويىنداعى ساباق ەمەسىن نەگە سەزبەيىن. كەلەسى كۇنى، كۇناكار باسىم، كۇيىنگەسىن ىشىڭكىرەپ قويسام كەرەك، كوپ نارسە ەسىمدە جوق. شەشەسى دە جىلاپ-سىقتاعان ەدى — مەن ونى وتە جاقسى كورەمىن — سوسىن، قايتەيىن، اقتىق تيىنىمدى اراققا سالىپپىن. مىرزا-ەكەسى، بۇل ءۇشىن مەنى سوگە كورمەسسىز: رەسەيدە ىشكىشتەردىڭ ءبارى راقىمشىل. بىزدەگى ەڭ راقىمشىل جانداردىڭ ءبارى سونىمەن قابات بارىپ تۇرعان ىشكىشتەر. ول كۇنى يليۋشانىڭ نە ىستەگەنى ماس بولىپ جاتقاسىن ونشا ەسىمدە قالماپتى، ءبىراق ءدال سول كۇنى مەكتەپتە بالالار ونى تاڭەرتەڭنەن-اق كۇلكى عىپ مازاق ەتە باستاپتى: "جوكە ساقال، تراكتيردەن سەنىڭ اكەڭدى جوكەدەي ساقالىنان سۇيرەپ شىعاردى ەمەس پە، سەن ونىڭ جانىندا شىجالاقتاپ جۇگىرىپ ءجۇرىپ، انا كىسىدەن كەشىرىم سۇرادىڭ عوي"، — دەپ مازاقتاپتى ونى. ءۇشىنشى كۇنى مەكتەپتەن كەلگەنىندە، بايقايمىن— بالامنىڭ ءتۇرى الەمتاپىراق ەكەن، بوپ-بوز. ساعان نە بولعان؟ — دەيمىن. ءۇن جوق. ۇيدەگى ايەلدەردىڭ كوزىنشە وعان ەشتەڭە دەمەدىم، ويتكەنى شەشەسى مەن اپالارى دەرەۋ ارالاسا كەتەدى، — ونىڭ ۇستىنە قىزدار بارلىعىن العاشقى كۇنى-اق ەستىپ بىلگەن. ۆارۆارا نيكولايەۆنا: "قىلجاقباس، سايقىمازاقتار وڭشەڭ، سەندەردەن اقىلدى بىردەڭە كۇتۋگە بولا ما؟" — دەپ باجىلداي جونەلدى. مەن: "ءدال سولاي، ۆارۆارا نيكولايەۆنا، ءبىز اقىلدى بىردەڭە ىستەي الۋشى ما ەدىك؟" — دەدىم. ول جولى وسىلاي قۇتىلدىم. سونسوڭ، كەشكە قاراي بالامدى سەرۋەنگە الىپ شىقتىم. بىلگىڭىز كەلسە، ءبىز وعان دەيىن دە ءسىز ەكەۋمىز كەلە جاتقان وسى جەرمەن، ءبىزدىڭ اۋلانىڭ قاقپاسىنان اناۋ شارباقتىڭ تۇبىندە دوڭكيىپ جاتقان تاسقا قاراي كۇندە كەشكە تامان سەرۋەنگە شىعاتىنبىز، ار جاعىنان شاھار مالىنىڭ ءورىسى باستالادى: اشىق، عاجاپ جەر. يليۋشا ەكەۋمىز، ادەتتەگىشە، قول ۇستاسىپ كەلە جاتقانبىز؛ ونىڭ قولى كىپ-كىشكەنتاي، ساۋساقتارى جىپ-جىڭىشكە، سۇپ-سۋىق، — مەنىڭ ۇلىم كوكىرەك اۋرۋ عوي. "اكە، اكە، دەيدى!" — "نە"، — دەيمىن مەن وعان، بايقايمىن، جانارى جارق-جۇرق ەتەدى. "اكە، اكە، انا جولى اناۋ كىسى ساعان نەگە ءتيىستى!" — دەيدى. "امالىم بار ما، يليۋشا"، — دەيمىن. "ونىمەن تاتۋلاسپا، اكە، تاتۋلاسپا، جاراي ما. بالالار ول ساعان ون سوم بەردى"، — دەيدى. "جوق دەيمىن يليۋشا، مەن ەندى ودان استە اقشا المايمىن". بالام شيرىعىپ كەتتى دە، قولىمنان قوس قولداپ ۇستاپ الىپ، تاعى دا ءسۇيدى. "اكە، دەيدى، اكە، سەن ونى دۋەلگە شاقىر، مەكتەپتە بالالار مەنى اكەڭ قورقاق قوي، ول ونى دۋەلگە شاقىرا المايدى، ودان دا ون سوم اقشا العاندى ارتىق كورەدى دەپ مازاقتايدى". — "يليۋشا، مەن ونى دۋەلگە شاقىرا المايمىن"، — دەدىم وعان، سونان سوڭ وسى جايىندا جاڭا وزىڭىزگە ايتقان اڭگىمەنى قىسقاشا بايانداپ بەردىم. ول تىڭداپ الدى. "اكە، دەيدى، اكە، ءبارىبىر تاتۋلاسپا: وسكەن سوڭ مەن ونى ءوزىم دۋەلگە شاقىرىپ، ولتىرەمىن!" كىشكەنتاي كوزدەرى جارق-جۇرق ەتىپ، وت بوپ جانىپ بارادى. قالاي بولعاندا دا، مەن ونىڭ اكەسىمىن عوي، سوندىقتان بالاما بار شىندىقتى ايتۋىم كەرەك ەدى. "ءتىپتى جەكپە-جەكتە بولسا دا. — دەدىم مەن وعان، — كىسى ءولتىرۋ كۇنا". — "اكە، دەيدى، اكە، جىگىت بولعان سوڭ مەن ونى سىلقيتىپ سالامىن، ءوز قىلىشىممەن ونىڭ قىلىشىن قاعىپ جىبەرەمىن دە، جەرگە جىققان سوڭ قىلىشىمدى سەرمەي بەرىپ: شاۋىپ-اق تاستار ەدىم، ءبىراق، قايتەم، كەشىردىم دەيمىن!" مىنە، سول ەكى كۇندە بالانىڭ جۇدىرىقتاي باسىندا قانداي ويلار تۋعانىن كوردىڭىز بە، مىرزا-ەكەسى، ول قىلىشتاسىپ كەك الۋ كەرەگىن كۇندىز-تۇنى ويلاعان، ول تۇندە وسى ويىن ساندىراقتاعان. ءبىراق ول مەكتەپتە بالالاردان قاتتى تاياق جەپ قايتاتىن بولدى، مۇنى مەن بۇرناعى كۇنى ەستىپ ءبىلدىم، ءسىز دۇرىس ايتاسىز؛ مەن ەندى ونى بۇل مەكتەپكە جىبەرمەيمىز. ونىڭ بۇكىل كلاسقا جالعىز ءوزى قارسى شىعىپ، بارىنە ءوزى بارىپ تيىسەتىنىن ەستىگەنىمدە ءوزىم دە ىزالانىپ كەتتىم، ونىڭ جۇرەگىندە وشپەندىلىك تۇتانعان با دەپ، — ول ءۇشىن جامان قورىقتىم. تاعى دا سەرۋەندەپ ءجۇر ەدىك. "اكە، دەپ سۇرايدى ول، اكە، دۇنيەدە ەڭ كۇشتىلەر بايلار ەمەس پە؟" — "ءيا، دەيمىن، يليۋشا، باي ادامنان مىقتى كىسى جوق". — "اكە، دەيدى، مەن باي بولامىن، وفيسەرلىك وقۋعا تۇسەمىن، ءسويتىپ بارلىعىن تالقانداپ جەڭەمىن، پاتشا مەنى ناگرادتايدى، سوسىن ۇيگە كەلەمىن، سوندا... ەشكىمنىڭ دە باتىلى بارمايدى". — ءبىراز ۇنسىزدىكتەن سوڭ ول، ەرىندەرى بۇرىنعىسىنشا دىرىلدەپ كەتسە دە، قايتادان ءتىل قاتتى: "اكە، دەيدى، اكە، ءبىزدىڭ شاھار قانداي وتە جامان شاھار ەدى". — "ءيا، دەيمىن، يليۋشەچكا، ءبىزدىڭ شاھار ونشا جاقسى شاھار ەمەس". — "اكە، باسقا ءبىر، جاقسىراق شاھارعا كەتسەك قايتەدى، دەيدى، ءبىزدى ەشكىم بىلمەيتىن جاققا كەتەيىكشى". — "كوشەمىز، دەيمىن، يليۋشا، كوشەمىز، — ول ءۇشىن مەنىڭ تەك ازداعان اقشا جيناپ الۋىم كەرەك". بالامدى جامان ويدان سەيىلتە العانىما ءوزىم قۋاندىم، ءسويتىپ ول ەكەۋمىز باسقا شاھارعا قالاي كوشەتىنىمىزدى، وزىمىزگە ات اربا ساتىپ الاتىنىمىزدى ارمانداي باستادىق. شەشەڭ مەن اپالارىڭدى ارباعا وتىرعىزىپ، كۇننەن قالقالاپ قويامىز، ال ەكەۋمىز ءبىر بۇيىردەن جاياۋ جۇرەمىز، وقتا-تەكتە سەن دە اياق سۋىتارسىڭ، ءوزىم جاياۋ جۇرەمىن، ويتكەنى اتتى اياماساڭ بولمايدى، ءبارىمىز بىردەي ارباعا وتىرىپ الۋدىڭ قاجەتى جوق، مىنە وسىلاي جولعا شىعامىز. بالام قۋانىپ كەتتى، ەڭ باستىسى ەندى ونىڭ ءوز اتى بولادى، ونى ءوزى ءمىنىپ جۇرەدى. ال ورىس بالاسى استىنداعى اتىمەن بىرگە تۋاتىنى بەلگىلى. قۇدايعا شۇكىر، ءبىراز مىلجىڭداستىق قوي، بالامنىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، جۇباتقان شىعارمىن دەپ ويلايمىن. بۇل بۇرناعى كۇنى كەشكە بولاتىن، ال كەشە كەشكە جاعداي مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. تاڭەرتەڭ مەكتەپكە كەتىپ ەدى، قاباعى ءتۇسىپ، قاتتى تۇنجىراپ ورالدى. كەشكە ونى قولىنان جەتەكتەپ سەرۋەندەۋگە الىپ شىعىپ ەدىم، ءتىپتى ۇندەمەيدى، ءتىل قاتپايدى. سامال كوتەرىلىپ، كۇن بۇلىڭعىر تارتقان، ىمىرت ۇيىرىلە باستاعان — كەلە جاتىرمىز، ءبىراق ەكەۋمىز دە كوڭىلسىزبىز. "ال، بالام، دەيمىن، سونىمەن، ەكەۋمىز جولعا قالاي جينالماقشى بولىپ ەدىك؟" — بۇل ونى كەشەگى اڭگىمەگە قاراي بۇرعىم كەلگەنى ەدى. ول ۇندەمەدى. بايقايمىن، الاقانىمداعى ساۋساقتارى ءدىر ەتە تۇسكەندەي. "ءا، دەپ ويلايمىن، بۇل جاقسىلىق ەمەس، دەمەك، تاعى دا بىردەڭە بولعان". ول ەكەۋمىز، ءدال قازىرگىدەي، اناۋ تاسقا جاقىنداپ باردىق، سوسىن مەن تاسقا وتىردىم، كوكتە باتپىراۋىقتار قاپتاپ كەتىپتى، ىزىڭداپ-دىڭىلداپ تۇر، ۇزىن ىرعاسى وتىز شاقتى بولىپ قالار. باتپىراۋىق ۇشىراتىن مەزگىل تۋدى عوي. "مىنە، دەيمىن، يليۋشا، ءبىز دە بىلتىرعى باتپىراۋىقتى ۇشىرۋىمىز كەرەك شىعار. جوندەپ بەرەر ەدىم، سەن ونى قايدا تىعىپ قويىپ ەدىڭ؟" بالام تاعى دا ۇندەمەيدى، ءبىر ءبۇيىرىن ماعان بەرىپ، قىرىن قاراپ تۇر. ءدال وسى ساتتە جەل گۋىلدەپ، قۇمدى ۇشىرا باستادى... ءبىر ساتتە ول ماعان جابىسا كەتىپ، موينىمنان قۇشاقتاي الدى. بىلەسىز بە، ۇندەمەيتىن، نامىسشىل، كوزىنەن جاس شىعارماۋعا تىرىسىپ باعاتىن بالالار، اۋىر قايعىعا تاپ بولعاندا، بۋلىققان كوز جاسى ىرشىپ كەتەدى دە، اعىل-تەگىل جىلايدى-اي كەپ. ونىڭ پورا-پورا ىستىق جاسى بەتىمدى جۋىپ كەتتى. دىرىلدەپ-قالشىلداپ، ەڭىرەپ جىلاعان بالام مەنى موينىمنان قاتتى قۇشاقتاپ الىپ وزىنە قىسا بەردى، مەن بولسام تاسقا جابىسىپ قالعاندايمىن. "اكەتاي، دەپ باقىرىپ جىبەردى ول سونسوڭ، اكەتاي، سۇيىكتى اكەتايىم، انا جولى ول سەنى جامان جابىرلەدى عوي. شىداي الماعاسىن ەندى مەن دە ەڭىرەپ قويا بەردىم، سول ارادا ەكەۋمىز قۇشاقتاسىپ اعىل-تەگىل جىلاماسىمىز بار ما. "اكەتاي، دەيدى، اكەتاي!" — "يليۋشا، دەيمىن مەن وعان. — يليۋشەچكا!" اكەلى-بالالى ەكەۋمىزدىڭ كوز جاسىمىز كول بولعانىن، ءبىر قۇدايدان وزگە ەشكىم كورگەن جوق، كىم بىلەدى، ءتاڭىرىم سونداعى كورگەنىن، بالكىم، مەنىڭ فورمۋليارىما جازىپ قويار. الەكسەي فەدوروۆيچ، اعاڭىزعا راحمەت ايتا بارىڭىز. جوق، سىزدەردىڭ قىبىڭ قانسىم دەپ مەن جالعىز بالامدى ۇرا المايمىن!
شتابس-كاپيتان ءسوزىن ءوزىنىڭ باعاناعى ىزاقورلىق، اپەندىلىك اسىرەلەنگىشتىگىمەن ءتامامدادى. الايدا الەشا ونىڭ بۇعان سەنەتىنىن، ونىڭ ورنىندا وزگە بىرەۋ بولسا، ول كولدەنەڭ كىسىمەن بۇلاي "سويلەسپەيتىنىن قازىرگى وزىنە ايتقانىن اۋىزدان شىعارمايتىنىن سەزگەن. ونىڭ كوزىنە جاس كەلىپ، جانى قۇلازىپ تۇر ەدى، بۇل وعان ءتىپتى دەمەۋ بولىپ قالدى.
— اھ، ەگەر ءسىزدىڭ بالاڭىزبەن تاتۋلاسا السام، بۇل جاقسى-اق بولار ەدى! — دەدى الەشا.
— ەگەر ءسىز بۇعان قولعابىس ەتسەڭىز...
— دۇرىس ايتاسىز، ءدال سولاي، — دەپ مىڭگىرلەدى شتابس-كاپيتان.
— ءبىراق مەن ەندى باسقا، مۇلدە وزگە اڭگىمەگە كوشپەكپىن، تەك قۇلاق سالىڭىز، — دەدى ودان ارى لەپىرگەن الەشا، — سوزىمە قۇلاق سالعىن! مەن سىزگە بىرەۋدىڭ اماناتىمەن كەلدىم: مەنىڭ اعام، الگى ءدميترييدى ايتام، ءوزىنىڭ قالىڭدىعىن، بالكىم، ەستىگەن دە بولارسىز، ءبىر عاجاپ-اق جاندى قىز ەدى، سونى دا قورلادى عوي. مۇنى سىزدەن نەسىنە جاسىرامىن، بۇعان حاقىم بار شىعار، ارى-بەرىدەن سوڭ ءتىپتى سولاي ەتۋگە دە ءتيىستى بولارمىن، ويتكەنى ول ءسىزدىڭ جابىرلەنگەنىڭىزدى جانە دە وسىنداي مۇشكىل جاعدايعا ۇشىراعانىڭىزدى ەستىگەن سوڭ، ماعان ىلكىدە... باعانا ءوزىنىڭ مىنا ءبىر تۋىسقاندىق جاردەمىن سىزگە تابىس ەتۋدى تاپسىرعان ەدى... ءبىراق بۇل بيكەشتىڭ تەك وزىنەن عانا، استە دميترييدەن ەمەس، ول ونى تاستاپ كەتتى عوي، بۇل ءسىزدى جابىرلەۋشىنىڭ ءىنىسى مەنەن دە ەمەس، بۇل ونىڭ تەك ءوزىنىڭ عانا كومەگى! ول ءوزىنىڭ وسى جاردەمىن قابىل الۋدى جالىنىپ سۇرادى... ەكەۋىڭىزدى دە قورلاعان ءبىر كىسى... ول ءسىزدىڭ كورگەنىڭىزدەي (ءبىر دە كەم ەمەس) قورلىققا ءوزى دە ۇشىراعاسىن ءسىزدى قالاي ەسىنە الماسىن! بۇل قارىنداسىنىڭ اعاسىنا قول ۇشىن بەرگەنى ەمەس پە... ول وسى ەكى ءجۇز سومدى قارىنداسىنىڭ جاردەمى دەپ قابىل الۋعا ءسىزدى بىردەمە عىپ كوندىرۋدى ادەيى ماعان تاپسىرعان ەدى. مۇنى ءتىرى پەندە بىلمەيدى، ەشبىر ادىلەتسىز وسەك-اياڭ شىعۋى مۇمكىن ەمەس... مىنا ەكى ءجۇز سومدى، انت ەتەيىن، ءسىز الۋعا ءتيىسسىز، ايتپەسە... ايتپەسە، دەمەك، بۇل دۇنيەدەن ءبارىڭ بىر-بىرىڭمەن قاستاسىپ وتەرسىڭدەر! ءبىراق ومىردە باۋىرلاستىق دەگەن دە بار ەمەس پە... ءسىز ىزگى جاندى ادامسىز... ءسىز قابىلداۋعا ءتيىسسىز، قابىلداڭىز!..
ءسويتىپ، الەشا شتابس-كاپيتانعا شىتىرلاعان قىزعىلت ءجۇز سومدىقتىڭ ەكەۋىن ۇستاتا بەردى. ەكەۋى ءباز-باياعى ۇلكەن تاستىڭ جانىندا، شارباقتىڭ تۇبىندە تۇرعان، اينالادا وزگە ءتىرى پەندە جوق-تى. اقشادان شتابس-كاپيتاننىڭ زارەسى ۇشقانداي ەدى: اۋەلى تاڭىرقاعاندىقتان با قالاي، ول سەلك ەتتى: بىرەۋدەن مۇنداي قايىرىمدىلىق كورۋ ونىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن، ول بۇل ءىستىڭ اقىرى بۇلاي بولار دەپ مۇلدە كۇتپەگەن. بىرەۋدەن، اسىرەسە مۇنداي مول جاردەم الارمىن دەپ ول ءتىپتى تۇسىندە دە ارمانداماعان. ول اقشانى العاسىن، نە دەرىن بىلمەي، ءبىر ساتكە اڭىرىپ قالعاندا، ونىڭ جۇزىندە الدەقانداي جاڭا ءبىر سەزىمنىڭ تابى ويناپ شىعا كەلدى.
— مىناۋ ماعان با، وسىنشاما اقشا، ەكى ءجۇز سوم، شىن ماعان با! اكەم-اۋ! مەنىڭ مۇنداي اقشانى كورمەگەنىمە ءتورت جىل بولدى عوي، قۇداي ساقتاي گور! جانە قارىنداسىڭنان دەيدى... شىن ايتاسىڭ با، شىن با بۇل؟
— سىزگە انت ەتەمىن، ايتقانىمنىڭ ءبارى دە شىندىق! — دەدى داۋسى قاتتىراق شىققان الەشا. شتابس-كاپيتان قىزارىپ كەتتى.
— تىڭداشى، جارقىنىم، ايتقانىما قۇلاق سالشى، ەگەر مەن بۇل اقشانى السام، ارامزا بولىپ جۇرمەيمىن عوي؟ ءسىزدىڭ الدىڭىزدا، الەكسەي فەدوروۆيچ، ارامزا بىرەۋ بولىپ كورىنبەيمىن بە؟ جوق، الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىز مەنى تىڭداپ الىڭىز، — دەدى اپتىعا سويلەگەن ول. الەشانى ەكى قولىمەن قايتا-قايتا تۇرتكىلەپ، — "قارىنداسىڭىزدىڭ" بەرىپ جىبەرگەنى دەپ، ءسىز عوي مەنى مىنا اقشانى الۋعا كوندىرمەكشىسىز، ەگەر مەن اقشانى السام، وندا ىشىڭىزدەن مەنى جەك كورىپ جۇرمەيسىز بە؟
— جوق، جوعا! سىزگە كورەر جارىعىممەن انت ەتەمىن، ولاي بولمايدى! مۇنى تەك بىزدەن: مەنەن، سىزدەن، ونىڭ وزىنەن جانە ونىڭ ءبىر قۇربىسى، شىن دوس ايەلدەن باسقا ەشكىم ەش ۋاقىتتا بىلمەيدى...
— قۇربىسىن قويشى ءتايىرى! تىڭداعىن، الەكسەي فەدوروۆيچ، مەنىڭ سوزىمە ءسىزدىڭ قۇلاق سالاتىن ءساتىڭىز ەندى كەلدى عوي دەيمىن، ويتكەنى بۇل ەكى ءجۇز سومنىڭ مەن ءۇشىن قانداي ءمانى بارى ءسىزدىڭ ءتىپتى قاپەرىڭىزگە دە كىرمەيدى، — دەپ ءسوزىن ودان ءارى جالعاستىردى بىرتىندەپ ءجون-جوسىقسىز ءبىر ەرسى قۋانىشقا بولەنگەن كەدەي سورلى. ول مۇلدە جاڭىلىسىپ قالعانداي ەدى، سونسوڭ دا، ويىنداعىسىن تۇگەل ايتقىزباي قويا ما دەپ قورىققانداي تىم اسىعىس، وتە شاپشاڭ سويلەدى. — ءسىز بىلەسىز بە، بۇل اقشا اسا قۇرمەتتى،- اياۋلى "قارىنداستىڭ" ادال كومەگى بولسا، مەن ەندى شەشەسى مەن نينوچكانى — قۇنىس پەرىشتە قىزىمدى ەمدەتە الاتىن بولدىم عوي؟ بىزدىكىنە دوكتور گەرسەنشتۋبە كەلگەن بولاتىن، قايىرىمدى ادام عوي، ەكەۋىن ءبىر ساعات بويى قاراپ كورگەن: "تۇككە تۇسىنگەن جوقپىن"، ءبىراق وسىنداعى ءدارىحانادا ساتىلاتىن مينەرالدى سۋدىڭ تەرىس بولمايتىندىعى كۇمانسىز دەدى / ول وسى سۋدى جازىپ بەرگەن-دى /، سودان كەيىن ايەلىمنىڭ اياعىن جىلى سۋعا سالىپ بۋلاعاندا قوسىلاتىن ءدارى دە جازىپ بەرگەن. مينەرالدى سۋ وتىز تيىن تۇرادى، شامامەن ونىڭ قىرىق قۇمىراسىن ءىشۋ كەرەك شىعار. ونىڭ رەسەپتىن الىپ، يكونا استىنداعى سورەگە سالىپ قويىپ ەدىم، ءالى سوندا جاتىر. ال نينوچكانى كۇندە، ەرتەلى-كەش، ءبىر ەرىتىندى قوسىلعان ىستىق سۋعا ەكى مارتە شومىلدىرۋ كەرەك دەپ ەدى، مۇنى ىستەۋگە بىزدە جاعداي بولدى ما؟ ءبىزدىڭ ۇيدە قىزمەتشى دە جوق، ەشكىم كومەكتەسپەيدى دە، ءتىپتى ىدىس-اياق پەن سۋدىڭ ءوزى دە تاپشى. مەن سىزگە ايتقان جوق ەدىم، ءبىزدىڭ نينوچكا بۋىن-بۋىنى سىرقىرايتىن اۋرۋ عوي، ءتۇن بالاسىندا دەنەسىنىڭ بۇكىل وڭ جاق جارتىسى قاقساپ شىعادى، بەيشارا جامان قينالادى، ناناسىز با، ءبىزدى مازالامايىنشى، ۇيقىلارىن بۇزبايىنشى دەپ دىبىسىن شىعارماي شىداپ باعادى ول قۇدايدىڭ پەرىشتەسى. ءبىز قولعا نە تۇسسە سونى بۇيىرعانىن قورەك ەتەمىز، سونىڭ وزىندە ايەلىم يتكە تاستالاتىن سوڭعى ءبىر ءتۇيىردى عانا الادى عوي. "مەن وسى ءبىر ءتۇيىر كوك جاسىققا دا تۇرمايمىن، سەندەردىڭ اۋىزدارىڭنان جىرامىن، سەندەرگە ماسىل بوپ وتىرمىن". ول وزىنە مىنە پەرىشتەشە وسىلاي قارايدى. ءبىز ونى شامامىزدىڭ كەلگەنىنشە باعىپ-قاعامىز، ءبىراق، ول مۇنى سابىتىن سالۋ دەپ ەسەپتەيدى. "مەن سەندەردىڭ وسى اۋرە-سارساڭدارىڭا دا تۇرمايمىن، مەن مۇگەدەكپىن، ماسىلمىن"، — دەيدى؛ ءوزىنىڭ پەرىشتەدەن موماقاندىعىمەن بارىمىزگە ءتاڭىرىمنىڭ راقىمىن ءتۇسىرىپ وتىرسا، ءوزىنىڭ ۇي-ىشىندە ول نەگە ماسىل بولماق، ونسىز، ونىڭ بيازى اۋەنىنسىز وتباسىمىز توزاققا اينالار ەدى، ول ءتىپتى ۆاريانى دا ءجىبىتتى عوي. ۆارۆارا نيكولايەۆنانى دا سوگۋدىڭ رەتى جوق، ول دا ءبىر پەرىشتە جۇرگەن جانى جارالى. ول بىزگە جازدا كەلگەن، كەيىن قىركۇيەكتە، ياكي ءقازىر پەتەربورعا قايتۋ ءۇشىن قاجەت بولار دەپ ساباق بەرۋمەن تاپقان ون التى سوم اقشاسى بار ەكەن. ال ءبىز ونىڭ بۇل اقشاسىن ىشىپ-جەپ قويدىق، ەندى وقۋىنا قايتايىن دەسە، سوقىر تيىنى جوق، مىنە قالاي. وعان ءتىپتى كەتۋگە دە بولمايدى، ويتكەنى ءۇي-ىشىنىڭ بۇكىل اۋىرتپالىعى ءقازىر سونىڭ موينىندا — وعان نالەت قامىتىن كيگىزىپ قويدىق، ءبارىمىزدى كۇتەتىن دە سول، جاماپ-جاسقايتىن دا، شومىلدىراتىن دا، ەدەن سىپىراتىن دا، شەشەسىن كوتەرىپ توسەككە سالاتىن دا سول، ال ءبىزدىڭ بايبىشە كىنامشىل، كوز جاسى دايىن تۇرادى، ونىڭ ۇستىنە ناقۇرىس!.. مەن ەندى مىنا ەكى ءجۇز سومعا كۇتۋشى جالدايمىن، سۇيىكتى جاندارىمدى ەمدەتەمىن، قىزىمدى پەتەربورداعى وقۋىنا قايتارامىن، سيىر ەتىن جەيمىز، اۋزىمىزعا جاقسى تاماق تيەدى، الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىز مۇنى ۇعاسىز با. و قۇداي تاعالا، بۇل قيال ەمەس پە ەدى!
الەشا بەيشارا جاندى قايىبىنان كەلگەن جاردەمدى الۋعا كوندىرىپ، ونى باقىتتى ەتە العانىنا قاتتى قۋاندى.
— توقتاڭىزشى، الەكسەي فەدوروۆيچ، توقتاي تۇرىڭىزشى، — شتابس-كاپيتان جاڭا، كەنەتتەن تۋعان قيالعا بەرىلىپ، تاعى دا جانتالاسا دابىرلاي جونەلدى، — ءسىز بىلەسىز بە، يليۋشكا ەكەۋمىز، بالكىم، ءتىپتى ارمانىمىزعا دا جەتەر ەدىك: ات پەن كۇيمەلى اربا ساتىپ الامىز، قالاي دا قارا ات بولۋى كەرەك، ول قارا ات بولسىن دەگەن، سونسوڭ، بۇرناعى كۇنى ءسوز ەتكەن ساپارىمىزعا اتتانامىز. ك... گۋبەرنياسىندا مەنىڭ ءبىر بالا جاستان دوس، تانىس ادۆوكاتىم بار، سەنىمدى ادامىنان ول، ەگەر ماعان كەلسە، كەڭسەمنەن حاتشىلىق ورىن تاۋىپ بەرەر ەدىم دەپ سالەم ايتىپتى، كىم بىلەدى، بالكىم، بىردەڭە تاۋىپ تا بەرەر... ارباعا شەتەسىن، نينوچكانى وتىرعىزسام بولدى، يليۋشەچكا دەلبەنى ۇستايدى، ال ءوزىم جاياۋ ىلەسەمىن، ءسويتىپ ءبارىن الىپ كەتەر ەدىم... قۇداي بۇيىرتسا، وسىنداعى ءبىر ءولىپ بارا جاتقان الاشاعىم قولىما تيسە، بالكىم، وسىعان دا جەتىپ قالار ەدى!
— جەتەدى، جەتەدى! — دەدى الەشا قۋانىشتى ۇنمەن. — كاتەرينا يۆانوۆنا سىزگە، قالاعانىڭىزشا، تاعى دا بەرەدى، سونسوڭ، بىلەسىز بە، مەنىڭ دە اقشام بار، كەرەگىنشە الىڭىز، سىزگە ءىنىڭىز، دوسىڭىز رەتىندە بەرەيىن... / ءسىز باي بولاسىز، باييسىز عوي!/ بىلە بىلسەڭىز، باسقا گۋبەرنياعا كوشىپ كەتىڭىز، بۇدان ارتىق امال تاپپايسىز! سىزگە جالعىز عانا جانساۋعا وسى، اسىرەسە بالاڭىز ءۇشىن — بىلەسىز بە، تەزىرەك، قىسقا دەيىن، سۋىق تۇسكەنشە كەتكەنىڭىز ءجون، سونسوڭ انا جاقتان حات جازساڭىز، ءتىپتى تۋىس بوپ كەتەر ەدىك... جوق، بۇل قۇرعاق قيال ەمەس!
الەشانىڭ ريزاشىلىعى سونشالىق، ونى ءتىپتى قۇشاقتاپ العىسى كەلدى. ءبىراق، وعان كوزى تۇسە بەرىپ-اق، كىلت تارتىنا قالدى: شتابس-كاپيتان موينىن سوزىپ، ەرنىن شوشايتىپ، شامىرقانىپ، سۇرلانىپ الىپتى، بىردەڭە ايتقىسى كەلگەندەي، ەرنىن جىبىرلاتادى؛ دىبىس شىعارماي، ەرنىن جىبىرلاتقانى تاڭعالارلىق ەدى.
— مۇنىڭىز نە! — دەپ الەشا الدەنەدەن سەلك ەتە ءتۇستى.
— الەكسەي فەدوروۆيچ... مەن... سىزگە... — قۇزدىڭ باسىنان توڭقالاڭ اسۋعا بەكىنگەندەي، وعان شۇيىلە قاراعان شتابس-كاپيتان مىڭگىرلەگەندە ءۇنى كىلت ءوشىپ قالىپ، وزىنەن-وزى ىرجيىپ كۇلگەندەي بولدى، — مەن.. سىزگە... ءقازىر سىزگە ءبىر سيقىر كورسەتەيىن بە! — ول كەنەتتەن تەز-تەز، نىقتاپ سىبىرلادى، ەندى ءۇنى ءوشىپ قالعان جوق.
— ول قانداي سيقىر؟
— كىشكەنتاي عانا سيقىر، جاي سيقىر-ميقىر عوي، — دەپ تاعى دا سىبىرلادى شتابس-كاپيتان؛ ونىڭ اۋزى سولعا قاراي قيسايىپ، سول كوزى سىعىرايىپ كەتكەن ەدى، جىلان ارباعان كوجەكشە، الەشادان كوز المادى.
— سىزگە نە بولعان، قايداعى سيقىردى ايتاسىز؟ — زارەسى كەتكەن الەشانىڭ داۋسى قاتتى شىقتى.
— ول، مىنە، مىناداي سيقىر! — دەدى تاڭدايى تاق ەتكەن شتابس-كاپيتان.
سودان كەيىن ول باعانادان بەرگى اڭگىمە كەزىندە وڭ قولىنىڭ ۇشىمەن ءبىر شەتىنەن ۇستاپ تۇرعان ەكى بىردەي قىزعىلت ءجۇز سومدىقتى الەشانىڭ كوزىنە اكەپ توستى دا، كەنەت اشۋ-ىزامەن ۋقالاپ-ۋقالاپ، وڭ جۇدىرىعىنا قىسىپ الدى.
— كوردىڭىز بە، مىنە كورىپ قويىڭىز! — تۇلا بويىن ىزا كەرنەپ، سۇرلانىپ كەتكەن ول الەشاعا ايقايلاپ، جۇمىلعان قولىن جوعارى كوتەردى دە، ۋقالانعان اقشانى قۇمنىڭ ۇستىنە قۇلاشتاپ كەپ لاقتىردى، — مىنە كوردىڭىز بە؟ — دەپ ايقايلادى ول تاعى دا، ساۋساعىمەن اقشانى كورسەتىپ، — مەن مىنە وسىلاي ەتەمىن!..
سونسوڭ، ىزاعا بۋلىققان شتابس-كاپيتان وڭ اياعىنىڭ وكشەسىمەن اقشانى ورشەلەنە تەپكىلەدى، ايقايلاپ، تەپكىلەگەن سايىن ونىڭ تىنىسى تارىلا بەردى.
— مىنە سەندەردىڭ اقشالارىڭ! مىنە سەندەردىڭ اقشالارىڭ! مىنە سەندەردىڭ اقشالارىڭ! مىنە سەندەردىڭ اقشالارىڭ! — سونسوڭ ول كەيىن شەگىنىپ بارىپ، الەشانىڭ الدىندا قاسقايىپ تۇرا قالدى. ونىڭ بۇكىل ءتۇر-تۇلعاسى كەرەمەت ءبىر نامىسقويلىقتى بەينەلەپ تۇرعان ەدى.
— جۇمساعان ادامدارىڭا ايتا بار، جوكە ساقال ءوزىنىڭ ار-نامىسىن ساتپادى! — دەپ ايقايلادى ول قولىن كوككە سەرمەپ. سودان كەيىن جالت بۇرىلىپ، جۇگىرە جونەلدى؛ ءبىراق بەس قادام جەرگە بارماي، بۇكىل دەنەسىمەن ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ، الەشاعا كەنەت قول بۇلعادى. سونسوڭ، تاعى دا بەس قادام جۇرمەي، ول ارتىنا سوڭعى رەت بۇرىلىپ قارادى، بۇل جولى ونىڭ بەت-جۇزىنەن ىزالى كۇلكى بايقالمادى، قايتا كەرىسىنشە، پورا-پورا جاس بەتىن جۋىپ كەتكەن ەدى. جىلاپ، كەمسەڭدەپ، سويلەي الماعان ول اسىعىپ-ۇسىگىپ:
— ەگەر اۋلەتىمىزدىڭ جابىرلەنگەنى ءۇشىن سىزدەن اقشا السام، كەيىن ۇلىما نە دەمەكپىن؟ — دەپ كۇيىپ-پىستى؛ سونان سوڭ تاعى دا جۇگىرە جونەلدى، بۇل جولى ارتىنا بۇرىلىپ تا قاراعان جوق. سالى سۋعا كەتكەن الەشا ونىڭ سوڭىنان مۇڭايىپ قاراپ قالدى. و، اقشانى ۋقالاپ، جەرگە لاقتىراتىنىن ەڭ سوڭعى ساتكە دەيىن ونىڭ ءوزى دە بىلمەگەنىن الەشا سەزگەن ەدى. ارتىنا قاراماستان جۇگىرە بەرگەن بەيباقتىڭ ەندى قايتىپ مويىن بۇرمايتىنىن دا بىلگەن. ونىڭ سوڭىنان قۋىپ جەتىپ توقتاتقىسى دا كەلمەدى، مۇنىڭ سەبەبىن دە سەزدى. قاشقىننىڭ قاراسى جوعالعاسىن الەشا جەردە جاتقان ەكى ءجۇز سومدىقتى كوتەرىپ الدى. قاتتى ۋماجدالىپ، مىجىرايىپ، قۇمعا كومىلىپ قالعانى بولماسا، ەكەۋى دە ءبۇتىن ەكەن، الەشا قىرىس-تىرىسىن جازعان سوڭ ءتىپتى ءۇر جاڭاداي شىتىرلايتىن بولدى. ول اقشانى بۇكتەپ قالتاسىنا سالدى دا، تاپسىرماسىن قالاي تىندىرعانىن ايتايىن دەپ كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ۇيىنە قاراي كەتە باردى.
بەسىنشى كITاپ
PRO جانە CONTRA1
I
ءسوز بايلاسۋ
حوحلاكوۆا حانىم الەشانى تاعى دا ءبىرىنشى بولىپ قارسى الدى، جامان ابىرجىپ، اسىعىپ-ۇسىگىپ ءجۇر ەكەن: ەندى قايتسىن — كاتەرينا يۆانوۆنا دىرىلدەپ-قالشىلداپ تالىپ قالىپتى، سودان كەيىن "جامان قالجىراپ، السىرەگەسىن سۇلىق جاتىپ، كوزىن الارتىپ، ساندىراقتاي باستايدى. ەندى دەنەسى كۇيىپ-جانىپ بارادى، گەرسەنشتۋبەنى، اپكەلەرىن شاقىرتىپتى. اپكەلەرى كەلگەن، ال گەرسەنشتۋبە بولسا ءالى جوق. ءبارى بولمەسىندە كۇتىپ وتىر. ءالى ەسى كىرگەن جوق، اقىرى نە بولار ەكەن. ال ەگەر بەيشارانىڭ اجالىنا تۋرا كەلگەن بىردەڭە بولسا شە!"
بۇل سوزدەردى ايتقاندا حوحلاكوۆا حانىمنىڭ زارە-قۇتى قاشىپ تۇرعان ەدى: وسىعان دەيىنگىنىڭ ءبورى انشەيىن بىردەڭەدەي، ول ەندى ءار سوزىنەن كەيىن "قايدام، كادىك قوي، كادىك قوي" — دەپ قايتالاي بەرگەن. الەشا ونى قاپالانىپ تىڭدادى؛ سودان كەيىن ءوزىنىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارىن بايانداي باستاپ ەدى، الايدا، حوحلاكوۆا حانىم ونىڭ ءسوزىن ءا دەگەننەن-اق ءۇزىپ تاستادى: ونىمەن سويلەسۋگە ۋاقىتى تارلىقتان Liseء-نىڭ بولمەسىندە كۇتىپ وتىرا تۇرۋدى ءوتىندى.
— اسا مارحاباتتى، الەكسەي فەدوروۆيچ،— دەپ سىبىرلادى حوحلاكوۆا حانىم ونىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاي ءتۇسىپ. — ىلكىدە Liseء-نىڭ مەنى قايران قالدىرعانى، ءبىراق كوڭىلىم دە بوسادى، سوندىقتان مەنىڭ جۇرەگىم وعان ءبارىن كەشىرەدى. بىلەسىز بە، ءسىز كەتىسىمەن-اق ول كەشە 13دە، بۇگىن دە ءسىزدى نەگە عانا كۇلكى ەتتىم ەكەن دەپ كەنەت شىنىمەن وپىنا باستادى. ءبىراق ول استە كۇلگەن جوق-تى، ونىكى جاي ءازىل بولاتىن. ونىڭ شىن وپىنعانى سونشا، ءتىپتى كوزىنە جاس كەلدى، مەن سوعان قايران قالدىم. مەنى كۇلكى ەتكەندە، ول ەش ۋاقىتتا تاپ بۇلاي وكىنبەيتىن ەدى. بىلگىڭىز كەلسە، ول مەنى مينۋت سايىن كۇلكى قىلاتىن. ال ەندى ول بارىنە سابىرلى، بايىپتى قاراي باستاعان. الەكسەي فەدوروۆيچ، ول ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى ەرەكشە باعالايدى، مۇمكىن بولسا، وعان رەنجىمەڭىزشى، وكپە ناز بىلدىرمەڭىزشى. ول وتە زەردەلى قىز بولعاندىقتان، ءوز باسىم ەش ۋاقىتتا ونىڭ كوڭىلىن قالدىرمايمىن — ءسىز بۇعان سەنەسىز بە؟ جاڭا ول ءسىزدى بالا كەزىمدەگى دوسىم — "بالالىق شاعىمداعى ناعىز شىن دوسىم ەدى" دەدى، پايىمداساڭىز، شىن دوسىم ەدى دەدى عوي، ال مەن بولسام؟ ونىڭ بۇل دوستىق سەزىمى وتە تەرەڭ، ءتىپتى ەسكە الارلىقتاي بولۋ كەرەك، ەڭ باستىسى، ونىڭ الگى ءبىر كەرەمەت تاپقىرلىعىن، ويدا جوقتا كوكتەن تۇسكەندەي عىپ ايتا سالاتىنىن قايتەرسىڭ. سىزگە جۋىردا قاراعاي تۋرالى نە دەگەنىن ايتايىنشى: ونىڭ كىشكەنتاي كەزىندە ءبىزدىڭ باقتا ءبىر قاراعاي بار-دى، بالكىم، ءقازىر دە تۇرعان شىعار، سوندىقتان وتكەن شاقتا ايتپاسا دا بولادى. قاراعاي ادام ەمەس، ول وزگەرمەيدى عوي، الەكسەي فەدوروۆيچ. "ماما، دەيدى، مەن ول قاراعايدى قاراماي ەسىمە تۇسىرە الامىن"، — ياكي "قاراعاي مەن قارامايدى" قالاي ۇيقاستىرادى — ول ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى باسقاشا ايتقان ەدى، سەبەبى بىردەڭە شاتاستىرىلعان، "قاراعان" دەگەندە نە تۇر دەيسىڭ؛ ايتسە دە، بۇل جونىندە ول ماعان كەرەمەت ايتقان ەدى، مەنىڭ ايتىپ جەتكىزۋگە ءتىپتى ءداتىم دە بارمايدى. ءبارىن ۇمىتتىم دا. جارايدى، ەندى قوش بول، جانىمنىڭ كۇيزەلگەنى سونشا، بۇيتە بەرسەم، جىندانىپ تا كەتەرمىن ءتىپتى. اھ، الەكسەي فەدوروۆيچ، مەن وسى ومىرىمدە ەكى رەت جىندانىپ اۋىردىم، مەنى ەمدەگەن دە. Lisە-گe بارىڭىز. ءبىراز كوڭىلدەندىرىڭىز، ءسىز بۇعان قاشان دا وتە يكەمدىسىز عوي. Lise، — دەدى ول ەسىككە جاقىنداپ بارىپ، — ءوزىڭ قاتتى وكپەلەتكەن الەكسەي فەدوروۆيچتى ەرتىپ اكەلدىم ساعان، نانساڭ، ول ساعان ءتىپتى دە وكپەلى ەمەس، قايتا، سەنىڭ سولاي دەپ ويلاعانىڭا اڭ-تاڭ!
— Mەrci، maman؛ كىرىڭىز، الەكسەي فەدوروۆيچ.
الەشا بولمەگە كىردى. ءبىر ءتۇرلى قىسىلىڭقىراي قاراعان Lise كەنەت قىزارىپ كەتكەن ەدى. الدەنەدەن ۇيالدى ما قالاي، وسىندايدا مۇلدە باسقا بىردەڭەنى ءسوز قىلاتىن ءامانعى ادەتى بويىنشا، ول ءقازىر دە سونداي ءبىر بوگدە ويعا باتىپ وتىرعانداي، اسىعىپ-ۇسىگىپ سويلەدى.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، الگى ەكى ءجۇز سوم مەن الگى بەيشارا وفيسەر جونىندە... وزىڭىزگە بەرىلگەن تاپسىرما تۋرالى حيكايانى ىلكىدە مامامنان الدەقالاي ەستىدىم... بىلەسىز بە، مەنىڭ شەشەم ونداي نارسەنى ونشا بايىپتاپ ايتا بىلمەيدى، ءبىراق ول وسى سۇمدىق حيكايانى، ونىڭ قالاي جابىرلەنگەنىن اڭگىمەلەگەندە، مەن جىلاپ وتىرىپ تىڭدادىم. قالاي، نە بولدى، وعان اقشانى بەرە الدىڭىز با، ول بەيباقتىڭ ەندى ءحالى قالاي؟
— الماسا، قالاي بەرەم، بۇل دا ءبىر حيكايا جاتقان، — دەپ جاۋاپ بەردى الەشا؛ سول اقشانى العىزا الماعانىنا بارىنەن دە كوبىرەك كۇيزەلگەندەي سىڭاي تانىتقىسى كەلسە دە، ول كوزىن باسقا جاققا اۋدارىپ، بوگدە بىردەڭەنى ءسوز ەتكىسى كەلىپ تۇرعانىن Lise تىم جاقسى اڭداعان ەدى. الەشا ۇستەلدىڭ جانىنا وتىرىپ ءسوز باستادى، ءبىراق ول اڭگىمەسىن ءا دەگەننەن-اق قىسىلىپ-قىمتىرىلماي ءوربىتىپ، Lisە-نى ەلىكتىرىپ اكەتتى. ول ءبىر كۇشتى سەزىم مەن ىلكىدەگى توتەنشە اسەرلەنۋدىڭ ىقپالىندا ەدى، سول سەبەپتى ءبارىن جاقسى، بايىپتى ايتىپ بەرە الدى. ول بۇرىن دا، ماسكەۋدە، Liseء-نىڭ ءتىپتى بالا كەزىندە، وعان كەلىپ جۇرەتىن دە جانە كەلگەن سايىن بىردە ءوزىنىڭ سول كۇنى باستان كەشكەندەرىن، ەندى بىردە كىتاپتان وقىعاندارىن اڭگىمەلەيتىن، نەمەسە بالالىق شاعىنىڭ ەستەلىكتەرىن باياندايتىن ەدى. كەيدە ءتىپتى ەكەۋى بىرىگىپ الىپ قيالداپ، تۇتاس حيكايالار ويلاپ شىعاراتىن، ءبىراق ولار كوبىنە-كوپ كوڭىلدى، كۇلكىلى حيكايالار بولاتىن. ءقازىر ولاردىڭ ەكەۋى دە وسىدان ەكى جىل بۇرىنعى، ماسكەۋدەگى ۋاقىتقا كەيىن شەگىنگەندەي ەدى. ونىڭ اڭگىمەسىنەن Liseء-نىڭ كوڭىلى قاتتى بوساپ كەتتى. الەشا وعان "يليۋشكانىڭ" بەينەسىن تەبىرەنە سۋرەتتەپ بەردى. ول اناۋ سورلىنىڭ جەردە جاتقان اقشانى قالاي تەپكىلەگەنىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بايانداپ بولعان سوڭ، Lise قولىن سەرمەپ، شىجالاقتاي قالدى:
— قالاي، ءسىز اقشانى بەرە الماعانىڭىز با، ول قاشىپ بارا جاتقاندا نەعىپ تۇردىڭىز! قۇدايىم-اۋ، ونىڭ سوڭىنان نەگە جۇگىرمەدىڭىز، قۋىپ جەتىپ...
— جوق، Lise، كايتا سوڭىنان جۇگىرمەگەنىم جاقسى بولدى، — دەدى ورىندىقتان تۇرىپ، ويعا شومعان كۇيى بولمەدە جۇرە باستاعان الەشا.
— قالاي جاقسى، نەسى جاقسى؟ نانسىز وتىرسا، اشتان ولمەي مە!
— ولمەيدى، ويتكەنى بۇل ەكى ءجۇز سوم قالاي بولعاندا دا سولارعا بۇيىرادى. بۇل اقشانى ول ەرتەڭ ءبارىبىر الادى. ەرتەڭ الاتىن بولار، — دەدى ويعا باتقان الەشا ولاي-بۇلاي ادىمداپ. — بىلەسىز بە، Lise، — دەدى ودان ارى ول، كەنەت قىزدىڭ الدىنا كەلىپ توقتاپ تۇرىپ، — بۇل ارادا مەن ءوزىم ءبىر قاتەلىك جىبەرگەنىم، ءبىراق قاتەلىكتىڭ اقىرى قايىرلى بولىپ شىقتى.
— ول قانداي قاتەلىك، سوسىن ول قالاي قايىرلى بولماق؟
— سەبەبى، ول قورقاق، ىنجىق ادام. تيتىقتاپ بىتسە دە، وتە مەيىرىمدى. بۇلايشا كەنەت جابىرلەنە قالىپ، اقشانى تەپكىلەۋىنىڭ سەبەبى، ماعان سەنسەڭىز، بۇيتەتىنىن ەڭ سوڭعى ساتكە دەيىن ونىڭ ءوزى دە بىلمەگەندىگىنەن شىعار دەپ ويلايمىن. مەنىڭشە، بۇل ارادا ونىڭ رەنىشىنىڭ سەبەبى كوپ... ونىڭ جاعدايىندا باسقاشا بولۋى دا مۇمكىن ەمەس... بىرىنشىدەن، ول مەنىڭ كوزىمشە اقشاعا تىم قاتتى قۋانعانىنا جانە بۇل قۋانىشىن جاسىرا الماعانىنا وكىندى. ەگەر اقشاعا ونشا قۋانا قويماسا جانە مۇنى سەزدىرمەسە، اقشانى العاندا باسقالارشا اسەمپازدانىپ، قىلمىڭدار ەدى دە، وندا نامىستانباي، اقشانى الار ەدى، ول بولسا اشىقتان-اشىق قۋانىپ كەتتى، ونىڭ شىمبايىنا باتقان وسى. Ah، Lise، مۇندايدا ونداي شىنشىل ءارى مەيىرىمدى ادام ءوزىن-وزى باقىتسىزدىققا دۋشار ەتپەي مە! مەنىمەن اڭگىمەلەسكەندە ونىڭ داۋسى دىرىلدەپ، ءالسىز شىقتى، ونىڭ ۇستىنە ءبىر ءتۇرلى اسىعىپ-ۇسىگىپ سويلەدى، اراكىدىك جىرقىلداپ كۇلە دە بەردى... نەمەسە كوزىنە جاس كەلدى... راس، ول جىلادى، ال وعان دەيىن كوڭىلدى ەدى... ءوزىنىڭ قىزدارى... باسقا شاھاردا وعان قىزمەت بەرمەكشى ەكەنى جونىندە ايتقان... مەنىڭ الدىمدا بولار-بولماس شەرىن تارقاتىپ ەدى، جان سىرىن وسىنشاما اقتارعانىنا زاماتتا ۇيالىپ تا قالدى. ونىڭ مەنى كەنەت جەك كورە قالعانى وسىدان عوي دەيمىن. ال ول سورلى سۇمدىق ۇيالشاق. ەڭ باستىسى ءا دەگەننەن مەنى دوس ساناپ، ماعان بىردەن قۇلاي كەتكەنىنە كۇيىنگەن بولسا كەرەك؛ الدىندا عانا قىدىڭداپ، زارەمدى الىپ ەدى، ەندى، اقشانى كورگەن سوڭ، مەنى قۇشاقتاي باستادى. ول مەنى قۇشاقتاپ، ريزا بولعاندىعىنان قايتا-قايتا قولىن تيگىزە بەردى. ول ءوزىنىڭ قالاي قورلانعانىن ناق وسىلاي سەزىنۋگە ءتيىستى ەدى، ءدال وسى ساتتە مەن دە سوراقى قاتەلىك جىبەرىپ الدىم: قارا باسقاندا، ەگەر باسقا جاققا كوشىپ كەتۋگە اقشاڭىز جەتپەسە، سىزگە تاعى دا بەرەدى، ءتىپتى ءوز اقشامنان مەن دە قالاعانىڭشا بەرە الامىن دەمەسىم بار ما. ونى كەنەت شالقاسىنان تۇسىرگەن وسى بولدى: مۇنىڭ نەسىنە بۇيرەگى بۇلك ەتە قالدى ەكەن؟ — دەپ ويلادى ما قالاي. بىلەسىز بە، Lise، جابىرلەنگەن كىسىگە جۇرتتىڭ ەسىركەي قاراعانىنان قاتتى باتاتىن ەشتەڭە جوق، مەن مۇنى بىلەمىن، ماعان ءپىرادار قاريا ايتقان. قالاي ايتىپ جەتكىزۋدى بىلمەيمىن، ءبىراق ءوز باسىم مۇندايدى ءجيى كەزدەستىردىم. ول ول ما، مەن ءوزىم دە ءدال سولاي سەزىنەم. ەڭ باستىسى، اقشانى جەرگە لاقتىرىپ، اياعىمەن تەپكىلەيتىنىن اقىرعى ساتكە دەيىن بىلمەسە دە، قالاي دەگەنمەن، مۇنى ونىڭ الدىن الا سەزبەۋى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس، بۇعان كۇمان جوق. ول مۇنى كۇنىلگەرى سەزگەندىكتەن دە تىم قاتتى قۋانعان... مۇنىڭ ءبارى جامان-اق، ءبىراق قالاي دەگەنمەن ايتەۋىر ءتۇبى قايىرلى. مەن ءتىپتى، اقىرى جاقسىلىقپەن تىنسا بولدى، بۇدان ارتىق ەشتەڭە كەرەك ەمەس دەپ ويلايمىن...
— نەلىكتەن بۇدان ارتىق ەشتەڭە كەرەك ەمەس دەيسىڭ، نەلىكتەن؟— دەدى الەشاعا قاتتى تاڭدانا قاراعان Lise.
— ونىڭ سەبەبى، Lise، ەگەر دە ول اقشانى، اياعىمەن تەپكىلەمەي، العان بولسا، وندا، ۇيىنە بارعان سوڭ، ءبىر ساعاتتان كەيىن-اق ءوزىنىڭ بۇلايشا قورلانعانىنا كۇيىنىپ جىلاپ جىبەرەر ەدى، ءسوز جوق، سويتەر ەدى. جىلاعان سوڭ، بالكىم، ەرتەڭىنە قۇلقىن سارىدە ماعان كەلىپ، اقشانى اياعىما لاقتىرىپ، باعاناعىداي ىزالانا تەپكىلەي باستار ەدى. ال ءقازىر ول "ءوزىن-وزى قۇرىتقانىن" بىلە تۇرا كەرەمەت ماقتانىپ، مەرەيى ءوسىپ كەتتى؛ ولاي بولسا، ونى ەرتەڭ-اق بۇل ەكى ءجۇز سومدى الۋعا كوندىرۋ وپ-وڭاي، ويتكەنى ول ار-نامىسىن كورسەتتى، اقشانى لاقتىردى، اياعىمەن تەپكىلەدى... تەپكىلەپ جاتقاندا ول مەنىڭ ەرتەڭ-اق اقشانى وعان قايتادان الىپ كەلەتىنىمدى قايدان ءبىلسىن. ونىڭ بەر جاعىندا بۇل اقشاعا ول سۇمدىق ءزارۋ عوي. كەۋدەسىنە نان ءپىسىپ قايتقانمەن، ول قايىبىنان كەلگەن جاردەمنەن قالاي ايىرىلىپ قالعانىن ويلاپ بۇگىن-اق ۋايىمعا باتادى. تۇندە ودان جامان ويعا باتادى، تۇسىندە كورەدى، تاڭ اتقانشا، بالكىم، ماعان ءوزى جۇگىرىپ كەلىپ، كەشىرىم سۇراماقشى دا بولار. سول ساتتە مەن شىعا كەلەمىن دە: "ءبارى دە ورىندى، ءسىز نامىسشىل ادامسىز، مۇنى دالەلدەدىڭىز دە، ال ەندى مىنا اقشانى الىڭىز دا، ءبىزدى كەشىرە كورىڭىز"، — دەيمىن. وسىدان كەيىن اقشانى الماسا، ماعان كەل!
الەشا: "وسىدان كەيىن اقشانى الماسا، ماعان كەل!" — دەگەن سوزدەردى ەرەكشە شاتتانا ايتقان ەدى. Lise قول سوعىپ جىبەردى.
— اھ، بۇل شىندىق، اھ، مەن ەندى ءبارىن تولىق ۇقتىم! اھ، الەشا، وسىنىڭ ءبارىن ءسىز قايدان عانا ءبىلدىڭىز؟ جاپ-جاس بولساڭىز دا، ادامنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ... ءبارىن بىلەسىز. مەن مۇنى ەش ۋاقىتتا ويلاپ تابا الماس ەدىم...
— ەڭ باستىسى، ەندى ونى، بىزدەن اقشا العانىنا قاراماستان، بارىمىزبەن تەرەزەسى تەڭ ادام ەكەندىگىنە يلاندىرۋ قاجەت، — دەدى ودان ارى شاتتانعان الەشا، — ونىڭ ءتىپتى بىزدەن شوقتىعى بيىك ەكەندىگىنە سەندىرۋ كەرەك...
— "شوقتىعى بيىك دەيمىسىڭ" — بۇل عاجاپ ەكەن، الەكسەي فەدوروۆيچ، ايتا بەرىڭىز، ايتا بەرىڭىز!
— ياكي مەن... شوقتىق جونىندە... اسىرىڭقىراپ جىبەرگەن جوقپىن با... ايتسە دە، ەشتەڭە ەتپەس، ويتكەنى...
— اھ، ءيا، ەشتەڭە ەتپەس، ارينە، ەشتەڭە ەتپەيدى! كەشىرىڭىز، قىمباتتى الەشا... بىلەسىز بە، مەن ءسىزدى وسىعان دەيىن ونشا قۇرمەتتەمەگەن ەدىم، ياكي وزىممەن تەڭ ساناپ قانا قۇرمەتتەگەم، ال ەندى وزىمنەن جوعارى قويىپ قۇرمەتتەيتىن بولامىن. قىمباتتىم، سەن مەنىڭ "دىلمارسىگەنىمە" رەنجىمە، — دەدى ول تاعى دا ەلىگىپ كەتىپ. — مەن كۇلەكەش، كىشكەنتاي قىزبىن عوي، ال ءسىز، ءسىز... تىڭداعىن، الەكسەي فەدوروۆيچ، ءبىزدىڭ، ياكي ءسىزدىڭ... جوق، ءبىزدىڭ-اق بولسىن... بۇل پايىمداۋىمىزدا... وسىناۋ باقىتسىز بەيشاراعا دەگەن جەك كورىنىش جوق پا... ءبىز ونىڭ جان دۇنيەسىن مۇرىن شۇيىرە ءسوز ەتكەندەي بولىپ جۇرمەيمىز بە؟ ول اقشانى الاتىن شىعار دەپ كەسىپ-پىشىپ قويعانىمىز قالاي بولار ەكەن؟
— جوق، Lise، ءبىز ونى نە دەپ جەك كورمەكپىز، — دەپ الەشا بۇل ساۋالعا الدىن الا دايىندالعانداي بەكەم جاۋاپ قاتتى، — وسىندا كەلە جاتقانىمدا مەن بۇل جايىندا ويلانعام. ويلاپ قاراڭىزشى، ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە، باسقالاردىڭ ءبارى دە ءدال سونداي پەندە بولسا، بۇل ارادا قانداي جەك كورىنىش بايقالۋى مۇمكىن. ويتكەنى ءبىز دە سوندايمىز، ودان ارتىق ەمەسپىز. ارتىق بولعان كۇننىڭ وزىندە دە، ونىڭ ورنىندا ءبارىبىر تاپ سونداي بولار ەدىك... Lise، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلمەيمىن، ءبىراق مەن ءوزىمدى كوپ جاعىنان ۇساقشىلمىن با دەپ تە ويلايمىن. ال ول ۇساقشىل ەمەس، كەرىسىنشە، وتە سىپايىگەرشىل. جوق، Lise، بۇل ارادا بىزدە ەشقانداي جەك كورىنىش جوق! بىلەسىز بە، Lise، ءپىرادار قاريامنىڭ بىردە: سابيلەردى قالاي باقساڭ، ادامداردى سولاي باعۋ كەرەك، ال كەيبىرەۋلەرىن ءتىپتى اۋرۋحاناداعى ناۋقاسشا كۇتۋ قاجەت بولادى... دەگەنى بار ەدى.
— اھ، الەكسەي فەدوروۆيچ، ah، قىمباتتىم، ادامداردى بەينە ناۋقاستارشا كۇتەيىكشى!
— سويتەيىك، Lise، ماقۇل، ءبىراق مەن بۇعان تولىق ءازىر ەمەس سەكىلدىمىن؛ كەيدە تىم شىدامسىز بولسام، كەيدە كوزىم ەشتەڭە بايقامايدى. ال ءسىز ونداي ەمەسسىز.
— اھ، سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە! الەكسەي فەدوروۆيچ، مەن كەرەمەت باقىتتىمىن!
— Lise، جاقسى لەپەس جارىم ىرىس دەگەن.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىز عاجاپ جانسىز، ءبىراق كەيدە پەدانت بوپ كورىنەسىز... ال شىندىعىندا ءسىز استە پەدانت ەمەسسىز. ال ەندى ەسىك جاققا بارىپ، ەپتەپ اشىپ قاراڭىزشى، شەشەم تىڭداپ تۇرعان جوق پا ەكەن، — دەپ سىبىرلادى كەنەتتەن ءبىر ءتۇرلى مازاسىزدانا قالعان Lise.
الەشا ەسىككە بارىپ ەپتەپ اشىپ قاراعان سوڭ، ەشكىم تىڭداپ تۇرماعانىن ايتتى.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، ماعان جاقىنداڭىزشى، — دەدى Lise، ونان سايىن قىزارا ءتۇسىپ، — قولىڭىزدى بەرشى، مىنە بىلاي. تىڭداعىن، سىزگە ەڭ قۇپيا سىرىمدى اشايىن دەپ ەم: مەن كەشەگى حاتتى سىزگە جاي ازىلدەپ جازعام جوق، شىن نيەتتەن جازعام...
سونسوڭ، ول قولىمەن كوزىن باسا قويدى. ىشتەگى سىرىن ءوزى اشقانىنا قاتتى ۇيالىپ قالعانى كورىنىپ تۇرعان ەدى. Lise كەنەت ونىڭ قولىنان ۇستاپ، ءۇش مارتە شوپىلدەتىپ ءسۇيدى.
— Ah، Lise، بۇل ءوزى عاجاپ بولدى عوي، — دەدى قۋانعان الەشا. — شىن نيەتتەن جازعانىڭىزعا ءوزىم دە كامىل سەنۋلى ەدىم.
— سەنىمدىسىن قارا مۇنىڭ! — قىز ونىڭ قولىن كەرى يتەرگەنمەن، ءوزىنىڭ قولىنان بوساتپادى، ەكى بەتى الاۋلاپ، ءماز بوپ اقىرىن سىقىلىقتاپ كۇلدى، — قولىنان سۇيگەنگە: "عاجاپ بولدى عوي" — دەيدى. — ءبىراق ول ورىنسىز سوككەن ەدى: الەشا دا قاتتى تولقىپ كەتكەن بولاتىن.
— Lise، مەن سىزگە ءاماندا ۇناعىم-اق كەلەدى، ءبىراق مۇنى قالاي ىستەۋدى بىلمەيمىن، — دەپ مىڭگىرلەدى الەشا دا قىزارىپ كەتىپ.
— الەشا، قىمباتتىم، ءسىز سەلقوسسىز ءارى دوكىرسىز. بىلەسىز بە. ول مەنى ءوزىنىڭ جۇبايى ەتىپ تاڭداپتى دا، سونى مىسە تۇتىپتى! مەنىڭ شىن نيەتتەن جازعاندىعىما ول سەنىمدى بولىپتى! ءبىراق بۇل دورەكىلىك قوي!
— مەنىڭ سەنىمدى بولعانىمنىڭ نەسى جامان؟ — دەپ الەشا كۇلىپ جىبەردى.
— اھ، الەشا، نەگە جامان بولسىن، وتە جاقسى، — دەپ Lise وعان نازدانىپ، سۇيسىنە قارادى. الەشانىڭ قولىن ول ءالى دە ۇستاپ وتىرعان. كەنەت ول ەڭكەيىپ Liseء-نىڭ ەرنىنەن ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الدى.
— مۇنىڭىز نە؟ سىزگە نە بولعان؟ — دەپ شىڭك ەتتى Lise. الەشا مۇلدە ساسىپ قالدى.
— ەگەر دورەكىلىك كورسەتسەم، كەشىرە كورىڭىز... بالكىم، سۇمدىق ءبىر زەردەسىزدىك... ءوزىڭىز عوي سەلقوسسىز دەگەن، سوسىن ءسۇيىپ الدىم... ءبىراق مۇنىم اقىماقتىق بولىپ شىققانىن كورىپ تۇرمىن...
Lise كۇلىپ جىبەردى دە، قولىمەن بەتىن باسا قويدى.
— تاقۋانىڭ بەشپەنتىن كيگەن كىسى سويتە مە ەكەن! — دەپ قالدى قىز كۇلىپ جاتىپ، سونسوڭ ول كۇلكىسىن تىيا قويىپ، بايسالدى، ءتىپتى قاتاڭداۋ بولا قالدى.
— جوق، الەشا، ءبىز ازىرشە ءسۇيىسۋدى قويا تۇرايىق، ويتكەنى ەكەۋمىز دە ءالى سۇيىسە بىلمەيمىز، ءبىز ءالى ۇزاق ۋاقىت كۇتۋىمىز كەرەك، — دەپ تۇجىردى ول كەنەتتەن. — ونان دا مىنانى ايتىڭىزشى: ءسىز عوي سونداي اقىلدى، سونداي ويلى، سونداي بايقاعىشسىز، ال مەن بولسام اقىلسىزبىن، ونىڭ ۇستىنە اۋرۋمىن — سوندا ماعان نەسىنە قىزىعاسىز؟ اھ، الەشا، سىزگە مۇلدە لايىق بولماسام دا، مەن وتە باقىتتىمىن!
— سابىر ەتىڭىزشى، Lise. تاياۋ كۇندە مەن موناستىردان ءبىرجولا كەتەمىن. ءدۇنياۋي تىرشىلىككە كوشكەسىن ۇيلەنۋ كەرەگىن دە بىلەمىن. ماعان ول دا وسىلاي ەتەرسىڭ دەگەن. سوندا مەن سىزدەن ارتىق كىمگە ۇيلەنەم... مەن سىزدەن باسقا كىمگە كەرەكپىن؟ مەن ءبارىن ويلاستىردىم. بىرىنشىدەن، ءسىز مەنى بالا جاستان بىلەسىز، ەكىنشىدەن، وزىمدە جوق كوپتەگەن قابىلەتتى سىزدەن تاپتىم. مەنەن گورى ءسىزدىڭ جانىڭىز جايدارى؛ ەڭ باستىسى، ءسىز مەنەن گورى بەيكۇناسىز، ال مەن ءبىرتالاي كەساپاتقا جاناسىپ تا ۇلگىردىم... اھ، ءسىز بىلمەيسىز عوي، مەن دە كارامازوۆ ەمەسپىن بە! ءسىزدىڭ ماعان كۇلىپ، ازىلدەگەنىڭىزدە نە تۇر؛ مەيلى كۇلە بەرىڭىز، قايتا، وتە قۋانىشتىمىن... ءبىراق ءسىز بەينە ءسابي قىزشا كۇلىپ تۇرىپ، ىشىڭىزدەن قاسىرەت شەگىپ ويلايسىز...
— قاسىرەت شەگىپ دەگەنىڭىز نە؟ قالاي؟
— ءيا، Lise، باعاناعى ساۋالىڭىزعا ورالايىقشى؛ ونىڭ جان دۇنيەسىن وسىنشاما اقتارىستىرۋىمىزدا سول بەيباققا دەگەن ءبىر جەككورىنىش جوق پا؟ — دەدىڭىز عوي، — بۇل قاسىرەتشىلدىك ساۋال.. بىلەسىز بە، مەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن، ءبىراق وڭداي ساۋال قويعان ادامنىڭ ءوزى دە قاسىرەتشىل ەكەندىگى انىق ايتەۋىر. كرەسلودا وتىرعانىڭىزدا ءسىز ءقازىر دە كوپ جايتتاردى قايتا ويلاستىرۋعا ءتيىستى بولاتىنسىز.
— الەشا، قولىڭىزدان ۇستاتىڭىزشى، نەگە تارتىپ الا بەرەسىز،— دەدى Lise، قۋانىشتان السىرەپ، وشىڭكىرەي باستاعان ۇنمەن. — الەشا، موناستىردان كەتكەن سوڭ قانداي كيىم كيمەكسىڭ، كوستيۋمىڭ قانداي بولادى؟ بۇل سۇراعىما كۇلمەڭىز دە، قاباق تا شىتپاڭىز، مەن ءۇشىن مۇنىڭ ءمانى زور.
— Lise، كوستيۋم جايىندا مەن ءالى ويلانعام جوق، ءبىراق ءوزىڭ قاندايىن قالاساڭ، سوندايىن كيەمىن.
— ۇستىڭە قاراكوك بارقىت پەن جاق پەن جولاقتى جۇقا اق جەلەتكە، باسىڭا جۇمساق سۇر ءتۇبىت قالپاق كيگەنىڭىزدى تىلەر ەدىم... ايتىڭىزشى، كەشەگى حاتىمدى قايتارىپ بەر دەگەنىمدە، مەنىڭ سۇيمەيتىندىگىمە باعانا شىنىمەن-اق سەنىپ قالدىڭىز با؟
— جوق، سەنگەم جوق.
— و، قىڭىر، قيسىعىم-اي!
— بىلەسىز بە، ءسىزدىڭ مەنى... سۇيەتىن سەكىلدى ەكەنىڭىزدى سەزگەم، ءبىراق... ىرقىڭىزعا جىعىلايىن دەپ... ءسىزدىڭ مەنى سۇيمەيتىنىڭىزگە ءوزىمدى-وزىم سەندىرگىم كەلگەندەي سىڭاي تانىتتىم.
— ءا، ءباتشاعار-اي! سوندا دا ءبارىبىر جاقسى بولعان. الەشا، مەن ءسىزدى جانىمداي جاقسى كورەم. باعانا، سىزگە شىعاردا: كەشەگى حاتىمدى سۇرايىن، ەگەر اسىقپاي الىپ، قايتارىپ بەرسە (ودان مۇنى ءارقاشان كۇتۋگە بولادى عوي)، وندا ونىڭ مەنى سۇيمەگەنى، ەشتەڭە سەزبەگەنى، انشەيىن تۇيسىكسىز، توپاس بولعانى، ال مەنىڭ قۇرىعانىم دەپ ويلادىم ىشتەي. ءبىراق ءسىز حاتتى قۇجىراعا تاستاپ كەتىپسىز، ماعان دەمەۋ بولعان وسى. مەنىڭ حاتتى سۇرايتىنىمدى سەزگەن سوڭ، قايتارىپ بەرمەۋ ءۇشىن ونى ادەيى قالدىردىڭىز عوي؟ سولاي ەمەس پە؟ سولاي عوي؟
— Oh، Lise، استە ولاي ەمەس، حات ءقازىر دە قالتامدا، باعانا دا جانىمدا، مىنە مىنا قالتامدا بولاتىن.
الەشا كۇلىمسىرەي حاتتى شىعارىپ، وعان الىستان كورسەتتى.
— ءبىراق قولىڭىزعا بەرە المايمىن، وسىلاي كورىڭىز.
— قالاي؟ ءسىز باعانا وتىرىك ايتتىڭىز با، تاقۋا بولا تۇرا، وتىرىك سوقتىڭىز با؟
— تەگى، سويتكەن بولارمىن، — دەپ كۇلدى الەشا دا، — سىزگە حاتتى قايتارىپ بەرمەۋ ءۇشىن ادەيى وتىرىك ايتتىم. ول مەن ءۇشىن وتە قىمبات حات، — دەدى سوسىن قاتتى تەبىرەنگەن ول تاعى دا قىزارىپ كەتىپ،— ماڭگى-باقيعا، مەن ونى ەش ۋاقىتتا ەشكىمگە بەرمەيمىن!
Lise وعان سۇيسىنە قارادى.
— الەشا، — دەدى ول تاعى دا، — ەسىكتەن كوز سالشى، شەشەم تىڭداپ تۇرعان جوق پا ەكەن؟
— ماقۇل، Lise، كورەيىن، ءبىراق قاراماي-اق قويساق قايتەدى، ا؟ شەشەڭىز ونداي ۇياتسىزدىققا بارادى دەپ كۇدىكتەنۋدىڭ قاجەتى نە؟
— قالايشا ۇياتسىزدىق؟ ول قانداي ۇياتسىزدىق؟ قىزىنىڭ جىگىتپەن اڭگىمەسىنە سىرتتان قۇلاق سالۋعا ونىڭ حاقى بار، بۇل ۇياتسىزدىق ەمەس، — دەپ دىزالاقتاي قالدى Lise. — الەكسەي فەدوروۆيچ، مەن ءوزىم بالالى بولعاندا، بوي جەتكەن قىزىمنىڭ سوزىنە سىرتتاي قۇلاق سالىپ جۇرەمىن، بۇعان يمانىڭىز كامىل بولسىن.
— راس پا، Lise؟ بۇل قولايسىز عوي.
— Ah، ءتاڭىرىم، مۇنىڭ نەسى سوكەت؟ ەگەر انشەيىنگى جاي اڭگىمە بولسا، مەن ونى ەسىكتىڭ سىرتىنان تىڭداپ تۇرسام، وندا بۇل ۇياتسىزدىق، ارينە، ال ءقازىر تۋعان قىزى جاس جىگىتپەن وڭاشا وتىرعان جوق پا... تىڭداعىن، الەشا، ەكەۋمىز نەكەلەسكەننەن كەيىن-اق، ەسىڭىزدە بولسىن، مەن ءسىزدىڭ باسقان ءىزىڭىزدى اندىپ وتىرامىن، سونان سوڭ سىزگە كەلگەن حاتتاردى دا اۋەلى ءوزىم اشىپ وقيمىن... مۇنى دا جادىڭىزدان شىعارماڭىز...
— ءيا، ارينە، ەگەر ولاي بولسا،.. — دەپ مىڭگىرلەدى الەشا، — ءبىراق بۇل ىڭعايسىز ەمەس پە...
— اھ، سولاي ما! الەشا، قىمباتتىم، ءا دەگەننەن ۇرسىسىپ قايتەمىز، — ونان دا مەن سىزگە بار شىنىمدى ايتايىن: تىڭ تىڭداۋ، ارينە، وتە جامان ادەت، بۇل ارادا، ارينە، سىزدىكى دۇرىس، ال مەنىكى بۇرىس، ءبىراق مەن قالاي دەگەنمەن دە تىڭ تىڭداماي جۇرە الماسپىن دەيمىن.
— ەركىڭىز ءبىلسىن. ءبىراق مەنەن ءبارىبىر تەرىس قىلىق بايقاي المايسىز، — دەپ كۇلدى الەشا.
— الەشا، ءسىز مەنىڭ ايتقانىما كونەتىن بولاسىز با؟ مۇنى دا كۇنىلگەرى شەشىپ قويۋىمىز كەرەك قوي.
— ەڭ باستى ماسەلەنى ەسەپتەمەگەندە، Lise، بار ىقىلاسىممەن، قىڭق ەتپەي كونۋگە ءازىرمىن. ال ەگەر ءسىز ەڭ باستى ماسەلەدە مەنىمەن كەلىسپەسەڭىز، وندا مەن قالاي بولعاندا دا ءوزىمنىڭ ادامگەرشىلىك پارىزىمنىڭ دەگەنىن ىستەيمىن.
— سولاي ەتكەنىڭىز دۇرىس شىعار. وندا ايتىپ قويايىن، تەك باستى ماسەلەدە عانا ەمەس، ءتىپتى ەش ۋاقىتتا الدىڭا شىقپاۋعا — بارلىق ىسىڭدە عۇمىر باقي ايتقانىڭدى ەكى ەتپەۋگە انت ەتەمىن، — دەدى تەبىرەنە سويلەگەن Lise، — تەك باقىتىمىز جانسىن دە! ول ول ما، بىرەۋمەن اڭگىمەڭىزگە ەش ۋاقىتتا قۇلاق سالماۋعا، حاتىڭدى بىردە-بىر، ءتىپتى ەشقاشان دا اشىپ وقىماۋعا دا انت ەتەمىن، ويتكەنى سىزدىكى دۇرىس، ال مەنىكى قاتە. تىڭ تىڭداعىم كەلىپ ەلەڭدەپ تۇرسام دا، مۇنى ءوزىم دە بىلەمىن، ءبارىبىر قۇلاق تۇرمەيمىن، ويتكەنى ءسىز مۇنى لايىقسىز ءىس سانايسىز. ءسىز ەندى مەنىڭ ءپىرىمسىز... الەكسەي فەدوروۆيچ، وسى ءبىر كۇندەرى، كەشەلى-بۇگىن، نەلىكتەن سونداي مۇڭلىسىز؛ ءسىزدىڭ اۋرە-سارساڭ بولىپ، كۇيزەلىپ جۇرگەنىڭىزدى بىلەمىن، ءبىراق، مەنىڭشە، ودان باسقا، وزگە ءبىر ەرەكشە قايعى-مۇڭ بار سەكىلدى، ونداي قۇپياڭىز جوق پا ەدى؟
— ءيا، Lise، ونداي قۇپيام دا بار، — دەدى الەشا مۇڭايىپ. — مۇنى مەنى سۇيگەندىكتەن سەزگەنىڭىزدى كورىپ تۇرمىن.
— ول قانداي قايعى-مۇڭ؟ نە جايىندا؟ ايتا الاسىز با؟ — دەپ سۇرادى Lise جاسقانشاقتاي جالىنعان پىشىنمەن.
— كەيىن ايتارمىن، Lise... كەيىن... — دەپ قىسىلىڭقىراپ قالدى.
— ءقازىر ايتسام، بالكىم، تۇسىنىكسىز دە بولار. سوسىن بايىپتاپ ايتا الماۋىم دا مۇمكىن عوي.
— بىلەم، ونىڭ ۇستىنە، ءسىزدى اعالارىڭىز بەن اكەڭىز ازاپقا سالىپ قويدى ەمەس پە؟
— ءيا، اعالارىم دا، — دەپ كۇبىرلەدى الەشا ويعا شومعان پىشىنمەن.
— مەن ءسىزدىڭ اعاڭىز يۆان فەدوروۆيچتى ۇناتپايمىن، — دەدى كەنەتتەن Lise.
الەشا ونىڭ بۇل پىكىرىنە ءسال تاڭىرقاعانمەن، ەلەڭ قىلمادى.
— اعالارىم وزدەرىن وزدەرى قۇرتىپ ءجۇر، — دەدى ودان ارى ول،— اكەم دە سولاي. ولار وزدەرىمەن بىرگە وزگەلەردى دە قۇرتادى. جۋىردا پانسيي ءپىرادار ايتقانداي، "كارامازوۆتاردىڭ توپىراقشا بۇرقىراعان كۇشىنەن بۇل، بۇل كۇش قارا توپىراق سەكىلدى، قاھارلى، دورەكى... وعان ءتاڭىرىمنىڭ رۋحى ايان بەرە مە، جوق پا — مۇنى دا بىلمەيمىن ءتىپتى. تەك مەنىڭ ءوزىم دە كارامازوۆ ەكەنىمدى عانا بىلەمىن... مەن تاقۋامىن عوي؟ Lise، مەن تاقۋامىن با؟ ءسىز ىلكىدە ماعان تاقۋاسىڭ دەمەدىڭىز بە؟
— ءيا، سولاي دەدىم.
— ال مەن، مۇمكىن، قۇدايعا سەنبەيتىن شىعارمىن.
— قالاي سەنبەيسىز، سىزگە نە بولعان؟ — دەدى Lise باياۋ ۇنمەن، اقىرىن عانا. ءبىراق الەشا بۇعان جاۋاپ قاتپادى. بۇل ارادا، ونىڭ وسى تىم وقىس پىكىرىندە وتە جۇمباق، تىم وزىندىك، بالكىم، ءتىپتى ونىڭ وزىنە دە ءالى بۇلىڭعىر، ايتسە دە، ونى كۇمانسىز ازاپ شەكتىرگەن بىردەڭە بار-تۇعىن.
— ەندى مىنە، ونىڭ ۇستىنە، دوسىمنان ايرىلعالى تۇرمىن، بۇل دۇنيەدەگى ەڭ ارداقتى ادامىم ماڭگىگە كوز جۇمعالى جاتىر. ەگەر دە ءسىز بىلسەڭىز عوي، Lise، مەنىڭ جان دۇنيەم ونىڭ جان دۇنيەسىمەن قالاي بىتە قايناسىپ، بىرىگىپ كەتكەنىن ۇقساڭىز عوي شىركىن! ەندى مەن جالعىز قالامىن... Lise، مەن ءسىزدىڭ جانىڭىزعا كەلەمىن... بۇدان بىلاي ەكەۋمىز بىرگە بولامىز.
— ءيا، بىرگە، بىرگە بولامىز! بۇگىننەن باستاپ عۇمىر باقي جۇبىمىزدى جازبايمىز. كانە، ءبىر ءسۇيىپ الشى مەنى، رۇقسات ەتتىم...
الەشا ونىڭ بەتىنەن ءسۇيدى.
— ال ەندى بارا بەر، حريستوس جار بولسىن! (ليزا ونى شوقىندىردى). ءپىرادارىڭا تەزىرەك جەت، كوزى جۇمىلماي تۇرعاندا كورىپ قال. ءسىزدى سۇمدىق بوگەدىم عوي دەيمىن. مەن بۇگىن قۇدايدان ونىڭ جانە ءسىزدىڭ تىلەگىڭىزدى تىلەيمىن. الەشا، ءبىز باقىتتى بولامىز! ءبىز باقىتتى بولامىز، سولاي عوي؟
— باقىتتى بولامىز عوي دەيمىن، Lise.
Liseء-نىڭ بولمەسىنەن شىققان سوڭ، الەشا حوحلاكوۆا حانىمعا بارىپ، ونىمەن قوشتاسىپ جاتپاي-اق شىعىپ جۇرە بەرمەكشى ەدى. ءبىراق ول ەسىكتى اشىپ باسپالداققا شىعا بەرگەندە، حانىمنىڭ ءوزى قارسى الدىنان تاپ بولا كەتتى. ونىڭ وسى ارادا ادەيى كۇتىپ تۇرعانىن الەشا العاشقى سوزدەرىنەن-اق اڭعاردى.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، سۇمدىق قوي بۇل. بالالىق شاتپاق، انشەيىن ساندىراق. ءسىز قيالعا بەرىلىپ كەتپەسسىز دەپ ۇمىتتەنەمىن... اقىماقتىق، زەردەسىزدىك بۇل! — دەپ حانىم وعان دۇرسە قويا بەردى.
— تەك مۇنى قىزىڭىزعا ايتا كورمەڭىز، — دەدى الەشا، — ول قاپالانىپ جۇرەر، ال بۇل وعان زياندى.
— مىنە بۇل زەردەلى جىگىتتىڭ زەردەلى ءسوزى. بۇل ءسوزىڭدى قىزىمنىڭ اۋرۋلىعىنا جانىڭىز اشىعان سوڭ، وعان قارسى كەلىپ رەنجىتپەۋ ءۇشىن عانا جاي كەلىسە سالعانىڭىز دەپ ءتۇسىنۋىم كەرەك پە؟
— و جوق، استە ولاي ەمەس، مەن وعان شىن نيەتىمدى ايتتىم، — دەدى الەشا بەكەم ۇنمەن...
— بۇل ارادا شىن نيەت مۇمكىن ەمەس، اقىلعا سىيمايدى، سوسىن، بىرىنشىدەن، مەن ءسىزدى ەندى تابالدىرىعىمنان اتتاتپايمىن، ەكىنشىدەن، قىزىمدى الىپ كەتەمىن، مۇنى ءبىلىپ قويىڭىز.
— ءويتۋدىڭ قاجەتى نە، — دەدى الەشا، — بۇل كۇنى ەرتەڭ بولاتىن نارسە ەمەس قوي، بالكىم، ءالى جىل جارىمداي كۇتۋگە تۋرا كەلەر.
— اھ، الەكسەي فەدوروۆيچ، بۇل شىندىق، ارينە، جىل جارىم ىشىندە سەندەر ءالى مىڭ رەت جانجالداسىپ، اجىراسىپ تا ۇلگەرەسىڭدەر. ءبىراق مەن شىنىندا دا باقىتسىز-اق جان ەكەنمىن! مەيلى مۇنىڭ ءبارى انشەيىن بىردەڭە-اق بولسىن، الايدا ول مەنى ەسەڭگىرەتىپ جىبەردى عوي. ەندى مەن سوڭعى كورىنىستەگى فامۋسوۆتىڭ كەبىن كيدىم، ءسىز چايكييسىز، ول سوفيا، تۇسىنەسىز بە، مەن ءسىزدى وسى ارادان كەزدەستىرەيىن دەپ باسپالداق جاققا ادەيى كەتىپ قالدىم، اندا دا سۇمدىقتىڭ ءبارى باسپالداقتا بولعان-دى. مەن ءبارىن ەستىپ، ارەڭ شىداپ تۇردىم. ويتكەنى تۇنگى دۇرلىگىستىڭ، باعاناعى تالىپ قالۋدىڭ سىرى مىنە قايدا جاتىر؟ قىزى عاشىق بولادى، ال شەشەسى ءولۋ كەرەك. تابىتقا جاتا بەرسەم دە بولار. ەندى ەكىنشىسى جانە ەڭ باستىسى: ونىڭ سىزگە جازعانى نەعىلعان حات، قانە كورسەتىڭىزشى ماعان، ءدال ءقازىر!
— جوق، قايتەسىز ونى. ونان دا كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ دەنساۋلىعى قالاي، سونى ايتىڭىزشى، مەنىڭ مۇنى ءبىلۋىم وتە قاجەت.
— ءالى ساندىراقتاپ جاتىر، ەسى كىرگەن جوق؛ اپكەلەرى وسىندا، اھىلاپ ۋايىمداپ وتىر، ماعان تاكاپپارلانا قارايدى، گەرسەنشتۋبە كەلگەن ەدى، ونىڭ زارەسى ۇشقانى سونشا، مەن نە ىستەرگە، وعان قالاي جاردەمدەسۋگە بىلمەدىم، ءتىپتى دارىگەر شاقىرماقشى دا بولدىم. ونى مەنىڭ كۇيمەممەن الىپ كەتتى. ەندى وعان كەنەتتەن ءسىزدىڭ مىنا حاتتى العاندىعىڭىز كەلىپ قوسىلدى. راس، ونىڭ ءبارى جىل جارىمنان كەيىن بولادى. دەگەنمەن، الەكسەي فەدوروۆيچ، بۇل دۇنيەدەگى كۇللى ۇلى، قاسيەتتى نارسە اتاۋلىنىڭ اتىنان، ءال ۇستىندە جاتقان ءپىرادارىڭىزدىڭ اتىنان وتىنەم، ماعان، شەشەسىنە، كورسەتىڭىزشى سول حاتتى! ەگەر قولىما بەرگىڭىز كەلمەسە، وندا ءوزىڭىز ۇستاپ تۇرىڭىز، مەن سولاي-اق وقيىن.
— جوق، كورسەتە المايمىن، كاتەرينا وسيپوۆنا، ءتىپتى ونىڭ ءوزى رۇقسات ەتسە دە، كورسەتە المايمىن. مەن ەرتەڭ كەلەمىن، قالاساڭىز، سىزبەن كوپ جايتتى اڭگىمە ەتەمىز، ال ءقازىر قوش بولىڭىز!
سونىمەن، الەشا باسپالداقتان كوشەگە جۇگىرىپ شىقتى.
Iءى
سمەردياكوۆ گيتاراسىمەن
ونىڭ ءتىپتى ۋاقىتى دا جوق-تى. Lisە-مەن قوشتاساردا-اق ونىڭ باسىندا ءبىر وي جارق ەتكەن. ول وي مىناۋ: اعاسى دميتريي، تەگى، بۇدان جاسىرىنىپ ءجۇر، ەندەشە، ونى ەبىن تاۋىپ قالاي ۇستاسا ەكەن؟ ءبىراز ۋاقىت بوپ قالعان، ءتۇس اۋىپ ساعات ۇشكە كەتكەن. الەشانىڭ موناستىردا ءال ۇستىندە جاتقان ءوزىنىڭ "كەمەڭگەر" قارياسىنا تەزىرەك جەتۋگە اڭسارى اۋىپ-اق تۇر، الايدا اعاسىن قالاي دا كورۋ قاجەتتىگى مۇنىڭ بارىنەن باسىم ءتۇستى: ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعالى تۇرعاندىعى تۋرالى كۇدىك كوكەيىنەن كەتپەي، ساعات سايىن كۇشەيە ءتۇستى. ءبىراق ول مۇنىڭ ناق قانداي سۇمدىق، ەكەنىن جانە قازىرگى ساتتە اعاسىنا نە دەمەكشى ەكەنىن، بالكىم، ءوزى دە ايتا الماس ەدى. "ەسىركەۋشىم جان تاپسىراردا جانىندا بولماعانىم ەشتەڭە ەتپەس، ونىڭ ەسەسىنە، مۇمكىن، قولىمنان كەلە تۇرا، اراشالاپ قالماعانى ما، وعان سوقپاي، مەكەن-جايىما اسىعىس كەتە بارعانىما ءومىر بويى وكىنىپ وتپەسپىن. بۇلاي ەتكەندە مەن ءپىرادارىمىڭ ۇلاعاتتى ءسوزى بويىنشا ىستەمەيمىن بە..."
ونىڭ جوسپارى مىناداي ەدى: ءدميترييدى ابايسىزدا تاپ باسۋى، ياكي كەشەگىدەي، باققا شارباقتان سەكىرىپ تۇسكەن سوڭ، ءباز-باياعى كۇنسايادا جاسىرىنىپ وتىرۋى كەرەك. "ەگەر ول جوق بولىپ شىقسا، — دەپ ويلادى الەشا، — وندا فوماعا دا، بيكەسىنە دە كورىنبەي، سول ارادا تىم بولماسا كەشكە دەيىن بوي تاسالاپ وتىرامىن. بۇرىنعىسىنشا، گرۋشەنكانىڭ كەلگەنىن اڭدىپ جۇرسە، وندا سول اراعا كەلىپ قالۋى دا ابدەن مۇمكىن عوي..." ايتسە دە، ول جوسپارىنىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ويلاستىرىپ جاتپادى، ءبىراق، بۇگىن موناستىرعا بارا الماي قالسا دا، وسى ويىن قالاي دا ىسكە اسىرۋعا بەكىندى...
ءبارى كەدەرگىسىز ىستەلدى: ول شارباقتىڭ ءدال كەشەگى تۇسىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، جاسىرىنىپ كۇنسايانىڭ استىنا ءوتتى. ونى ەشكىمنىڭ كورمەۋى كەرەك-تى: بيكەسى دە، فوما دا (ەگەر وسىندا بولسا) اعاسىنىڭ جاعىندا بولىپ، سونىڭ دەگەنىن ىستەۋى مۇمكىن عوي، وندا ولار مۇنى باققا جىبەرمەيدى، نەمەسە ونى ىزدەپ، سۇراپ جۇرگەنىن اعاسىنا دەر كەزىندە ەسكەرتىپ ۇلگەرەدى. كۇنسايادا ەشكىم جوق ەكەن. الەشا كەشەگى ورنىنا بارىپ كۇتىپ وتىردى. كۇنساياعا كوز جۇگىرتىپ ەدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇل جولى ول كەشەگىدەن گورى ەسكىلەۋ، ءتىپتى جامان سەكىلدى كورىندى. كۇن كەشەگىدەي اشىق ەدى. جاسىل ۇستەلدىڭ بەتىندە كەشە رومكەدەن شاشىراعان كونياكتىڭ دوڭگەلەك داعى قالعان. بىردەڭەنى كۇتىپ زەرىككەندە باسىڭا قاشان دا ىسكە قاجەتسىز، بوستەكى ويلار كەلمەي مە: مىسالى، كۇنساياعا كىرگەسىن، باسقا جەرگە وتىرماي، ءدال كەشەگى جەرگە نەگە وتىردىم؟ — دەگەن وي كەلدى وعان. اقىرى، ول مازاسىز بەيماعلۇمدىقتان قاتتى جابىرقاپ كەتتى. ءبىراق، شيرەك ساعات وتپەي-اق، كەنەت، وتە جاقىن تۇستان، گيتارانىڭ ءۇنى ەستىلدى. بۇرىننان وتىر ما، الدە ەندى عانا كەلدى مە، كوپ بولسا جيىرما قادام جەردەگى بۇتا اراسىندا بىرەۋ بار سەكىلدى. كەشە كۇنساياداعى اعاسىنان كەتەردە شارباقتىڭ سول قاپتالىنداعى بۇتانىڭ اراسىنان جاسىل ەسكى الاسا ورىندىقتى كوزى شالعانداي بولعانى الەشانىڭ ەسىنە تۇسە كەتتى. دەمەك، كەلگەن كىسىلەر سول ورىندىقتا وتىر. ءبىراق كىمدەر؟ سوسىن گيتاراعا قوسىلىپ جىڭىشكە قوڭىر داۋىسپەن ءان سالعان ءبىر ەركەكتىڭ ءۇنى ەستىلدى.
ىنتىق كوڭىل تابادى
جارعا قۇشاق اشادى.
و، ءتاڭىرىم، جارىلقا!
ونى دا، مەنى دە!
ونى دا، مەنى دە!
ونى دا، مەنى دە!
ءان تىيىلىپ قالدى. مالايدىڭ جوعارى داۋسى، ءاندى قۇيقىلجىتۋى دا سونىكى سەكىلدى. ءبىر كەزدە ەركەلەگەن، ۇياڭداۋ بولسا دا، كەرەمەت شىققان ەكىنشى، ايەل داۋسى:
— بىزدىكىنە كوپتەن بەرى كەلمەي كەتتىڭىز عوي، پاۆەل فەدوروۆيچ، الدە ءبىزدى ءالى كۇنگە جەك كورەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— ەشتەڭە ەتپەس، — دەپ جاۋاپ قاتتى سىپايىلىعىنان گورى قارىسپالىعى مەن تىم نامىسقويلىعى الدىمەن سەزىلگەن ەركەك داۋىس. تەگى، باسىمدىلىق جىگىت جاعىندا بولۋ كەرەك، ايتپەسە قىز ءبۇيتىپ قىلىمسىماس ەدى. "ەركەك — سمەردياكوۆ بولار، داۋسى سوعان ۇقسايدى، ال بيكەش — تەگى، وسىنداعى ۇيدە تۇراتىن ايەلدىڭ ماسكەۋدەن كەلگەن قىزى شىعار، ول ارتقى ەتەگى سۇيرەتىلگەن ءساندى كويلەك كيىپ جۇرەدى، مارفا يگناتيەۆنادان سورپا الىپ تۇرادى..." — دەپ ويلادى الەشا.
— ماعان كەز كەلگەن ولەڭ ۇنايدى، تەك ۇيقاسىمى بولسىن، — دەدى ودان ارى ايەل داۋسى.
— ايتا بەرىڭىز، نەگە توقتادىڭىز؟
ەركەك داۋىس قايتادان اندەتتى:
امان بولسا جاس جارىم —
ءتاجى سول عوي پاتشانىڭ.
و، ءتاڭىرىم، جارىلقا!
ونى دا، مەنى دە!
ونى دا، مەنى دە!
ونى دا، مەنى دە!
— وتكەن جولى بۇدان دا تاۋىرلەۋ شىعىپ ەدى، — دەدى ايەل داۋسى. — ءسىز ءتاج جايىندا: "ميلايا" ەمەس، "ميلوچكا" — دەپ ايتقانسىز. وندا نازىكتەۋ شىققان ەدى، بۇگىن، تەگى، ۇمىتىڭقىراپ قالعانسىز عوي.
— ولەڭدى قويشى ءتايىرى، ءبارى ساندىراق، — دەپ كەسىپ تاستادى سمەردياكوۆ.
— جوق، مەن ولەڭدى ءبارىبىر وتە جاقسى كورەم.
— ءوزى ولەڭ بولسىن دا، ناعىز ساندىراق بولماسىن دەيمىسىز. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى: ومىردە كىم ۇيقاسپەن سويلەيدى؟ ەگەر ءبىز، ءتىپتى باستىقتاردىڭ امىرىمەن بولسا دا، ۇيقاسپەن سويلەسەك، جارىتىپ اڭگىمەلەسە الار ما ەدىك؟ جوق، ماريا كوندراتيەۆنا، ولەڭ دەگەن جاي بىردەڭە.
— ءسىز قاي جاعىنان بولسىن كەرەمەت پاراساتتىسىز، سوندا وسىنىڭ ءبارىن قايدان بىلە بەرەسىز؟ — دەپ ونان سايىن نازدانا ءتۇستى ايەل داۋسى.
— اتتەڭ جورگەكتە جاتقان كەزىمدە-اق تاعدىردىڭ تالكەگىنە ۇشىراعانىم، ايتپەسە بۇدان دا كوپ نارسە قولىمنان كەلەتىن ەدى، بۇدان الدەقايدا كوپ بىلەتىن ەدىم. سەن ارامزاسىڭ، ويتكەنى سەن ساسىق ليزاۆەتادان نەكەسىز تۋعانسىڭ دەگەن ادامدى مەن دۋەلگە شاقىرىپ، اتىپ ولتىرەر ەدىم؛ گريگوريي ۆاسيليەۆيچتىڭ بىقسىتقان وسەگى قۇلاقتارىنا تيگەسىن وندايلار مەنى ماسكەۋدە دە كوزگە تۇرتكەن. گريگوريي ۆاسيليەۆيچ: "ول سەنى تاپقانىنا جازىقتى ما، سەن ونىڭ ىشىنەن شىقتىڭ عوي"، — دەپ مەنى كىنالايدى. مەيلى، سولاي-اق بولسىن، ءبىراق مەنىڭ ءبۇيتىپ قور بوپ ءجۇرۋ ءۇشىن تۋعانىمنان، سونىڭ قۇرساعىندا سەسپەي قاتقانىمنىڭ ءوزى ارتىق ەدى. بازاردا ەستىگەنىم ازداي، سەنىڭ شەشەڭ دە جىنىما ءتيدى: ماعان ونىڭ باسى تاز بولاتىن، شاشى كيىز بوپ جۇرەتىن، بويى ەكى ارشىننان ازعانا قالىڭقى بىرتىق ەدى دەپ بەتىمە بىلش ەتكىزگەنى. جۇرتتىڭ بارلىعى سياقتى، جاي عانا تاپال ەدى دەمەي، سىپايىگەرشىلىكتى ۇمىتىپ، بىرتىق ەدى دەپ قورلاۋدىڭ قاجەتى نە ەدى؟ كوزىمە جاس تىعىلىپ ويىمداعىنى ايتىپ سالعىم-اق كەلدى، ءبىراق بۇل وندا، بىلايشا ايتقاندا، مۇجىقتىڭ جىلامسىراۋى، مۇجىقتىڭ بوزوكپەلىگى بولىپ شىقپاي ما. ورىس مۇجىعى ءبىلىمدى كىسىگە قارسى مىنەز كورسەتە الا ما؟ قاراڭعىلىعىنان ول ەشقانداي مىنەز كورسەتە المايدى. مەن قارشاداي بالا كەزىمنەن سول "بىرتىق" دەگەن ءسوزدى ەستىگەنىمدە باسىمدى جارعا سوققىم كەلەدى. ماريا كوندراتيەۆنا، مەن كۇللى رەسەيدى جەك كورەمىن.
— ەگەر اسكەري يۋنكەر نەمەسە گۋسار جىگىت بولساڭىز، بۇلاي دەمەس ەدىڭىز، وندا ءسىز قىننان قىلىشتى سۋىرىپ، كۇللى رەسەيدى قورعاعان بولار ەدىڭىز.
— مەنىڭ اسكەري گۋسار بولعىم كەلمەيتىنى بىلاي تۇرسىن، ماريا كوندراتيەۆنا، قايتا، كەرىسىنشە، مەن سولدات اتاۋلىنىڭ تۇگەل قۇرىپ بىتكەنىن تىلەيمىن.
— ەگەر ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، ءبىزدى كىم قورعاماق؟
— قورعاۋدىڭ قاجەتى نە. ون ەكىنشى جىلى فرانسۋزداردىڭ وسى كۇنگى يمپەراتورىنىڭ اكەسى يمپەراتور ءبىرىنشى ناپولەون رەسەيگە ۇلى جورىقپەن كەلدى عوي، سوندا فرانسۋزداردىڭ ءبىزدى باسىپ الا الماعانى وكىنىشتى: پاراساتتى ۇلتتىڭ زەردەسىز توپاس ۇلتتى باعىندىرىپ، وزىنە قوسىپ العانى جاقسى بولاتىن ەدى. وندا بىزدە ءتىپتى مۇلدە باسقا ءتارتىپ ورنايتىن ەدى عوي.
— سوندا قالاي بۇل، ولار ءوز ەلىندە ءبىزدىڭ ادامداردان ارتىق بولعانى ما؟ مەن ءوزىمىزدىڭ كەز كەلگەن كەربەز جىگىتىمىزدى اناۋ اعىلشىن بوزبالالاردىڭ ۇشەۋىنە ايىرباستامايمىن، — دەپ قىلىمسىدى ماريا كوندراتيەۆنا؛ بۇل سوزدەردى ونىڭ كوزىن ءبىر توڭكەرىپ، ءمۇلايىمسي قاراپ ايتقانى كۇمانسىز.
— بۇل كىمنىڭ قالاي ۇناتاتىندىعىنا بايلانىستى.
— ۇيالىپ تۇرسام دا ايتايىن، ءسىزدىڭ ءوزىڭىز دە بەينە ءبىر جات جۇرتتىق ادامشا سويلەيسىز، ىزگىلىكتى شەتەلدىكتەن ءبىر دە كەم ەمەسسىز.
— بىلگىڭىز كەلسە، ازعىندىق جونىنەن ولار نە، بىزدەگىلەر نە — ءبارىبىر، ەشبىر ايىرماسى جوق. بارلىعى دا سۇرقيالار، تەك ونداعىلار جىلتىراعان ەتىك كيىپ جۇرەدى، ال ءبىزدىڭ قايىرشى وڭباعان ساسىپ-بىقسىپ جۇرەدى جانە دە بۇل قىلىعىنان ءتىپتى ەشبىر ارلانبايدى. ءوزىنىڭ بارلىق بالالارىمەن قوسا ەلىرگەن ەسەرسوق بولسا دا، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ كەشە دۇرىس ايتقانىنداي، ورىس حالقىنىڭ باسىنان تاياق ايىرماۋ كەرەك.
— يۆان فەدوروۆيچتى زور قۇرمەت تۇتامىن دەگەنىڭىز قايدا؟
— ولار ماعان ساسىق مالاي دەپ قارايدى. ونىڭ بۇلىك شىعارىپ ءجۇرۋى مۇمكىن دەيدى؛ بۇلارى قاتەلىك. ەگەر قالتامدا كوپ اقشام بولسا، مەن بۇل ۇيدەن الدەقاشان قارامدى وشىرەر ەدىم. دميتريي فەدوروۆيچ مىنەز-قۇلقى، اقىلى، قايىرشىلىعى جاعىنان كەز كەلگەن مالايدان دا جامان، ونىڭ قولىنان تۇك كەلمەيدى، ءبىراق، سولاي بولا تۇرسا دا، بارىنە قۇرمەتتى. ايتالىق، مەنىڭ قولىمنان سورپا ءپىسىرۋ عانا كەلەدى ەكەن دەلىك، الايدا مەن، ءساتى تۇسە قالسا، ماسكەۋدە پەتروۆكادا دامحانا-مەيرامحانا اشا الامىن عوي. ويتكەنى مەن تاماقتى كىسىنىڭ تالعامىنا ساي پىسىرە الامىن، ال ماسكەۋدە اسپازداردىڭ بىردە-بىرى، شەتەلدىكتەردى ەسەپتەمەگەندە، بۇلاي پىسىرە المايدى. ال اناۋ جالاڭ بۇت دميتريي فەدوروۆيچ ەڭ اتاقتى دەگەن گرافتىڭ بالاسىن دۋەلگە شاقىرسا، ول ونىمەن اتىسۋعا شىعادى، سوندا ونىڭ مەنەن نەسى ارتىق؟ مەنىمەن سالىستىرعاندا ول الدەقايدا اقىماق ەمەس پە. قانشاما اقشانى ءراسۋا عىپ دالاعا شاشتى.
— مەنىڭشە، دۋەل دەگەن وتە قىزىق بولۋعا ءتيىس، — دەدى كەنەتتەن ماريا كوندراتيەۆنا.
— ونىڭ نەسى قىزىق؟
— اسىرەسە تاپانشا ۇستاعان جاس وفيسەرلەردىڭ قاسقايا قارسى قاراپ تۇرىپ، قايسى ءبىر قىزعا بولا، بىرىنە-بىرى وق اتۋى قورقىنىشتى، الايدا، بۇل ناعىز ەرلىك ەمەس پە. كەرەمەت قىزىق كورىنىس. قىزداردى جىبەرسە عوي وندا، مەن دۋەلدى كورۋگە قۇشتارمىن.
— ءوزىڭ ءمۇلت جىبەرمەسەڭ جاقسى، ال ەگەر سەنى نىساناعا دالدەپ السا قايتەسىڭ، ناعىز زەردەسىز اقىماقتىعىڭدى مىنە سوندا ۇعاسىڭ. كورۋ قايدا، ماريا كوندراتيەۆنا، قاشا جونەلەسىز.
— ال ءسىز قاشىپ كەتەر مە ەدىڭىز؟
ءبىراق سمەردياكوۆ جاۋاپ قاتپادى. ءبىر مينۋت ۇنسىزدىكتەن كەيىن گيتاراعا قوسىلعان جىڭىشكە داۋىس سوڭعى ءبىر اۋىز ولەڭدى ايتتى:
بايلاساڭ دا قولىمدى،
كەسسەڭ داعى جولىمدى،
استانادا ارمانسىز
قاندىرامىن ءشولىمدى.
ىركىلەتىن جايىم جوق،
تىپتەن ىركەر جايىم جوق،
مۇلدەم، مۇلدەم
ىركىلەتىن جايىم جوق!
ءدال وسى ساتتە الەشا ابايلاماي تۇشكىرىپ قالدى؛ ورىندىقتا وتىرعاندار تىنا قويدى. الەشا تۇرەگەلىپ سولاي قاراي ءجۇردى. ەركەك داۋىستىسى شىنىندا دا سمەردياكوۆ ەكەن، ءساندى كيىنگەن، وپا-دالاپ جاققان، ءتىپتى شاشىن دا بۇيرالاتقان با قالاي، باتەڭكەسى جىپ-جىلتىر. گيتارا ورىندىقتا جاتىر. ايەل داۋىستى بيكەسىنىڭ قىزى ماريا كوندراتيەۆنا ەكەن؛ ۇستىندە ارتقى ەتەگى ەكى ارشىنداي كوك تورعىن كويلەك؛ سەپكىل باسقان ءجۇزىنىڭ تىم دوڭگەلەكتىگى بولماسا، ۋىزداي جاس قىز، ونشا كورىكسىز دە ەمەس-تى.
— اعام دميتريي تەز ورالا ما؟ — دەدى الەشا مۇمكىندىگىنشە بايسالدى سويلەپ.
سمەردياكوۆ ورىندىقتان سوزىلا تۇرەگەلدى؛ ماريا كوندراتيەۆنا دا تۇرەگەلدى.
— دميتريي فەدوروۆيچتىڭ قايدا ەكەنىن مەن قايدان بىلەيىن؛ ەگەر ونىڭ كۇزەتشىسى بولسام ءبىر ءسارى؟ — دەپ ىڭىرانا سويلەگەن سمەردياكوۆ قىجىرتا جاۋاپ قاتتى.
— بىلمەي مە ەكەن دەپ جاي سۇراعانىم عوي؟ — دەپ ءتۇسىندىردى الەشا.
— مەن ونىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن جانە بىلگىم دە كەلمەيدى.
— ال اعام ماعان ءسىز تۋرالى ول ۇيدە نە بولىپ جاتقانىن ايتىپ تۇرادى، اگرافەنا الەكساندروۆنانىڭ كەلگەنىن تەز حابارلاي قويۋعا دا ۋادە بەردى دەگەنى قايدا.
سمەردياكوۆ وعان سالماقپەن، باياۋ كوز تاستادى.
— قاقپانىڭ تيەگى سالىنعالى ءبىر ساعات بولدى، ءسىز مۇندا قالاي كىردىڭىز؟ — دەپ سۇرادى ول، الەشاعا تەسىرەيە قاراپ.
— مەن شولاق كوشە جاقتان كەلدىم دە، شارباقتان ىشكە سەكىرىپ ءتۇستىم. ءسىز مەنىڭ بۇل قىلىعىما عاپۋ ەتىڭىز، — دەدى ول ماريا كوندراتيەۆناعا قاراپ، — اعاممەن تەز كەزدەسۋىم كەرەك ەدى.
— اھ، سىزگە نە دەپ رەنجيمىز، — الەشانىڭ كەشىرىم سۇراعانىنا ماساتتانعان ماريا كوندراتيەۆنا سىزىلا سويلەدى، — ويتكەنى دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ءوزى دە كۇنساياعا كوبىنەسە وسىلاي كىرەدى، ونىڭ سوندا وتىرعانىن ءبىز بىلمەي دە قالامىز.
— ماعان ول وتە-موتە قاجەت، مەن ونىمەن قالاي دا كەزدەسۋگە ءتيىستىمىن نەمەسە ونىڭ ءقازىر قايدا ەكەنىن سىزدەردەن سۇراپ ءبىلۋىم كەرەك. يلانساڭىزدار، ونىڭ ءوزى ءۇشىن وتە ءماندى ءبىر شارۋام بار وعان ايتاتىن.
— قايدا باراتىنىن ول بىزگە ايتپايدى عوي، — دەپ كۇبىرلەدى ماريا كوندراتيەۆنا.
— مەن وسىندا جاي تانىستىقتان كەلسەم دە مەيلى، — دەپ تاعى دا ءسوز باستادى سمەردياكوۆ، — ولار مۇندا دا مىرزاسى جايىندا قايداعى جوقتى سۇراستىرىپ، مۇلدە تىنىشتىق بەرمەيدى: نە بولىپ جاتىر، كىم كەلەدى، كىم كەتەدى، باسقا ەشتەڭە ايتپايسىڭ با؟— دەپ شۇقىلايدى دا جاتادى. ولتىرەمىن دەپ ەكى رەت قورقىتتى دا.
— ولتىرەمىن دەگەنى نەسى؟ — دەپ تاڭعالدى الەشا.
— كەشە ءوزىڭىز كوردىڭىز عوي، ونىڭ مىنەزىمەن بىرەۋگە قيانات قىلۋ تۇك ەمەس. ەگەر اگرافەنا الەكساندروۆنانى كىرگىزسەڭ، ول سول ۇيدە قونىپ شىقسا، ءتىرى قالمايسىڭ، — دەيدى. مەن ودان قاتتى قورقامىن، ەگەر ولەردەي قورىقپاسام، ونىڭ بۇل قورلىعىن شاھار باستىقتارىنا مالىمدەر ەدىم. ونىڭ نە ىستەي الاتىندىعى قۇدايدىڭ وزىنە دە ايان.
— باعانا بۇعان: "سەنى كەلىگە سالىپ تۇيەمىن" — دەدى، — قوسارلانا سويلەگەن ماريا كوندراتيەۆنا.
— ەگەر ولاي دەسە، بۇل، ءسىرا، جاي قورقىتقانى شىعار... — دەدى الەشا. — ەگەر ءقازىر ونىمەن كەزدەسە السام، مەن وعان بۇل جايىندا دا بىردەڭە دەر ەدىم...
— مەن ءبىر-اق جايتتى حابارلاي الامىن، — دەدى كەنەت سمەردياكوۆ ويلانىپ قالعان پىشىنمەن. — مەن مۇندا قۇدايى كورشى بولعاسىن عانا كەلەمىن، كورشى-قولاڭ وتىرىپ ارالاسپاۋعا بولا ما؟ ەكىنشى جاعىنان، يۆان فەدوروۆيچ قۇلقىن سارىدەن مەنى وزەرنايا كوشەسىندەگى ونىڭ پاتەرىنە جۇمسادى، حات بەرگەن جوق، دميتريي فەدوروۆيچكە بىرگە وتىرىپ تۇستەنۋ ءۇشىن الاڭداعى تراكتيرگە كەلسىن دەپ ايتۋدى تاپسىردى. مەن باردىم، ءبىراق دميتريي فەدوروۆيچ پاتەرىندە جوق ەكەن، ساعات سەگىز كەزى بولاتىن. "بولعان، ءبىراق ۇشتى-كۇيدى جوعالدى" — دەدى ماعان ءۇي يەلەرى. ولاردىڭ ءوزارا ءسوز بايلاسقان بىردەڭەسى بارى انىق. ءقازىر، ءدال وسى ساتتە، ول، مۇمكىن، سول تراكتيردە ىنىسىمەن بىرگە وتىرعان بولار، ويتكەنى يۆان فەدوروۆيچ تۇسكى تاماققا كەلگەن جوق، ال فەدور پاۆلوۆيچ جالعىز ءوزى وتىرىپ تاماقتاندى دا، تىنىعۋعا جاتتى. الايدا سىزدەن جالىنىپ سۇرايمىن، مەن جايىندا ەشتەڭە دەمەڭىز جانە مەنىڭ سىزگە نە دەگەنىمدى ايتا كورمەڭىزشى، ايتپەسە ول مەنى ولتىرەدى عوي.
— اعام يۆان تراكتيرگە ءدميترييدى بۇگىنگە شاقىردى ما؟ — دەپ الەشا قايتالاپ سۇرادى.
— ءيا، شاقىردى.
— الاڭداعى "استانالىق شاھار" تراكتيرىنە مە؟
— ءدال سوعان.
— بۇل ابدەن مۇمكىن! — دەدى قاتتى تولقىعان الەشا. — راحمەت سىزگە، سمەردياكوۆ، مۇنىڭىز ماڭىزدى حابار بولدى، ءقازىر سوندا بارامىن.
— تەك مەنى ۇستاپ بەرمەسسىز! — دەپ مىڭگىرلەدى ونىڭ سوڭىنان سمەردياكوۆ.
— و، جوق، ساسپاڭىز، مەن تراكتيرگە قاڭعالاقتاپ بارعانداي بولامىن.
— توقتاڭىز، مەن قاقپانى اشايىن، — دەپ داۋىستادى ماريا كوندراتيەۆنا.
— جوق، مىنا جەردەن جاقىنىراق، مەن تاعى دا شارباقتان سەكىرىپ وتەمىن.
بۇل حابار الەشانى قاتتى كۇيزەلتكەن ەدى. ول تراكتيرگە جەتكەنشە اسىقتى. تاقۋا كيىمىندە تراكتيرگە كىرۋ وعان لايىقسىز-دى، ءبىراق ەسىك الدىندا تۇرىپ، ونى شاقىرۋىنا بولاتىن. الايدا ول تراكتيرگە جاقىنداپ كەلگەندە كەنەت ءبىر تەرەزە اشىلىپ، اعاسى يۆان سول تەرەزەدەن تومەن جاققا ايقاي سالدى:
— الەشا، سەن ءقازىر مۇندا كىرە الاسىڭ با؟ ماعان ءبىر جاقسىلىق ەتكەن بولار ەدىڭ.
— كىرە الامىن عوي، ءبىراق مىنا كيىممەن قالاي بولار ەكەن.
— مەن جەكە بولمەدەمىن، باسپالداققا قاراي كەلە بەر، مەن قارسى الايىن...
ءبىر مينۋتتان كەيىن الەشا اعاسىنىڭ قاسىندا بولدى. يۆان جالعىز ءوزى..تۇستەنىپ وتىر ەكەن.
Iءىى
اعالى-ىنىلىلەردىڭ تانىسۋى
الايدا، يۆان جەكە بولمەدە ەمەس-تى. ول تەرەزە الدىنداعى كىشكەنتاي قورشاۋدىڭ ىشىندە وتىرعان دا، بوگدە ادامدار ونىڭ ىشىندەگىلەردى كورە بەرمەيتىن. بۇل ءبۇيىر جاق قابىرعاعا بۋفەت قويىلعان، اۋىز ءۇي بولاتىن. تراكتير داياشىلارى ەرسىلى-قارسىلى ساپىرىلىسىپ جۇرگەن. بۇرىش جاقتا ءبىر وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك شال عانا شاي ءىشىپ وتىر. ونىڭ ەسەسىنە باسقا بولمەلەردە تراكتيرگە ءتان داعدىلى ابىر-سابىر، مالايلاردى شاقىرعان داۋىستار، شولمەكتىڭ اۋزىن اشقانداعى دىبىس، بيليارد شارلارىنىڭ تارسىلى ەستىلەدى، ورگاننىڭ گۇرىلدەگەن ءۇنى شىعادى. يۆاننىڭ بۇل تراكتيرگە ەشقاشان دەرلىك كەلمەيتىنىن، مۇنداي ورىنعا ونىڭ جالپى اۋەستىگى جوعىن الەشا بىلەتىن؛ دەمەك، دەپ ويلادى ول، اعاسىنىڭ كەلگەن سەبەبى، كەلىسىم بويىنشا وسىندا دميترييمەن كەزدەسپەكشى بولعان. الايدا، ول ءالى كەلمەگەن.
— شايمەن ىشەگىڭدى شايا بەرەسىڭ بە، ساعان بالىق سورپاسىن نەمەسە وزگە بىردەڭە العىزسام قايتەدى، — الەشانى الداپ شاقىرىپ العانىنا ريزالىعىنان با قالاي، يۆاننىڭ داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتتى. ونىڭ ءوزى تاماقتانىپ بولىپ، ەندى شاي ءىشىپ وتىرعان.
— اۋەلى بالىق سورپاسىن العىز، شايدى سوسىن اكەلەر، قارنىم اشقانى راس، — دەدى الەشا كوڭىلدەنىپ.
— ال شيە ۆارەنەسىن شە؟ مۇندا بار ەكەن. كىشكەنتاي كەزىڭدە، پولەنوۆتىكىندە شيە ۆارەنەسىنە قۇمار بولعانىڭ ەسىڭدە مە؟
— ۇمىتپاعانسىڭ با؟ ۆارەنە دە العىز، ونى ءقازىر دە جاقسى كورەمىن.
يۆان داياشىنى شاقىرىپ الىپ، بالىق سورپاسىن، شاي مەن شيە ۆارەنەسىن اكەلۋگە جارلىق ەتتى.
— ءبارى ەسىمدە، الەشا، ون ءبىر جاسقا دەيىنگى كەزىڭدى ۇمىتقام جوق، وندا مەن ون بەسكە اياق باسقانمىن. ون بەس پەن ون ءبىر بۇل ەداۋىر ايىرماشىلىق، ونداي كەزىندە اعالى-ىنىلىلەر ەش ۋاقىتتا بىر-بىرىمەن جولداس بولمايدى. سەنى ءتىپتى جاقسى كوردىم بە ەكەن، بىلمەيمىن. ماسكەۋگە كەتكەننەن كەيىن، العاشقى جىلدارى، سەنى ءتىپتى ەسىمە دە العان ەمەن. سونسوڭ، ءوزىڭ ماسكەۋگە كەلگەننەن كەيىن، ەكەۋمىز ءبىر جەردە، تەگى، ءبىر-اق رەت كەزدەستىك قوي دەيمىن. ال ەندى مەنىڭ وسىندا كەلگەنىمە ءتورتىنشى اي، ەكەۋمىز ءالى ءتىپتى ءلام دەپ ءتىل قاتىسقان دا جوقپىز. مەن ەرتەڭ كەتەمىن، سوسىن وسىندا جاڭا: سەنىمەن كەزدەسىپ قوشتاسۋىم كەرەك ەدى دەپ ويلاپ وتىر ەدىم، ءوزىڭ ءوتىپ بارا جاتىر ەكەنسىڭ.
— سەن مەنى شىن كورگىڭ كەلدى مە؟
— شىن كورگىم كەلدى، ءوزىم دە سەنىمەن ەتەنە تانىسايىن، سەنى دە وزىممەن تانىستىرايىن دەپ ەدىم. سونسوڭ، قوش ايتىسپاق بولدىم.
مەنىڭشە، ايىرىلىسار الدىندا تانىسقاننان ارتىعى جوق. سەنىڭ وسى ءۇش اي بويى ماعان قالاي كوز سالعانىڭدى مەن بايقاپ ءجۇردىم، سەن ۇنەمى الدەنەنى كۇتكەن كىسىشە قارادىڭ، ال مەن وندايدى جاقتىرمايمىن، سەنىمەن جاقىنداسپاعانىم وسىدان. ءبىراق سەنى اقىرى قۇرمەتتەيتىن بولدىم: جاس بولسا دا اياعىن نىق باسقان دەگەندەي. بايقايسىڭ با، مەن ءقازىر كۇلىپ وتىرسام دا شىنىمدى ايتامىن. سەن اياعىڭدى نىق باسىپ تۇرسىڭ عوي، ا؟ سەن سىقىلدى بالاقاندار بولسا دا مەيلى، اياعىن قالاي نىق باسسا دا مەيلى، ايتەۋىر وسىنداي بەكەم جانداردى ۇناتامىن. اقىرى، سەنىڭ كىسىگە الدەنەنى كۇتكەندەي قادالا قارايتىنىڭا بويىم ۇيرەنىپ تە كەتتى؛ كەرىسىنشە، سەنىڭ وسىلاي تەسىرەيە قارايتىنىڭدى، اقىرى، ءتىپتى ۇناتاتىن دا بولدىم... الەشا، سەن مەنى ءقايسىبىر سەبەپتەن جاقسى كورەسىڭ عوي دەيمىن؟
— جاقسى كورەم، يۆان. اعام دميتريي سەن جونىندە: يۆان — مۇردە عوي، — دەيدى. مەن سەن جونىندە: يۆان — جۇمباق قوي، — دەيمىن. سەن ماعان ءقازىر دە جۇمباقسىڭ، ءبىراق بۇگىن تاڭەرتەڭنەن بەرى مەنىڭ بىردەڭەگە كوزىم جەتتى!
— ول نە بولدى ەكەن؟ — دەپ كۇلدى يۆان.
— اشۋلانبايسىڭ با؟ — دەپ الەشا دا كۇلدى.
— و نە دەگەنىڭ؟
— جيىرما ۇشتەگى باسقا جاس جىگىتتەردىڭ ءبارى قانداي بولسا، سەن دە ءدال سوندايسىڭ؛ سونداي جاپ-جاس، ۋىزداي، اپ-ادەمى، بالعىن بالاسىڭ، بىلايشا ايتقاندا، اۋزىنان ۋىزى ارىلماعان ءسابيسىڭ! قالاي، تىم رەنجىتىپ المادىم با؟
— قايتا، ءدال ۇستىنەن ءتۇسىپ تاڭعالدىردىڭ عوي! — دەدى كوڭىلدەنە، قىزىنا سويلەگەن يۆان. — نانساڭ، باعانا ەكەۋمىز اناۋ ۇيدە ۇشىراسقاننان كەيىن، مەن ىشىمنەن وسى جيىرمانىڭ ۇشەۋىندەگى بالالىعىم جايىندا تولعانۋمەن بولدىم، ال سەن وسى ويىمدى تاپ باستىڭ دا، سودان ءسوز باستادىڭ. جاڭا وسىندا وتىرىپ، وزىمە نە دەگەنىمدى بىلگىڭ كەلە مە: ومىردەن تورىقسام دا، سۇيىكتى ايەلدەن كۇدەر ۇزسەم دە، داعدىلى نارسەنىڭ بارىنە سەنۋدەن قالسام دا، قايتا كەرىسىنشە، بۇل دۇنيەدەگىنىڭ ءبارى ءجون-جوسىقسىز، قارعىس اتقان، بالكىم، ءتىپتى سايتان شاتاستىرعان بىلىق ەكەنىنە كوزىم جەتىپ تۇرسا دا، جان كۇيزەلىسىنىڭ بارلىق سۇمدىقتارىنان باس كوتەرمەسەم دە مەيلى — ءبارىبىر ءومىردى قيمايمىن، شۇپىلدەگەن زەرەندى اۋىزعا اپارعان ەكەم، ءىشىپ بىتىرمەي قويمايمىن! ءبىراق، كىم بىلەدى، وتىزعا كەلگەن سوڭ ول زەرەندى ءىشىپ بىتىرمەسەم دە ىسىرىپ قويىپ، ءوز جونىممەن كەتۋىم دە مۇمكىن-اۋ... الايدا، قايدا باراتىنىمدى بىلمەيمىن. ال وتىزعا دەيىن، مۇنى انىق بىلەم، جاستىق جىگەرىم ومىردەن ءتۇڭىلۋ مەن جەركەنۋدىڭ ءبارىن جەڭەدى. بۇل دۇنيەدە مەنىڭ بويىمداعى ومىرگە دەگەن وسىناۋ بۋىرقانعان، بالكىم، ءتىپتى ادەپسىز قۇشتارلىقتى جەڭە الاتىن تورىعۋ بار ما ەكەن دەپ وزىمنەن ءوزىم سان رەت سۇرادىم دا، ونداي تورىعۋ جوق شىعار دەپ ءتۇيدىم، ياكي بۇل تاعى دا وتىزعا دەيىن، ال ودان ارى ءوزىم دە قۇشتار بولمايتىن سياقتىمىن. بۇل ومىرگە قۇشتارلىقتى كەيبىر بوقمۇرىن مورالشىلەر، اسىرەسە اقىندار كوبىنەسە ارامزالىق دەپ اتايدى. مۇنىڭ ءوزى ءىشىنارا كارامازوۆتىق قاسيەت، بۇل شىندىق، ومىرگە دەگەن مۇنداي قۇشتارلىق، ەشتەڭەگە قاراماستان، ءتىپتى سەندە دە بار، ءبىراق ونىڭ ارامزالىق بولاتىنى نەلىكتەن؟ الەشا، ءبىزدىڭ پلانەتادا ءبىر ورتالىققا تارتىلاتىن كۇشتەر ءالى دە سۇمدىق كوپ. ءومىر سۇرگىڭ كەلەدى، سوسىن لوگيكامەن سىيىسپاسا دا تىرشىلىك ەتەسىڭ. ومىردە ءبارى تابيعي بولىپ جاتاتىندىعىنا مەيلى سەنبەي-اق قويايىن، ءبىراق ماعان كوكتەمدە بۇرشىك جارعان جابىسقاق جاپىراقشالارى قىمبات، كوگىلدىر اسپان قىمبات، كەيدە، ناناسىڭ با، ونى نە ءۇشىن جاقسى كورەتىنىڭدى بىلمەسەڭ دە ءقايسىبىر ادام دا قىمبات، الدەقاشاننان سەنبەسەڭ دە، ەسكى ادەتىڭ بويىنشا جۇرەگىڭمەن قاستەرلەيتىن ادامنىڭ كەيبىر ەرلىگى دە قىمبات. مىنە ساعان بالىق سورپاسىن دا اكەلدى، اس بولسىن. مۇندا بالىق سورپاسىن عاجاپ ءدامدى پىسىرەدى. الەشا، ءمانىڭ ەۋروپاعا بارىپ قايتقىم كەلەدى، وسى ارادان-اق اتتانامىن؛ ءبىراق مەن وندا بارعاندا زيراتقا، اسا قىمباتتى زيراتقا باراتىنىمدى بىلەمىن، مىنە سولاي! وندا قىمباتتى ولىكتەر جاتىر، ءاربىر قۇلپىتاس ءقايسىبىر جالىنداپ وتكەن ءومىر حاقىندا، ءوزىنىڭ ەرلىگىنە، ءوز اقيقاتىنا، ءوزىنىڭ كۇرەسى مەن ءوز عىلىمىنا دەگەن تاڭعاجايىپ سەنىم حاقىندا باياندايدى، مەن وندا بارعاسىن جەرگە تىزەرلەپ وتىرا كەتىپ، سول قۇلپىتاستارعا تاۋەپ قىپ ەگىلەتىنىمدى كۇنىلگەرى بىلەمىن، — سونىڭ وزىندە مەن مۇنىڭ ءبارىن ونىڭ اتام زامانعى زيرات قانا ەكەنىن، ودان باسقا ەشتەڭە ەمەسىن جۇرەگىممەن سەزە وتىرىپ ىستەيمىن. تورىققاندىقتان جىلامايمىن، كوزىمنەن جاس توگىلگەنىن باقىت ساناعاندىقتان جىلايمىن. ىشتەگى شەرىمدى تارقاتامىن. كوكتەمگى جابىسقاق جاپىراقشالاردى، كوگىلجىم اسپاندى سۇيەم، مىنە قالاي! بۇل ارادا اقىل دا، لوگيكا دا ەمەس، بۇل ارادا ىشكى سارايىڭمەن، ىشى-باۋىرىڭمەن سۇيەسىڭ، ءوزىڭنىڭ تۇڭعىش جاستىق كۇشىڭدى سۇيەسىڭ. الەشكا، سەن مەنىڭ بۇل بىلشىلىمنان بىردەڭە ءتۇسىندىڭ بە، جوق پا؟ — دەدى كەنەت كۇلىپ جىبەرگەن يۆان.
— وتە جاقسى تۇسىنەمىن، يۆان: ىشكى سارايىڭمەن، ىشى-باۋىرىڭمەن سۇيگىڭ كەلەدى دەپ سەن عاجاپ ايتتىڭ، سەنىڭ وسىلاي ءومىر سۇرگىڭ كەلەتىندىگىنە مەن وتە قۋانىشتىمىن، — دەدى ءسۇيسىنىپ كەتكەن الەشا. — مەن ادام بۇ دۇنيەدە ەڭ الدىمەن ءومىردى سۇيۋگە ءتيىس دەپ ويلايمىن.
— ءومىردىڭ مانىنەن گورى ءوزىن كوبىرەك ءسۇيۋ كەرەك پە؟
— قالايدا سولاي، لوگيكادان بۇرىن، ءوزىڭ ايتقانداي، قالاي دا لوگيكادان بۇرىن ءسۇيۋىم كەرەك، ءومىردىڭ ءمانىن سوندا عانا تۇسىنەمىن.
مىنا ءبىر جايت كوپتەن كوزىمە ەلەستەي بەرەدى. يۆان، ءوز ءىسىڭدى جارىم-جارتىلاپ اتقاردىڭ جانە ول ەندى سەنىڭ ءوز قولىڭدا: سەن ومىرگە قۇشتارسىڭ. ەندى سول ءىسىڭنىڭ ەكىنشى جارتىسىن ويلاستىرۋىڭ كەرەك، سوندا قۇتقارىلاسىڭ.
— سەن مەنى قۇتقارىپ تا ۇلگەردىڭ، ال مەن، مۇمكىن، ولمەگەن دە شىعارمىن! بۇل ايتقان ەكىنشى جارتىڭنىڭ ءمانى نەدە؟
— ونىڭ ءمانى: الگى ايتقان ارۋاقتارىڭدى ءتىرىلتۋ كەرەك، بالكىم، ولار ەش ۋاقىتتا ولمەگەن دە شىعار. ال ەندى شايىڭدى العىز. يۆان، ەكەۋمىزدىڭ بىرگە وتىرىپ اڭگىمەلەسكەنىمىزگە مەن قۋانىشتىمىن!
— بايقايمىن، ءوزىڭ ءبىر شابىت ۇستىندەسىڭ عوي. سەن سىقىلدى... مۇريتتەردەن وسىنداي professioons dc foي1 تىڭداعاندى جاراتامىن. الەكسەي، سەنىڭ ءدىلىڭ بەرىك. موناستىردان كەتكىڭ كەلەتىنى راس پا؟
— راس. ءپىرادارىم مەنى ءدۇنياۋي تىرلىككە جىبەرمەكشى ەدى.
— دەمەك، ءدۇنياۋي تىرلىكتە، مەن وتىزعا تامان قولىمداعى زەرەندى بىلاي قويۋعا اينالعاندا تاعى ءبىر كەزدەسەتىن بولدىق قوي. ال اكەمنىڭ جەتپىسكە دەيىن ەسكى داعدىسىنان ايرىلعىسى جوق، ءتىپتى سەكسەنگە دەيىن تارتىنباۋدى ارماندايدى، قىلجاقتاسا دا، سۇيەگىمە ءسىڭىپ كەتتى عوي دەيدى. ونىڭ ايەلجاندىلىعىن قايتەرسىڭ، بەينە سوندا باسى قالعانداي... راس، وتىزدان كەيىن، بالكىم، سودان باسقا... ءبىراق جەتپىسكە دەيىن ءويتۋ ارامزالىق، نە بولسا دا وتىزعا دەيىن قيمىلداپ قال: ءوزىڭدى-وزىڭ الداپ ءجۇرىپ، "ىزگىلىك بەلگىسىن" ساقتاپ قالۋىڭا بولادى. بۇگىن ءدميترييدى كورمەدىڭ بە؟
— جوق، كورمەدىم، ءبىراق سمەردياكوۆتى كوردىم. — ءسويتىپ، الەشا اعاسىنا سمەردياكوۆپەن قالاي كەزدەسكەنىن اسىعىس بولسا دا، تولىق باياندادى. يۆان كەنەت قاتتى ابىرجىپ تىڭدادى، كەيبىر جايتتاردى ءتىپتى قايتالاپ سۇرادى.
— ءبىراق، ول مەنەن ءوزىنىڭ دميتريي تۋرالى ايتىپ قويعانىن وعان سەزدىرمەۋدى ءوتىنىپ ەدى، — دەپ ەسكەرتتى الەشا.
يۆان قاباعىن ءتۇيىپ، ويلانىپ قالدى.
— سەن سمەردياكوۆقا بولا تۇنجىرادىڭ با؟ — دەپ سۇرادى الەشا.
— ءيا، سوعان بولا. قويشى سونى، ءدميترييدى شىنىندا دا كورگىم كەلىپ ەدى، ەندى قاجەتى جوق... — دەپ كۇبىرلەدى يۆان زاۋىقسىزدانىپ.
— اعا، سەن شىنىندا دا وسىنشا اسىعىس اتتانباقپىسىڭ؟
— ءيا.
— اكەم مەن ءدميترييدى قايتەمىز؟ ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭ نەمەن تىنادى؟ — دەدى الەشا قورقىنىشتى ۇنمەن.
— سەن دە سول سەرگەلدەڭگە ۋايىم جەپ قويمادىڭ عوي! مەن نە ىستەيىن؟ اعاما كۇزەتشى بولۋىم كەرەك پە؟ — دەپ زەكىگىسى كەلگەن يۆان كەنەت ءبىر ءتۇرلى كەيىسپەن كۇلدى. — ماعان قالعانى — ءىنىسىن ولتىرگەن كايننىڭ قۇدايعا قايتارعان جاۋابى بولعانى ما؟ مۇمكىن، سەن ءقازىر وسىنى ويلاپ تۇرعان شىعارسىڭ؟ ءبىراق، سايتان العىر، مەن مۇندا ولاردى كۇزەتىپ وتىرا المايمىن عوي؟ ءىسىمدى تىندىردىم، ەندى كەتەمىن. سەن ءوزىڭ مەنى دميترييمەن باقتالاس، وسى ءۇش اي بويى ونىڭ عاشىق جارى كاتەرينا يۆانوۆنانى وزىنە قاراتىپ الۋعا تىرىستى دەپ ويلاۋدان ساۋمىسىڭ؟ ءا، جوق، مەنىڭ ءوز شارۋام باردى. ونى تىندىردىم، ەندى كەتەمىن. باعانا ءبىتىردىم، سەن كوردىڭ.
— باعانا كاتەرينا يۆانوۆنانىكىندە بولعان وقيعا ما؟
— ءيا، سول وقيعا، ءبارى ءبىر-اق ايقىندالدى. وندا نە تۇر دەيمىسىڭ؟ مەنىڭ دميترييدە نەم بار؟ بۇل ارادا ونىڭ ەشبىر قاتىسى جوق. كاتەرينا يۆانوۆنادا مەنىڭ ءوز شارۋام بارتۇعىن. ءوزىڭ بىلەسىڭ، قايتا، دميتريي بەينە مەنىمەن ءسوز بايلاسقانداي سىڭاي تانىتقان جوق پا. مەن ودان ەشتەڭە سۇراعان جوقپىن، قىزدى ماعان سونشاما اسپەتتەپ تاپسىرىپ، ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن ءوزى ەمەس پە؟ مۇنىڭ ءبارى كۇلكى سەكىلدى. جوق، الەشا، جوق، مەنىڭ ەڭسەم كوتەرىلىپ، بويىم قالاي سەرگىپ قالعانىن بىلسەڭ عوي! وسىندا تۇستەنىپ وتىرىپ، ناناسىڭ با، العاشقى ەركىندىك ساعاتىن جۋايىنشى دەپ ءتىپتى شامپان ىشكىم دە كەلدى. تفۋ — جارتى جىلداي سەرگەلدەڭ كەنەت ءبىر-اق ءبىتتى، ءبارى ءبىر-اق ساپ بولدى. قالاسام، مۇنىڭ وپ-وڭاي ەكەنىن مەن ءتىپتى كەشە دە سەزدىم بە ەكەن!
— يۆان سەن ءوز ماحابباتىڭدى ايتامىسىڭ!
— ءيا، ماحابباتىمدى ايتامىن، مەن بيكەشكە، سول ينستيتۋتكاعا عاشىق بوپ قالىپ ەدىم. سول قىزدى ويلاپ، قانشا ازاپ شەكتىم. ەندى جان ازابى ءبىتتى... ءبارى ساپ بولدى. باعانا شابىتتانىپ كەتسەم دە، سىرتقا شىققان سوڭ، ناناسىڭ با، وزىمە-وزىم كۇلدىم. جوق، تۋرا ماعىناسىندا ايتامىن.
— سەن ءقازىر دە كوڭىلدىسىڭ، — دەدى شىنىندا دا لەزدە جادىراپ سالا بەرگەن اعاسىنىڭ جۇزىنە قادالا قاراعان الەشا.
— ونى مۇلدە سۇيمەيتىنىمدى قايدان بىلەيىن! حە-حە! سۇيمەيدى ەكەم. ال ول ماعان قاتتى ۇناۋشى ەدى عوي! ءتىپتى باعانا سايراپ كەتكەنىمدە دە ۇناعان. بىلەسىڭ بە، ءقازىر دە كەرەمەت ۇنايدى، سولاي بولا تۇرسا دا، ونى تاستاپ جۇرە بەرۋگە ەشبىر قينالاتىن ەمەسپىن. وتىرىك ماقتانادى دەيمىسىڭ؟
— جوق. تەك ول، بالكىم، ماحاببات بولماعان شىعار.
— الەشكا، — دەپ كۇلدى يۆان، — سەن ماحاببات تۋرالى اڭگىمەدەن اۋلاق بول! ساعان لايىقسىز. باعانا، باعانا عوي سەن شىداماي كەتتىڭ، اي! سول ءۇشىن بەتىڭنەن ءسۇيۋدى دە ۇمىتتىم... ول مەنى قانشاما ازاپقا سالدى. ابدەن زورلانىپ ءبىتتىم. وھ، مەنىڭ سۇيەتىنىمدى ول ءبىلدى! ول، ءدميترييدى ەمەس، مەنى ءسۇيدى، — دەدى كوڭىلدەنىپ يۆان. — دميترييدىكى بوسقا قينالۋ. وعان باعاناعى ايتقانىمنىڭ ءبارى اقيقات شىندىق. ءبىراق، گاپ مىنادا عانا: ەڭ باستىسى، ونىڭ ءدميترييدى استە سۇيمەيتىنىن ءوزى ازاپقا سالىپ جۇرگەن مەنى عانا سۇيەتىنىن اڭعارۋ ءۇشىن، ون بەس جىل ما، الدە جيىرما جىل ما كەرەك بولار ەدى. ءتىپتى بۇگىنگى تاعلىمعا قاراماستان، ەشقاشان اڭعارماۋى دا عاجاپ ەمەس. قايتا جاقسى بولدى: ەندى قايتىپ مويىن بۇرماستاي بوپ تۇرەگەپ جۇرە بەردىم. ايتپاقشى، ول نەعىپ جاتىر ەكەن؟ مەن كەتكەسىن نە بولدى ەكەن؟
الەشا وعان قىزدىڭ تالىپ قالعانىن، ءقازىر ەس-تۇسسىز ساندىراقتاپ جاتقانىن ايتىپ بەردى.
— حوحلاكوۆا وتىرىك ايتپاي ما؟
— جالعان ەمەس سەكىلدى.
— كوڭىلىن سۇراۋ كەرەك ەكەن عوي. ايتسە دە، وندايدان ءالى ەش ۋاقىتتا، ەشكىم ولگەن ەمەس. تالىپ قالسا مەيلى، بۇل ءتاڭىرىمنىڭ ايەلگە دەگەن ەرەكشە ىقىلاسىنىڭ بەلگىسى. ەندى مەن ول ءۇيدىڭ ەسىگىن اشپايمىن. قايتا ورالۋدىڭ قاجەتى جوق.
— الايدا سەن وعان باعانا مەنى ەشقاشان دا سۇيگەن ەمەسسىڭ دەدىڭ عوي.
— جورتا ايتتىم. الەشكا، مەن ءقازىر شامپان العىزامىن، مەنىڭ ەركىندىگىم ءۇشىن ىشەيىك. جوق، سەن مەنىڭ قانداي قۋانىشتى ەكەنىمدى بىلسەڭ عوي!
— جوق، اعا، ىشپەي-اق قويايىق، — دەدى كەنەتتەن الەشا، — سونسوڭ، مەنىڭ كوڭىل-كۇيىم كەلىسپەي وتىر.
— ءيا، سەن الدەقاشاننان مۇڭلىسىڭ، مەن مۇنى كوپتەن بايقاپ وتىرمىن.
— سەن قالاي دا ەرتەڭ تاڭەرتەڭ اتتاناسىڭ با؟
— تاڭەرتەڭ بە؟ مەن ولاي دەگەم جوق قوي... كىم بىلەدى، مۇمكىن، تاڭەرتەڭ اتتانارمىن. ناناسىڭ با، مەنىڭ بۇگىن وسىندا كەلىپ تۇستەنگەنىم، ۇيدە داستارقان باسىندا اناۋ شالمەن بىرگە وتىرعىم كەلمەدى، ودان جەركەنەتىنىم سونداي. سونى كورمەۋ ءۇشىن مۇننان الدەقاشان كەتۋىم كەرەك ەدى. مەنىڭ كەتەتىنىمە سەن نەگە وسىنشا ابىرجيسىڭ. مەن كەتكەنشە ەكەۋمىزدىڭ ءالى قانشاما ۋاقىتىمىز بار. ءالى تالاي زامان، ماڭگىلىك تۇر الدىمىزدا!
— ەرتەڭ كەتسەڭ، ول قانداي ماڭگىلىك؟
— بىزگە ونىڭ قانداي قاتىسى بار؟ — دەپ يۆان كۇلىپ جىبەردى، — ءبىز وزىمىزگە كەرەگىن قالاي دەگەنمەن سويلەسىپ ۇلگەرەمىز عوي، ءبىز مۇندا نە ءۇشىن كەلدىك؟ سەن نەگە تاڭىرقاي قارايسىڭ؟ ايتساڭشى: ءبىز مۇندا نە ءۇشىن كەلدىك؟ مەنىڭ كاتەرينا يۆانوۆناعا عاشىقتىعىمدى، شال مەن ءدميترييدى ءسوز ەتۋگە مە؟ شەتەل تۋرالى ما؟ رەسەيدىڭ قاتەرلى جاعدايى تۋرالى ما؟ يمپەراتور ناپولەون تۋرالى ما؟ سولاي ما، وسى ءۇشىن كەلدىك پە مۇندا؟
— جوق، ول ءۇشىن ەمەس.
— دەمەك، نە ءۇشىن كەلگەنىمىزدى تۇسىنەسىڭ. وزگەلەردىكى ءوز الدىنا، ال بىزدەرگە، سارى اۋىزدارعا، باسقا نارسە قاجەت، ءبىز الدىمەن ماڭگىلىك الدىنداعى ماسەلەلەردى شەشۋىمىز كەرەك، بىزگە قاجەتى مىنە وسى. كۇللى جاس رەسەي ءقازىر تەك ەجەلگى ماسەلەلەردى ءسوز ەتۋدە. قارتتاردىڭ ءبارى ناق ءقازىر كەنەتتەن پراكتيكالىق ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانۋعا اينالدى. وسى ءۇش اي بويى سەن ماعان نەگە بىردەڭەنى كۇتكەن كىسىشە موليە قارادىڭ؟ "دىنگە قالاي قارايسىڭ، الدە وعان مۇلدە سەنبەيسىڭ بە؟ — دەپ تەرگەۋ ءۇشىن بە؟ — الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىزدىڭ ءۇش اي بويى تەلمىرە قاراۋىڭىزدىڭ ءمانى وسى ەمەس پە ەدى؟
— سولاي بولۋى دا مۇمكىن، — دەدى كۇلىمسىرەگەن الەشا. — اعا، سەن ەندى ماعان كۇلمەيسىڭ عوي؟
— مەن كۇلەم بە؟ ءۇش اي بويى ماعان تەلمىرە قاراعان ءىنىمدى نەگە رەنجىتەيىن. الەشا، تۋرا قاراشى: ءمۇريت ەمەستىگىم بولماسا، مەن دە، ءدال وزىڭدەي، كىشكەنتاي بالاقانمىن عوي. ورىس بالاقاندارى وسىعان دەيىن نە ءبىتىرىپ جۇرگەنىن بىلەسىڭ بە؟ ياكي كەيبىرەۋلەرى؟ مىسالى، وسىندا ءبىر ساسىق تراكتير بار عوي، ولار سوندا جينالىپ، ءبىر بۇرىشتا وتىرادى. بىلىسپەگەن-كورىسپەگەن ادامدار ودان شىققاسىن تاعى دا قىرىق جىل بىر-بىرىمەن كەزدەسپەيدى، سوندا تراكتيردە باس قوسقاندا نە جايىندا اڭگىمەلەستى ەكەن؟ تەك قانا الەمدىك ماسەلەلەر جايىندا ما: قۇداي بار ما، ماڭگى ولمەۋ دەگەن قالاي؟ قۇدايعا سەنبەيتىندەرى سوسياليزم مەن انارحيزم تۋرالى، بۇكىل ادامزات بالاسىن جاڭا شتات بويىنشا قايتا جاساۋ جايىندا ءسوز ەتەدى، سوندا بۇل تەك ەكىنشى جاعىنان قويىلعان ءباز-باياعى ءبىر ماسەلە بولىپ شىقپاي ما. بىزدە قازىرگى كەزدە ورىستىڭ ەرەكشە تۋعان بالاقاندارىنىڭ تالايلارى ەجەلگى ماسەلەلەردى ءسوز ەتۋمەن عانا ءجۇر. وسىلاي ەمەس پە؟
— ءيا، قۇداي بار ما، ماڭگى ولمەۋ اقيقات پا دەگەن، ياكي ءوزىڭ ايتقانداي، ەكىنشى جاعىنان قويىلاتىن ماسەلەلەر، — شىن ورىستار ءۇشىن، ارينە، ەڭ الدىمەن ويعا كەلەتىن ءبىرىنشى ساۋالدار، مۇنىڭ ءوزى وسىلاي بولۋى دا كەرەك، — دەدى اعاسىنا بۇرىنعىسىنشا اقىرىن كۇلىمسىرەپ قانا سىناي قاراعان الەشا.
— مىنە، كورەمىسىڭ، الەشا، ورىس ادامى بولۋ كەيدە استە زەردەلىلىك ەمەس، الايدا، قالاي دەسەك تە، ورىس بالاقاندارىنىڭ قازىرگى ىستەپ جۇرگەنىنەن اسقان زەردەسىزدىكتى كوزىڭە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق مەن ءبىر ورىس بالاقانىن، الەشكانى، كەرەمەت جاقسى كورەمىن.
— سەن اقىرىن عاجاپ قيىستىردىڭ عوي، — دەپ كۇلدى كەنەتتەن الەشا.
— ال ايتساڭشى، نەدەن باستايىن، ءوزىڭ بۇيىر، — قۇدايدان با؟ قۇداي بار ما، سولاي عوي؟
— نەدەن باستاعىڭ كەلسە، سودان باستاي بەر، "ەكىنشى جاعىنان" باستاساڭ دا مەيلىڭ. سەن كەشە اكەمنىڭ ۇيىندە قۇداي جوق دەمەدىڭ بە، — دەپ الەشا اعاسىنا سىناي قارادى.
— كەشە شالدىكىندە تۇستىك ءىشىپ وتىرعاندا، مەن ىزاڭا تيەيىن دەپ ادەيى ايتقام، سوندا كوزىڭ وتشا جايناپ كەتكەنىن دە كورگەم. ال ءقازىر سەنىمەن پىكىرلەسۋگە استە قارسى ەمەسپىن، شىن ايتام. سەنىمەن تۇسىنىسكىم كەلەدى، الەشا، ويتكەنى مەنىڭ دوستارىم جوق، ال بولعانىن تىلەر ەدىم. كانە، ويلاپ قاراشى، بالكىم، مەن دە قۇدايدى مويىندارمىن، — دەپ كۇلدى يۆان، — سەن ءۇشىن بۇل كۇتپەگەن ءسوز عوي، ا؟
— ەگەر ءقازىر دە ازىلدەپ تۇرماساڭ، ارينە، سولاي.
— "ازىلدەپ". بۇل ءسوزدى مەن كەشە پىراداردىكىندە ەستىگەمىن. بىلەسىڭ بە، باۋىرىم، ون سەگىزىنشى عاسىردا ءبىر كۇناكار قاريا بولعان، ونىڭ: ەگەر قۇداي جوق بولسا، ونى ويلاپ شىعارۋ كەرەك بولار ەدى، s'il rfcxistait pas Dicu il faudrait گ inventor دەگەن ناقىلى بار. شىنىندا دا، قۇدايدى ويلاپ شىعارعان ادامنىڭ ءوزى. قۇدايدىڭ شىن بار ەكەنىنە تاڭ قالىپ، عاجاپتانبايسىڭ، قايتا وسىنداي ويدىڭ — قۇدايدىڭ قاجەتتىگى تۋرالى ويدىڭ — ادام سەكىلدى جابايى، قاتال حايۋاننىڭ باسىنا قالاي عانا كەلگەندىگىنە قايران قالاسىڭ — بۇل ويدىڭ قاسيەتتىلىگى، اسەرلىلىگى، دانالىلىعى سونداي، ونىڭ ادام ءۇشىن ابىرويلىلىعى سونداي. مەن ءوزىم: ادامدى قۇداي جاراتتى ما، الدە قۇدايدى ادام جاراتتى ما؟ — بۇل جايىندا ويلاۋدى الدەقاشان قويعام. البەتتە، مەن ورىس بالاقاندارىنىڭ باستان-اياق ەۋروپالىق جورامالداردان تۋىنداتىلعان وسى كۇنگى اكسيومالارىنىڭ ءبارىن تالداپ جاتپايمىن؛ ويتكەنى ول جاقتاعى جاي جورامالدى ورىس بالاقاندارى دەرەۋ اكسيوماعا اينالدىرادى، بالاقاندار عانا ەمەس، ءتىپتى ولاردىڭ پروفەسسورلارى دا سويتەتىن سەكىلدى، سەبەبى بىزدە ورىس پروفەسسورلارىنىڭ وزدەرى دە كوپ رەتتە سول ورىس بالاقاندارى بولىپ جاتادى. سوندىقتان مەن جورامال اتاۋلىنى وراعىتىپ وتەمىن. ەكەۋمىزدىڭ بۇل وتىرىسىمىزدىڭ ماقساتى باسقا ەمەس پە؟ مەن ساعان ءوزىمنىڭ ءمان-ماعىنامدى، ياكي نەعىلعان جان ەكەنىمدى، نەگە سەنىپ، نەگە ءۇمىت ارتاتىنىمدى مۇمكىن-قادەرىنشە تەزىرەك ءتۇسىندىرۋىم كەرەك — ماقساتىمىز وسى عوي؟ سوندىقتان مەن قۇدايدى تۇپا-تۋرا، قاز-قالپى قابىلدايتىنىمدى ايتقىم كەلەدى. ايتسە دە، مىنانى اتاپ ءوتۋ كەرەك: ەگەر قۇداي بار بولسا جانە جەردى جاراتقان شىنىمەن سول بولسا، وندا ول جەردى ەۆكليدتىك گەومەتريا بويىنشا جاراتقان دا، ادامنىڭ اقىل-ويىن كەڭىستىكتىڭ ءۇش ولشەمىن عانا ۇعاتىن ەتكەن. سولاي بولا تۇرسا دا، بارشا الەمنىڭ، نەمەسە ودان دا كەڭىرەك العاندا، بۇكىل بولمىستىڭ تەك ەۆكليدتىك گەومەتريا بويىنشا جاراتىلعانىنا كۇمانداناتىن، كەرەك دەسەڭ ەۆكليدتىڭ پىكىرىنشە جەر بەتىندە بىر-بىرىمەن ەشقاشان قوسىلمايتىن ەكى پاراللەل سىزىقتىڭ، بالكىم، شەكسىزدىكتىڭ ءبىر تۇسىندا قوسىلۋىن ارماندايتىندار، ءتىپتى ەڭ تاماشا گەومەترلەر مەن ءپالساپاشىلاردىڭ اراسىندا دا بولعان. باۋىرىم، ەگەر مەن ءتىپتى وسىنى دا تۇسىنبەسەم، وندا قۇداي جايىندا ەشتەڭە سەزبەيتىنىم انىق. مۇنداي سۇراقتاردىڭ شەشىمىن تابۋعا مۇلدە قابىلەتسىزدىگىمدى، مەنىڭ اقىل-ويىم ەۆكليدتىك، فانيلىك ەكەنىن، سول سەبەپتى ءبىز باقي دۇنيەلىكتى شەشە المايتىنىمىزدى تاۋبەشىلدىكپەن مويىندايمىن. بۇل جايىندا، اسىرەسە: قۇداي بار ما، جوق پا؟ — دەگەن سۇراق جونىندە، دوستىم الەشا، ساعان دا ەش ۋاقىتتا ويلانباۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم. مۇنىڭ ءبارى تەك ءۇش ولشەمدى ۇعۋعا لايىقتالعان، اقىل-پاراساتقا مۇلدە ساي كەلمەيتىن سۇراقتار. ءسويتىپ، مەن قۇدايدى مويىندايمىن جانە دە ىقىلاسپەن مويىندايمىن، ول ول ما، مەن ونىڭ دانالىعىن دا، ونىڭ بىزگە مۇلدە بەيماعلۇم ماقساتىن دا مويىندايمىن، تارتىپكە، ءومىردىڭ مانىنە سەنەمىن، ءبارىمىز بەينە بىر-بىرىمىزبەن بىتە قايناساتىن ماڭگىلىك ۇيلەسىمگە سەنەمىن، بارشا الەم تالپىناتىن، "قۇدايعا سەنۋ"، قۇدايدىڭ ءوزى بولىپ تابىلاتىن سوزگە سەنەمىن جانە تاعىسىن تاعىلار، شەكسىز كەتە بەرەتىن تاعى سول سياقتىلار دەگەندەي. بۇل جونىندە ايتىلعان سوزدەردىڭ قيسابى جوق. مەن، تەگى، يگى جولدامىن عوي — ا؟ ال ەندى ويلاپ قاراساڭ، تۇپتەپ كەلگەندە، مەن وسىناۋ قۇدايى دۇنيەنى — مويىنداماعان، ونىڭ بارىن بىلە تۇرا استە قابىلداماعان بولىپ شىعامىن. مويىندامايمىن دەگەندە سەن ءتۇسىن، مەن قۇدايدى مويىندامايمىن دەپ تۇرعام جوق، مەن ونىڭ جاراتقان دۇنيەسىن، قۇدايى دۇنيەنى مويىندامايمىن، مويىنداۋعا كەلىسە دە المايمىن. ءبىراق مىناعان سابيشە سەنەتىنىمدى ەسكەرتۋگە ءتيىستىمىن: ادامنىڭ كورگەن ازابى جازىلار دا ۇمىتىلار، ونىڭ باسىنداعى قاراما-قايشىلىقتاردىڭ كىسى كۇلەرلىكتەي وكىنىشتىلىگى بۇلدىراعان ساعىمشا سەيىلىپ، اتومداي كىشكەنتاي ءھام دارمەنسىز ەۆكليدتىك اقىل-پاراساتتىڭ ويلاپ شىعارعان وڭباعاندىق وتىرىگىندەي جوق بولار، ءسويتىپ، اقىر-سوڭىندا، الەمدىك فينالدا، ماڭگىلىك ۇيلەسىم ساتىندە ادامداردىڭ بارلىق جۇرەك لۇپىلىنە، نارازىلىق اتاۋلىنىڭ، توگىلگەن قان اتاۋلىنىڭ وتەۋىنە تولىق جەتەرلىكتەي، ادامداردىڭ باستان كەشكەندەرىن كەشىرىپ قانا قويماي، سونىڭ ءبارىن اقتاۋعا دا جەتەرلىكتەي ابزال بىردەڭە پايدا بولادى، — مەيلى، وسىلاي-اق بولسىن، مەيلى ءبارى وسىلاي-اق ىستەلسىن، ءبىراق مەن ونى ءبارىبىر قابىلدامايمىن عوي جانە قابىلداعىم دا كەلمەيدى! ءتىپتى پاراللەل سىزىقتار تۇيىسسە دە مەيلى، ونى ءوزىم دە كورە الامىن: كورگەندە، سىزىقتاردىڭ تۇيىسكەنىن كورىپ تۇرمىن، الايدا ءبارىبىر مويىندامايمىن دەيمىن. مەنىڭ ءمان-ماعىنام وسى، الەشا، مەنىڭ تەزيسىم وسى. مەن ساعان شىنىمدى ايتتىم. ەكەۋمىزدىڭ سۇحباتىمىزدى مەيلىنشە زەردەسىز باستاعان جورتاعىم دا جوق ەمەس، ءبىراق شىن سىرىمدى اقتارۋعا دەيىن جەتكىزدىم، ويتكەنى ول تەك ساعان عانا كەرەك. سەنىڭ قۇداي جونىندە اڭگىمە تىڭداعىڭ كەلگەن جوق، سۇيىكتى اعاڭنىڭ كوكەيكەستى ويلارىن عانا بىلگىڭ كەلدى. مەن ايتىپ بەردىم.
يۆان ءوزىنىڭ شالقىتقان ۇزاق ءسوزىن كەنەت ەرەكشە ءبىر، تولقىعان سەزىممەن تامامدادى.
— اڭگىمەڭدى نەلىكتەن "مەيلىنشە زەردەسىز" باستادىڭ؟ — دەپ سۇرادى وعان مۇڭايا قاراعان الەشا.
— بىرىنشىدەن، ورىسشىلدىق ءۇشىن دەسەم دە بولار: ورىستاردىڭ بۇل تاقىرىپتاعى اڭگىمەلەرى سۇمدىق زەردەسىزدىك بولىپ جاتادى. ەكىنشىدەن، تاعى دا نەعۇرلىم زەردەسىزدەۋ بولسا، سوعۇرلىم شىندىققا جاقىن بولىپ شىعادى. نەعۇرلىم زەردەسىزدەۋ بولسا، سوعۇرلىم ايقىنىراق بولادى. اقىماقتىق كۇرمەۋگە كەلمەيدى، شالىمسىز، ال اقىلدىلىق بۇلاڭداتىپ وتىرىپ، ءىز جاسىرادى. اقىل — زالىم، ال اقىماقتىق — تۋرا، ادال. مەن ءىستى ءوزىمنىڭ تورىعىپ بىتۋىمە دەيىن اسقىندىردىم، سونسوڭ ونى نەعۇرلىم اقىماقتىق ەتىپ كورسەتسەم، ماعان سوعۇرلىم ءتيىمدى بولادى.
— ماعان ءتۇسىندىرشى، نەلىكتەن "...دۇنيەنى مويىندامايسىڭ؟" — دەپ كۇبىرلەدى الەشا.
— ارينە، تۇسىندىرەم، قۇپيا ەمەس، ءوزىم دە سوعان بەيىمدەپ كەلە جاتىر ەدىم. باۋىرىم، سەنى ازدىرىپ، دۇرىس جولىڭنان تايدىرىپ نەم بار مەنىڭ، بالكىم، ساعان قاراپ ءوزىمنىڭ تۇزەلگىم كەلگەن شىعار.
— يۆان كەنەتتەن موماقان سابيشە كۇلىمسىرەدى. الەشا ونىڭ بۇلايشا ەلجىرەي جىميعانىن ەش ۋاقىتتا كورمەگەن ەدى.
IV
كۇپىرلىك
— مەنىڭ ساعان ايتاتىن سىرىم بار ەدى، — دەپ باستادى يۆان، — ءوز جاقىن-جەگجاتىڭدى قالاي سۇيۋگە بولاتىنىن تۇسىنە الماي-اق قويدىم. مەنىڭشە، الىس تۋىسىڭ بولماسا، ەت جاقىنىڭدى جاقسى كورۋ مۇمكىن ەمەس. بىردە "مارحاباتتى يوانن" (ءبىر اۋليە) تۋرالى ءبىر جەردەن وقىعانىم بار ەدى: اشىعىپ، جاۋراعان بىرەۋ وعان كەلىپ، توڭىپ بارام دەپ شاعىنعاندا، ول ونى توسەگىنە وزىمەن بىرگە جاتقىزىپ، قۇشاعىنا الىپ، ونىڭ ءبىر سۇمدىق اۋرۋدان ىرىڭدەگەن، ساسىق اۋزىنا جىلى دەمىن جىبەرىپ جىلىتا باستاپتى. ونىڭ مۇنى ءوزىن-وزى زورلاپ، مويىنداعى پارىز ەسەپتى سۇيىسپەنشىلىككە بولا جانە شىركەۋدىڭ جازاسىنان قورقىپ قانا ىستەگەنىنە مەنىڭ ەشبىر كۇمانىم جوق. بىرەۋدى جاقسى كورۋ ءۇشىن ونىڭ بەتىن بۇركەنگەنى ءجون، ءجۇزىن كورسەتىپ السا-اق بولدى — ىنتىزارىڭ سۋىدى دەي بەر.
— بۇل جايىندا زوسيم ءپىرادار تالاي ايتقان، — دەدى الەشا، — ونىڭ دا ماحابباتقا ماشىقتانباعانداردىڭ كوبى كىسىنىڭ ءجۇزىن كورگەندە ءوزىنىڭ ىنتىققان سەزىمىن بىلدىرە الماي قالادى دەگەنى بار ەدى. ءبىراق ادامزات بالاسىندا حريستوستىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە ۇقسايتىن ماحاببات تا كوپ قوي، مەن مۇنى بىلەمىن، يۆان...
— ال مەن مۇنى ءالى بىلمەيمىن جانە تۇسىنبەيمىن، مەنىمەن بىرگە باسقا دا كوپتەگەن ادامدار بىلمەيدى، تۇسىنبەيدى. مۇنىڭ ءوزى ادامنىڭ بويىنداعى جامان قاسيەتتەرىنەن بە، الدە ولاردىڭ جاراتىلىسى سولاي ما — گاپ مىنە وسىندا. مەنىڭشە، حريستوستىڭ ادامعا دەگەن ماحابباتى بۇل جالعاندا جوق ءبىر عاجايىپ. راس، ول قۇداي بولعان عوي. ال ءبىز قۇداي ەمەسپىز. ايتالىق، مەنىڭ اۋىر قاسىرەت شەگۋىم مۇمكىن، ءبىراق مەنىڭ قانشالىقتى قاسىرەت شەگەتىنىمدى باسقا بىرەۋ ەش ۋاقىتتا بىلە المايدى، ويتكەنى ول — مەن ەمەس، وزگە كىسى، ونىڭ ۇستىنە، باسى جۇمىر پەندەڭىز باسقانىڭ قاسىرەتىن مويىنداۋعا (ول ادامعا بەرىلەتىن شەن بە ەكەن) امەس كەلىسە بەرمەيدى. سەن قالاي ويلايسىڭ، نەلىكتەن كەلىسپەيدى؟ ونىڭ سەبەبى، مىسالى، مەنەن كۇلىمسى ءيىس شىعادى، سىقپىتىم جامان، بىردە ءتىپتى اياعىن باسىپ كەتكەنىم دە بار. سونسوڭ، قاسىرەتتىڭ دە قاسىرەتى بار: ادامدى قورلايتىن قاسىرەتكە، ايتالىق، مەنىڭ اشىعىپ جۇرگەنىمە جارىلقاۋشىم يلانۋى مۇمكىن. ال ودان سول جوعارىراق قاسىرەتكە، مىسالى، ءبىر يدەيا ءۇشىن ازاپ شەگۋگە، جوق، بۇعان ول، وقتا-تەكتە بولماسا، يلانبايدى، ويتكەنى ول، ايتالىق، مەنى كورگەن سوڭ، مىسالى، ونىڭ قيالىنداعى ناق سونداي يدەيا ءۇشىن ازاپ شەگەتىن ادامنىڭ تۇرىنە مەنىڭ قياناتىم مۇلدە ۇقسامايتىنىن كورگەننەن كەيىن ىنتىعا قالادى. ءسويتىپ، ول، ءتىپتى جەك كورىپ تۇرماسا دا، مەنى دەرەۋ ءوزىنىڭ شاپاعاتىنان ايىرادى. قايىرشىلاردىڭ، اسىرەسە اسىل تەكتى قايىرشىلاردىڭ ەش ۋاقىتتا توبە كورسەتپەي، قايىر-ساداقاسىن گازەت ارقىلى سۇراعانى ءجون. جاقىنىڭدى، جالپى العاندا، كەيدە ءتىپتى الىستان دا جاقسى كورۋىنە بولادى. ال ونى جاقىننان ەش ۋاقىتتا سۇيە المايسىڭ. ەگەر ءبارى ساحناداعىداي، ايتالىق، جىبەك شوقپىت پەن جىرتىق شىلتەردەگى قايىرشىلار اسەم بيلەپ قايىر-ساداقا سۇرايتىن بالەتتەگىدەي بولسا، وندا ولارعا سۇيسىنۋگە بولار. تەك سۇيسىنەسىڭ، ءبىراق استە سۇيە المايسىڭ. الايدا بۇل جايىندا وسى ايتىلعانى جەتەر. سەنى تەك ءوز ورنىما قويىپ كورگىم كەلگەنى عوي. مەنىڭ جالپى ادامزاتتىڭ قاسىرەتى حاقىندا بايانداعىم كەلىپ ەدى، ايتسە دە ونان دا تەك بالالاردىڭ قايعى-قاسىرەتىنە توقتالىپ وتەلىك. بۇل مەنىڭ دالەلدەرىمدى ون ەسەدەي كەمىتەدى، سوندا دا تەك وسىمەن عانا شەكتەلەيىك. البەتتە، بۇل مەن ءۇشىن ونشا ءتيىمدى ەمەس. بىرىنشىدەن، بالالاردى ءتىپتى جاقىننان دا، ءتىپتى كىر-قوجالاق كۇيى دە، ءتىپتى سۇرىقسىز بولسا دا (الايدا، مەنىڭشە، بالالار ەشقاشان دا سۇرىقسىز بولمايدى) جاقسى كورۋگە بولادى. ەكىنشىدەن، ەرەسەكتەر جايىندا ءسوز قوزعامايتىن تاعى ءبىر سەبەبىم، ولاردىڭ جەككورىنىشتى، سۇيۋگە لايىقسىز ەكەنىن بىلاي قويعاندا، ولاردىڭ جازاسى دا بار: ولار الما جەپ قويىپ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتى تانىپ ءبىلىپ، "بادامشا" بولعان. المانى ءالى دە جەيدى. ال بالالار ەشتەڭە جەگەن جوق، سوندىقتان ولار ازىرشە كىناسىز. الەشا، سەن بالالاردى جاقسى كورەسىڭ بە؟
جاقسى كورەتىنىڭدى بىلەم، تۇسىنەدى عوي دەپ ساعان تەك سولار جونىندە ايتىپ وتىرعانىم دا سودان. ەگەر بۇل دۇنيەدە بالالار دا سۇمدىق قاسىرەت شەكسە، وندا ولار، ارينە، المانى جەپ قويعان اكەلەرى ءۇشىن جازالانعان، — ءبىراق بۇل باسقا دۇنيەنىڭ پايىمداۋى، ءفاني دۇنيەدە ادام جۇرەگى ونى تۇسىنبەيدى. كىناسىز ادامنىڭ، ونىڭ ۇستىنە مۇنداي بەيكۇنا جاننىڭ، باسقا بىرەۋ ءۇشىن قاسىرەت شەگۋىنە بولمايدى! الەشا، بايقاساڭ، بالالاردى مەن دە جاقسى كورەمىن. ەسىڭدە بولسىن، قاتال، قۇمارپاز، زىميان كىسىلەر، كارامازوۆشىلار، كەيدە بالالاردى تىم جاقسى كورەدى. بالالار، ءسابي شاعىندا، مىسالى، جەتىگە دەيىن، سۇمدىق جاتىرقاعىش كەلەدى: بەينە جاراتىلىسى بولەك، مۇلدە وزگە جان سەكىلدى. مەن اباقتىدا وتىرعان ءبىر قاراقشىنى كورگەن ەدىم: ول ءتۇن جامىلىپ قاراقشىلىق جاساعان كەزىندە كەيبىرەۋلەردىڭ ءۇي ءىشىن تۇگەل قىرىپ تاستاعاندا بىرنەشە بالانى دا ءولتىرىپتى. ءبىر عالاماتى، ول اباقتىدا وتىرعانىندا بالالاردى وتە جاقسى كورەتىن بولادى: اۋلادا ويناپ جۇرگەن بالالارعا تەرەزەدەن تەلمىرە قارايدى ەكەن. ءبىر بالانى تەرەزەسىنىڭ الدىنا كەلۋگە داعدىلاندىرعان ول ونىمەن كەرەمەت دوس بوپ كەتەدى. الەشا، وسىنىڭ ءبارىن ساعان نەگە ايتاتىنىمدى سەزەسىڭ بە؟ باسىم اۋىرىپ، جابىرقاپ كەتكەنىمدى قاراشى.
— سەنىڭ ەسەڭگىرەگەن كىسىشە ەلىرە سويلەگەنىڭە تاڭ قالىپ وتىرعانىم، — دەدى ابىرجىعان الەشا.
— ايتپاقشى، ماعان جۋىردا ماسكەۋدە ءبىر بولعىر اڭگىمەلەپ ەدى، — يۆان فەدوروۆيچ ءىنىسىنىڭ سوزىنە قۇلاق سالماعانداي، ءسوزىن ودان ارى جالعاستىردى. — بولگاريادا سلاۆيانداردىڭ جاپپاي كوتەرىلىسىنەن قاۋىپتەنگەن تۇرىكتەر مەن شەركەستەر بارلىق جەردە ويرانداپ جاتىر ەكەن، — جاعالاي ورتەپ، قويداي باۋىزداپ، ايەلدەردى زورلاپ، بالالاردى دا اياماي، تۇتقىنداردى ءتۇنى بويى ەكى قۇلاعىنان دۋالعا شەگەلەپ قويىپ، ەرتەڭىنە دارعا اسادى ەكەن جانە تاعىسىن تاعىلار، ءبارىن ءتىپتى كوزگە ەلەستەتۋ دە قيىن. شىنىندا دا، كەيدە ءباز بىرەۋلەردىڭ "ايۋاندىق" قاتالدىعىن ءسوز ەتىپ جاتادى، ال مۇنىڭ ءوزى حايۋانات جونىندە مۇلدە ادىلەتسىز دە وكىنىشتى: ءتۇز تاعىسى ەش ۋاقىتتا تاپ ەكى اياقتى ادامداي سۇمدىق اككىلىكپەن قاتال بولا المايدى. جولبارىستىڭ بار بىلەتىنى — تارپا باس سالىپ بىتىرلاتىپ شايناۋ. ادامداردى ءتۇنى بويى قۇلاعىنان دۋالعا شەگەلەپ قويۋ ونىڭ قاپەرىنە دە كىرمەس ەدى، ول مۇنى قولىنان كەلىپ تۇرسا دا ىستەمەس ەدى. سونان سوڭ، بۇل تۇرىكتەردىڭ ايەلدىڭ قۇرساعىنان قىزىل شاقا شارانانى قانجارىمەن جارىپ الۋدان باستاپ، اناسىنىڭ كوزىنشە ەمشەكتەگى ءسابيدى جوعارى لاقتىرىپ جىبەرىپ نايزانىڭ ۇشىنا شانشۋعا دەيىن بارىپ، وسى ايۋاندىقتارىنان جان راقاتىن تابادى ەكەن. ەڭ قىزىقتىسى، وسىنىڭ ءبارى سورلى اناسىنىڭ كوزىنشە ىستەلەتىندىگى بولسا كەرەك. الايدا مىنا ءبىر كورىنىس مەنىڭ كوز الدىمنان كەتپەيدى. ۇيگە كىرگەن تۇرىكتەردىڭ ورتاسىندا ءسابيىن كەۋدەسىنە باسىپ ءدىر-دىر ەتكەن اناسى تۇر ەكەن دەلىك. تۇرىكتەر كوڭىلدەنگەنسىپ، نارەستەنى ەركەلەتكەن بولىپ وتىرىك كۇلەدى، بۇعان ءسابي دە كۇلەدى. تۇرىك وسى كەزدە بالانىڭ بەتىنە تاپانشاسىن تاقاپ اپارادى. قۇتىڭداعان بالا تاپانشادان ۇستايىن دەپ كىشكەنتاي قولىن ەربەڭدەتەدى، وسى ساتتە ويناپ تۇرعان تۇرىك شۇرىپپەنى باسىپ قالىپ، بالانىڭ باسىن مىلجا-مىلجا قىلادى... كەرەمەت كورىنىس قوي، سولاي ەمەس پە؟ ايتقاندايىن، تۇرىكتەر تاتتىگە تىم قۇمار دەسەدى.
— اعا، وسىنىڭ ءبارىن نە ءۇشىن ايتتىڭىز؟ — دەپ سۇرادى الەشا.
— مەنىڭ ويىمشا، ەگەر جىن-پەرى جوق بولسا، وندا ونى ادام ءوز بەينەسىنە ۇقساتىپ ويلاپ شىعارعان.
— ولاي بولسا، قۇدايدى دا ءدال سولاي ويلاپ شىعارعانى عوي.
— "گاملەتتە" ءپولونييدىڭ ايتقانىنداي، سەن ءوزىڭ ءسوزدىڭ ءوڭىن اۋدارا قويۋعا كەرەمەت ماشىقتانىپ الىپسىڭ عوي، — دەپ كۇلدى يۆان. — سەن مەنى سوزدەن ۇستادىڭ، مەيلى، قايتا قۋانىشتىمىن. ەگەر ونى ادام ءوز بەينەسىنە ۇقساتىپ ويلاپ شىعارسا، وندا سەنىڭ قۇدايىڭ كەلىسكەن ەكەن. سەن جاڭا: وسىنىڭ ءبارىن نە ءۇشىن ايتتىڭ؟ — دەپ سۇرادىڭ: كورەمىسىڭ، مەن كەيبىر فاكتىلەردى جيناي جۇرۋگە اۋەسپىن، ناناسىڭ با، گازەتتەردەن وقىعان جانە بىرەۋدەن ەستىگەن كەز كەلگەن انەكدوت سەكىلدى نارسەلەردى كوشىرىپ الىپ، جازىپ قويامىن، ءقازىر ءتاپ-تاۋىر كوللەكسيام دا بار. ارينە، تۇرىكتەر كوللەكسياعا ەندى، ءبىراق ونىڭ ءبارى جات جۇرتتىق دۇنيەلەر عوي. مەندە تۇرىكتەردىكىنەن قيالىم ارتىق، ءوزىمىزدىڭ قولتۋما نارسەلەر دە بار. بىلەسىڭ بە، بىزدە كوبىنەسە ۇرىپ-سوعۋعا، كوك شىبىقپەن، قامشىمەن دۇرەلەۋگە اۋەس، مۇنىڭ ءوزى ۇلتتىق داعدىعا اينالىپ كەتكەن: ءبىز قالاي دەگەنمەن ەۋروپالىقتارمىز عوي، قۇلاقتان شەگەلەپ قويۋ دەگەنىڭىز كوكەيگە قونبايدى، ال كوك شىبىق، قامشى — مىنە مۇنى ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا باسقان، ءبىزدى ودان ايىرۋعا بولمايدى. ءقازىر شەتەلدە ۇرىپ-سوقپايتىن ءتارىزدى، الدە سونداي زاڭدار شىعارىلعان با، بىرەۋ بىرەۋگە قول كوتەرە المايتىن بولىپتى، ءبىراق ولار مۇنىڭ ەسەسىنە، بىزدەگى سياقتى، باسقا، تازا ۇلتتىق داعدىنى شىعارسا كەرەك؛ اسىرەسە ءبىزدىڭ جوعارعى قاۋىمداعى ءدىني قوزعالىس داۋىرىنەن باستاپ بىزدە بولۋى مۇمكىن ەمەس دەلىنگەن وسىناۋ ۇلتتىق داعدى، ويتسە دە، بىزگە دە سىڭە باستاعان سەكىلدى. مەندە فرانسۋزشادان اۋدارىلعان ءبىر عاجاپ كىتاپشا بار، وندا جەنيەۆادا، تاياۋدا، وسىدان بەس-اق جىل بۇرىن ريشار دەگەن كىسى ءولتىرۋشى جاۋىزدىڭ دارعا اسىلعانى باياندالعان؛ جيىرما ۇشتەگى جىگىت دار الدىندا كۇناسىن مويىنداپ، حريستيان دىنىنە ەنىپتى. نەكەسىز تۋعان بالاسىن، ريشاردى، التى جاسار ءسابي كەزىندە اكە-شەشەسى تاۋداعى ءبىر شۆەيسار باقتاشىلارىنا بەرىپ قويا بەرەدى، ولار بالانى كەيىن مالدىڭ سوڭىنا سالىپ قويۋ ءۇشىن الادى. بالا ولاردىڭ قولىندا ناعىز تاعى بولىپ وسەدى، ونى ەشتەڭەگە ۇيرەتپەيدى، قايتا، لايساڭ مەن سۋىقتا جالاڭ اياق، جالاڭ باس، اش كۇيى مال باقتىرىپ قويادى. ارينە، بۇلاي ەتكەندە ولاردىڭ ەشقايسىسى ويلانىپ، وپىنىپ جاتقان جوق، قايتا كەرىسىنشە، وسىلاي ىستەۋگە ءوزىنىڭ تولىق حاقى بار دەپ ەسەپتەدى، ويتكەنى ريشاردى انشەيىن ءبىر زات رەتىندە بەرە سالعان-دى، سوندىقتان ونى تاماقتاندىرۋ قاجەت دەپ تە بىلگەن جوق. ريشار ول جىلدارى، ىنجىلدەگى اداسقان بالاشا، ءوزىنىڭ تىم بولماسا ساتۋعا بورداقىلاعان شوشقالارعا بەرىلەتىن بىلعامادان جەۋگە دە زار بولعانىن، ءبىراق وعان ءتىپتى سونى دا قيماعانىن، شوشقانىڭ جەمىن ۇرلاپ جەگەنىندە ونى ۇرىپ-سوققانىن، بۇكىل بالالىق جانە جاستىق شاعىن ول قاشان ەسەيىپ، بويىنا كۇش جيناپ، ءوزى ۇرلاپ تاماق اسىراعانشا وسىلاي وتكىزگەنىن باياندايدى. تاعى بولىپ وسكەن ول جەنيەۆادا كۇندىك جۇمىس ىستەپ تاپقان اقشاسىن ىشكىلىككە سالادى، جاۋىزدىق تىرشىلىكپەن ءجۇرىپ، اقىرى ءبىر شالدى ءولتىرىپ، توناپ تىنادى. ونى ۇستاپ الىپ، سوتتاپ، ءولىم جازاسىنا كەسەدى. ول جاقتا ەلجىرەكتىككە سالىنبايدى عوي. ءسويتىپ، اباقتىدا ونى پاستورلار مەن ءارقيلى حريستوستىق باۋىرلاستىقتاردىڭ مۇشەلەرى مەن قايىرىمدى حانىمدار جانە باسقالارى دەرەۋ ورتالارىنا الادى. ولار ونى وقۋعا، جازۋعا ۇيرەتەدى، وعان ءىنجىلدى تۇسىندىرەدى، ءسويتىپ ۇيالتقان، يلاندىرعان بولادى، قىسىم جاساپ، جان القىمنان الىپ، قاجىتادى، اقىرىندا، قىلمىس جاساعانىن ونىڭ ءوزى ماقتانا مويىندايدى. ول سوتقا ءوتىنىش جاساپ، مەن جاۋىز ەدىم، ەندى ماعان جاساعان يەمنىڭ نۇرى جاۋىپ، راقىمى ءتۇستى دەپ ءوزى جازىپ بەرەدى. جەنيەۆادا بارلىعى تولقىپ، بۇكىل قايىرىمدى، تاقۋا جەنيەۆا ابىرجىپ قالادى. اسىل تەكتى، كورگەندى سانالاتىنداردىڭ ءبارى اباقتىداعى وعان جەتكەنشە اسىعادى؛ ريشاردىڭ بەتىنەن سۇيەدى، ونى قۇشاقتاپ: "سەن بىزگە باۋىرسىڭ، جاساعان يەمنىڭ راقىمى ءتۇستى ساعان!" — دەپ وزەۋرەيدى. ال ريشاردىڭ كوڭىلى بوساپ، كوزىنە جاس كەلەدى: "ءيا، ماعان قۇدايدىڭ راقىمى ءتۇستى! بالالىق، جاستىق شاعىمدا شوشقانىڭ جەمىنە ءبىر تويعانعا ءماز بولۋشى ەدىم، ەندى ماعان دا ءتاڭىرىنىڭ راقىمى ءتۇستى، ەندى قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ ولەتىن بولدىم!" — "ءيا، ءيا، ريشار، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ ولگەنگە نە جەتسىن، سەن بىرەۋدىڭ قانىن توكتىڭ، ەندەشە قۇلشىلىق ەتىپ ولۋگە ءتيىستىسىڭ. كىناسىز بولساڭ دا مەيلى، شوشقانىڭ جەمىنە قىزىققانىڭدا جانە ونى ۇرلاپ جەگەنىڭدە (مۇنىڭ استە جاقسى ەمەس، ويتكەنى ۇرلاۋعا بولمايدى عوي) قۇدايدى مۇلدە بىلمەسەڭ دە مەيلى، — بىرەۋدىڭ قانىن توككەن ەكەنسىڭ، سول ءۇشىن ءوزىڭ ولۋگە ءتيىسسىڭ". ءسويتىپ اقىرعى كۇن دە كەلەدى. السىرەگەن ريشار كوزىنە جاس الىپ: "ومىرىمدەگى ەڭ قۋانىشتى كۇنىم بۇل، مەن قۇدايدىڭ الدىنا بارا جاتىرمىن!" — دەپ دامىلسىز قايتالاي بەرەدى. "ءيا، — دەپ زارلانادى پاستورلار، سۋديالار مەن قايىرىمدى حانىمدار، — بۇل سەنىڭ ەڭ باقىتتى كۇنىڭ، ويتكەنى سەن جاساعان يەمنىڭ وزىنە بارا جاتىرسىڭ!" ريشاردى اكەلە جاتقان ماسقارالاۋ كۇيمەسىنىڭ سوڭىنان ەرگەن اتتىلى-جاياۋلار ەشافوتقا قاراي جۇرەدى. مىنە ەشافوتقا دا جەتەدى: "باۋىرىم، ەندى ولسەڭ دە ارمانىڭ جوق، — دەپ زارلانادى ولار ريشارعا، — قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ كوز جۇما بەر، ويتكەنى ساعان جاساعان يەمنىڭ راقىمى تۇسكەن!" ءسويتىپ ريشاردى بەتىنەن شوپىلدەتىپ سۇيگەن باۋىرلاستارى ونى ەشافوتتىڭ ۇستىنە الىپ شىعىپ، قۇدايدىڭ راقىمى تۇسكەنى ءۇشىن باسىن جاڭعىرىققا قويىپ، اعايىنشىلىقپەن شاۋىپ تۇسىرەدى. جوق، بۇل ءتان ەرەكشەلىك. كىتاپشا جوعارى قاۋىمداعى ورىستىڭ ليۋتەرشىلدىكپەن اۋەستەنەتىن ءقايسىبىر راقىمشىلدارى ورىسشاعا اۋدارعاننان كەيىن ورىس حالقىن اعارتۋ ماقساتىمەن گازەتتەرگە جانە باسقا باسىلىمدارعا قوسىپ تەگىن تاراتىلادى. ريشاردىڭ وقيعاسى ۇلتتىق ەرەكشەلىك ەسەبىندە جاقسى. بىزگە باۋىر بولدىڭ، ساعان قۇدايدىڭ راقىمى ءتۇستى دەپ اعايىننىڭ باسىن شاۋىپ تاستاۋ بىزدە قيسىنسىز نارسە، ءبىراق قايتالاپ ايتامىن، ءبىزدىڭ ودان كەم تۇسپەيتىن ءوز ەرەكشەلىگىمىز بار. بىزدە بىرەۋدى دۇرەلەۋدەن قۇشىرى قانادى، بۇل ەجەلدەن سۇيەككە سىڭگەن. مۇجىقتىڭ اتتى كوزىنەن، "مومىن كەزىنەن" قامشىمەن قالاي ۇرعانى تۋرالى نەكراسوۆتىڭ ءبىر ولەڭى بار. مۇندايدى كىم كورمەپتى، ورىستارعا ۇيرەنشىكتى نارسە بۇل. اقىن بولدىرعان اتتىڭ جۇگى اۋىر اربانى تارتا الماي تۇرىپ قالعانىن سۋرەتتەيدى. مۇجىق اتتى قامشىلايدى، اياماي ۇرادى، اقىرى، ءوزىنىڭ نە ىستەگەنىن دە سەزبەستەن، باسقا-كوزگە قاراماي شىقپىرتا بەرەدى: "ارام قاتقىر، ارام قاتامىن دەپ تۇرمىسىڭ، نەگە تارتپايسىڭ!" كوتەرەم ات جۇلقىنعان كەزدە، مۇجىق جانۋاردى تاعى دا شىقپىرتا باستايدى، جاس سورعالاعان "موماقان كوزىنەن" شىقپىرتادى. سونان سوڭ ات جان دارمەن دەگەندە اربانى الىپ شىعادى، تۇلا بويى دىرىلدەپ، تىنىسى تارىلىپ، ءبىر ءتۇرلى قىرىنداپ، اياعىن الدەقالاي تالتىرەكتەتىپ، ازەر باسادى — نەكراسوۆتىڭ سۋرەتتەۋىندە جان تۇرشىگەرلىك ءتىپتى. ءبىراق بۇل كادىمگى ات ەمەس پە، بىزگە ونى قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن قامشىمەن شىقپىرتسىن دەپ. بىزگە تاتارلار وسىلاي تۇسىندىرگەن دە، ەسكەرتكىشكە قامشى سىيلاعان. ءبىراق ادامدى دا ۇرىپ-سوعۋعا بولادى عوي. زيالى، وقىعان ءبىر مىرزا مەن ونىڭ زايىبى وزدەرىنىڭ جەتى جاسار قىزىن كوك شىبىقپەن شىقپىرتادى ەكەن — بۇل جايىندا تولىق جازىپ العانىم بار. شىبىقتىڭ بۇتاقتى بولعانى جاقسى، سوندا، "قاتتىراق باتادى" دەيتىن اكەسىنىڭ تۋعان قىزىنا تاياق "قاتتىراق باتسا" ايىزى قانادى ەكەن. مەن انىق بىلەمىن، ۇرعان سايىن قۇتىرىنا ءتۇسىپ، ونان سايىن قۇشىرى قاناتىندار دا بولادى. ءبىر مينۋت ۇرادى، اقىرى، بەس مينۋت، ون مينۋت ۇرادى، ۇرعان سايىن باتىرا تۇسەدى. بالا باقىرىپ جىلايدى، اقىرى، باقىرۋعا دا شاماسى كەلمەيدى، دەم الماي قالادى:
"اكە، اكە، اكەتاي، اكەتاي!" — دەپ شىرىلدايدى. اقىرى ناسىرعا شاۋىپ، ءىس سوتقا تۇسەدى. ادۆوكات جالدايدى. ءبىزدىڭ ورىس حالقى ادۆوكاتتى — "ابلاكات — جالدانعان ار-ۇجدان" — دەپ الدەقاشان اتاپ كەتكەن عوي. ادۆوكات ءوز ايىپكەرىن قورعاپ قىزىل وڭەش بولادى. "بىلايشا ايتقاندا، مۇنىڭ ءوزى انشەيىنگى، ۇي-ىشىندەگى ۇيرەنشىكتى نارسە، اكەسىنىڭ ءوز قىزىن ۇرعانىندا نە تۇر، وسىنداي ءىستىڭ اقىرى سوتقا جەتكەندىگى ءتىپتى ۇيات-اق!" يلانىپ قالعان پريسياجنىيلار وڭاشا باس قوسقان سوڭ، اقتاعان ۇكىم شىعارادى. ازاپتاۋشىنىڭ اقتالعاندىعىنا قۋانعانىنان جۇرت جىلاپ جىبەرەدى. اتتەڭ، مەنىڭ بولماعانىم، ازاپتاۋشىنىڭ ەسىمى قۇرمەتىنە ستيپەنديا تاعايىنداۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس ەنگىزەتىن ەدىم!.. عاجاپ ەمەس پە. ءبىراق مەندە بۇدان دا ءتاۋىرى بار، الەشا، مەنىڭ ورىس بالالارى جايىندا جيناعانىم وتە كوپ. اكەسى مەن شەشەسى، "ءبىلىمدى، تاربيەلى، قۇرمەتتى، اجەپتاۋىر قىزمەتكەر ادامدار"، بەس جاسار، كىشكەنتاي قىزىن جەك كورىپ كەتەدى. كورەمىسىڭ، تاعى اتاپ ايتام، كوپتەگەن ادامداردىڭ ءبىر ەرەكشە قاسيەتى بار، ول — بالالاردى، تەك قانا بالالاردى ازاپتاۋعا قۇمارلىعى. ادامزات ءناسىلىنىڭ وزگە پەندەلەرىنىڭ بارىنە وسىناۋ ازاپتاۋشىلار، ءبىلىمدى، مارحاباتتى ەۋروپالىقتار رەتىندە، ءتىپتى يگى نيەتپەن، مونتيا قارايدى، ءبىراق بالالاردى ازاپتاۋعا قۇشتار-اق، ءتىپتى ولاردىڭ ءوزىن تەك وسى ماعىنادا عانا سۇيەدى. بۇل ارادا ازاپتاۋشىنى قىزىقتىراتىن — ءسابيدىڭ ءوزىن-وزى قورعاي المايتىندىعى، ونىڭ قارايعان قانىن قايناتاتىن — بالانىڭ پەرىشتەدەي سەنگىشتىگى مەن ەشقايدا، ەشكىمگە بارا المايتىندىعى بولۋعا ءتيىس. ارينە، كەز كەلگەن ادامنىڭ ىشىندە ءبىر حايۋاندىقتىڭ، اشۋشاڭدىقتان، ازاپتالۋشىنىڭ شىڭعىرعانىنا قانى قايناعىش حايۋاندىقتان، بۇزىقتىقتان تاپقان اۋرۋدان، پوداگرادان، بۇيرەك اۋرۋىنان جانە تاعى باسقاسىنان بولاتىن حايۋاندىقتىڭ بۇعىپ جاتاتىندىعى كۇمانسىز. بەس جاسار بەيشاراعا ءبىلىمدى اكە-شەشەسىنىڭ كورسەتپەگەنى قالمايدى. ولار، نە ءۇشىن ويتەتىنىن وزدەرى دە بىلمەسە دە، قىزىن ۇرىپ-سوعادى، تەپكىلەيدى، بۇكىل دەنەسىن كوك الا قويداي ەتەدى؛ اقىرى، ناعىز زىمياندىققا دەيىن بارادى: ساقىلداعان سارى ايازدا نارەستەنى ءتۇنى بويى اجەتحاناعا قاماپ قويادى، دارەتكە وتىرعىسى كەلەتىنىن تۇندە تۇرىپ ايتپاعانى ءۇشىن (پەرىشتەشە قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتايتىن بەس جاسار ءسابي وندايعا ۇيرەنە الاتىنداي) — وسىعان بولا ونىڭ ءناجىسىن بەتىنە جاعىپ، اۋزىنا تىعىپ جەگىزبەكشى دە بولادى، مۇنى ىستەگەن شەشەسى، تۋعان شەشەسى ەكەن! اجەتحاناعا قامالعان بەيشارانىڭ تۇندە ىڭىرسىعان داۋسى شىققاندا اناسى قالاي عانا ۇيىقتاپ جاتتى ەكەن! قاراڭعى، سۋىق اجەتحاناعا ءوزىن نەگە قاماپ قويعانىنا ءتىپتى اقىلى جەتپەيتىن ءبۇلدىرشىن كىشكەنتاي جۇدىرىعىمەن كەۋدەسىن ۇرعىلاپ، كوزىنەن كەكسىز، دارمەنسىز، قاندى جاسىن توگىپ تۇرىپ "قۇداي تاعالانىڭ" وعان اراشا ءتۇسۋىن تىلەيدى ەكەن — سەن مۇنى تۇسىنەمىسىڭ، دوسىم، باۋىرىم، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋشى موماقان ءمۇريتىم-اۋ، سەن بۇل شاتپاقتىڭ نەگە كەرەگىن جانە نە ءۇشىن ويلاپ شىعارىلعانىن تۇسىنەمىسىڭ! ونسىز ادام جەر باسىپ جۇرە الماس ەدى، ويتكەنى جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەس ەدى، دەسەدى. ەگەر وسىنشاما قىمباتقا تۇسسە، ول سايتان العىر جاقسىلىق پەن جاماندىقتى ءبىلۋدىڭ كەرەگى نە؟ وندا كۇللى تانىم الەمى ءسابيدىڭ "قۇداي تاعالاعا" جالبارىنعان كوز جاسىنا دا تاتىمايدى عوي. مەن ەرەسەكتەردىڭ قاسىرەتىن ءسوز ەتىپ تە وتىرعام جوق، ولار الما جەپ قويعان، ءوز وبالدارى وزدەرىنە، كۇل بولماسا، ءبۇل بولسىن، ال مىنالار، مىنالار شە! ءتۇرىڭ وزگەرىپ كەتىپتى عوي، الەشا، سەنى مازالاپ ءبىتتىم بە. مەزى بولساڭ، قويدىم.
— وقاسى جوق، مەنىڭ دە ازاپ شەككىم كەلەدى، — دەپ مىڭگىرلەدى الەشا.
— ءبىر، تەك قانا ءبىر سۋرەتتى كوز الدىڭا ەلەستەتسەم قايتەدى، ونىڭ سيپاتتىلىعى سونداي، ايتپاۋعا ءتىپتى ءداتىڭ شىدامايدى، ەڭ باستىسى، ەسكىلىكتى جيناقتاردىڭ بىرىنەن تاياۋدا عانا وقىعان ەدىم، "ارحيۆتەن" بە، الدە "ستارينادان" با، ءتىپتى ەسىمدە جوق، ونى انىقتاۋ كەرەك. بۇل باسىبايلىلىق قۇقىقتىڭ قارا تۇنەك زامانىندا، عاسىردىڭ باس كەزىندە بولعان، حالىققا ازاتتىق بەرۋشى جاساسىن! سول كەزدە ءبىر گەنەرال بولىپتى، بايلانىسى كۇشتى، وتە باي پومەششيك ەكەن، ءبىراق ول جايباراقات تۇرمىسقا شىعارىندا ەندى ەمىن-ەركىن ءومىر ءسۇرىپ، بوداندارىما نە قىلسام دا ءوز ەركىم، بۇل قۇقىققا قىزمەتىممەن يە بولدىم دەپ ويلاۋعا ارەڭ-ارەڭ قالادى (راس، مۇندايلار سول كەزدىڭ وزىندە وتە از بولعان سەكىلدى). وندا مۇندايلار بولعان. ءسويتىپ، گەنەرال ەكى مىڭ باسىبايلى شارۋاسى بار مەكەن-جايىندا تۇرىپ جاتادى، كورشى-قولاڭدى ءوزىنىڭ داستارقانىنان كۇن كورۋشىلەر مەن سايقىمازاقتارىنشا قورلاپ، ابدەن مەنمەنسىپ بىتەدى. ءجۇز شاقتى تازى ۇستايدى، يتتەردىڭ ۇستىنە مۋندير كيىپ، استىنا ات مىنگەن ءجۇز شاقتى باپكەرى جانە بولادى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى باسىبايلى بالا، نەبارى سەگىز جاسار كىشكەنتاي بالاقاي ويناپ ءجۇرىپ ابايسىزدا گەنەرالدىڭ سۇيىكتى تازىسىنىڭ اياعىنا تاس تيگىزىپ الادى. "مەنىڭ سۇيىكتى ءيتىم نەگە اقساپ قالعان؟" وعان مىنە مىنا بالانىڭ، الگى، تاس لاقتىرىپ، اياعىن اقساتقانى دەپ مالىمدەيدى. "ا، ول سەنبىسىڭ، — گەنەرال بالاعا كوز جۇگىرتەدى، — ۇستاڭدار مىنانى!" بالانى اناسىنىڭ قۇشاعىنان ايىرىپ الىپ، ءتۇنى بويى قاراڭعى جەرگە قاماپ قويادى، كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە گەنەرال ءسان سالتاناتپەن اڭعا جينالادى، اتىنا مىنەدى، قاسىندا ءوزىنىڭ شاشباۋىن كوتەرۋشىلەرى، تازىلارى، يت باپكەرلەرى مەن قۇسقا اۋ قۇرۋشىلار بار، ءبارى دە اتقا قونعان. تاعىلىم السىن دەپ مالايلار جينالعان، ءبارىنىڭ الدىندا كىنالى بالانىڭ شەشەسى تۇر. بالانى قاماۋدان الىپ شىعادى. كۇزدىڭ بۇلىڭعىر، سالقىن، تۇماندى كۇنى سايات قۇرۋعا قانداي جاقسى. گەنەرالدىڭ امىرىمەن بالا تىر جالاڭاش شەشىندىرىلەدى، ءدىر-دىر ەتىپ، زارە-قۇتى قاشقان بەيشارانىڭ دىبىسى شىقپايدى... "قۋىڭدار!" — دەپ ءامىر ەتەدى گەنەرال "قاش، قاش!" — دەپ ايقايلايدى بالاعا يت ۇستاۋشىلار، بالا جۇگىرە جونەلەدى... گەنەرال: "ايت، ايت!" — دەپ ايتاقتايدى. جالاڭداعان تازىلار شەشەسىنىڭ كوز الدىندا بالانى تالاپ ولتىرەدى!.. كەيىننەن گەنەرالدى ەسى اۋىسقان دەپ تاپسا كەرەك. ال... نە ىستەۋ كەرەك؟ اتىپ تاستاي ما؟ ادامگەرشىلىك سەزىمنىڭ مەرەيى ۇستەم بولۋى ءۇشىن اتۋ كەرەك پە؟ ايتساڭشى، الەشكا!
— اتىپ تاستاۋ كەرەك! — دەدى بوزارعان كۇيى اعاسىنا ءبىر ءتۇرلى رابايسىز ىرجيا قاراعان الەشا باياۋ عانا.
— بارەكەلدى! — دەدى قۋانىپ كەتكەن يۆان، — ەگەر سەن بۇلاي دەسەڭ، وندا... ناعىز سحيمنيك بولدىڭ عوي! كوكىرەگىڭە قانداي سايتاننىڭ ۇيالاعانىن بىلەسىڭ بە سەن، الەشكا كارامازوۆ!
— قيسىنسىز نارسەنى ايتتىم، ءبىراق...
— ا، سولاي ما... — يۆاننىڭ داۋسى قاتتى شىعىپ كەتتى. — ءمۇريتىم-اۋ، بۇل دۇنيەدە قيسىنسىزدىق وتە-موتە قاجەت، مۇنى ءبىلىپ قوي. الەم قيسىنسىز نارسەلەرگە سۇيەنەدى، قيسىنسىزدىق قۇرىسا، وندا، بالكىم، ەشتەڭە بولماس تا ەدى. بىلەتىنىمىز بەلگىلى عوي!
— سەن نەنى بىلەسىڭ!
— ەشتەڭە تۇسىنبەيمىن جانە ەندىگى جەردە ەشتەڭەنى تۇسىنگىم دە كەلمەيدى، — دەدى ودان ارى يۆان، ساندىراقتاپ تۇرعانداي بولىپ. فاكتىدەن كوز جازباسام ەكەن. الدەقاشاننان ەشتەڭەنى تۇسىنگىم كەلمەيدى. ەگەر بىردەڭەنى تۇسىنگىم كەلسە، وندا دەرەۋ فاكتىگە وپاسىزدىق جاساۋىم كەرەك بولار ەدى، ال مەنىڭ فاكتىدەن ايىرىلعىم كەلمەيدى...
— اقىرى، ايتاسىڭ با، مەنى نە ءۇشىن قينايسىڭ؟ — دەدى الەشا كۇيىنىشتى ۇنمەن.
— ارينە، ايتام، ءوزىم دە سوعان يكەمدەپ كەلە جاتقان ەدىم. سەن ماعان قىمباتسىڭ، مەن سەنەن ايىرىلمايمىن، سەنى ءتىپتى زوسيماڭا دا قيمايمىن.
يۆان ءبىر ساتكە ءۇنسىز قالدى، ونىڭ ءجۇزى زاماتتا وتە مۇڭايىپ كەتتى.
— تىڭداعىن: مەن اڭگىمەم نانىمدىراق شىقسىن دەپ كىل بالالاردى عانا الدىم. ادامزات ءناسىلىنىڭ جەتى قات جەر استىنا دەيىن سىڭگەن وزگە كوز جاسىن مەن ءتىپتى ءسوز ەتىپ تە وتىرعام جوق، اڭگىمە تاقىرىبىن ادەيى تارىلتتىم. مەن ماقۇلىقپىن، سول سەبەپتى نەگە بۇلاي بولىپ جاتاتىنىن استە ۇقپاي-اق قويعانىمدى قورلانىپ مويىندايمىن. دەمەك، ادامداردىڭ وزدەرى كىنالى: ۇجماقتى مىسە تۇتپاي، ەركىندىكتى كوكسەپ، باقىتسىز بولاتىنىن بىلە تۇرا، اسپاننان وت ۇرلاعان وزدەرى، ەندەشە، ولاردى اياۋدىڭ قاجەتى جوق. و، مەن ءوزىمنىڭ شولاق، تىرلىكتەگى ەۆكليدتىك اقىلىم بويىنشا قايعى-قاسىرەتتىڭ جەتەتىنىن، ءبىراق كىنالىلەردىڭ جوعىن، بارلىعى بىرىنەن ءبىرى تىكەلەي، وزىنەن-وزى تۋىندايتىنىن، ءبارى وزگەرىپ، تەڭەسىپ جاتاتىنىن عانا بىلەمىن، — ءبىراق مۇنىڭ نە بارى ەۆكليدتىك ساندىراق ەكەنىن تۇسىنەمىن، سوندىقتان بۇل ساندىراق بويىنشا ءومىر سۇرۋگە كەلىسە المايمىن! كىنالىلەردىڭ جوقتىعىنان، ونى مەنىڭ بىلەتىندىگىمنەن نە بارقادار، — ماعان كەرەگى جازاسىنىڭ بەرىلۋى، ايتپەسە مەن نازالانىپ بىتەم. جانە دە ول جازا كەيىننەن شەكسىز دۇنيەنىڭ ءبىر جەرىندە، ءقايسىبىر كەزەڭىندە ەمەس، وسى دۇنيەدە بەرىلۋى كەرەك تە، ونى مەنىڭ كورۋىم قاجەت. ءوزىم سەنگەن نارسەنى ءوز كوزىممەن كورگىم كەلەدى، ال ەگەر وعان دەيىن ءولىپ كەتسەم، مەنى قايتا تىرىلتەتىن بولسىن، ويتكەنى مۇنىڭ ءبارى مەنسىز ىستەلسە، تىم وكىنىشتى عوي. مەن وزىممەن، ءوزىمنىڭ زۇلىمدىعىممەن، كورگەن ازابىممەن الدە كىمنىڭ كەلەشەكتەگى ۇيلەسىمدىلىگىنە جاعداي تۋعىزۋ ءۇشىن قاسىرەت شەككەن جوقپىن. مارالدىڭ ارىستانمەن قاتار جاتقانىن، قانجار تيگەن ادامنىڭ تۇرەگەلىپ، وزىنە قول كوتەرگەن قانىشەرمەن قالاي قۇشاقتاسقانىن ءوز كوزىممەن كورسەم دەيمىن. بارلىعىنىڭ نەلىكتەن وسىلاي بولعانىن جۇرتتىڭ ءبارى كەنەتتەن بىلگەن ساتتە ءتىرى جۇرگىم كەلەدى. جەر بەتىندەگى ءدىن اتاۋلى وسى تىلەككە سۇيەنەدى، ال مەن ءدىنشىلمىن. الايدا مەن وندا الگى بالالاردى قايتەم؟ بۇل مەن شەشە المايتىن ساۋال. ءجۇزىنشى رەت قايتالايمىن — ساۋال وتە كوپ، ءبىراق مەن تەك بالالاردى عانا الدىم، ويتكەنى بۇلاي ەتكەندە ايتپاق ويىم الدەقايدا ايقىن بولماق. تىڭداعىن: ماڭگىلىك ۇيلەسىمدىلىككە جەتۋ ءۇشىن بارلىعى قاسىرەت شەگۋگە ءتيىستى بولسا، بۇل ارادا بالالاردىڭ نە جازىعى بار، ماعان وسىنى ايتشى، كانە؟ نە ءۇشىن سابيلەر دە قاسىرەت شەگۋى كەرەك، مۇنداي ازاپپەن كەلەتىن ۇيلەسىمدىلىكتىڭ كەرەگى نە؟ — بۇل مۇلدە تۇسىنىكسىز. الدەكىمدەردىڭ كەلەشەكتەگى ۇيلەسىمدىلىگىنە قولايلى جاعداي ازىرلەۋگە بالالاردىڭ قانداي قاتىسى بار؟ مەن كۇناكار ادامداردىڭ بىر-بىرىمەن نيەتتەستىگىن تۇسىنەمىن، ءتىپتى جازا بەرۋگە نيەتتەستىگىن دە تۇسىنەمىن، ءبىراق بۇعان بالالاردى اكەپ ارالاستىرۋ استە كوكەيىمە قونبايدى، ال ەگەر دە بالالاردىڭ شىنىندا اكەلەرى ىستەگەن زۇلىمدىقتىڭ بارىنە ورتاقتىعى راس بولسا، وندا بۇل مەن تۇسىنبەيتىن باقي دۇنيەلىك شىندىق بولعانى. ءقايسىبىر قالجىڭباستىڭ بالا دەگەن وسپەي مە ەكەن، وسكەن سوڭ كۇناعا باتپاي ما ەكەن دەۋى دە مۇمكىن، ال بالا مىنە قىرشىنىنان قيىلعان جوق پا، ونى سەگىزىندە يتكە تالاتىپ ولتىرمەدى مە. و، الەشا، مەن قۇدايعا ءتىل تيگىزگەن جوقپىن با! كوكتەگى مەن جەر استىنداعىنىڭ ءبارى ماداقتاعان ءبىر عانا ۇنگە ۇلاسىپ، ولى-تىرىلەردىڭ بارشاسى: "جاساعان يەم، سەنىكى دۇرىس، ويتكەنى سەنىڭ جولىڭ اشىلدى!" — دەپ جار سالعاندا الەمنىڭ قالاي ءدۇر سىلكىنەتىنىن مەن بىلەمىن. شەشەسى ءوزىنىڭ ۇلىن يتكە تالاتقان جاۋىزبەن قۇشاقتاسقاننان كەيىن، وسى ۇشەۋى كوز جاسىن كول عىپ: "جاساعان يەم، سەنىكى دۇرىس" دەگەندە، وندا، ءاpينە، تانىمنىڭ شەگىنە جەتەمىز دە، ءبارى تۇسىنىكتى بولادى. ءبىراق مىنە ءدال وسى تۇسقا كەلگەندە ءۇتىر بەلگىسىن قويعىم كەلەدى، ويتكەنى ناق وسىعان كەلىسە المايمىن. جەر باسىپ جۇرگەنىمدە ءوز سىباعامدى الىپ قالعىم كەلەدى. اڭدايسىڭ با، الەشا، ەگەر مەن شىنىندا دا سوعان دەيىن ءتىرى جۇرسەم نەمەسە سونى ءوز كوزىممەن كورۋ ءۇشىن قايتا تىرىلسەم، شەشەسىنىڭ ءوز بالاسىن ازاپتاۋشىمەن قۇشاقتاسىپ تۇرعانىن كورگەن ساتتە، جۇرتپەن بىرگە: "جاساعان يەم، سەنىكى دۇرىس!" — دەپ ايقايلاپ جىبەرەر مە ەكەم، جوق، وندا مەن بۇلاي ايقايلاي قويماسپىن. ءوزىمدى الدىن الا اراشالاپ قويايىن دەگەنىم عوي بۇل، سوندىقتان مەن جوعارعى ۇيلەسىمدىكتەن باس تارتامىن. ول، تىم بولماسا، ساسىق اجەتحانادا قاماۋدا وتىرعاندا كىشكەنتاي جۇدىرىعىمەن كەۋدەسىن ۇرعىلاپ، "جاساعان يەم" دەپ كوز جاسىن كول عىپ جالبارىنعان ءبۇلدىرشىننىڭ ازابىنا دا تاتىمايدى! تاتىمايتىنى، ونىڭ كوز جاسى وتەۋسىز قالعان. ول وتەۋگە ءتيىس، ايتپەسە ۇيلەسىم بولمايدى. ءبىراق سەن ونى قالاي عانا وتەرسىڭ؟ بۇل مۇمكىن بە ەكەن؟ ولاردان كەك الىناتىنىمەن وتەلە مە؟ ءبىراق ولاردى جازالاۋدىڭ، ازاپتاۋشىلاردى دوزاققا سالۋدىڭ قاجەتى نە، انالار الدەقاشان ازاپپەن ولگەن بولسا، دوزاق ەندى نەنى تۇزەتە الادى؟ دوزاق بار جەردە قانداي ۇيلەسىمدىك بولماق: مەنىڭ كەشىرگىم كەلەدى، قۇشاقتاعىم كەلەدى، مەن ەندى ەشكىمنىڭ قاسىرەت شەككەنىن تىلەمەيمىن. ال ەگەر بالالاردىڭ قاسىرەتى اقيقاتتىڭ قۇنىن وتەۋگە قاجەت قاسىرەتتەردىڭ جيىنتىعىن كوبەيتۋگە كەرەك بولسا، وندا بۇكىل اقيقاتتىڭ مۇنداي باعاعا تاتىمايتىنىن مەن كۇنى بۇرىن ەسكەرتەمىن. سايىپ كەلگەندە، مەن ءسابيىن يتكە تالاتۋشىمەن شەشەسىنىڭ تاتۋلاسقانىن تىلەمەيمىن! اناسى بۇل جاۋىزدىقتى كەشىرە المايدى! كەشىرگىسى كەلسە، ول تەك ءوزى ءۇشىن كەشىرسىن، انانىڭ اۋىر قايعىسىن عانا كەشىرسىن؛ ءبىراق يتكسە تالانعان ءسابيدىڭ قاسىرەتىن كەشىرۋگە ونىڭ حاقى جوق، ازاپتاۋشىسىن بالانىڭ ءوزى كەشىرسە دە، بۇل كەشىرە المايدى! ەگەر بۇلاي بولسا، ەگەر شەشەسى مەن بالاسى كەشىرە الماسا، وندا ۇيلەسىمدىلىك قايدا؟ بۇل جالعاندا مۇنى كەشىرە الاتىن جانە كەشىرۋگە حاقىلى بىرەۋ بار ما ەكەن؟ مەن ۇيلەسىمدىلىكتى قالامايمىن، ونى ادامزات ناسىلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە بولا قالامايمىن. ماعان ونان دا قارىمى قايتپاعان قاسىرەتىمنىڭ ءوزى ارتىق. مەنىكى دۇرىس بولماسا دا مەيلى، ونان دا كورگەن ءزابىرىم وتەۋسىز-اق كەتسىن، ءىشتى كەرنەگەن كەگىمنىڭ ەسەسى قايتپاي-اق قويسىن. ءيا، ۇيلەسىمدىلىك تىم قىمبات باعالانباعان، وعان كىرۋگە ءبىزدىڭ قالتامىز تىم جۇقا. سوندىقتان مەن كىرەتىن بيلەتىمدى تەزىرەك قايتارۋىم كەرەك. ەگەر ادال ادام بولسام، بيلەتىمدى مۇمكىندىگىنشە ەرتەرەك قايتارۋعا ءتيىستىمىن. مەن سونى ىستەپ تە تۇرمىن. الەشا، مەن قۇدايدى مويىنداماي تۇرعام جوق، وعان تەك بيلەتىمدى اسا زور ىلتيپاتپەن قايتارىپ بەرىپ تۇرمىن.
— بۇل كۇپىرلىك قوي، — دەپ كۇبىرلەدى الەشا تومەن قاراپ تۇرىپ.
— كۇپىرلىگىڭ نە؟ مەن سەنەن مۇنداي ءسوزدى كۇتىپ پە ەم، — دەدى اعىنان جارىلعان يۆان.
— كۇپىرلىكپەن ءومىر سۇرۋگە بولا ما، ال مەنىڭ وسىلاي ءومىر سۇرگىم كەلەدى. ايتشى، وتىنەمىن — جاۋاپ بەرشى: ايتالىق، ساعان اقىرىندا جۇرتتىڭ ءبارىن باقىتتى ەتۋ، ولاردى سايىپ كەلگەندە، تاتۋ، تىنىش تۇرمىسقا جەتكىزۋ ءۇشىن ادام تاعدىرى عيماراتىن سالۋ كەرەك ەكەن دەلىك، ءبىراق ول ءۇشىن نە بارى ءبىر جاس بوبەكتى، الگى قاماۋدا وتىرىپ كىشكەنتاي جۇدىرىعىمەن كەۋدەسىن ۇرعىلاپ زار ەڭىرەگەن ءسابيدى قالاي دا ازاپقا سالۋ، ءسويتىپ، جاس بالانىڭ كوز جاسىنا قالىپ سالىناتىن عيماراتتىڭ ساۋلەتشىسى بولۋعا سەن كەلىسەر مە ەدىڭ؟ ايتشى، تەك وتىرىك ايتپا!
— جوق، كەلىسپەس ەدىم، — دەپ كۇبىر ەتتى الەشا.
— سەن وسى عيماراتىڭ سالىنعاسىن الگى بوسقا ازاپتان ولتىرىلگەن ءسابيدىڭ كوز جاسىمەن كەلگەن بۇل باقىتتى سول ادامداردىڭ قابىل الىپ، عۇمىر باقي باقىتتى بولىپ وتەدى دەگەن ويمەن كەلىسەسىڭ بە؟
— جوق، كەلىسە المايمىن. اعا، — دەدى كەنەت جانارى جارق ەتە قالعان الەشا، — سەن جاڭا: بۇل جالعاندا مۇنى كەشىرە الاتىن جانە كەشىرۋگە حاقىلى جان بار ما ەكەن؟ — دەدىڭ. مەن ايتسام، ونداي جان يەسى بار، ول ءبارىن كەشىرەدى، نەنى بولسا دا، كۇلىسىپ كەشىرە الادى، ويتكەنى ول ءبارى ءۇشىن، كۇللىسى ءۇشىن ءوزىنىڭ كۇناسىز، تازا قانىن قيعان عوي. سەن ونى ۇمىتتىڭ الگى عيماراتىڭنىڭ تىرەگى سول، "جاساعان يەم، سەنىكى دۇرىس، ويتكەنى سەنىڭ جولىڭ اشىلدى!" — دەپ سوعان جار سالادى.
— ا، الگى "بەيكۇنا جالعىز" با، سونىڭ قانى ما! جوق، ونى نەگە ۇمىتايىن، قايتا، بۇلاردىڭ ءبارى تالاس كەزىندە ادەتتە اۋەلى سونى بەتكە ۇستاپ شىعا كەلۋشى ەدى، باعانادان بەرى بۇل نەگە ونى اۋىزعا المايدى دەپ ساعان تاڭعالىپ تۇر ەدىم. بىلەسىڭ بە، الەشا، سەن كۇلمە، ءبىر كەزدە وسىدان ءبىر جىلداي بۇرىن مەن ءبىر پوەما جازعان ەدىم. ماعان تاعى ون مينۋت ۋاقىتىڭدى قيساڭ، سونى ايتىپ بەرەر ەدىم.
— پوەما جازدىم دەيمىسىڭ؟
— و، جوق، — دەپ كۇلدى يۆان، — ومىرىندە ەكى جول ولەڭ شىعارماعان كىسى قالاي جازباق. ءبىراق پوەمانى ويلاپ شىعارىپ، جاتتاپ الدىم. شابىتتانىپ كەتىپ ەم. سەن مەنىڭ ءبىرىنشى وقىرمانىمسىڭ، ياكي تىڭداۋشىمسىڭ. جالعىز وقىرمانىمنان ايىرىلىپ قالاتىن ماعان نە بولىپتى، — دەپ مىرس ەتتى يۆان تاعى دا. — باستايىن با، جوق پا؟
— قۇلاعىم سەندە، ايتا بەر.
— پوەمام "ۇلى جەندەت" دەپ اتالادى، قيسىنسىز-اق نارسە، ءبىراق ساعان ايتىپ بەرەيىن.
V
ۇلى جەندەت
— مىنە، بۇل ارادا دا كىرىسپەسىز بولاتىن ەمەس، ياكي ادەبي كىرىسپەسىز دەگەنىم عوي، تفۋ! — دەپ يۆان كۇلىپ جىبەردى، — مەنى داستان جازدى دەگەنگە كىم يلانادى! بايقاساڭ، مەنىڭ بۇل تۋىندىمدا وقيعا ون التىنشى عاسىردا وتەدى، — ايتسە دە، بۇل ساعان مەكتەپ قابىرعاسىنان ماعلۇم بولۋعا ءتيىس، — ول كەزدە پوەتيكالىق شىعارمالاردا كوكتەگى كيەلى كۇشتەردى جەرگە ءتۇسىرۋ داعدىلى نارسە بولاتىن. دانتەنى ءسوز ەتىپ تە وتىرعام جوق. فرانسيادا سوت قىزمەتشىلەرى، ال موناستىرلاردا موناحتار وزدەرىنشە اجەپتاۋىر قويىلىمدار كورسەتكەن بولىپ، قۇدايانا، پەرىشتەلەردى، اۋليەلەردى، حريستوستى، ءتىپتى قۇدايدىڭ ءوزىن دە ساحناعا الىپ شىعاتىن. وندا مۇنىڭ ءبارى اق نيەتپەن ىستەلىپ جاتاتىن ەدى. ۆيكتور گيۋگونىڭ "Notre Dame de Paris"1-ىندە فرانسۋز بەكزاداسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى قۇرمەتىنە پاريجدە، XI ليۋدوۆيكتىڭ تۇسىندا، راتۋشا زالىندا "Lc bon jugement de la tris sainte et graciense Vierge Marie"2 دەپ اتالاتىن اسا تاعىلىمدى قويىلىم حالىققا تەگىن كورسەتىلەدى، وندا ءبيبى ماريانىڭ ءوزى كەلىپ، bon jugement-iن ءوزى وتكىزەدى. بىزدە، ماسكەۋدە، سوناۋ پەترگە دەيىنگى باعى زاماندا، اسىرەسە كونە وسيەتتەن الىنعان ءدال سونداي دەرلىك درامالىق قويىلىمدار اۋىق-اۋىق كورسەتىلىپ تۇرعان؛ ءبىراق، بۇل قويىلىمداردان باسقا، بۇكىل جەر جۇزىندە ول كەزدە ءتۇرلى حيكايالار مەن "بايىتتەر" دە ەتە كوپ تاراعان، بۇلاردا دا، قاجەتىنە قاراي، اۋليەلەر، پەرىشتەلەر، كوكتەگى قۇدىرەتتى كۇشتەردىڭ ءبارى ارەكەت ەتكەن. بىزدەگى موناستىرلاردا دا وسىنداي داستانداردى اۋدارعان، كوشىرگەن، ءتىپتى وزدەرى دە جازعان جانە دە وسىنىڭ ءبارى ماڭعۇل ەزۋشىلىگى كەزىندە ىستەلگەن عوي. مىسالى، "قۇدايانانىڭ ازاپ جولىن ارالاپ كورۋى" دەگەن ءبىر موناستىرلىق داستانسىماق بار (ارينە، گرەكشەدەن اۋدارىلعان)، كەرەمەت باتىل سۋرەتتەلۋى جاعىنان دانتەدەن كەم تۇسپەيدى. قۇدايانا توزاققا بارىپتى، "ازاپ جولىن ارالاعان" كەزىندە ونى جەبىرەيىل ميحايل باستاپ جۇرەدى. ول كۇناكارلاردى، ولاردىڭ ازاپ شەگۋىن ءوز كوزىمەن كورەدى. جانىپ جاتقان ءبىر كول بار ەكەن، وعان تاستالعان كۇناكارلار ودان شىعا الماي، سوندا قالا بەرەدى؛ "ولاردى قۇداي تاعالا ۇمىتا باستاعان" دەگەن سوزدەردە وتە تەرەڭ ءمان مەن قۇدىرەت بار. ءسويتىپ، قاتتى قايران قالىپ، كوزىنە جاس العان قۇدايانا قۇدىرەتتىڭ تاعى الدىندا تىزە بۇگىپ تۇرىپ، توزاقتاعىلاردىڭ بارىنە، ونى ارالاعاندا كورگەندەرىنىڭ بارىنە الا-قۇلالاماي كەشىرىم بەرىلۋىن وتىنەدى. ونىڭ قۇداي تاعالامەن سۇحباتى عاجاپ قىزىق، قۇدايانا جالبارىنىپ تۇرىپ الادى، قۇداي وعان بالاسىن قول-اياعىنان شەگەلەپ كەرىپ قويعانىن كورسەتىپ: مەن ونىڭ ازاپتاۋشىلارىن قالاي كەشىرمەكپىن دەپ سۇراعاندا، قۇدايانا اۋليەلەردىڭ، ءدىن جولىندا ازاپ شەككەندەردىڭ، پەرىشتەلەر مەن جەبىرەيىلدەردىڭ بارىنە وزىمەن بىرگە تىزە بۇگىپ تۇرىپ، توزاقتاعىلاردىڭ بارىنە تۇگەل كەشىرىم بەرىلۋىن سۇراۋعا جارلىق ەتەدى. اقىرى ول جاساعان يەمدى جىل سايىن، ۇلى جۇمالىقتان ترويسا كۇنىنە دەيىن، كۇناكارلاردىڭ ازاپتالۋىن توقتاتا تۇرۋعا كوندىرەدى، سوندا دوزاقتاعىلار: "و، جاساعان يەم، وتە دۇرىس بولدى عوي بۇلاي شەشكەنىڭ" — دەپ راحمەتىن جاۋدىرادى. ەگەر سول زاماندا جازسام، مەنىڭ داستانسىماعىم دا وسى سەكىلدى بىردەڭە بولار ەدى. مەندە قۇداي ساحناعا شىعادى؛ راس، داستاندا ول ءتىل قاتپايدى، تەك كورىنەدى دە، كەتە بارادى. ونىڭ ءوز پاتشالىعىنا كەلەمىن دەپ ۋادە ەتكەنىنە مىنە ون بەس عاسىر ءوتتى، ونىڭ پايعامبارى: "ونىڭ كەلۋىنە كوپ قالعان جوق" دەپ جازعانىنا دا ون بەس عاسىردىڭ ءجۇزى بولدى. "ونىڭ قاي كۇنى، قاي ساعاتتا كەلەتىنىن ءتىپتى بالاسى دا بىلمەيدى، بۇل مەنىڭ كوكتەگى اكەمە عانا ءمالىم" — جەردە بولعان كەزىندە ونىڭ ءوزى وسىلاي دەگەن. ءبىراق ادام بالاسى ونى ءباز باياعى سەنىمىنەن اينىماي، جۇرەگى بۇرىنعىشا ەلجىرەپ ءالى كۇتۋدە. و، ءتىپتى بۇرىنعىدان دا زور سەنىممەن كۇتىپ وتىر، ويتكەنى ادامعا كوكتەگى كەپىلدىكتىڭ بىتكەنىنەن بەرى ون بەس عاسىر زىمىراپ وتە شىقتى:
ايتقانىنا سەن جۇرەگىڭنىڭ
امانات جوق كوكتەن تۇسەر.
جۇرەگىڭنىڭ لۇپىلىنە سەن، وزگە ەشتەڭە كەرەگى جوق! راس، ول زاماندا ءتۇرلى عاجايىپتار دا كوپ بولعان. تاڭعاجايىپ تاۋىپتەر دە وتكەن. كەيبىر تاقۋالاردىڭ عۇمىرناماسىنا قاراعاندا، كوك ءتاڭىرى جەرگە ءتۇسىپ، ولارمەن تىلدەسكەن ەكەن. ءبىراق پەرى دە جايباراقات جاتپاعان، ءسويتىپ 14ادام بالاسىندا الگى عاجايىپتاردىڭ شىندىعىنا ءشۇبالانۋشىلىق تۋادى. ءدال وسى كەزدە سولتۇستىكتە، المانيادا، سۇمدىق ءبىر جاڭا كۇپىرلىك باستالادى. "شىراعداننان اينىمايتىن" (ياكي شىركەۋ سەكىلدى) وراسان زور جۇلدىز ءدال بۇلاققا كەلىپ ءتۇسىپ، ونىڭ سۋى كەرمەك تاتىپ كەتىپتى-مىس". وسىنداي ساندىراق عاجايىپتاردى مانسۇقتاپ، قۇدايعا كۇپىرلىك كورسەتەدى. ءبىراق قالعاندارى قۇدايعا ونان سايىن بەكەم سەنە تۇسەدى. ادام بالاسىنىڭ كوز جاسى بۇرىنعىسىنشا وعان جەتىپ جاتادى، ول ونى كۇتەدى، ونى جاقسى كورەدى، وعان سەنەدى، بۇرىنعىسىنداي... ول ءۇشىن قاسىرەت شەگىپ، ءشايت بولۋعا ءازىر. ءسويتىپ، ادام بالاسى: "و، جاساعان يەم، پەندەلەرىڭە ءبىر كورىنىپ كەتسەڭشى" دەپ تالاي عاسىرلار بويى ۇمىتپەن، ەمىرەنە جالبارىندى، تالاي عاسىر وسىلاي جالىنعان سوڭ، جانى اشىعان قۇدايەكەڭ ءوزىنىڭ تابىنۋشىلارىنا تومەن تۇسپەكشى بولادى. ول بۇعان دەيىن دە جاناشىرلىق بىلدىرگەن، كەيبىر تاقۋالارمەن، ءدىن جولىندا ازاپ شەگۋشىلەرمەن، قاسيەتتى ديۋانالارمەن كەزدەسكەن — ولاردىڭ "عۇمىرنامالارىندا" وسىلاي دەلىنگەن. بىزدە ءوز ءسوزىنىڭ شىندىعىنا كامىل سەنگەن تيۋچيەۆ بىلاي دەگەن بولاتىن:
ۋدرۋچەننىي نوشەي كرەستنوي
ۆسيۋ تەبيا، زەمليا رودنايا،
ۆ رابسكوم ۆيدە سار نەبەسنىي
يسحوديل بلاگوسلاۆليايا.
مەنىڭشە، بۇل قالايدا ءدال وسىلاي بولعان. ءسويتىپ، ول ازاپتانىپ، قاسىرەت شەككەن، جيىركەنىشتى-كۇناكار، ءبىراق ونى بەينە ءسابي بالاشا سۇيەتىن حالقىنا ءبىر ساتكە بولسا دا كورىنبەكشى بولادى. مەنىڭ داستانىمدا وقيعا يسپانيادا، سيەۆيلەدە، ينكۆيزيسيا قاھارلانىپ تۇرعان شاقتا، ەلدە قۇداي تاعالانىڭ مەرەيى ءۇشىن كۇن سايىن جۇزدەگەن جەردە وت لاۋلاعان كەزدە وتەدى؛ وندا بىلاي بولىپ جاتاتىن ەدى عوي:
ۆ ۆەليكولەپنىح اۆتودافە
سجيگالي زلىح ەرەتيكوۆ.
و، بۇل، ارينە، ونىڭ بەرگەن ۋادەسىندەگىدەي، زامان اقىرىندا كوكتەگى داڭقى جەر جارعان كۇيى، "شىعىستان باتىسقا دەيىن جارقىلداعان ناجاعايداي بولىپ" كەلۋى ەمەس-تى. جوق، ول ءوزىنىڭ پەندەلەرىنە ءبىر ساتكە عانا كورىنىپ كەتۋگە قۇشتار بولادى جانە دە ولاردى دىننەن بەزگەن ازعىنداردىڭ وتتارى لاۋلاپ جاتقان جەرلەردەن كورگىسى كەلەدى. ول وسىدان ون بەس عاسىر بۇرىن جۇرتتىڭ اراسىندا ادام كەيپىندە ءۇش جىل بويى جۇرگەندەگىسىندەي، مەيىرى تاسىپ ادامداردىڭ اراسىنان تاعى ءبىر وتەدى. ول كەشەگى "عاجاپ ءدىني ەرلىك" كەزىندە كورولدىڭ، ۇلىقتاردىڭ، رىسارلاردىڭ، كاردينالدار مەن ساراي ماڭىنداعى سۇلۋلاردىڭ كوزىنشە، سيەۆيلەنىڭ قاراقۇرىم حالقى الدىندا ۇلى جەندەت كاردينال ad majarem gloriam Uci1 ءۇشىن ءجۇز شاقتى دىننەن بەزۋشىنى ءبىر-اق ورتەگەن وڭتۇستىكتەگى ءبىر شاھاردىڭ "كەشەگى وتتىڭ قولامتاسى سۋىن ۇلگىرمەگەن الاڭىنا" تۇسكەن ەدى. تاڭعالارلىعى، ول اقىرىن، كوزگە تۇسپەي كەلسە دە، ءبارى ونى تانىپ قويادى. بۇل، ياكي جۇرتتىڭ ونى نەلىكتەن تاني كەتكەندىگى داستاننىڭ ەڭ ءساتتى تۇستارىنىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن ەدى. ءبىر قۇدىرەتتى كۇش حالىقتى وعان ءۇيىرىپ اكەتەدى دە، ءجاميعات ونى ورتاعا الىپ. اينالاسىنا جينالا بەرەدى، ونىڭ سوڭىنان ەرەدى. شىن جانى اشىپ، جىميىپ قانا كۇلگەن ول حالىقتىڭ اراسىنان ءۇنسىز وتەدى. ونىڭ جۇرەگىندە پەندەلەرىنە دەگەن ماحاببات سەزىمى كۇندەي قىزادى، جانارىنان جارىق يەن ءبىلىم، كۇش-قۋات نۇرى قۇيىلادى، ءسويتىپ وسى شۇعىلالى نۇرعا شومىلعان ادامداردىڭ جۇرەگىندە ەندى وعان دەگەن ماحاببات وتى تۋادى. ول پەندەلەرىمە ەمىرەنە قولىن سوزىپ، ءپاتيقاسىن بەرەدى، ال قالىڭ جۇرت وعان، ءتىپتى ونىڭ كيىمىنە بولسا دا ءسال جاناسۋدان-اق عالامات شيپاگەر كۇشتى سەزەدى. مىنە، توپتىڭ ىشىنەن بالا جاسىنان باسىر بولعان ءبىر شال وعان قولىن سوزىپ: "جاساعان يەم، مەنىڭ كوزىمدى جازشى، سەنى كورگىم كەلەدى" دەپ جالبارىنىپ ەدى، قاراشىقتى باسقان شەل اپ-ساتتە وزىنەن-وزى جوعالىپ، سوقىر شال قۇداي تاعالانى كورەدى. مۇنى كورگەندە كوز جاسىنا نە بولا الماعان جۇرت ونىڭ تابانى تيگەن 15توپىراقتى سۇيەدى. بالالار بولسا ونىڭ الدىنا گۇل تاستاپ، ءان شىرقايدى، "وساننا!" دەپ جار سالادى. "سول عوي، سونىڭ ءوزى عوي، — دەپ جامىراسادى ءبارى، — سول بولۋعا ءتيىس، ودان باسقا كىم بولۋشى ەدى". ول سيەۆيلە شىركەۋىنىڭ باسپالداعىندا تۇرعان ساتتە جىلاپ-ەڭىرەگەن ءبىر تون ادام بەتى اشىق اق تابىتتى ءمىناجاتحاناعا الىپ كىرۋگە كوتەرىلە بەرەدى: تابىتتا جاتقان ءبىر اقسۇيەك ازاماتتىڭ جەتى جاسار جالعىز قىزى ەكەن. ولگەن ءبۇلدىرشىندى گۇلگە كومىپ تاستاپتى. زار ەڭىرەگەن اناعا توپتىڭ ىشىنەن بىرەۋ: "جىلاما، ءقازىر ول سەنىڭ قىزىڭدى تىرىلتەدى" دەپ داۋىستايدى. تابىتتىڭ الدىنان شىققان شىركەۋدىڭ يمامى مۇنى ەستىگەندە اڭ-تاڭ بولىپ، قاباعىن تىجىرادى. وسى ساتتە ازالى انا قۇدايدىڭ اياعىنا جىعىلىپ زارلانىپ قويا بەرەدى: "ەگەر جاساعان يەم سەن بولساڭ، جالعىزىمدى ءتىرىلتىپ بەر" دەپ جالبارىنادى ول قولىن سوزىپ. قارالى توپ توقتاپ تۇرادى، كىشكەنتاي تابىت باسپالداققا، قۇدايدىڭ اياعىنا قويىلادى. ول ءىشى-باۋىرى ەلجىرەي قاراپ تۇرىپ: "تالپفا كۋمي" — "قىزىم، كانە تۇرەگەل" دەيدى باياۋ عانا. تابىتتا جاتقان ءسابي قىز باسىن كوتەرەدى، سوسىن كۇلىمسىرەپ وتىرىپ، جان-جاعىنا تاڭدانا قارايدى. اق راۋشان گۇل شوعىن قولىنا ۇستاعان قالپى. حالىق ابىگەرلەنىپ، ۋلاپ-شۋلاپ، جىلاپ-سىقتاپ جاتىر، مىنە ءدال وسى ساتتە شىركەۋ الدىنداعى الاڭنان كەنەت ۇلى جەندەت، كاردينالدىڭ ءوزى وتە بەرەدى. بۇل توقساندى قۋسىرىپ قالعان بيىك بويلى ءالى، تىپ-تىك، جاق ەتى سولىپ، كوزى شۇڭىرەيگەنمەن، وتى قايتپاعان قوس جانارى جارق-جۇرق ەتكەن شال ەدى. و، ول كەشە ريم ءدىنىنىڭ دۇشپاندارىن وتقا سالعاندا حالىقتىڭ الدىنا شىققان كاردينالدىڭ ءسان-سالتاناتتى كيىمىندە ەمەس-تى، — جوق، بۇل جولى ول كادىمگى تاقۋانىڭ شۇباتىلعان كونەتوز بەشپەنتىندە بولاتىن. اناداي جەردە تۇنجىراعان نوكەرلەرى مەن قۇلدارى، "قاسيەتتى" ساقشىلارى كەلەدى سوڭىنان ەرىپ. توبىردىڭ الدىنا تامان كەلگەن ول الىستان كوز سالادى. ۇلى جەندەت ءبارىن كورگەن، تابىتتى قۇدايدىڭ اياعىنا قويعانىن دا بايقاعان، ولگەن قىزدىڭ قالاي تىرىلگەنىن كورگەندە ءجۇزى تۇنەرىپ تە كەتكەن. كوكشۋلان قالىڭ قاستارى تۇكسيە قالىپ، جانارىنان زۇلىمدىق وتى جارق-جۇرق ەتكەن. سونان سوڭ ول قولىن سەرمەپ قاپ، ساقشىلارىنا انانى ۇستاڭدار دەپ ءامىر بەرەدى. ونىڭ قۇدىرەتتىلىگى، ونىڭ ىرقىنان شىقپاي، ايتقانىنا كونە بەرۋگە. حالىقتىڭ كوندىگىپ العانى سونداي، توبىر قاق ايىرىلىپ ساقشىلارعا جول بەرەدى، ءسويتىپ كەنەت ورناعان وسىناۋ تىلسىم تىنىشتىقتا ساقشىلار الگى كىسىنى باس سالىپ ۇستاپ، الىپ كەتەدى. جەندەت قاريانىڭ الدىندا تۇرعان توبىر ماڭدايلارى جەرگە تيگەنشە زاماتتا ءبىر كىسىدەي يىلىپ-بۇگىلە قالادى، ال ول بولسا جۇرتقا ءۇنسىز باتا بەرگەنسىپ وتە شىعادى. ساقشىلار تۇتقىندى قاسيەتتى سوتتىڭ اتام زامانعى عيماراتىنداعى كۇمبەز توبەلى، تار، تۇنەرگەن اباقتىعا اكەلىپ قاماپ قويادى. كۇن باتىپ، سيەۆيلەنىڭ "تىنىسىڭدى تارىلتاتىن" قاراڭعى، قاپىرىق ءتۇنى كەلەدى. اۋلادان "لاۆر مەن ليمون ءيىسى اڭقيدى". قاراڭعى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا كەنەت اباقتىنىڭ تەمىر ەسىگى اشىلىپ، شىراعدان ۇستاعان ۇلى جەندەت قاريا باياۋ باسىپ ىشكە كىرەدى. جالعىز ءوزى ەكەن، ول ىشكە كىرگەسىن ەسىك ىلە قايتا جابىلادى. ول، ءبىر مينۋت پە، الدە ەكى مينۋت پە، بوساعادا ايالداپ تۇرىپ، ونىڭ جۇزىنە كوز سالادى. اقىرى، باياۋ جاقىنداپ كەلىپ، شىراعداندى ۇستەلگە قويعاننان كەيىن وعان بىلاي دەيدى:
— سەن بە ەدىڭ؟ سەنبىسىڭ؟ — ءبىراق، جاۋاپ ەستىمەگەن سوڭ، ىلە-شالا تاعى بىلاي دەيدى: — جاۋاپ بەرمەي-اق قوي، ۇندەمەسەڭ ۇندەمە. نە ايتا الۋشى ەڭ؟ سەنىڭ نە دەيتىنىڭدى ءوزىم دە بەك جاقسى بىلەمىن. سونسوڭ، سەنىڭ باياعىدا ايتقانىڭا قوسا تاعى بىردەڭە دەۋگە ءتىپتى حاقىڭ دا جوق. سەن بىزگە بوگەت جاسايىن دەپ كەلدىڭ بە؟ سەن بىزگە بوگەت جاساۋعا كەلدىڭ، مۇنى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. ءبىراق، ەرتەڭ نە بولاتىنىن سەزەسىڭ بە؟ مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى بىلمەيمىن جانە بىلگىم دە كەلمەيدى. سەن بولساڭ دا، نەمەسە وعان ۇقساس وزگە بىرەۋ بولساڭ دا، ەرتەڭ ۇكىم شىعارىپ، دىنسىزدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاسكۇنەمى ەسەبىندە وتقا سالىپ ورتەيمىن، ءسويتىپ بۇگىن سەنىڭ اياعىڭنان سۇيگەن حالىق ەرتەڭ-اق مەن قولىمدى سىلتەگەن ساتتە سەنى ورتەيتىن وتتىڭ كۇلىن كوسەي باستايدى، سەن مۇنى سەزەمىسىڭ؟ ءيا، سەن بالكىم، مۇنى بىلەتىن دە شىعارسىڭ، — دەدى ءوزىنىڭ تۇتقىنىنان ءبىر ساتكە دە كەز الماي، تەرەڭ ويعا باتقان ول.
— يۆان، مەن ونشا تۇسىنبەدىم، بۇل ايتىپ تۇرعانىڭ نە؟ — دەپ باعانادان بەرى ونى ءۇنسىز تىڭداعان الەشا كۇلىمسىرەدى، — تۇپ-تۋرا شەكسىز قيال ما، الدە ەگدە قارياڭنىڭ قانداي دا ءبىر قاتەسى مە، الدە باسقا ءبىر قيسىنسىز gui pro guo؟1
16— سوڭعىسى دەسەڭ دە مەيلىڭ، — دەپ كۇلدى يۆان، — ەگەر وسى زامانعى ءومىر شىندىعى سەنى ابدەن ەركىنسىتىپ جىبەرىپ، قيال دەگەندى استە كوتەرە المايتىن حالگە جەتسەڭ — gui pro guo بولعانىن تىلەسەڭ — مەيلى، سولاي-اق بولسىن. راس، — دەدى تاعى دا كۇلگەن يۆان، — ول شال توقسانعا كەلگەن، دەمەك، ونىڭ ءوز يدەياسىمەن الدەقاشان اقىلدان اداسۋى دا عاجاپ ەمەس. ال تۇتقىن ونى ءوزىنىڭ كەسكىن-كەيپىمەن قايران قالدىرۋى مۇمكىن. اقىر-سوڭىندا، بۇل انشەيىنگى ساندىراق، توقسانعا كەلگەن، ونىڭ ۇستىنە كەشەگى ءجۇز شاقتى قۇدايسىزدار وتقا ورتەلگەن ءدىني ەرلىكتىڭ قىزۋىمەن ەسىرگەن شالدىڭ ولەرىندە كوزىنە ەلەستەگەن بىردەڭە بولۋى دا ىقتيمال. ءبىراق ەكەۋمىزگە ءبارىبىر ەمەس پە، gui pro guo-سى نە، شەكسىز قيالى نە؟ بۇل ارادا گاپ مىنادا عانا: شالدىڭ ايتىپ قالۋى كەرەك، اقىر-سوڭىندا، ول توقسان جىل ىشتە ساقتاعان ويىن ءبىرىنشى رەت سىرتقا شىعارىپ وتىر.
— قالاي، تۇتقىن دا ۇندەمەي مە؟ ءلام دەمەستەن، وعان قاراپ تۇرا بەرە مە؟
— ءتىپتى، امەس وسىلاي بولۋعا ءتيىس قوي، — دەپ يۆان تاعى دا كۇلدى. — بۇرىنعى ايتىلعانىنا تاعى بىردەڭە قوسۋعا ونىڭ حاقى جوق دەپ شالدىڭ ءوزى ەسكەرتىپ قويدى ەمەس پە. تىلەسەڭ، مەنىڭ پىكىرىمشە، ريم كاتوليك ءدىنىنىڭ ەڭ باستى سيپاتى دا ناق وسىندا: "بىلايشا ايتقاندا، ءبارىن پاپانىڭ قولىنا بەرىپ قويعان ءوزىڭ، دەمەك، ەندى ءبارى پاپانىڭ قۇزىرىندا. سەن ەندى مۇلدە توبە كورسەتپەسەڭ دە بولادى، تىم بولماسا، ءبىرازعا دەيىن بوگەت جاساماساڭشى". ولار وسى ماعىنادا تەك ايتىپ قانا قويماي، ءتىپتى جازىپ تا ءجۇر، تىم قۇرىعاندا يەزۋيتتەر سويتەدى. مۇنى ولاردىڭ ءدىندار عۇلامالارىنىڭ جازعاندارىنان ءوزىم وقىعانمىن. مەنىڭ شالىم ودان: "ءوزىڭ كەلگەن الەمنىڭ تىم بولماسا ءبىر قۇپياسىن بىزگە اشىپ بەرۋگە حاقىڭ بار ما؟" — دەپ سۇرايدى دا، ول ءۇشىن ءوزى جاۋاپ بەرەدى: "جوق، بۇرىنعى ايتىلعانعا ەشتەڭە قوسپاۋ ءۇشىن، جەردە بولعانىندا ءوزىن بارىنشا جاقتاعان ادامداردىڭ ەركىندىگىن قايتىپ الماۋ ءۇشىن بۇعان حاقىڭ جوق. سەنىڭ ەندىگى ايتاتىنىڭنىڭ ءبارى ادامداردىڭ ءدىن بوستاندىعىنا قول سۇعۋ بولادى، ويتكەنى ول عاجايىپ بولىپ ەستىلەدى، ال وندا، وسىدان مىڭ جارىم جىل بۇرىن، ساعان ولاردىڭ ءدىن بوستاندىعىنان قىمبات نارسە جوق-تى. وندا: "مەن سەندەردى ەرىكتى ەتكىم كەلەدى"، — دەپ قاقساعان ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ. مىنە ەندى سول "ەركىن" پەندەلەرىڭدى كورىپ تۇرسىڭ، — لەزدە ويعا باتقان قاريا كۇلىپ جىبەرەدى. — ءيا، بۇل ءىس بىزگە قىمباتقا ءتۇستى، — ءبىراق ءبىز ونى ساعان بولا اقىر اياعىنا دەيىن جەتكىزدىك. ءبىز وسى ەركىندىكپەن ون بەس عاسىر ازاپقا تۇستىك، ال ەندى ونىڭ ءبارى ءبىتتى، ءبىرجولا ءبىتتى. ءبىرجولا بىتكەنىنە سەنبەيمىسىڭ؟ نەگە جۋاسي قالدىڭ، ماعان ءتىپتى قاباق تا شىتپاپسىڭ؟ بىلە بىلسەڭ، بۇل ادامدار وزدەرىنىڭ كامىل ەرىكتىلىگىنە ءقازىر قاي كەزدەگىدەن بولسا دا الدەقايدا سەنىمدى، ونىڭ بەر جاعىندا وزدەرىنىڭ وسى ەركىندىگىن الىپ كەلىپ، ءبىزدىڭ اياعىمىزعا ءوز ىقتيارىمەن تاستاعان تاعى دا وزدەرى. ءبىراق مۇنى ىستەگەن مىنا بىزدەر، ال سەنىڭ تىلەگەنىڭ وسى ما ەدى، وسىنداي ەركىندىك پە ەدى؟
— مەن تاعى دا تۇككە تۇسىنبەدىم، — دەدى ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرگەن الەشا، — بۇل نە، مىسقىلداعانى ما، الدە كۇلكى قىلعانى ما؟
— استە ولاي ەمەس. ولار، اقىر-سوڭىندا ەركىندىكتى جەڭۋگە قول جەتكىزگەندە، مۇنىڭ ءوزىن ادامداردى باقىتتى ەتۋ ءۇشىن ىستەگەنىن ول ءوزى مەن ءوز جاقتاستارىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى دەپ سانايدى. "ويتكەنى ادامنىڭ باقىتى جايىندا العاش رەت ويلانۋعا ەندى عانا (ياكي ول، ارينە، ينكۆيزيسيا تۋرالى ايتىپ تۇر) مۇمكىندىك تۋدى. ادام بالاسى بۇلىكشى بولىپ جاراتىلعان عوي؛ ال بۇلىكشىنىڭ باقىتتى بولۋى مۇمكىن بە؟ سەنى سان رەت ساقتاندىرعان-دى، — دەدى ول وعان، — ساقتاندىرۋ مەن اقىل-كەڭەستەن، كەيدە بولعان جوقسىڭ، ءبىراق سەن وعان قۇلاق استىڭ با، ادامداردى باقىتتى ەتەتىن بىردەن-بىر جولدى ەش قابىلدامادىڭ، ءبىراق، باقىتىمىزعا قاراي، كەتىپ بارا جاتقانىڭدا ءىستى بىزگە تاپسىرعان ەدىڭ. ۋادە ەتكەن ءوزىڭ، سوزىڭمەن بەكىتىپ بەرگەن دە ءوزىڭ، ءبىزدى بايلاۋعا دا، شەشۋگە دە حاقىلى ەتكەن دە ءوزىڭ، ەندى كەلىپ ءبىزدىڭ وسى حاقىمىزدى قايتىپ الۋدى، ارينە، ويلاي المايتىن شىعارسىڭ. سەن بىزگە نەگە كەلدىڭ، بوگەت جاساۋعا ما؟"
— ساقتاندىرۋ مەن اقىل-كەڭەستەن كەيدە بولعان جوقسىڭ دەگەن سوزدەردىڭ ءمانى نەدە؟ — دەپ سۇرادى الەشا.
— شالدىڭ ىشتەگىسىن ايتىپ قالعىسى كەلگەنىنىڭ باستى سەبەبى دە وسىندا عوي.
"جاپان تۇزدە سەنىمەن سۇحباتتاسقان قورقىنىشتى ءھام پاراساتتى رۋح، وزىنەن-وزى قۇرىپ ءبىتۋ مەن جوقتىقتىڭ رۋحى، ۇلى رۋح بولاتىن، — دەدى ودان ارى قاريا، — ول سەنى "ارباپ الىپتى-مىس" دەگەندى ءبىز كىتاپتاردان وقىعانبىز. سولاي ما ەدى؟ ونىڭ ساعان ءۇش ساۋالدا ايتقانىنان، ءبىراق سەن قابىلداماعان، ال كىتاپتاردا "ارباۋ" دەپ اتالعان نارسەدەن ارتىق اقيقات بىردەڭەنى تاۋىپ ايتۋ مۇمكىن بە ەدى؟ ونىڭ بەر جاعىندا، ەگەر ءبىر كەزدە جەر بەتىندە ناعىز كەرەمەت عاجايىپ بولسا، ول ءدال سول كۇنى، وسى ءۇش بىردەي ارباۋ كۇنى بولعان. عاجايىپتىڭ ءمانى ناق وسى ءۇش ساۋالدىڭ تۋۋىندا. ەگەر جاي بايقاپ كورۋ مەن مىسال ءۇشىن عانا قورقىنىشتى رۋحتىڭ بۇل ءۇش ساۋالى كىتاپتاردان ءىز-تۇزسىز جوعالعان، سوندىقتان ولاردى قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك تە، قايتادان كىتاپقا كىرگىزۋ ءۇشىن ولاردى قايتا ويلاپ شىعارۋ قاجەت، وسى ماقساتپەن جەر جۇزىندەگى بارلىق داناگويلەردى — امىرلەردى، اۋليەلەردى، عۇلامالاردى، ءپالساپاشىلاردى، اقىنداردى جيناپ الىپ، ولارعا: وقيعانىڭ اۋقىمىنا سايكەس كەلىپ قانا قويماي، وعان قوسا، نە بارى ءۇش سوزبەن، كادىمگى ءۇش سوزبەن عانا بۇكىل الەم مەن ادامزاتتىڭ كۇللى بولاشاق تاريحىن بەينەلەيتىن ءۇش ساۋال ويلاپ تابىڭدار دەگەن مىندەت جۇكتەۋگە بولادى دەپ ويلاۋ مۇمكىن بولسا، — وندا سەن جەر جۇزىندەگى كۇللى دانالىق جينالعاندا، كۇشى مەن تەرەڭدىگى جاعىنان جاپان تۇزدە قۇدىرەتتى ءھام زەردەلى رۋح ساعان قويعان ءۇش ساۋالعا ۇقساس وزگە بىردەڭەنى ويلاپ تابا الار ەدى دەپ ويلايسىڭ با؟ بۇل ارادا ادامنىڭ كۇندەلىكتى اقىل-پاراساتى ەمەس، ال ماڭگىلىك، كامىل بىردەڭەنى ءسوز بولىپ وتىرعانىن وسى ساۋالداردىڭ وزىنەن-اق، ولاردىڭ تۋۋىنىڭ تاڭعاجايىپتىعىنان-اق ۇعۋعا بولادى. ويتكەنى وسىناۋ ءۇش ساۋالدا ادامزاتتىڭ بولاشاق تاريحى تۇتاس كۇيى العاندا كۇنىلگەرى بولجانعان جانە بۇكىل جەر بەتىندەگى ادام تابيعاتىنىڭ شەشىلمەس تاريحي قايشىلىقتارىنىڭ ءبارى توعىساتىن ءۇش بەينە كورىنىس تاپقان. ول كەزدە بۇل ونشا بايقالمايتىن، ويتكەنى بولاشاق بەيماعلۇمدى، ال ءقازىر، ون بەس عاسىر وتكەننەن كەيىن، وسى ءۇش ساۋالدا بارلىعىنىڭ تولىق ايتىلىپ، ءدال بولجانعانى، ابدەن اقتالعانى سونشا، وعان ەندى قوساتىن دا، الاتىن دا ەشتەڭە قالماعانىن كورىپ وتىرمىز.
كىمدىكى دۇرىسىن ەندى ءوزىڭ شەشەرسىڭ: سەن بە، الدە سوندا ساعان ساۋال بەرگەن بە؟ ءبىرىنشى ساۋالدى ەسىڭە ءتۇسىرشى: سوزبە-سوز بولماعانمەن، ونىڭ ءمانى مىناداي: "سەنىڭ ءدۇنياۋي تىرلىككە كەتكىڭ كەلەدى جانە دە وعان قۇر الاقان بارماقسىڭ، ءقايسىبىر ەركىندىكتىڭ ۋادەسىنەن وزگە تۇگىڭ جوق، ال ولار بولسا وزدەرىنىڭ قارابايىرلىعى مەن تۋا بىتكەن جۇگەنسىزدىگى سەبەپتى مۇنى تۇسىنە دە المايدى جانە ودان قورقادى، — ويتكەنى ەشقاشان دا ادام مەن ادامزات قوعامى ءۇشىن ەركىندىكتەن توزگىسىز ەشتەڭە بولعان ەمەس! كۇنگە كۇيگەن ءشول دالاداعى انا كەسەك تاستاردى كورەمىسىڭ؟ سول تاستاردى جەيتىن نانعا اينالدىرشى، سوندا ادامزات بالاسى سەنىڭ سوڭىڭنان مالشا جامىرايدى، سەن قولىڭدى تارتىپ الساڭ ءناپاقادان ايىرىلامىز با دەپ ۇنەمى ۇرەيلەنسە دە، ال ساعان ريزا جانە كونگىش بولادى. ءبىراق سەن ادامدى ەركىندىگىنەن ايىرعىڭ كەلمەدى دە، ايتقان ۇسىنىستى قابىلدامادىڭ، ويتكەنى، ەگەر بۇل كونگىشتىك ءبىر ءۇزىم نانعا ساتىپ الىنسا، ول قانداي ەركىندىك بولۋشى ەدى؟ — دەپ ءتۇيدىڭ. سەن ادام جالعىز نانمەن عانا تىرشىلىك ەتپەيدى عوي دەپ قارسىلىق ءبىلدىردىڭ، ءبىراق ناق وسى ىرزىعىنا بولا جەردىڭ رۋحى ساعان قارسى شىعىپ، سەنىمەن شايقاسقا ءتۇسىپ جەڭىپ شىعاتىنىن، سوندا ءبارى: "ول بىزگە كەكتەگى وتتى اپەرمەك، ونداي ىزەتكە قايسىمىز ۇقساپ تۇرمىز!" دەپ جار سالىپ، ونىڭ سوڭىنان كەتە باراتىنىن بىلەسىڭ بە؟ تالاي عاسىر وتكەن سوڭ، ادامزات بالاسىنىڭ دانالىعى مەن ءىلىم-بىلىمى ەشقانداي قىلمىس بولعان جوق، دەمەك، كۇنا دا جوق، تەك اشىققاندار عانا بار دەپ جاريالايتىنىن بىلەسىڭ بە؟ "ولاردىڭ اۋەلى قارنىن تويعىز، ىزگىلىكتى سودان كەيىن سۇرا!" — ساعان قارسى كوتەرىلەتىن بايراققا مىنە وسى سوزدەر جازىلادى، سەنىڭ شىركەۋىڭ وسى بايراقپەن قيراتىلادى. ونىڭ ورنىنا جاڭا عيمارات تۇرعىزىلادى، بابىلدىڭ عالامات مۇناراسى قايتا سالىنا باستايدى، بۇرىنعى مۇنارا سياقتى، بۇل دا اياقتالماي قالادى، ءبىراق سەن قالاي بولعاندا دا، وسى جاڭا مۇناراسىز-اق بىردەڭە عىپ امالداپ، ادامداردىڭ قايعى-قاسىرەتىن مىڭ جىلعا كەمىتەتىن ەدىڭ عوي، ويتكەنى ولار وزدەرىنىڭ سول مۇناراسىمەن مىڭ جىل اۋرە-سارساڭ بولعاننان كەيىن ءبارىبىر بىزگە كەلەدى ەمەس پە! سوندا ولار ءبىزدى تاعى دا جەر استىنداعى ۇڭگىرلەردى پانالاعان تۇراعىمىزدان (ويتكەنى ءبىز تاعى دا قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىپ، ازاپ كورەمىز عوي) ىزدەپ تابادى دا: "بىزگە كەكتەگى وتتى اكەپ بەرەمىز دەۋشىلەر ۋادەسىن ورىندامادى، بىزگە تاماق بەرىڭدەرشى" — دەپ جالبارىنادى. سوندا ولاردىڭ مۇناراسىن مىنا بىزدەر تۇرعىزىپ بولامىز، ويتكەنى كىم تاماققا تويعىزسا، ونى سول اياقتايدى، ال سەن ءۇشىن ولاردى تاماققا تويعىزاتىن بىزدەر، مۇنى ءبىز سەن ءۇشىن ىستەدىك دەپ وتىرىك ايتا سالامىز. و، ەش ۋاقىتتا، ەشقاشان دا ءبىزسىز ولار وزدەرىن اسىراي المايدى! ولار ازىرشە ەركىندىكتە بولىپ وتىرعاندا، ەشقانداي عىلىم ولارعا نان تاۋىپ بەرە المايدى، سونان سوڭ مۇنىڭ اقىرى مىنامەن بىتەدى: ولار وزدەرىنىڭ ەركىندىگىن ءبىزدىڭ اياعىمىزعا اكەپ تاستايدى دا: "ونان دا ءبىزدى قۇل ەتكەندەرىڭ جاقسى، تەك تاماققا تويعىزساڭدار بولدى" — دەيدى. پەندە بولعان سوڭ، باس ەركى مەن تويىپ جەيتىن ناننىڭ ەكەۋى بىردەي بۇيىرۋى مۇمكىن ەمەسىن، ويتكەنى ولار ەش ۋاقىتتا، ەشقاشان دا بۇل ەكەۋىن ءوزارا بولىسە المايتىنىن اقىرىندا وزدەرى تۇسىنەدى! قاۋقارسىز، بۇزىق، بەيشارا، بۇلىكشى بولعاندىقتان، ەشقاشان دا باس ەركى بولا المايتىندىعىنا دا كوزدەرى جەتەدى. سەن ولارعا كوكتىڭ ىرزىعىن ۋادە ەتتىڭ، ءبىراق، قايتالاپ ايتام، قاۋقارسىز، عۇمىر باقي دورەكى، عۇمىر باقي پەيىلسىز ادام ءناسىلىنىڭ كوز الدىندا ول جەردەگى ىرزىقپەن سالىستىرۋعا كەلەر مە ەكەن؟ ەگەر دە كوكتىڭ ىرزىعىنا قىزىققان مىڭداعان، ون مىڭداعان جاندار سەنىڭ سوڭىڭنان كەتسە، كوكتەگى ىرزىققا بولا جەردەگى ىرزىعىنان ايىرىلعىسى كەلمەگەن ميلليونداعان، مىڭ ميلليونداعان پەندەلەردىڭ ءحالى نە بولماق؟ الدە ساعان تەك ونداعان مىڭ كەمەڭگەرلەر مەن كۇشتىلەر عانا قىمبات پا، ال قالعان ميلليوندار، سەنى جاقسى كورەتىن، تەڭىزدىڭ قۇمىنداي قيساپسىز كوپ قاۋقارسىز قارا حالىق كەمەڭگەرلەر مەن كۇشتىلەردىڭ قاجەتىنە عانا جاراۋى كەرەك پە؟ جوق، بىزگە قاۋقارسىزدار دا قىمبات. ولاردىڭ بۇزىق، بۇلىكشى ەكەنى راس، ءبىراق تۇپتەپ كەلگەندە ەڭ كونگىش بولاتىن ناق سولار. ولار بىزگە قايران قالادى، ءبىزدىڭ ولارعا باس بولىپ. ەركىندىككە كونىپ، ولارعا ۇستەمدىك جۇرگىزۋگە كەلىسكەنىمىز ءۇشىن ءبىزدى قۇدىرەت سانايدى — سايىپ كەلگەندە، ەركىندىكتىڭ ولار ءۇشىن سۇمدىق ازاپقا اينالاتىندىعى — وسىنداي! ءبىراق ءبىز: ايتقانىڭا قۇلدىق، ءبىز سەن ءۇشىن ۇستەمدىك ەتەمىز دەيمىز. ءبىز ولاردى تاعى دا الدايمىز، ويتكەنى ەندى ەندى وزىمىزگە ماڭايلاتپايمىز. ءبىزدىڭ قاسىرەت شەگۋىمىزدىڭ ءمانى ناق وسى الداۋدا، ويتكەنى ءبىز وتىرىك ايتۋعا ءتيىستى بولامىز. جاپان تۇزدەگى ءبىرىنشى ساۋالدىڭ ءمانى وسى، ءوزىڭ بارىنەن دە جوعارى ساناعان ەركىندىك ءۇشىن قابىلداماي تاستاعان نارسەڭ مىنە وسى. ونىڭ بەر جاعىندا، بۇ جالعاننىڭ ۇلى قۇپياسى وسى ساۋالدا جاتقان. "ىرزىقتى" قابىلداعان بولساڭ، وندا سەن ءوز اتىڭنان، سونداي-اق بۇكىل ادامزات اتىنان دا، ەكى اياقتى پەندە بىتكەن عۇمىر باقي اڭساعان "كىمگە تابىنۋ كەرەك؟" دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى بولار ەدىڭ. ەركىن قالعاننان كەيىن جۇمىر باستى پەندەگە ەندى كىمگە تابىناتىنىن تەزىرەك شەشىپ الۋدان قيامەت، بىتپەس ۋايىم-قايعى جوق. ءبىراق تا، وندا ول جاپپاي تابىنۋعا بارشاسى بىردەن-اق كەلىسەتىندىگىنە كۇمان كەلتىرمەيتىن بىرەۋدى ىزدەيدى عوي. ويتكەنى بۇل بەيشارا جانداردىڭ ۋايىمى — تەك مەنىڭ نەمەسە باسقا بىرەۋدىڭ تابىنۋىنا تاتيتىن كىسىنى ىزدەپ تابۋدا عانا ەمەس، وعان ءبارى كامىل سەنەتىن، ءبارى باس يەتىن جانە دە ءبارى بىرگە باس يەتىن بىرەۋدى ىزدەپ تابۋدا. مىنە وسىناۋ جاپپاي تابىنۋ قاجەتتىگى سوناۋ ءالىمساقتان بەرى جەكە العاندا ءاربىر ادامنىڭ، تۇتاس العاندا كۇللى ادامزاتتىڭ ەڭ ۇلكەن عازابى بولعان. جاپپاي تابىنۋعا بولا ولار ءبىرىن-بىرى سەمسەرمەن تۋراعان. ولار قۇدايلاردى ويلاپ شىعارىپ، بىرىنە-بىرى: "ءوز قۇدايلارىڭدى تاستاڭدار دا، ءبىزدىڭ قۇدايلارعا تابىناتىن بولىڭدار، ايتپەسە وزدەرىڭدى دە، قۇدايلارىڭدى دا قىرىپ تاستايمىز!" دەپ قوقاڭداعان. اقىر زامان تۋعانشا، ءتىپتى بۇل دۇنيەدە قۇداي اتاۋلى جوعالىپ بىتكەن كەزدە دە وسىلاي بولماق: ءبارىبىر، تىم بولماسا، پۇتقا تابىنادى. ادام تابيعاتىنىڭ وسى نەگىزگى قۇپياسىن سەن ءبىلدىڭ، مۇنى بىلمەۋىڭ مۇمكىن ەمەس، ءبىراق سەنىڭ الدىڭدا باس يۋگە بارلىعىن ءسوزسىز كوندىرۋ ءۇشىن ۇسىنىلعان بىردەن-بىر قاسيەتتى بايراقتى — جەردەگى ىرزىق بايراعىن سەن قابىلدامادىڭ، ەركىندىك ءۇشىن سەن كوكتىڭ ىرزىعىن دا ىسىرىپ تاستادىڭ. سودان كەيىن نە ىستەگەنىڭە كوز سالشى ءوزىڭ! تاعى دا ءبارى ەركىندىك ءۇشىن! بىلگىڭ كەلسە، ادامنىڭ وسىناۋ باقىتسىز بولىپ تۋعان پەندەگە تابيعات سىيلاعان ەركىندىكتى تەزىرەك ۇستاتۋعا بولاتىن بىرەۋدى ىزدەپ تابۋدان ۇلكەن ۋايىمى جوق. ءبىراق ادامداردىڭ ەركىندىگىنە ولاردىڭ ار-ۇجدانىم تىنىشتاندىرا الۋشى عانا يە بولا الادى. نانمەن بىرگە سەنىڭ قولىڭا كۇمانسىز بايراق ەسەپتى نارسە تيەتىن ەدى: ءبىر ءۇزىم نان بەرسەڭ، ساعان كىم تابىنبايدى، ويتكەنى ناننان قۇدىرەتتى ەشتەڭە جوق، ال ەگەر ءدال سول ساتتە بىرەۋ-مىرەۋ ونىڭ ار-ۇجدانىن ارباپ السا — و، وندا ول سەنىڭ نانىڭدى لاقتىرىپ تاستاپ، ءوزىنىڭ ار-ۇجدانىن ارباۋشىنىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتە بارادى. بۇل جونىنەن سەنىكى دۇرىس. ويتكەنى ادام بولمىسىنىڭ قۇپياسى تەك تىرشىلىك ەتۋدە ەمەس، نە ءۇشىن ءومىر سۇرۋدە. ءوزىنىڭ نە ءۇشىن جەر باسىپ جۇرەتىنىن بەكەم ۇعىنبايىنشا، ادام ءومىر سۇرۋگە كەلىسپەيدى، وندا ول، تاماعى توق. كويلەگى كوك تۇرمىسقا بولەگى قويساڭ دا ولگەندى ارتىق كورەدى. بۇل سولاي عوي، ءبىراق اقىرى نە بولدى: ادامنىڭ ەركىندىگىنە يە بولۋىڭ كەرەك ەدى، ال سەن ولاردىڭ بۇل ەركىندىگىن ءتىپتى وسىرە ءتۇستىڭ! الدە سەن جاقسىلىق پەن جاماندىقتى اجىراتا ءبىلۋدى ەركىن تاڭداۋدان گورى ادامعا تىنىشتىقتىڭ، كەرەك دەسەڭ ەلىمنىڭ دە قىمبات ەكەنىن ۇمىتقانسىڭ با؟ جۇمىر باستى پەندەگە ار-ۇجدان ەركىندىگىنەن ارداقتى ەشتەڭە جوق، ءبىراق مۇنان ارتىق قيامەتى جانە جوق. ءسويتىپ، ادامنىڭ ار-وجدانىن ءبىرجولا تىنىشتاندىرۋعا بەرىك نەگىز بولاتىن نارسەنىڭ ورنىنا — سەن عاجايىپ، جۇمباق ءھام بۇلىڭعىر بىردەڭەلەردى تاڭداپ الدىڭ، ادامنىڭ كۇشى جەتپەيتىن نارسەنىڭ ءبارىن جيناپ الدىڭ، سول سەبەپتى سەن ولاردى مۇلدە جاراتىلعانداي ارەكەت قىلۋعا باردىڭ، — سوندا مۇنى ىستەگەن كىم دەيمىز: ولار ءۇشىن جانىن پيدا قىلۋعا كەلۋشى ىستەگەن! ادامنىڭ ەركىندىگىنە يە بولۋدىڭ ورنىنا، سەن ونى كوبەيتىپ جىبەردىڭ دە، ونىڭ جان دۇنيەسىن عۇمىر باقيعا سالدىڭ دا قويدىڭ. سەن ادامنىڭ ەرىكتى ماحابباتىن كوكسەدىڭ، مۇنى سەن وزىڭە ەلىگىپ الىپ، ءتانتى بولعان پەندەنىڭ ساعان ءوز ەركىمەن ەرىپ كەتۋى ءۇشىن ىستەدىڭ. ادام ەجەلگى بەرىك زاڭنىڭ ورنىنا، تەك ءبىر ءوزىڭدى ءپىر تۇتىپ، نەنىڭ جاقسىلىق، نەنىڭ جاماندىق ەكەنىن بۇدان بىلاي ەركىن جۇرەگىنىڭ قالاۋىمەن ءوزى شەشۋگە ءتيىستى بولدى، — ءبىراق تا، ەگەر تاڭداۋ ەركىندىگى سەكىلدى سۇمدىق ازاپپەن ەزەتىن بولسا، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ول سەنىڭ بەينەڭدى دە، سەنىڭ شىندىعىڭدى دا قابىلداماي قوياتىنىن، ونىمەن كەلىسپەي قارسى داۋ ايتاتىنىن سەن نەعىپ ويلاماعانسىڭ؟ اقىر-سوڭىندا، ولار شىندىق سەندە ەمەس دەپ ايقاي سالادى، ويتكەنى سەنىڭ ولاردى ۋايىم-قايعى مەن شەشىلمەس مىندەتتەرگە دۋشار ەتكەنىڭ سونشالىق، بۇدان ارتىق ابىگەرلەنىپ، ازاپقا ءتۇسۋ مۇمكىن ەمەس-تى. سونىمەن، سەن ءوز پاتشالىعىڭدى كۇيرەتۋدىڭ نەگىزىن ءوزىڭ قالاعانسىڭ، بۇعان ەندى ەشكىمدى كىنالاما. ونىڭ بەر جاعىندا ساعان ايتىلعانى وسى ما ەدى؟ بۇل قاۋقارسىز بۇلىكشىلەردىڭ ار-وجدانىن ولاردىڭ باقىتى ءۇشىن ماڭگى-باقي باسىپ، تىزگىندەپ ۇستاي الاتىن كۇش جەر بەتىندە ۇشەۋ عانا، — ول كۇشتەر: عاجايىپ، قۇپيالىق جانە بەدەل. سەن ءبىرىنشىسىن دە، ەكىنشىسىن دە، ءۇشىنشىسىن دە مويىندامادىڭ جانە بۇعان ءوزىڭ ۇلگى كورسەتتىڭ. قۇدىرەتتى ءھام داناگوي رۋح سەنى شىركەۋدىڭ مۇناراسىنا قويىپ: "ەگەر سەن قۇدايدىڭ پەرزەنتى ەكەنىڭدى بىلگىڭ كەلسە، وندا ءقازىر تومەن قاراي قۇلايتىن بول، ويتكەنى ادامدى پەرىشتەلەر قاعىپ الىپ، كوتەرىپ اكەتەدى، ءسويتىپ ول جەرگە قۇلاپ مەرتىكپەيدى دەلىنگەن عوي، حاق تاعالامنىڭ پەرزەنتى ەكەنىڭە سوندا كوزىڭ جەتەدى جانە اكەڭە قانشالىقتى سەنەتىنىڭدى دە دالەلدەيسىڭ" دەگەندە، سەن ونى جاي تىڭدادىڭ دا قويدىڭ، ونىڭ ايتقانىنا كونىپ، تومەنگە قۇلاعان جوقسىڭ. و، ارينە، بۇل ارادا سەن، قۇداي ەسەبىندە، تاكاپپارلىق كورسەتىپ، تاماشا ىستەدىڭ، ءبىراق ادامدار، وسىناۋ بۇلقىنعان قاۋقارسىز ءناسىل — ولار قۇداي ما ەكەن؟ و، وندا سەن تەك ءبىر اتتاپ، تومەن قۇلاۋعا وڭتايلانا بەرگەن ساتتە-اق، قۇدايدى سەزە قويىپ، وعان دەگەن سەنىمنەن ادا بولعانىڭدى، ءسويتىپ ءوزىڭ قۇتقارماقشى بولىپ كەلگەن جەرگە قۇلاپ ولەتىنىڭدى، سوندا سەنى ازعىرعان داناگوي رۋح بۇعان قۋانىپ كەتەتىنىن تۇسىنە قويدىڭ. الايدا، قايتالاپ ايتايىن، سەن سياقتىلار كوپ پە؟ مۇندايعا باسى جۇمىر پەندەلەر دە توزە الادى دەپ ءبىر ساتكە بولسا دا ويلاعانىڭ با؟ ادام بالاسى عاجايىپتى ەش قابىلدامايتىنداي، ءومىرىنىڭ وسىنداي قاتەرلى ساتتەرىندە، ەڭ قورقىنىشتى دەگەن كوكەيكەستى، قيىن ساۋالدارعا كەلگەندە نە ىستەسە دە تەك جۇرەگىنىڭ قالاۋىمەن ىستەيتىندەي ەتىپ جاراتىلعان با ەكەن؟ و، سەن ەرلىك ىستەرىڭنىڭ كىتاپتاردا ساقتالىپ، تالاي زامانعا كەتىپ، جەر شەتىنە دەيىن جەتەتىنىن ءبىلدىڭ دە، وزىڭنەن ۇلگى العان پەندەڭ دە، عاجايىپتى كەرەك قىلماي، قۇدايمەن بىرگە بولاتىنىنا سەنىپ قالدىڭ. ءبىراق سەن ادام عاجايىپتى ءسال عانا مويىنداماسا بولعانى، سول ساتتە ول قۇدايدى دا مويىنداماي كەتەتىنىن ويتكەنى ول قۇدايدان گورى عاجايىپتى كوبىرەك اڭسايتىنىن بىلمەدىڭ. ادام عاجايىپسىز وتىرا المايتىندىقتان، وزىنە جاڭا ءبىر عاجايىپتاردى ويلاپ تابادى، بۇل ونىڭ ءوز عاجايىپتارى بولادى، ءسويتىپ، ءجۇز مارتە بۇلىكشى دىننەن بەزگەن، قۇدايسىز بولسا دا، باقسىنىڭ تاۋىپتىگىنە، قاتىننىڭ سيقىرىنا تابىنادى. سەنى قورلاپ، مازاقتاپ: "سەن ەكەندىگىڭە سەنەيىك، كانە كرەستەن ءتۇسشى" — دەپ ايقايلاعاندا دا سەن كرەستەن تۇسپەگەنسىڭ.
ال تۇسپەگەن سەبەبىن، سەن تاعى دا ادامدى عاجايىپپەن قۇلدانعىڭ كەلمەدى، عاجايىپقا سەنۋدى ەمەس ەركىن سەنىمدى كوكسەدىڭ. اڭساعانىڭ قۇدىرەتى كۇشتىنىڭ الدىندا تىتىرەگەن تۇتقىننىڭ قۇلدىق ۇرىپ شۇلعىعانى ەمەس، ەركىن ماحاببات بولاتىن. ءبىراق سەن بۇل جولى دا ادام جونىندە تىم اسقاق پايىمدادىڭ، ويتكەنى ادام دەگەنىڭىز، بۇلىكشى بولعانمەن، قۇلدىققا جاراتىلعان عوي. ويلاپ قاراساڭ، مىنە ون بەس عاسىر ءوتىپتى، سول ادامدارعا ەندى بارىپ ءبىر قاراشى: كىمدەردى وزىڭە تەڭەستىرە كوتەرگەنسىڭ؟ ادام سەنىڭ ويلاعانىڭنان گورى السىزدەۋ، تومەنشىك بولىپ جاراتىلعان، بۇعان مەن انت ەتەمىن! سەن ىستەگەن ءىس ونىڭ قولىنان كەلەر مە ەكەن، ءاي قايدام؟ ونى سونشاما قۇرمەتتەگەندە، سەن وعان ەندى جانىڭ اشىمايتىن سەكىلدى بولدىڭ، ويتكەنى وعان تىم كوپ تالاپ قويدىڭ، — ونى وزىنەن ارتىق جاقسى كورۋشىنىڭ بۇيتكەنى تاڭعالارلىق! ازىراق قۇرمەتتەگەنىڭدە ودان ازىراق تالاپ ەتەر ەدىڭ دە، مۇنىڭ ءوزى ماحابباتقا ءبىر تابان جاقىن بولار ەدى، سەبەبى ونىڭ جۇگى جەڭىلدەر ەدى. ول قاۋقارسىز، ونىڭ ۇستىنە ارامزا. ءبىزدىڭ بيلىگىمىزگە قارسى ونىڭ بارلىق جەردە باس كوتەرگەندىگىندە جانە مۇنىڭ ءوزىن ماقتان ەتكەندىگىندە نە تۇر؟ بۇل بالانىڭ، شاكىرتتىڭ ماقتانى. سىنىپتا بۇزاقىلىق جاساپ، ءمۇعالىمىن قۋىپ شىققان كىشكەنتاي بالالار نە، بۇلار نە. ءبىراق بالالاردىڭ ماسايراۋى دا بىتەدى، سوندا ولار قاپى وپىق جەيدى. ولار شىركەۋلەردى قۇلاتىپ، جەردى قانعا بوكتىرەدى. ءبىراق، بۇلىكشى بولعانمەن، قولىنان تۇك كەلمەيتىن قورقاق، قاۋقارسىز بۇلىكشىلەر ەكەنىن زەردەسىز بالالار اقىر-سوڭىندا تۇسىنەدى. ولاردى بۇلىكشى ەتىپ جاراتۋشى، كۇمان جوق، ادەيى كۇلكى ەتۋ ءۇشىن وسىلاي ەتكەنىن دە كوز جاسىن كول عىپ مويىندايدى. ولار مۇنى نازالانىپ ايتادى، سوندىقتان مۇنىڭ ءوزى قۇدايعا كۇپىرلىك ەتۋ بولىپ شىعادى، بۇدان ولار ونان بەتەر باقىتسىز بولادى، نەگە دەسەڭىز، ادام تابيعاتى كۇپىرلىكتى كوتەرمەيدى، ءسويتىپ، سايىپ كەلگەندە، ول بۇل ءۇشىن سازايىن تارتا قويمايدى. س ونىمەن، ساۋ ادامداردىڭ ءۇشىن وسىنشاما ازاپ شەككەننەن كەيىن ولاردىڭ پەشەنەسىنە بۇيىرعانى — تىنىشسىزدىق، ابىرجۋ مەن باقىتسىزدىق بولىپ وتىر! سەنىڭ ۇلى پايعامبارىن العاش رەت قايتا تىرىلۋگە قاتىسۋشىلاردىڭ ءبارىن كورگەنىن، ولارىڭ سانى ءار ۇرپاقتان ون ەكى مىڭنان بولعانىن كورگەن تۇستەي عىپ، استارلاپ ايتادى. الايدا، ەگەر وسىنشاما كوپ بولسا، وندا ولار ادامدار ەمەس، قۇدايلار بولعانى عوي. ولار سەن دۋشار ەتكەن قاسىرەتكە شىداپ باقتى، ونداعان جىل ءشول دالادا جەل وبىپ، تامىر-تۇمىردى تالعاجاۋ ەتكەن اش-جالاڭاش تىرشىلىككە كوندى — وسىناۋ ەركىندىكپەن، ەركىن ماحاببات پەرزەنتتەرىن، ولاردىڭ ءبىر سەن ءۇشىن ءوز ەركىمەن وسىنداي كەرەمەت قۇرباندىققا بارعاندىعىن سەنىڭ ارينە، ماقتانىشپەن ايتۋىنا بولادى. ءبىراق ولاردىڭ نە بارى بىرنەشە مىڭ بولعانىن، ونىڭ ءوزى دە قۇدايلار ەكەنىن ەسىڭە الىپ كورشى؟ ال قالعاندارى شە؟ مىقتىلار شىداعان ازاپقا توزە الماعانى ءۇشىن قالعان قاۋقارسىز پەندەلەر نەلىكتەن كىنالى بولماق؟ وسىنشاما سۇمدىق سىيلىقتى بويىنا سىيعىزا الماعان دارمەنسىز جاندارلى نە ءۇشىن كىنالايمىز؟ الدە سەن ءوزىڭ شىنىندا دا، جاقسى-جايساڭدارعا بولا جانە تەك سولار ءۇشىن عانا كەلىپ پە ەدىڭ؟ ەگەر ولاي بولسا، مۇنىڭ ءوزى ءبىز تۇسىنبەيتىن ءبىر قۇپيا بولعانى عوي. ال ەگەر قۇپيا بولسا، وندا ءبىزدىڭ سول قۇپيانى ۋاعىزداپ، ولاردى ەڭ ماڭىزدىسى — جۇرەكتىڭ ەركىن قالاۋى ەمەس، ماحاببات تا ەمەس، ال ار-وجدانىنان تىسقارى، ساناسىز مويىنسۇنۋدى تىلەيتىن قۇپيا دەپ ۇيرەتۋگە حاقىمىز باردى. ءبىز سولاي ىستەدىك تە. سەنىڭ ەرلىگىڭدى تۇزەتىپ، عاجايىپتى، قۇپيا مەن بەدەلدى ونىڭ ءتۇپ نەگىزى ەتتىك. ءسويتىپ، وزدەرىن قايتادان مالشا ايداعانىنا، وسىنشا ازاپقا سالعان ونداي سۇمدىق سىيلىقتان باستان قۇلاق ساداقا دەپ، اقىرى، قۇتىلا العانىنا ءجاميعات قۋانىپ قالدى. ايتشى، وسىلاي ۇيرەتىپ، وسىلاي ەتكەندە، ءبىز دۇرىس ىستەدىك پە؟ ادامزات بالاسىنىڭ دارمەنسىزدىگىن سونشاما مويىنسۇنا زەردەلەپ، ونىڭ تاعدىرىن ماحابباتىمىزبەن جەڭىلدەتىپ، ونىڭ دارمەنسىز جاراتىلىسىنىڭ كۇناكارلىعىنا، ءبىزدىڭ رۇقساتىمىزبەن بولسا دا، ماۋلەت بەرىلگەندە. ءبىزدىڭ ونى شىنىمەن-اق سۇيمەگەنىمىز بە؟ ەندى نەسىنە كەلدىڭ، بىزگە بوگەت قىلۋعا ما؟ موماقان كەزدەرىڭمەن ءۇن-تۇنسىز، نەگە موليە قارايسىڭ ماعان؟ نەگە اشۋلانبايسىڭ، سەنىڭ ماحابباتىڭا زار ەمەسپىن، مەن سەنىڭ ماحابباتىڭا قۇشتار بولىپ تۇرعام جوق. مەن سەنەن نەنى جاسىرامىن؟ الدە مەنى كىممەن سويلەسىپ تۇرعانىن بىلمەيدى دەيمىسىڭ؟ مەنىڭ نە دەيتىنىم ساعان ءمالىم عوي دەيمىن، مۇنى كوزىڭنەن-اق سەزىپ تۇرمىن، سونان سوڭ، بۇل قۇپيانى سەنەن جاسىراتىن كىسى مەن بە؟ بالكىم، سەنىڭ ونى ناق مەنىڭ اۋزىمنان ەستىگىڭ كەلەتىن شىعار، وندا تىڭداعىن: ءبىز سەنىمەن بىرگە ەمەسپىز، ال ونىمەن بىرگەمىز، ءبىزدىڭ قۇپيامىز وسى! الدەقاشاننان بەرى سەنىمەن ەمەس، ونىمەن بىرگەمىز، بۇعان ءجۇزى بويادى، وعان دەيىن سەگىز عاسىر بۇرىن جەر بەتىندەگى پاتشالىق اتاۋلىنىڭ تۇگەل كورسەتكەننەن كەيىن ونىڭ ساعان ۇسىنعان ەڭ سوڭعى سىيلىعىن سەن نارازى بولىپ قابىلداماعان سوڭ، ءبىز قابىلداپ العانبىز: ءبىز ودان ريم مەن بيلىك يەسىنىڭ سەمسەرىن قابىلداپ الىپ، تەك ءوزىمىزدى عانا جەر بەتىندەگى پاتشالارىمىز جانە بىردەن-بىر پاتشالارمىز جانە دە ءىسىمىزدى ءالى كۇنگە تىندىرىپ ۇلگەرمەسەك دە، بىردەن-بىر پاتشالارمىز دەپ جاريالادىق. سوندا بۇعان كىم كىنالى؟ و، بۇل ءىس ءالى كۇنگە باستاپقى كەزەڭىندە قالىپ وتىر، ءبىراق ول باستالعان ءىس. ونىڭ تامامدالۋىنا ءالى تالاي ۋاقىت كەرەك، وعان دەيىن قارا جەردىڭ كورەر قاسىرەتى ءالى دە كوپ بولماق، ءبىراق ءبىز ماقساتىمىزعا جەتەمىز، بيلىك يەسى بولامىز، ادامداردىڭ بۇكىل الەمدىك باقىتى جونىندە مىنە سوندا ويلايمىز. ال سەن بيلىك يەسىنىڭ سەمسەرىن سوندا-اق قولىڭا الا الاتىن ەدىڭ عوي. سەن وسى سوڭعى سىيلىقتى نەگە قابىلدامادىڭ؟ قۇدىرەتتى رۋحتىڭ وسى ءۇشىنشى اقىل-كەڭەسىن قابىلداعانىڭدا، سەن ادام بالاسىنىڭ جەر بەتىنەن ىزدەگەنىنىڭ ءبارىن تاۋىپ بەرەتىن ەدىڭ، ياكي: كىمنىڭ الدىندا باس ءيىپ كىمگە ار-ۇجدانىن بەرۋدى، ادام بالاسىنىن ءۇشىنشى جانە ەڭ سوڭعى ازابى بۇكىل الەمدىك بىرىگۋ بولعاندىقتان، اقىر-سوڭىندا، بارلىق ادامداردىڭ قۇمىرسقا يلەۋىندەي ۇجىمداسقان، كۇمانسىز جالپى بىرلىگىنە جەتۋدى شەشەتىن ەدىڭ. ادامزات بالاسى تۇتاس العاندا قالايدا بۇكىل الەمدىك بىرلەستىككە ءارقاشان ۇمتىلعان عوي. ۇلى تاريحى بار ۇلى حالىقتار كوپ بولعان، ءبىراق ول حالىقتار نەعۇرلىم جوعارى كوتەرىلگەن سايىن، سوعۇرلىم باقىتسىز بولعان، ويتكەنى ادامداردىڭ بۇكىل الەمدىك بىرىگۋى قاجەتتىگىن ولار باسقا حالىقتاردان گورى كۇشتىرەك سەزگەن. جەر-جيھاندى جاۋلاپ الۋعا تىرىسقان ۇلى جاۋگەرشىلەر اقساق تەمىر مەن شىڭعىس حان جەر بەتىن داۋىلداتىپ وتكەن، ءبىراق ولار دا، ادامزات بالاسىنىڭ بۇكىلالەمدىك، جاپپاي بىرلىگىنىڭ ناق سول ۇلى قاجەتتىگىن ساناسىز تۇردە بولسا دا بىلدىرگەن. جەر-جيھاندى قابىلداپ الىپ، بيلىك يەسىنىڭ قۇدىرەتتى قىزىل شاپانىن يىعىڭا ىلگەن بولساڭ، دۇنيەجۇزىلىك پاتشالىق قۇرىپ، بارشا الەمدە تىنىشتىق ورناتاتىن ەدىڭ عوي. ويتكەنى ادامداردىڭ ار-ۇجدانىن بيلىك ەتىپ، ولاردىڭ جەيتىن نانىن قولىندا ۇستاۋشىدان باسقا كىم ولارعا ءامىرىن جۇرگىزە الادى. ءبىز بيلىك يەسىنىڭ سەمسەرىن قولىمىزعا الدىق، سونان سوڭ، ارينە، سەنەن تەرىس اينالىپ، سونىڭ ەتەگىنەن ۇستادىق. و، ولاردىڭ ەركىن اقىل-پاراساتىنىڭ، ءىلىم-بىلىمىنىڭ وزبىرلىعىمەن، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەگەن جاۋىزدىقپەن ءالى تالاي عاسىر وتەدى، ويتكەنى ولار وزدەرىنىڭ بابىل مۇناراسىن ءبىزسىز تۇرعىزباقشى بولعاندىقتان، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەۋمەن تىنباي قويمايدى. مىنە، سوندا حايۋانىڭ ءبىزدىڭ اياعىمىزعا كەلىپ جىعىلىپ، تابانىمىزدى جالايتىن بولادى، ونىڭ كوزىنەن اققان قاندى جاس اياعىمىزدى جۋادى. ءسويتىپ، ءبىز وعان ءمىنىپ وتىرىپ "قۇپيا!" دەگەن جازۋى بار زەرەندى كوتەرەمىز. ادامدارعا تىنىشتىق پەن باقىتتى ءومىر سوندا، تەك سوندا عانا ورنايدى. سەن ءوزىڭنىڭ قالاۋلىلارىڭدى ماقتان تۇتاسىڭ، سەنىڭ قۇزىرىڭدا تەك سولار عانا، ال ءبىز بولساق بارشانى تىنىشتاندىرامىز. سوسىن ءبارى سولاي ما ەكەن ءوزى: وسى قاداۋدى دەگەندەردىڭ قانشاماسى، قالاۋلى بولۋعا ءتيىستى كۇشتىلەردىڭ كوبىسى سەنى كۇتۋدەن، اقىرى، قاجىپ بىتكەن، سول سەبەپتى ولار رۋحىنىڭ كۇش-قۋاتى مەن جۇرەگىنىڭ جالىنىن باسقا نارسەگە باعىشتادى، بۇدان بىلاي دا سوعان باعىنىشتايدى، ءسويتىپ اقىرى وزدەرىنىڭ ەركىن بايراعىن ناق سەنىڭ ۇستىڭنەن كوتەرەدى. ءبىراق ول بايراقتى سەن ءوزىڭ كوتەرىپ قويدىڭ. ال بىزدە بارلىعى باقىتتى بولادى، بۇدان بىلاي، سەن بەرگەن ەركىندىك تۇسىنداعىداي، بارلىق جەردە بۇلىك تە شىعارمايدى، ءبىرىن ءبىرى قىرىپ-جويمايدى دا. و، ولار وزدەرىنىڭ ەركىندىگىنەن باس تارتىپ، بىزگە باعىنعاندا عانا شىن ەرىكتى بولاتىندىعىنا ءبىز ولاردىڭ كوزىن جەتكىزەمىز. سوندا قالاي، بىزدىكى دۇرىس بولا ما، الدە وتىرىك بولىپ شىعا ما؟ سەنىڭ بەرگەن ەركىندىگىڭ ولاردى قانداي سۇمدىق قۇلدىق پەن اشىنۋعا دۋشار ەتكەنىن ەسكە تۇسىرگەن سوڭ بىزدىكى دۇرىستىعىنا ولاردىڭ وزىنەن-وزى كوزى جەتەدى. ەركىندىكتىڭ، ەركىن اقىل-پاراسات پەن ءىلىم-بىلىمنىڭ ولاردى شىتىرمانعا اكەپ كيلىكتىرىپ، كەرەمەت عاجايىپتار مەن شەشىلمەس قۇپيالارعا تاپ قىلاتىنى سونشالىق، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى، قايسارلارى مەن قاتالدارى، ءوزىن-وزى مەرت قىلادى، ال باسقالارى، قايسار بولعانمەن، قاۋقارسىزدارى، ءبىرىن ءبىرى قۇرتادى، ال ۇشىنشىلەرى، قالعان قاۋقارسىزدارى مەن بەيشارالارى، ءبىزدىڭ اياعىمىزعا كەلىپ جىعىلىپ: "ءيا، سىزدەردىكى دۇرىس ەكەن، ونىڭ قۇپياسىن اشقان تەك سىزدەر ەكەنسىزدەر، سوندىقتان ءبىز سىزدەرگە قايتا ورالامىز، تەك وزىمىزدەن-وزىمىزدى قۇتقارىڭىزدارشى"، — دەپ جالبارىنادى. ناندى ءبىزدىڭ قولىمىزدان العاندىقتان، ولاردىڭ ءوز نانىن وزىنە ەشبىر عاجايىپتارعا بارماي-اق ۇلەستىرىپ بەرگەنىمىزدى، ارينە، ايقىن كورەتىن بولادى، ءبىزدىڭ قارا تاستى نانعا اينالدىرماعانىمىزدى دا كورەدى، الايدا ولار شىندىعىندا ناننىڭ وزىنەن گورى، ونى ناق ءبىزدىڭ قولىمىزدان العانىنا كوبىرەك قۋانادى! ويتكەنى بىزگە دەيىن ولاردىڭ تاپقان نانى قولعا ۇستاي بەرگەندە تاسقا اينالىپ كەتكەنىن، ال ەندى بىزگە قايتا ورالعاننان كەيىن سول تاستار قولعا ۇستاعان سوڭ قايتا نانعا اينالعانىن ولار جادىندا بەكەم ساقتايتىن بولادى. عۇمىر باقي مويىنسۇنۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ولار وتە-موتە جوعارى باعالايتىن بولادى! ادام بالاسى قاشان وسىنى پايىمداعانشا باقىتسىز بولماق. ايتشى، وسى تۇسىنبەۋگە كوبىرەك جاردەمدەسكەن كىم؟ توبىردى بولشەكتەپ، ءار تاراپتاعى بەيماعلۇم جولدارعا تاراتىپ جىبەرگەن كىم؟ الايدا توبىر قايتادان بىرىگىپ، قايتادان اياعىمىزعا كەلىپ جىعىلادى جانە دە بۇل جولى ءبىرجولا باعىنادى. سوندا ءبىز ولارعا تىنىشتالىپ، مويىنسۇنعان پەندەنىڭ باقىتىن، دارمەنسىز بولىپ جارالعان پەندەلەردىڭ باقىتىن بەرەمىز. و، ءبىز ولاردى اقىرى تاكاپپارسىماۋعا كوندىرەمىز، ويتكەنى سەن ولاردى قولپاشتايمىن دەپ تاكاپپارلىققا ۇيرەتتىڭ. ءبىز ولاردىڭ دارمەنسىزدىگىن، ولاردىڭ ءالى ءالجۋاز سابيلەر ەكەنىن، ءبىراق بۇ جالعاندا ءسابيدىڭ باقىتىنان ءتاتتى ەش نارسە جوعىن دالەلدەپ بەرەمىز. سوندا ولار موماقان بولادى، مومىن بولادى، بىزگە جاۋتاڭداپ تۇراتىن، ءسويتىپ قورىققاندا مەكيەننىڭ باۋىرىنا تىعىلعان بالاپاندارشا، ءبىزدى پانالايتىن بولادى. ولار بىزگە قايران قالىپ، بىزدەن زارە-قۇتى قاشاتىن بولادى، وسىنداي مىڭ ميلليونداعان توبىردىڭ اپتىعىن باسقان ءبىزدىڭ كۇش-قۋاتىمىز بەن اقىل-پاراساتىمىزدى ماقتان ەتەتىن بولادى. ولار ءبىزدىڭ قاھارىمىزدان قالتىراپ جۇرەدى، اقىل-وي شوشىنىپ، بالالار مەن ايەلدەرشە، كوزىندە جاسى مولتىلدەپ تۇرادى، ءبىراق ولار ءبىز جىلى قاباق بىلدىرگەن ساتتە-اق شاتتانىپ، كۇلىمدەپ جۇرە بەرەدى، بالاشا قۋانىپ، ءماز-مايرام بولىپ ءان سالادى. ءيا، ءبىز ولارعا جۇمىس ىستەتەمىز، ءبىراق قولدارى بوساعاندا ءبىز ولاردىڭ ءومىرىن كوڭىلدى ءان شىرقالىپ، قاراپايىم بي بيلەنەتىن بالانىڭ ويىنى ىسپەتتەس ەتەمىز. و، ءبىز ولاردىڭ كۇناسىن دا كەشىرەمىز، دارمەنسىز جانداردىڭ كۇناسىنا كوز جۇمعانىمىز ولار ءبىزدى جاس بالاشا جاقسى كورەتىن بولادى. ءبىز ولارعا، ەگەر ءبىز رۇقسات ەتكەن بولساق، كەشىرىلمەيتىن كۇنا جوق دەيمىز؛ ولاردىڭ كۇناكارلىعىنا ءبىز جاقسى كورگەندىكتەن كونەمىز، سونان سوڭ بۇل كۇناعا ءتيىستى جازانى، مەيلى، ءوز موينىمىزعا الامىز. وسىلاي ىستەيمىز دە، ويتكەنى جاساعان يەمنىڭ الدىندا ولاردىڭ كۇناسىن وزىنە العان ەسىركەۋشىلەر دەپ ءبىزدى ءقادىر تۇتاتىن بولادى. ءسويتىپ، ولار بىزدەن ەشقانداي قۇپيا سىر ساقتامايدى. ولاردىڭ ايەلدەرىمەن، اشىنالارىمەن تۇرۋ-تۇرماۋىنا، بالالارىنىڭ بولۋ-بولماۋىنا رۇقسات ەتۋ نەمەسە تىيىم سالۋ دا — مۇنىڭ ءبارى ولاردىڭ مويىنسۇنۋىنا قاراي — ءبىزدىڭ قۇزىرىمىزدا بولادى، ولار بىزگە شات-شادىمان بولىپ، قۋانىشپەن باس يەدى. ولار ار-ۇجداننىڭ ەڭ قيامەت قۇپيالارىن — ءبار-بارىن بىزگە جايىپ سالاتىن بولادى، ءبىز ءبارىنىڭ شەشىمىن تابامىز، ال ولار ءبىزدىڭ بۇل شەشىمىمىزگە قۋانا-قۋانا سەنەدى، ويتكەنى بۇل ولاردى جالعىز ءوزىنىڭ ءوز بەتىمەن شەشۋىنىڭ قازىرگى وراسان ۋايىمى مەن قيساپسىز قاسىرەتىنەن قۇتقارادى. ءسويتىپ جۇزدەگەن مىڭ باسقارۋشىلاردان باسقا، سان ميلليون ادامداردىڭ ءبارى باقىتقا جەتەدى. ويتكەنى تەك بىزدەر، قۇپيانى ساقتاۋشىلار، بىزدەر عانا باقىتسىز بولماقپىز. مىڭ ميلليونداعان باقىتتى سابيلەر مەن جاقسىلىق پەن جاماندىقتى اجىراتۋدىڭ قارعىسىن موينىنا جۇكتەگەن ءجۇز مىڭ قاسىرەت شەگۋشىلەر عانا قالادى. ولار ءۇنسىز كەتەدى، سەن ءۇشىن تىنىش كوز جۇمادى، ءسويتىپ اقيرەتتىڭ ەسىگىن اشقاسىن عانا ولمەك. ءبىراق ءبىز قۇپيانى ىشتە ساقتايمىز دا، ولاردى كوكتەگى ماڭگىگە ەسەسى قايتۋىمەن قىزىقتىرا بەرەمىز، مۇنى سولاردىڭ باقىتى ءۇشىن ىستەيمىز. ويتكەنى، ەگەر اقيرەتتە بىردەڭە بار بولسا، وندا ول، ارينە، وندايلارعا ارنالماعان شىعار. سەنى قايتىپ كەلىپ، تاعى دا جەڭىسكە جەتەدى، ءوزىنىڭ تاكاپپار، قۇدىرەتتى قالاۋلىلارىن ەرتىپ كەلەدى دەپ گۋىلدەسىپ، ءسوز قىلىپ، ساۋەگەيسىپ جۇرگەندەر بار، ءبىراق ءبىز ولار وزدەرىنىڭ قارا باسىن عانا قۇتقارعان بولاتىن، ال بىزدەر بارشانى قۇتقاردىق دەمەكپىز. حايۋانعا، اڭعا اتتاي ءمىنىپ الىپ، قۇپياسىن قۇشاقتاپ وتىرعان زيناقور قاتىن ماسقارا بولادى، دارمەنسىزدەر قايتا باس كوتەرىپ، ونىڭ قىزىل كۇرەڭ شاپانىن بىت-شىت قىپ جىرتىپ، "ۆارام" ءتانىن جالاڭاشتايدى دەپ گۋىلدەسەدى. وندا مەن تۇرەگەلىپ، ساعان ءالى كۇنانىڭ ءدامىن تاتپاعان مىڭ ميلليونداعان باقىتتى سابيلەردى كورسەتەمىن. باقىتسىز بولسىن دەپ ولاردىڭ كۇناسىن موينىمىزعا العان بىزدەر سەنىڭ الدىندا تۇرىپ: "ەگەر قولىڭنان كەلسە جانە بۇعان ءداتىڭ بارسا، كانە، ءبىزدى سوتتاپ كورشى" — دەيمىز. بىلگىڭ كەلسە، مەن سەنەن قورىقپايمىن. بىلگىڭ كەلسە، جاپان تۇزدە مەن دە تەنتىرەگەنمىن، مەن دە جەل وبقانمىن، تامىر-تۇمىردى تالعاجاۋ قىلعانمىن، سەن باتاڭدى بەرىپ ادامدارعا سىيلاعان ەركىندىككە مەن دە باتا بەرگەنمىن، ساعان ەرگەن قالاۋلىلاردىڭ، "ساناتقا ىلىگۋگە" قۇشتار قۇدىرەتتىلەر مەن كۇشتىلەردىڭ قاتارىنا ەنۋگە مەن دە ازىرلەنگەنمىن. الايدا مەن تەز ەسىمدى جيىپ، ەسسىز ەسەرلىككە قىزمەت ەتۋدەن باس تارتتىم. مەن قايتا ورالىپ، سەنىڭ ەرلىگىڭدى تۇزەتۋشىلەردىڭ توبىنا قوسىلدىم. تاكاپپارلاردان كەتتىم دە، مومىنداردىڭ باقىتى ءۇشىن سول مومىندارعا كەلىپ قوسىلدىم. ساعان بۇل ايتقانىمنىڭ ءبارى ىسكە اسادى، ءبىزدىڭ پاتشالىعىمىز ورناماي قالمايدى. قايتالاپ ايتام، بىزگە بوگەت جاساۋعا كەلگەنىڭ ءۇشىن ەرتەڭ سەنى وتقا سالىپ ورتەگەنىمدە، وسىناۋ ەلگەزەك توبىردىڭ قولىمدى ءبىر سىلتەپ قالعاندا-اق وتتىڭ قىزىل شوعىن جالما-جان كوسەي باستايتىنىن ءوز كوزىڭمەن كورەسىڭ. ويتكەنى، ەگەر وتقا سالىپ ۇيتۋىمىزگە لايىق بىرەۋ بار بولسا، ول سەنسىڭ. ەرتەڭ سەنى ورتەيمىن. "Dixi!"1
يۆان ىركىلىپ قالدى. ول قىزبالانىپ، ەلىگىپ سويلەگەن ەدى؛ ءسوزىن اياقتاعان سوڭ، كەنەت جىميىپ كۇلدى.
ونى ءۇن قاتپاستان، سوڭىنا تامان ءتىپتى قاتتى تولقىپ تىڭداعان، ونىڭ ءسوزىن بولۋگە تالاي رەت وقتالعانمەن، تەگى، ءوزىن تەجەپ ۇستاعان الەشا، بەينە بۇعاۋدان بوساعانداي بولىپ سويلەپ كەتتى.
— ءبىراق... مىناۋىڭ اعاتتىق قوي! — دەدى شاڭق ەتكەن ول ءجۇزى كۇرەڭىتىپ. — داستانىڭ، ءوزىڭ قالاعانداي... مانسۇقتاۋ بولماي، يسۋستى ماراپاتتاۋ بولىپ شىققان. سەنىڭ ەركىندىك تۋرالى ايتقانىڭا كىم يلانادى؟ بۇل قالاي، ەركىندىكتى سولاي ۇعۋ كەرەك پە ەكەن! پراۆوسلاۆيە دىنىندەگى ۇعىم سولاي ما ەكەن... بۇل ريم، وندا دا كۇللى ريم ەمەس، بۇل جالعاندىق — كاتوليكتەردىڭ ەڭ جەكسۇرىندارى، جەندەتتەر، يەزۋيتتەر!.. سەنىڭ مىنا جەندەتىڭ سياقتى قيالداعى بىرەۋدىڭ بولۋى ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. ول ادامداردىڭ قانداي كۇنالارى — بۇل كۇنالاردى نەگە وزدەرىنە العان؟ قۇپيانى ساقتاۋشىلار دەگەنى كىمدەر، ولار ادامداردىڭ باقىتى ءۇشىن قايداعى ءبىر قارعىسقا نەگە ۇشىرايدى؟ ولاردى قاشان كورىپتى؟ ءبىز يەزۋيتتەردى بىلەمىز، ولار تۋرالى پىكىر جامان، الايدا سەنىڭ يەزۋيتتەرىڭ سونداي ما؟ مۇلدە ونداي ەمەس، استە... ولار جەر-جيھاندا كەلەشەكتە ورناماق ءريمنىڭ باس دىندارى-يمپەراتورى بيلەيتىن بۇكىل الەمدىك پاتشالىققا ارنالعان كادۋىلگى ريمدىك اسكەر عانا... ولاردىڭ ەشقانداي قۇپياسىز، قاستەرلەگەن مۇڭسىز مۇراتتارى وسى... جاي انشەيىن بيلىكتى، بوق دۇنيەنىڭ قىزىعىن، وزدەرى باي-باعلان بولىپ الاتىن كەلەشەكتەگى باسىبايلى قۇقىق سەكىلدى قۇلدانۋدى كوكسەۋ بۇل.. مىنە بار بولعانى وسى عانا. ولار، بالكىم، قۇدايعا دا سەنبەيتىن شىعار ءتىپتى. سەنىڭ قاسىرەتشىل جەندەتىڭ بوس قيال...
— توقتا، توقتا، — دەپ كۇلدى يۆان، — سەن ءوزىڭ قىزىپ باراسىڭ عوي. مەيلى، قيال دەسەڭ دەي بەر! ارينە، قيال ءبىراق ءوزىڭ ويلاپ قاراشى: سەن سوڭعى عاسىرلارداعى وسىناۋ كاتوليكتىك قوزعالىستىڭ ءبارى، شىنىندا دا، بوق دۇنيەنىڭ قىزىعىنا بولا بيلىك جۇرگىزۋدى كوكسەۋ عانا دەپ ويلاعانىڭ با؟ مۇنى ساعان پانسيي ءپىرادار ۇيرەتكەن جوق پا ەدى؟
— جوق، جوق، پانسيي ءپىرادار، قايتا، بىردە ءتىپتى سەنىڭ وسى ايتقانىڭا ۇقساس بىردەڭەنى... الايدا، ول، ارينە، مۇلدە باسقا بىردەڭە بولاتىن، — دەدى ساسىپ قالعان الەشا.
— ايتسە دە سەنىڭ: "مۇلدە باسقا بىردەڭە" دەگەنىڭە قاراماستان، مىناۋ اسا باعالى ماعلۇمات ەكەن. مەنىڭ سەنەن سۇراعانىم دا سول: سەنىڭ يەزۋيتتەرىڭ مەن جەندەتتەرىڭ تەك بوق دۇنيەنىڭ قىزىعىنا بولا بىرىگەتىنى نەسى؟ ولاردىڭ اراسىندا ادامزاتتى شىن سۇيەتىن جانە ول ءۇشىن ازاپ شەگۋگە ءازىر تۇراتىن قاسىرەتشىل بىرەۋ نەلىكتەن بولماۋى كەرەك؟ بىلاي جورامالداپ كورەلىكشى: بوق دۇنيەنىڭ قىزىعىنان وزگەنى ويلامايتىنداردىڭ ىشىنەن جاپان تۇزدە ءوزى دە تامىر-تۇمىردى تالعاجاۋ عىپ، وزىنە ەركىندىك الۋ جانە ءمىنسىز جەتىلۋ ماقساتىندا ءوزىنىڭ ءتانىن تىزگىندەي العانىنا ەسىرگەن مەنىڭ جەندەت شالىم سىقىلدى، تىم بولماسا، بىرەۋ تابىلعان ەكەن دەلىك؛ سونان سوڭ ول ادامزات بالاسىن ءومىر بويى ءسۇيىپ كەلىپ، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ساناسى ويانىپ، قۇداي تاعالانىڭ قالعان سان ميلليون پەندەلەرى تەك مازاق ءۇشىن جارالعاندىعىنا ولار وزدەرىنىڭ باس ەركىنە ەش ۋاقىتتا يە بولا 17المايتىندىعىنا، بەيشارا بۇلىكشىلەردەن مۇنارانى سالىپ بىتىرەتىن الىپتار ەشقاشان دا شىقپايتىندىعىنا كەمەڭگەر يدەاليست ۇيلەسىمدىلىك تۋرالى ارمانداعاندا مۇنداي قازدارعا ءۇمىت ارتپاعاندىعىنا كوز جەتكىزگەن سوڭ، ادامنىڭ ءمىنسىز جەتىلگەن ەرىك-جىگەرىنىڭ جان راقاتى ماردىمسىز ەكەندىگىن كوزىمەن كورگەن ەكەن دەلىك. وسىنىڭ ءبارىن زەردەلەگەسىن ول قايتىپ كەلىپ... اقىماق جاندارعا قوسىلعان عوي. نەعىپ وسىلاي بولمادى ەكەن؟
— كىمدەرگە، قايداعى اقىلمان جاندارعا قوسىلىپتى؟ — دەپ قىزبالانا ايقايلاپ جىبەردى الەشا. — ولاردا ونداي اقىل دا، ونداي قۇپيا مەن جاسىرىن سىر دا جوق... ولار — قۇدايسىزدار عوي، بارلىق قۇپيا وسى عانا. سەنىڭ جەندەتىڭ قۇدايعا سەنبەيدى، ونىڭ بار قۇپياسى وسى!
— مەيلى، سولاي-اق بولسىن! اقىرى، سەن ءدال ءتۇستىڭ. شىنىندا دا سولاي، بارلىق قۇپيا شىنىندا دا تەك وسىندا؛ ءبىراق بۇكىل ءومىرىن جاپان تۇزدەگى ەرلىك ىسىنە سارپ ەتسە دە، ادامزاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن ايىقپاعان، سونداي بىرەۋگە بولسا دا قاسىرەت ەمەس پە ەكەن بۇل؟ دارمەنسىز بۇلىكشىلەردىڭ، "كۇلكى ءۇشىن جاراتىلعان، شالا پىسكەن جانداردىڭ" قالت-قۇلت تىرشىلىگىن تەك ۇلى قورقىنىشتى رۋحتىڭ اقىل-كەڭەسىمەن عانا قامتاماسىز ەتۋگە بولاتىندىعىنا ونىڭ كورەر جارىعى تاۋسىلار شاقتا عانا ايقىن كوزى جەتەدى. ءسويتىپ بۇعان كوزى جەتكەن سوڭ، ول زەردەلى رۋحتىڭ، ءولىم مەن بۇلىنشىلىكتىڭ قورقىنىشتى رۋحىنىڭ اقىلىمەن ءجۇرۋ كەرەگىن ۇعادى، بۇل ءۇشىن وتىرىك پەن الداپ-ارباۋدى قابىلداپ ادامداردى ءولىم مەن بۇلىنشىلىككە قاراي باستاۋ قاجەتتىگىن، سونسوڭ وسىناۋ كورسوقىر بەيشارالار، تىم بولماسا، جولدا وزدەرىن باقىتتى سەزىنۋى ءۇشىن ولاردى قايدا اپارا جاتقانىن بىلمەسىن دەپ جول بويى الداۋ كەرەگىن دە تۇسىنەدى. بايقايمىسىڭ، شالدىڭ ءومىر بويى كامىل سەنگەن مۇراتى الداۋ-ارباۋ ەكەن! باقىتسىزدىق ەمەي نە بۇل؟ ەگەر "بوق دۇنيەنىڭ وپاسىز قىزىعىنان وزگەنى ويلامايتىن" بۇكىل وسىناۋ قالىڭ قولدى باسقارۋعا سوندايلاردىڭ بىرەۋى كەلسە، وندا قايعى-قاسىرەتكە ۇشىراۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى-اق نەعىپ جەتكىلىكتى بولماس ەكەن؟ ول ول ما: اقىر-سوڭىندا، بارلىق اسكەرىمەن، يەزۋيتتەرىمەن قوسا قابات كۇللى ريمدىك ىس-ارەكەتتىڭ شىنايى باسشىلىق يدەياسى، وسى ءىستىڭ جوعارعى يدەياسى تابىلۋى ءۇشىن باسشىلىق ەتۋشى وسىنداي جالعىز بىرەۋدىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى. ساعان تۋراسىن ايتسام، قوزعالىستىڭ باسى-قاسىندا تۇرعانداردىڭ اراسىندا مۇنداي جالعىز-جارىمداردىڭ ەشقاشان ازايماعاندىعىنا مەن كامىل سەنەمىن. كىم بىلەدى، ونداي بىرەن-ساراندار، بالكىم، ريمدىك باس ءدىندارلاردىڭ اراسىندا دا بولعان شىعار. كىم بىلەدى، ادامزات بالاسىن وسىنشاما بەرىلە ءھام ەلدەن ەرەك سۇيەتىن سول قارعىس اتقان شال، بالكىم، كوپتەگەن سونداي جەكە قاريالاردىڭ تۇتاس ءبىر توبىرى تۇرىندە ءقازىر دە ءتىرى شىعار جانە دە كەزدەيسوق ەمەس، بەيباقىت، دارمەنسىز، جاندارى ءۇشىن، قۇپيانى ساقتاۋ ءۇشىن الدەقاشان قۇرىلعان جاسىرىن وداق تۇرىندە، كەلىسىم ەسەبىندە بار شىعار. بۇل ءسوزسىز وسىلاي جانە ناق وسىلاي بولۋعا ءتيىس تە. ماعان ءتىپتى ماسونداردىڭ ءتۇپ نەگىزىندە دە ءدال وسى قۇپيا ءتارىزدى بىردەڭە بار سەكىلدى، كاتوليكتەر ولاردى سول سەبەپتى جەك كورىپ، وزدەرىنىڭ باقتالاسى سانايتىن تابىن دا بىرەۋ، باقتاشى دا بىرەۋ بولۋعا تيىستىگىنە قاراماستان، يدەيا بىرلىگىن بولشەكتەۋ دەپ قارايتىندار سەكىلدى بولىپ كورىنە بەرەدى... ايتسە دە، مەن ءوز ويىمدى قورعاعاندا سەنىڭ سىنىڭا توتەپ بەرە الماعان جازۋشىعا ۇقسادىم عوي دەيمىن. جەتەر، وسىمەن تامامدايىن ەندى.
— بالكىم، سەن ءوزىڭ ماسوپ شىعارسىڭ! — دەپ قالدى الەشا كەنەتتەن. سەن قۇدايعا سەنبەيسىڭ عوي، — دەدى ول سوسىن قاتتى مۇڭايىپ. بۇعان قوسا، اعاسى وعان مىسقىلداي قارايتىنداي كورىنگەن. — داستانىڭ نەمەن اياقتالادى، الدە ءبىتىپ تە قالدى ما؟ — دەپ سۇرادى ول كەنەت تومەن قاراپ تۇرىپ.
— مەن ونى بىلاي تامامداماق ەدىم: جەندەت ءسوزىن اياقتاعاسىن ءوزىنىڭ تۇتقىنى قالاي جاۋاپ بەرەر ەكەن دەپ ءبىراز كۇتىپ تۇرادى. ونىڭ ۇندەمەگەنىنە جەندەت قانا بولادى. ءبىراق ونىڭ باعانادان بەرى مۇنىڭ جانارىنان كوز الماي، تەگى، ەشقانداي نارازىلىق تا بىلدىرگىسى كەلمەگەندەي، ءسوزىن ىقىلاسىمەن، تىنىش تىڭداعانىن ول بايقاعان. جانعا باتاتىن، اششى شىندىقتى ايتسا دا مەيلى، شال ونىڭ ايتەۋىر بىردەڭە دەگەنىن تىلەگەن. الايدا ول ءلام دەمەستەن، توقسانداعى شالعا جاقىنداپ بارادى دا. كەزەرگەن ەرنىنەن اقىرىن سۇيەدى. بار جاۋابى وسى عانا. شال سەلك ەتەدى. ونىڭ ەزۋىنەن قانداي دا ءبىر ەمەۋرىن سەزىلگەندەي بولادى؛ ول بوساعاعا قاراي بارىپ، ەسىكتى اشىپ تۇرىپ: "جۇرە بەر، ءبىراق ەندى قايتىپ ورالما... مۇلدە كەلمە... ەشقاشاندا، ەش ۋاقىتتا كورىنبە!" — دەيدى وعان. ءسويتىپ، ونى "شاھاردىڭ قاراڭعى الاڭىنا" شىعارىپ جىبەرەدى. تۇتقىن كەتە بارادى.
— ال شال قايتتى؟
— ەرنىنەن سۇيگەنى جۇرەگىن جاندىرسا دا، شال بۇرىنعى يدەياسىنان تايمادى.
— ونىمەن بىرگە سەن دە سولايسىڭ عوي؟ — دەدى الەشا كۇيىنىشپەن. يۆان كۇلىپ جىبەردى.
— الەشا-اۋ، مۇنىڭ ساندىراق ەكەنىن نەعىپ سەزبەي تۇرسىڭ؛ ومىرىندە ەكى شۋماق ولەڭ جازباعان زەردەسىز ستۋدەنتتىڭ پارىقسىز شاتپاعى ەمەس پە بۇل جوق نارسەنى شىن كورگەنىڭ نە؟ ونىڭ ەرلىك ءىسىن تۇزەتۋشى ادامداردىڭ توبىرىنا قوسىلا كەتۋ ءۇشىن مەنى يەزۋيتتەرگە جۇگىرە جونەلەدى دەپ ويلاۋدان ساۋسىڭ با ءوزىڭ؟ قۇداي ساقتاسىن، ويتەتىندەي نە بولىپتى ماعان! ساعان ايتپادىم با: ماعان ءىلدالدالاپ وتىزعا جەتسەم بولدى، ار جاعىندا — قولىمداعى زەرەندى جەرگە ءبىر-اق لاقتىرامىن!
— جابىسقاق جاپىراقشالاردى، قىمبات بەيىتتەردى، كوگىلدىر اسپاندى، سۇيىكتى ارۋلاردى قايتپەكسىڭ! قالاي ءومىر سۇرمەكسىڭ، ولاردى قالاي سۇيمەكسىڭ؟ — دەدى كۇيىنىشپەن الەشا. — كوكىرەگىڭ مەن باسىڭ مۇنداي سۇمدىققا تۇنىپ تۇرعاندا، بۇل مۇمكىن بە؟ جوق، سەن سولارعا بارىپ قوسىلۋ ءۇشىن عانا كەتىپ بارا جاتىرسىڭ... ويتپەسەڭ، ءوزىڭدى-وزىڭ مەرت قىلاسىڭ، شىدامايسىڭ!
— بارىنە توزەتىن ونداي كۇش بار! — يۆان ىزعارلى مىسقىلمەن كۇبىر ەتتى.
— ول قانداي كۇش؟
— كارامازوۆتاردىڭ... كارامازوۆشىل ارامزا كۇش ول.
— بۇزىقتىققا بەلشەدەن باتىپ، جانىڭدى ازعىندىققا قور قىلۋ ما، سولاي عوي، ا؟
— مۇمكىن، سولاي دا بولار... تەك وتىزعا دەيىن، بالكىم، ويتە قويماسپىن، ال ار جاعىن...
— قالاي ويتپەيسىڭ؟ قانداي امالىڭ بار؟ مىناداي ويمەن ول قولىڭنان كەلمەيدى.
— تاعى دا كارامازوۆشىلايمىن.
— بۇل "بارلىعىنا رۇقسات" ەتىلگەندىكتەن بە؟ ءاي، قايدام، بارلىعىنا رۇقسات بولا قويار ما ەكەن؟
يۆان قاباعىن ءتۇيدى، سوسىن ءبىر ءتۇرلى بوزارىپ كەتتى.
— ا، ميۋسوۆتى شامداندىرعان كەشەگى ءبىر اۋىز ءسوزدى ەندى سەن ءىلىپ اكەتكەنىڭ بە؟ — دەپ زىلدەنە مىرس ەتتى ول — سول ارادا ءدميترييدىڭ اڭعالدىقپەن كيلىگە كەتۋىنىڭ ءجونى جوق-اق ەدى... ەگەر ولاي دەلىنىپ قالسا، وندا: "بارلىعىنا رۇقسات" دەي بەر. بەزىنبەيمىن. سونسوڭ، ميتەنكانىڭ تۇزەرىڭكىرەگەنى دە جامان بولعان جوق.
الەشا وعان ءۇنسىز قاراپ تۇرعان.
— باۋىرىم، الىس جولعا اتتانعالى جاتقانىمدا بۇل دۇنيەدە، تىم بولماسا، سەن بارسىڭ عوي دەپ كوڭىلگە مەدەۋ تۇتىپ ەدىم، — دەدى زاماتتا تەبىرەنىپ كەتكەن يۆان، — بايقايمىن، مەنىڭ سۇيكىمدى تاقۋام، ەندى سەنىڭ جۇرەگىڭدە دە ماعان ورىن جوق سەكىلدى. مەن "بارلىعىنا رۇقسات" دەگەن قاعيدادان باس تارتپايمىن، وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق، ءبىراق وسىعان بولا سەن مەنەن بەزبەيتىن شىعارسىڭ دەيمىن، سولاي ەمەس پە؟
الەشا تۇرەگەلىپ، اعاسىنا جاقىنداپ باردى دا، ونىڭ ەرنىنەن اقىرىن عانا ءسۇيدى.
— ادەبي ۇرلىق قوي بۇل، سەن مۇنى مەنىڭ داستانىمنان ۇرلاعانسىڭ! — دەپ ءبىر ءتۇرلى شاتتانا قالعان يۆان ايقايلاپ جىبەردى. — الايدا، راحمەت. تۇرەگەل، الەشا، كەتتىك، ساعان دا، ماعان دا كەتەتىن ۋاقىت بولدى.
ولار سىرتقا شىققاسىن تراكتيردىڭ باسپالداعىندا ءبىراز تۇردى.
— بىلاي، الەشا، — دەدى يۆان بەكەم ۇنمەن، — ەگەر جابىسقاق جاپىراقشالارعا شىنىندا دا شامام كەلسە، وندا مەن ولاردى سەنى ەسكە الا وتىرىپ سۇيەتىن بولامىن. وسىندا ءبىر جەردە ءتىرى جۇرگەنىڭ جەتەدى ماعان، سەن باردا ومىردەن تۇڭىلمەسپىن دەيمىن. ساعان وسى جەتكىلىكتى مە؟ قالاساڭ، بۇل ءسوزىمدى سەنى جاقسى.كورەتىنىمدى ايتقانىم دەپ ءبىل. ال ەندى سەن وڭعا، مەن سولعا كەتەمىن - جەتەر، ەستيمىسىڭ، جەتەر. ياكي، ەگەر ەرتەڭ الدا-جالدا كەتە الماسام (ءبىراق كەتەتىن شىعارمىن)، ءسويتىپ ەكەۋمىز الدە قالاي تاعى ءبىر كەزدەسسەك، سەن بۇل تاقىرىپتا ءلام دەپ اۋىز اشپايسىڭ. قاتتى وتىنەمىن. سونسوڭ، دميتريي جونىندە دە، سەنەن ەرەكشە وتىنەمىن، مەنىمەن ەندى ەشقاشان دا اڭگىمە باستاما، بارلىعى تاۋسىلعان، ءبارى سان رەت ايتىلعان، سولاي ەمەس پە؟ — دەدى تاعى دا ول كەنەت قاباق شىتىپ. — ول ءۇشىن مەن، ءوز تاراپىمنان، ساعان ءبىر ۋادە بەرەمىن: وتىزدى قۋسىرعان شاقتا "قولىمداعى زەرەندى جەرگە ءبىر-اق لاقتىرعىم" كەلگەندە، قايدا جۇرسەڭ دە، تاعى ءبىر سۇحباتتاسۋ ءۇشىن ساعان... امەريكادان بولسا دا كەلەمىن، مۇنى ءبىلىپ قوي. ادەيى كەلەمىن. سوندا سەنىمەن تاعى ءبىر جۇزدەسۋدەن ارتىق عانيبەت بولار ما ەكەن: وندا سەن قانداي بولاسىڭ؟ كورەمىسىڭ، اناۋ-مىناۋ ەمەس، سالتاناتتى ۋادە بۇل. ال شىندىعىندا ەكەۋمىز، كىم بىلەدى، بالكىم، جەتى، نە ون جىلعا قوشتاسىپ تۇرعان شىعارمىز. ال ەندى ءوزىڭنىڭ راحەگ Seraphicus-ىڭا بار، ول ءال ۇستىندە جاتىر عوي؛ سەن جوقتا ءولىپ كەتسە، مەنى بوگەپ قالىپ ەدى دەپ، ماعان وكپەلەۋىڭ مۇمكىن. كورىسكەنشە كۇن جاقسى، مەنى تاعى ءبىر ءسۇيشى، مىنە بىلاي، سوسىن كەتە بەر...
يۆان جالت بۇرىلىپ، ءوز جونىمەن كەتە باردى، ارتىنا ءبىر قاراعان دا جوق. كەشە الەشادان اعاسى دميتريي دە وسىلاي كەتىپ ەدى، ءبىراق ونىڭ ءجونى باسقا بولاتىن. وسال ساتتە اقىل-ويىن قايعى-قاسىرەت بيلەگەن مۇڭلى الەشا ءبىر نارسەنى بايقاعاندا قايران قالدى. ول اعاسىنىڭ ارتىنان ءبىراز قاراپ تۇرعان. يۆاننىڭ ءبىر ءتۇرلى شايقالا باسىپ بارا جاتقانىن، ارتىنان قاراعاندا، ونىڭ ون يىعى سول يىعىنان تومەن سەكىلدى كورىنەتىنىن الەشا ەندى عانا بايقادى. بۇرىن مۇنى ەش ۋاقىتتا سەزگەن ەمەس ەدى. سونسوڭ، ول دا جالت بۇرىلىپ، موناستىرعا قاراي جۇگىرە جونەلدى. ىمىرت ءۇيىرىلىپ قالعان، سوندىقتان ول قورقايىن دەدى؛ ونىڭ ىشىندە جاڭا ءبىر سەزىم ۇدەي تۇسكەن-دى، ءبىراق ول بۇعان جاۋاپ تابا الماس ەدى. كەشەگىدەي، تاعى دا جەل كوتەرىلدى، ول ءمىناجاتحانا ورمانىنا كىرگەن سوڭ، اينالاداعى تۇنجىراعان ءجۇز جىلدىق ءزاۋلىم قاراعايلار گۋىلدەي جونەلدى. ول جۇگىرە باسىپ كەلە جاتقان. "Paxcr Seraphicus"— بۇل ەسىمدى ول ءبىر جەردەن العان، ءبىراق قايدان الدى ەكەن؟ — دەپ ويلادى الەشا. — يۆان، قايران باۋىرىم، سەنى ەندى قاشان كورەر ەكەم... ءتاڭىرىم-اۋ، ءمىناجاتحاناعا دا جەتىپ قاپپىن عوي! ءيا، ءيا، بۇل سونىڭ ءوزى، بۇل — Paxcr Seraphicus، ول مەنى... ودان ماڭگىگە قۇتقارادى!".
يۆانمەن قوشتاسقاننان كەيىن ول ءدميترييدى تاڭەرتەڭ عانا، نە بارى بىرنەشە ساعات بۇرىن، قالايدا ىزدەپ تاپپاقشى بولعان ۇلكەن اعاسىن، ءتىپتى سول ءتۇنى موناستىرعا قايتپاسا، كورمەي كەتپەۋگە بەكىنگەنىن قالاي عانا تەز ۇمىتقانىن كەيىننەن بىرنەشە رەت تاڭ-تاماشا بولىپ ەسىنە تۇسىرگەن ەدى.
VI
تىم بۇلىڭعىر تۇسپال
الەشامەن قوشتاسقان سوڭ، يۆان فەدوروۆيچ ءوزى جاتقان ۇيگە، ياكي فەدور پاۆلوۆيچتىكىنە كەلە جاتقان. ءبىراق، ءبىر عاجابى، ول وزىنەن-وزى جابىرقاپ، ۇيگە جاقىنداعان سايىن الدەنە ەڭسەسىن كوتەرتپەي ەزە بەرگەن. تاڭعالارلىعى — ونىڭ جابىرقاعاندىعىندا ەمەس، ال وسى جابىرقاۋىنىڭ ءمانىن ۇعا الماعاندىعىندا بولاتىن. ول بۇرىن دا ءجيى جابىعاتىن، سوندىقتان وسىندا كەلۋگە سونشاما ىنتىقتىرعان نارسەدەن كەنەت ادا-كۇدە بەزىنىپ، كۇنى ەرتەڭ-اق شۇعىل بەتبۇرىس جاساۋعا بەكىنىپ، نەدەن ۇمىتتەنەتىنىن بىلمەسە دە، كەلەشەگىنە تاۋداي ءۇمىت ارتىپ، ومىردەن كۇتەتىنى كوپ بولسا دا، ودان نەنى كۇتەتىنىن دە، ءتىپتى ءوزىنىڭ نەنى تىلەيتىنىن دە انىقتاي الماعانمەن، بۇرىنعىسىنشا، جاپادان-جالعىز جاڭا، بەيمالىم جولعا تۇسۋگە تاۋەكەل ەتكەلى تۇرعاندا ونىڭ جابىرقاپ سالا بەرگەنىنە تاڭدانباسا دا بولاتىن ەدى. ونىڭ كوڭىلىنە كىربىڭ تۇسىرگەن شىندىعىندا دا وسى جاڭا، بەيمالىم جولدىڭ قامى بولعانمەن، ءدال وسى مينۋتتا ونى كۇيزەلتكەن استە بۇل ەمەس-تى. "بۇل تۋعان اكەنىڭ وتباسىنا جەركەنىشتەن ەمەس پە ەكەن؟ — دەپ ويلادى ول ىشىنەن. — كوڭىلى سۋىنىپ بىتكەن سەكىلدى، بۇگىن سول قارعىس اتقان تابالدىرىقتان سوڭعى رەت اتتاۋعا بارا جاتسا دا، ءبارىبىر جەركەنىشتى...". جوق، بۇلاي ەمەس. الدە الەشامەن قوشتاسقاسىن، ونىمەن اڭگىمەلەسكەسىن بە ەكەن: "ەل-جۇرتقا قانشاما جىل ءۇن قاتپاي، ءلام دەمەي كەلىپ، ەندى كەنەت سونشاما ساندىراقتاعانىم نە". شىنىندا دا، مۇنىڭ ءوزى جاستىق شاقتىڭ ىسىلماعاندىعى مەن داڭعويلىعىنىڭ جاستىققا ءتان وكىنىشى، ءوزى ۇلكەن ءۇمىت ارتقان الەشا سياقتى ادامعا ىشتەگى سىرىن اقتارىپ ۇلگەرمەگەندىگىنىڭ وكىنىشى بولۋى دا مۇمكىن ەدى. ارينە، بۇل دا، ياكي وسى وكىنىش تە جوق ەمەس-تى، ءتىپتى قالاي دا بولۋعا ءتيىستى دە ەدى، ءبىراق بۇل دا جابىرقاۋىنا سەبەپكە جارامايدى. "ابدەن جابىعىپ ءبىتتى دەگەن وسى، الايدا، نە تىلەيتىنىمدى پايىمداۋعا دارمەن جوق، قايتەم سونى. ويلاماي-اق قويسام با ەكەن..."
يۆان فەدوروۆيچ "ويلاماي" دا كوردى، ءبىراق، مۇنىڭ دا سەپتىگى تيمەدى. ەڭ وكىنىشتىسى، ول، بۇل جابىعۋ، سىرتتاي قاراعاندا الدەقانداي كەزدەيسوقتىعىمەن قاپالاندىرادى؛ بۇل سەزىلىپ تۇر. كەيدە ءىس ۇستىندە نەمەسە قىزۋ اڭگىمە كەزىندە بىردەڭەنىڭ كوز الدىندا قاسارىپ تۇرىپ الاتىنى سياقتى، ءقازىر دە ءبىر جەردە ءدال سونداي ءبىر زات نەمەسە جاندى نارسە كوزگە شىققان سۇيەلدەي تۇرىپ العان ءتارىزدى، سەن ونى بايقامايتىن سەكىلدىسىڭ، سولاي بولا تۇرسا دا، تەگى، اشۋ قىسىپ، قينالاتىندايسىڭ، سونسوڭ، اقىرى، الگى كەرەكسىز نارسەنى يتەرىپ تاستاۋ قاجەتتىگىن اڭعاراسىڭ، ال ول زاتىڭ كوبىنە-كوپ كۇلكىلى، انشەيىن بىردەڭە، ۇمىتىلىپ ورنىنا قويىلماعان ءبىر زات، ەدەندە جاتقان ورامال، شكافقا قويىلماعان كىتاپ جانە ت.ب. بىردەڭە بولىپ شىعادى. جانى قۇلازىپ، اشۋ كەرنەگەن يۆان فەدوروۆيچ اقىرى اكەسىنىڭ ۇيىنە دە جەتتى، قاقپاعا كوزى تۇسكەن ساتتە ءوزىن وسىنشاما قاپالاندىرىپ، مازاسىزداندىرعان نە نارسە ەكەنى ويىنا ساپ ەتە قالدى.
قاقپا الدىنداعى ۇزىنشا ورىندىقتا، كەشكى سالقىن اۋادا مالاي سمەردياكوۆ دەمالىپ وتىر ەكەن؛ يۆان فەدوروۆيچ باعانادان بەرى ءوزىنىڭ كوكەيىنەن كەتپەي، جانىن تۇرشىكتىرە بەرگەن وسى مالاي سمەردياكوۆ ەكەنىن ونى كوزى شالعان ساتتە-اق ءتۇسىندى. كەنەت ءبارى ايقىن تۇسىنىكتى بولدى. باعانا الەشا ءوزىنىڭ سمەردياكوۆپەن قالاي كەزدەسكەنىن اڭگىمەلەگەن كەزدە جانعا باتاتىن، جەركەنىشتى بىردەڭە جۇرەگىنە شوڭگەدەي قادالا كەتكەندەي بولىپ، ونى لەزدە اشۋ قىسقان ەدى. كەيىن، اڭگىمە ۇستىندە، سمەردياكوۆ ءبىرازعا دەيىن ونىڭ ەسىنەن شىققان، ءبىراق مۇلدە ۇمىتىلماعان-دى؛ سونان سوڭ، يۆان فەدوروۆيچ الەشامەن قوشتاسىپ، جالعىز ءوزى ۇيگە بەت تۇزەگەن ساتتە ۇمىتىلعان سەزىم قايتا ويانىپ، سىرتقا بىلىنە باستاعان ەدى. "سول جەكسۇرىن نەمەنىڭ مەنى وسىنشاما مازالاي العانى ما!" — دەپ ويلادى ول ءىشىن ىزا كەرنەپ.
نەگە دەسەڭىز، يۆان فەدوروۆيچ سوڭعى كەزدە، اسىرەسە كەيىنگى كۇندەرى سمەردياكوۆتى شىنىندا دا وتە جەك كورىپ كەتكەن ەدى. مۇنىڭ ءتىپتى بىرتىندەپ وشپەندىلىككە ۇلاسىپ بارا جاتقانىن دا سەزگەن. ونىڭ بۇل وشپەندىلىگى العاشتا، يۆان فەدوروۆيچ بىزگە كەلگەن كەزدە، ەكەۋىنىڭ قارىم-قاتىناسى مۇلدە باسقاشا باستالعاندىعىنان ءورشۋى دە مۇمكىن. يۆان فەدوروۆيچ وندا سمەردياكوۆقا كەنەت ەرەكشە قايىرىمدىلىق كورسەتىپ، ونى ءتىپتى وزگەلەرگە ۇقسامايتىن الابوتەن جان دەپ تە ساناعان. ونىڭ توپاستاۋ نەمەسە دۇرىسىراق ايتقاندا، پارىقسىز ەكەنىنە ۇنەمى قايران قالىپ، "وسىناۋ سىرتتاي بايقاۋشىنى" نە نارسە تىنىشتىق بەرمەي، ۇدايى مازالايتىندىعىن بايىپتاپ جاتپاسا دا، ونى وزىمەن اڭگىمەلەسۋگە ءۇيىر قىلعان مۇنىڭ ءوزى بولاتىن. ەكەۋى ءپالساپا ماسەلەلەرى تۋرالى دا، ءتىپتى كۇننىڭ كوزى، اي مەن جۇلدىزدار ءتورتىنشى كۇنى عانا جاراتىلسا، العاشقى كۇنى جارىق قايدان تۇسكەنى جانە مۇنى قالاي ۇعۋ كەرەكتىگى جونىندە دە اڭگىمەلەسكەن: ءىستىڭ ءمانى استە كۇننىڭ كوزىندە، اي مەن جۇلدىزداردا ەمەستىگىنە، بۇلار وتە قىزىقتى نارسەلەر بولعانمەن، سمەردياكوۆقا ءۇشىنشى دارەجەلى دۇنيەلەر ەكەندىگىنە، شىندىعىندا وعان مۇلدە وزگە نارسە قاجەتتىگىنە يۆان فەدوروۆيچتىڭ كوپ ۇزاماي-اق كوزى جەتكەن. قالاي بولسا دا، كەۋدەسىنە نان پىسكەن نامىسقويلىق، قاراپتان-قاراپ قورلانعان نامىسشىلدىق سەزىلىپ، بىرتىندەپ كورىنە باستاعان دا. يۆان فەدوروۆيچكە بۇل مۇلدە ۇناماعان. ونىڭ سمەردياكوۆتى جەك كورۋى وسىدان باستالعان. سونسوڭ ءۇي ءىشى ىرىڭ-جىرىڭ بولدى، گرۋشەنكا كەلىپ كيلىكتى، اعاسى ءدميترييدىڭ حيكايالارى باستالدى، ءبارى اۋرە-سارساڭعا ءتۇستى — ەكەۋى بۇل جونىندە دە اڭگىمەلەسكەن: سمەردياكوۆ بۇل جايىندا ءاماندا قاتتى تەبىرەنىپ سويلەگەنمەن، وسى ساتتە ونىڭ ءوزى نە تىلەيتىنىن ءبىلۋ ءبارىبىر مۇمكىن ەمەس-تى. ەركىنەن تىس سەزىلگەن ءبىراق ءارقاشان بۇلىڭعىر كەيبىر تىلەكتەرىنىڭ قيسىنسىزدىعى مەن ءجون-جوسىقسىزدىعى ءتىپتى تاڭعالارلىق ەدى. ول قايداعى جوق جاناما ساۋالداردى ويلاپ تاۋىپ، بىردەڭەنى قالاي دا ءبىلىپ العىسى كەلىپ تۇراتىن، ءبىراق وزىنە نە كەرەگىن استە تۇسىندىرمەيتىن، ادەتتە ول الدە ەمەستە نەنى شابىتتانا سۇراپ وتىرىپ كەنەت تىنا قالاتىن نەمەسە ءسوزىن باسقا جاققا بۇرا سالاتىن. ءبىراق يۆان فەدوروۆيچتى اقىرى ىزا عىپ، ونى يت ەتىنەن جەك كورۋگە جەتكىزگەن باستى سەبەپ — سمەردياكوۆتىڭ وعان كۇننەن-كۇنگە كوبىرەك سەزدىرە باستاعان الدەقانداي جەركەنىشتى، الابوتەن ادەپسىزدىگى ەدى. ونى دورەكىلىك كورسەتتى دەۋگە بولماس، كەرىسىنشە، ونىمەن ءارقاشان زور ىلتيپاتپەن سويلەسەتىن، الايدا، نەگە ويتكەنىن قۇداي بىلەدى، سمەردياكوۆ تۇپتەپ كەلگەندە ءوزىن ءبىر ىڭعايدا يۆان فەدوروۆيچپەن تىلەكتەس اداممىن دەپ ەسەپتەيتىندەي، ءوزارا كەلىسىپ العان بەينە ءبىر قۇپياسى بارداي، ەكەۋىنىڭ ءبىر كەزدە ەكەۋارا سىر عىپ ايتىسقان، تەك وزدەرىنە عانا ءمالىم، ال اينالاداعى باسقا ادامدار استە تۇسىنە المايتىن بىردەڭە بارداي اۋەنمەن سويلەسەتىندى شىعارعان ەدى. ءبىراق يۆان فەدوروۆيچ ءوزىنىڭ ونى نەلىكتەن وسىنشاما جەك كورەتىندىگىنىڭ شىن سەبەبىن كوپكە دەيىن تۇسىنە الماعان، اقىرى ءىستىڭ ءمانىسىن ول تەك سوڭعى كەزدە عانا پايىمداعان بولاتىن. تۇلا بويىن جەركەنىش سەزىمى بيلەپ، سەسكەنگەن يۆان فەدوروۆيچ قاقپا الدىندا وتىرعان مالايعا قاراماستان، ۇندەمەي ءوتىپ كەتپەكشى ەدى، سمەردياكوۆ ورىندىقتان تۇرەگەلدى، وسىدان كەيىن ونىڭ مۇنىمەن ءبىر ەرەكشە اڭگىمەسى بارىن ول بىردەن سەزە قويدى. يۆان فەدوروۆيچ ونى كورگەسىن تۇرىپ قالدى، ىلكىدە عانا ونى بايقاماعانسىپ وتە شىعامىن دەپ كەلە جاتىپ، ەندى نەلىكتەن توقتاعانىنا وزىنە-وزى ىزا بولدى. ساماي شاشىن قايىرا تاراپ، شوكىمدەي ايدارسىماعىن ءۇرپيتىپ قويعان سمەردياكوۆتىڭ اتەكتىڭ الپەتىنەن اينىمايتىن، ارسا-ارسا بەتىنە ول ءىشىن ىزا كەرنەپ، جەركەنە قارادى. مالايدىڭ ءسال سىعىرايعان سول كوزى: "قايدا باراسىڭ، توقتاي تۇرساڭشى، كورمەيسىڭ بە، ەكەۋمىز سەكىلدى زەردەلى جاندار ۇشىراسىپ قالعاندا سويلەسۋى كەرەك قوي"—دەگەندەي، قۋلانا جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. قالشىلداپ كەتكەن يۆان فەدوروۆيچ:
"اۋلاق ءجۇر، وڭباعان، سەندەي اقىماقپەن دوس بولاتىن مەنى كىم دەپ ەڭ!" — دەگىسى كەلىپ تۇرعانمەن، ءتىلىنىڭ ۇشىنا مۇلدە وزگە ءسوزدىڭ ورالعانىنا ءوزى دە قايران قالدى، ول:
— اكەم نە عىپ جاتىر، تۇردى ما، الدە ءالى ۇيىقتاپ جاتىر ما؟ — دەپ جايلاپ قانا، باياۋ كۇبىر ەتكەنىن ءوزى دە سەزبەدى، سونسوڭ ورىندىققا قالاي وتىرا كەتكەنىن دە اڭداعان جوق. سوندا ءبىر ساتكە زارەسى قالاي ۇشقانىن ول كەيىن ەسىنە العان. سمەردياكوۆ قولىن ارتىنا ۇستاپ، وعان باتىل، ءتىپتى سۇستىلاۋ قاراپ، ونىڭ الدىندا تۇرعان ەدى.
— ءالى تۇرعان جوق، — دەدى ول جايباراقات ۇنمەن ("ءسوز باستاعان مەن ەمەس، ءوزىڭ عوي" دەگەندەي). — مىرزەكەسى، مەنىڭ سىزگە ءتىپتى تاڭىم بار، — دەدى ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن بالدەنە كوز سالعان سمەردياكوۆ وڭ اياعىن ىلگەرى قويىپ، لاكتالعان باتەڭكەسىنىڭ تۇمسىعىن قيمىلداتىپ ويناپ تۇرىپ.
— سەن ماعان نەگە تاڭعالاسىڭ؟ — دەدى زىعىردانى قايناعان يۆان فەدوروۆيچ زىلدەنە، ۇزدىك-سوزدىق سويلەپ؛ سونسوڭ ول ءوزىن كەرەمەت ءبىر اۋەستىك سەزىمى بيلەپ بارا جاتقانىن اڭعاردى دا، ودان بىردەڭەنى ءبىلىپ الماي كەتپەۋگە بەكىندى.
— مىرزەكەسى، ءسىز چەرماشنياعا نەگە بارماي ءجۇرسىز؟ — سمەردياكوۆ كوزىن جالت ەتكىزىپ، دورەكى ىرجيدى. ونىڭ سىعىرايعان سول كوزى: "اقىلىڭ بار بولسا، نەگە كۇلگەنىمدى ءوزىڭ دە ۇعۋعا ءتيىستىسىڭ عوي" — دەپ تۇرعانداي ەدى.
— مەن چەرماشنياعا نەگە بارۋىم كەرەك؟ — دەپ يۆان فەدوروۆيچ تاڭعالدى.
سمەردياكوۆ تاعى دا ۇندەمەدى.
— سىزدەن ءتىپتى فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءوزى جالىنىپ سۇراماپ پا ەدى، — دەپ ول، اقىرى، اسىقپاي جاۋاپ قاتتى؛ ول ءوزىنىڭ جاۋابىنا ءوزى ءمان بەرمەگەندەي، ايتەۋىر بىردەڭە دەۋ كەرەك بولعاسىن انشەيىن ايتا سالىپ تۇرمىن عوي دەگەن سىڭاي تانىتقان ەدى.
— ءا، سەن سايتان، اشىعىراق نەگە ايتپايسىڭ، ساعان نە كەرەك ءوزى؟ — دەپ زەكىردى، اقىر-سوڭىندا، باعانادان بەرگى شىدامى ەندى دورەكىلىككە اۋىسقان يۆان فەدوروۆيچ ىزا كەرنەپ.
سمەردياكوۆ ىلگەرى قويعان ون اياعىن قايتادان سول اياعىنا تاقاپ قويىپ، بويىن تىكتەپ ۇستاعان سوڭ، ءباز باياعى جايباراقاتتىعىمەن وعان بۇرىنعىسىنشا جىميا قاراپ تۇرا بەردى.
— پالەندەي ەشتەڭە جوعا... انشەيىن عوي، ءسوز بولسىن دەپ...
تاعى دا ۇنسىزدىك ورنادى. ەكەۋى ءبىر مينۋتتاي ءۇن قاتقان جوق.
يۆان فەدوروۆيچ ءوزىنىڭ ءقازىر اتىپ تۇرىپ اشۋعا باساتىنىن ءبىلدى، ال سمەردياكوۆ: "اشۋلانار ما ەكەنسىڭ، اشۋلانباس پا ەكەنسىڭ، ءقازىر كەرەيىن مەن سەنى؟" — دەپ ونىڭ الدىندا كۇتىپ تۇرعانداي ەدى. قالاي بولعاندا دا يۆان فەدوروۆيچكە وسىلاي كورىنگەن. سونسوڭ ول تۇرەگەلەيىنشى دەپ شايقالىپ قالدى. سمەردياكوۆ كەرەك ءساتتى ءدوپ باستى.
— يۆان فەدوروۆيچ، مەنىڭ ءحالىم مۇشكىل، ءتىپتى نە قىلارعا دا بىلمەيمىن، — دەپ ءسوزىن ءبولىپ-بولىپ، نىقتاپ ايتقان ول سوڭعى سوزىندە كۇرسىنىپ قويدى. يۆان فەدوروۆيچ قايتادان وتىردى.
— ەكەۋى دە ابدەن داراقىلانعان، ءتىپتى بالا بولعان با دەرسىڭ، — دەدى ودان ارى سمەردياكوۆ. — اكەڭىز بەن اعاڭىز دميتريي فەدوروۆيچتى ايتامىن. مىنە ءقازىر ول، فەدور پاۆلوۆيچ، توسەگىنەن تۇرادى دا مەنەن: "كەلگەن جوق پا؟ نەگە كەلمەدى ەكەن؟" — دەپ مينۋت سايىن سۇراي باستايدى، وسىلاي ءتۇن ورتاسىنا دەيىن، ءتىپتى ءتۇن ورتاسىنان اۋعانشا مازا بەرمەيدى. اگرافەنا الەكساندروۆنا تاعى دا كەلمەگەننەن كەيىن (ويتكەنى ونىڭ، مۇمكىن، بۇل ۇيگە ەش ۋاقىتتا اياق باسقىسى دا جوق شىعار)، ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ: "ول نەگە كەلمەدى؟ نەلىكتەن كەلمەدى، قاشان كەلەدى ەكەن؟" — دەپ ماعان تاعى دا جابىسادى — سوندا ونىڭ مۇندا كەلمەگەنىنە مەن كىنالىمىن با؟ ەكىنشى جاعىنان، تاعى سولاي، ىمىرت ۇيىرىلىسىمەن-اق، كەيدە ودان دا ەرتە، اكىرەڭدەپ اعاڭ كەلەدى وسى ماڭعا، قولىنا مىلتىعىن الىپ: "سەن جەكسۇرىن سورپاشى، بايقا: ەگەر ونى بايقاماي قالساڭ، ونىڭ كەلگەنىن ماعان حابارلاماساڭ، — ەڭ الدىمەن سەنى قۇرتامىن" — دەپ كىدىڭدەيدى. ءتۇن ەتىپ، تاڭ اتقان سوڭ، فەدور پاۆلوۆيچ سياقتى ول دا: "نەگە كەلمەدى، قاشان كەلەر ەكەن؟" — دەپ مەنى تەرگەي باستايدى، — سوندا ولاردىڭ كەربەز بيكەشتەرىنىڭ كەلمەگەنى ءۇشىن تاعى دا مەن كىنالى بولۋىم كەرەك پە. ەكەۋىنىڭ كۇن سايىن، ساعات سايىن مەنى جەردەن الىپ جەردەن سالاتىنى سونشا، كەيدە قورىققانىمنان مۇنان دا اسىلىپ ولگەنىم ارتىق شىعار دەپ تە ويلايمىن. مىرزەكەسى، مەن ولاردان ءۇمىت ءۇزدىم.
— ا، وندا نەگە كيلىكتىڭ بۇل بالەگە؟ دميتريي فەدوروۆيچكە نەگە ءبارىن جەتكىزىپ تۇراتىن بولدىڭ؟ —دەدى يۆان فەدوروۆيچ رەنىشتى ۇنمەن.
— كيلىكپەۋگە مۇرشامدى كەلتىردى مە؟ ەگەر ءبارىن انىق بىلگىڭىز كەلسە، مەن مۇلدە كيلىككەن جوقپىن. قارسىلاسۋعا باتىلىم بارماعان سوڭ، ءاۋ باستان-اق ۇندەمەيتىن بولدىم عوي، مەنى وزدەرىنە ليچاردا سەكىلدى مالاي ەتىپ العان ولاردىڭ وزدەرى. سودان بەرى: "ەگەر ونى كىرگىزىپ جىبەرسەڭ، سەن جەكسۇرىننىڭ جوقتاۋىڭدى ءبىر-اق اسىرامىن!" — دەپ كىدىڭدەگەننەن باسقا تۇك بىلمەيدى. مىرزەكەسى، ەرتەڭ وڭايلىقپەن باسىلمايتىن قويانشىعىم ۇستاپ قالماسا جارار ەدى.
— وڭايلىقپەن باسىلمايتىنى قالاي؟
— اۋرۋىم ۇستاعاندا وڭايلىقپەن باسىلمايتىن، ءتىپتى تىم ۇزاققا سوزىلاتىنىن ايتام. بىرنەشە ساعاتقا، نەمەسە ءبىر كۇنگە، ەكى كۇنگە دە كەتۋى مۇمكىن. بىردە ءۇش كۇنگە سوزىلعانى بار، وندا شاتىردىڭ استىنان قۇلاعان ەدىم؛ قالشىلداعانىم ءبىر ساتكە باسىلادى دا، سودان كەيىن قايتا باستالادى؛ ءۇش كۇن بويى ەسىمدى جيا المادىم. وندا فەدور پاۆلوۆيچ وسىنداعى دوكتور گەرسەنشتۋبەنى شاقىرتىپ ەدى، ول توبەمە تەك مۇز باسا بەردى، سوسىن تاعى ءبىر ءدارى بەردى... ولەتىن شىعارمىن دەپ ەم.
— قويانشىقتىڭ ءدال قاي ساعاتتا ۇستايتىنىن كۇنىلگەرى بولجاۋ مۇمكىن ەمەس دەيدى عوي. ەرتەڭ اۋرۋىم ۇستايتىن شىعار دەپ سەن قالاي ايتا الاسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ونىڭ ساۋەگەيسىگەنىنە قيتىعا قالعان يۆان فەدوروۆيچ.
— بولجاۋعا بولمايتىنى راس.
— ونىڭ ۇستىنە سەن وندا شاتىردىڭ استىنان قۇلاعان بولاتىنسىڭ.
— شاتىردىڭ استىنا مەن كۇندە كوتەرىلەمىن، ەندەشە ەرتەڭ تاعى قۇلاماسىما كىم كەپىل. ودان قۇلاماسام، جەرقويماعا قۇلاۋىم مۇمكىن عوي، قاجەت بولعاندا مەن جەرقويماعا دا كۇندە تۇسەمىن.
يۆان فەدوروۆيچ وعان وجىرايا قارادى.
— بايقايمىن، سەن شاتىپ كەتتىڭ بىلەم، ايتقانىڭنان تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن ءتىپتى، — ول باياۋ سويلەسە دە، ءۇنى قاھارلى شىقتى، — ءسىرا، ەرتەڭ قويانشىعىم ۇستادى دەپ ءۇش كۇن جاتىپ الماقشىسىڭ عوي، ا؟
جەرگە قاراپ، تاعى دا ون اياعىنىڭ ۇشىن قيمىلداتىپ تۇرعان سمەردياكوۆ ەندى وڭ اياعىن ورنىنا قويىپ، سول اياعىن ىلگەرى باسقان سوڭ، باسىن كوتەرە بەرىپ مىرس ەتتى دە، بىلاي دەدى:
— ەگەر ءتىپتى سول ايلا، ياكي قويانشىعىم ۇستاعانسىپ جاتۋ مەنىڭ قولىمنان كەلسە، — ويتكەنى باسىنان كوشىرگەن ادامعا بۇل ونشا قيىن بولماسا كەرەك، — ءوز ءومىرىمدى اجالدان اراشالاپ قالۋ ءۇشىن مەنىڭ وسى امالعا دا تولىق حاقىم بار؛ سەبەبى مەن تالىپ جاتقاندا اگرافەنا الەكساندروۆنا ونىڭ اكەسىنە كەلگەن كۇندە دە، اۋرۋ كىسىدەن ول: "نەگە ايتپادىڭ؟" — دەپ سۇراي المايدى. ۇياتى جىبەرمەيدى.
— ە، سايتان! — ىزادان بەت الپەتى بۇزىلا قالعان يۆان فەدوروۆيچ ەڭسەسىن تەز كوتەرىپ الدى، - سەنىڭ ولتىرەدى دەپ وسىنشا شىجالاقتايتىنىڭ نە! ءدميترييدىڭ بۇل قوقان-لوقىسىنىڭ ءبارى جاي قىزبالىق، وزگە تۇك تە ەمەس. سەنى ءولتىرىپ قايتەدى؛ باسقا بىرەۋدىڭ ءولتىرۋى مۇمكىن، ءبىراق سەنى ەمەس!
— شىبىن قۇرلى كورمەيدى، مەنى ەڭ الدىمەن قۇرتادى. مەنىڭ بارىنەن جامان قورقاتىنىم: الدا-جالدا اكەسىنە ءبىر جاماندىق ىستەلە قالسا، مەنى سىبايلاس دەپ ساناماي ما؟!
— سەنى قالاي ونىڭ سىبايلاسى دەپ ەسەپتەمەك؟
— ەگەر مەن ولاردىڭ قۇپيا بەلگىسىن ايتىپ قويسام، سىبايلاس دەمەگەندە قايتەدى؟
— ول نەعىلعان بەلگى؟ كىمگە ايتىپ قويىپ ەدىڭ؟ جىن سوققىر-اۋ، ايقىنىراق ايتساڭشى!
— سىزدەن نەسىنە جاسىرايىن، — دەدى تاپتىشتەپ سويلەگەن سمەردياكوۆ، — بۇل ارادا فەدور پاۆلوۆيچ ەكەۋمىزدىڭ ءبىر قۇپيامىز بار ەدى. شالىڭ، مۇنى ءوزىڭىز دە بىلۋگە ءتيىستىسىز (ەگەر تەك بىلگىڭىز كەلسە)، ءتۇن بالاسىندا نەمەسە ءتىپتى ىمىرت جابىلىسىمەن-اق بولمەسىن ىشتەن جاۋىپ الاتىندى شىعارعانىنا مىنە بىرنەشە كۇن. ءسىز كەشكە قاراي ەرتەرەك ورالاسىز دا، جوعارىداعى بولمەڭىزگە كوتەرىلەسىز، ال كەشە ءتىپتى ەشقايدا شىققان دا جوقسىز، سوندىقتان ونىڭ بۇل كۇندەرى بولمەسىن ىشتەن تاس قىپ جاۋىپ الاتىنىن، مۇمكىن، بىلمەيتىن دە شىعارسىز. ءتىپتى گريگوريي ۆاسيليەۆيچتىڭ ءوزى كەلسە دە، ونى داۋسىنان تانىپ الماي، اشپاس ەدى. ءبىراق گريگوريي ۆاسيليەۆيچتىڭ وعان كەلەتىن شارۋاسى جوق، ويتكەنى ەندى ونىڭ جانىندا بولىپ، وعان قىزمەت ەتەتىن تەك مەن عانا، — اگرافەنا الەكساندرامەن وسى سەرگەلدەڭ باستالعالى بەرى شالدىڭ ءوزى سولاي ۇيعارعان؛ بۇل كۇندەرى، تاعى دا ونىڭ جارلىعى بويىنشا، مەن اۋلاداعى ۇيگە بارىپ تۇنەپ ءجۇرمىن، ءبىراق ءتۇن ورتاسىنان اۋعانشا جاتپايمىن، اۋلانى ارالاپ ءجۇرىپ، اگرافەنا الەكساندروۆنانىڭ كەلگەنىن كۇتەمىن، ويتكەنى ونىڭ بيكەشتى كۇتىپ ەسەڭگىرەپ جۇرگەنىنە بىرنەشە كۇن بولدى. شالىڭ بىلايشا پايىمدايدى: ول، دەيدى، ودان قورقادى؛ ودان دەگەنى — دميتريي فەدوروۆيچ (ول ونى ميتكا دەپ اتايدى)؛ سوندىقتان گرۋشەنكا ماعان ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا اۋلانىڭ ىشىمەن كەلۋگە ءتيىس؛ سەن، دەيدى، ونى ءتۇن ورتاسىنا دەيىن، ءتىپتى ودان دا كوبىرەك توس. كەلە قالسا جۇگىرىپ ماعان كەلەسىڭ دە، ەسىكتى نەمەسە ب ا ق ىشىنە قاراعان تەرەزەنى تىقىلداتا قوياسىڭ: اۋەلى ەكى مارتە اقىرىن عانا: بىر-ەكى، سونسوڭ ءۇش مارتە تەزىرەك: تۋك-تۋك-تۋك. سوندا، دەيدى، مەن ونىڭ كەلگەنىن سەزە قويامىن دا، ساعان ەسىكتى اقىرىن عانا اشامىن. ەگەر توتەنشە بىردەڭە بولا قالسا، مۇنى حابارلاۋدىڭ بەلگىسى ءوز الدىنا: اۋەلى ەكى مارتە تەز تىقىلداتۋ: تۋك-تۋك، سودان كەيىن، ءسال كىدىرىڭكىرەگەسىن تاعى ءبىر رەت قاتتىراق تىقىلداتۋ قاجەت. سوندا ول كەنەتتەن بىردەڭە بولعانىن، مەنىڭ ونى قالاي دا كورۋگە ءتيىستى ەكەنىمدى تۇسىنەدى دە، ماعان ەسىك اشادى، مەن ىشكە كىرىپ، كەلگەن شارۋامدى ايتامىن. اگرافەنا الەكساندروۆنا ءوزى كەلە الماعان سوڭ، حابارىن جەتكىزۋگە بىرەۋدى جۇمساعان كۇندە دە مەن وسىلاي ەتۋگە ءتيىستىمىن؛ سونسوڭ، دميتريي فەدوروۆيچ تە كەلۋى مۇمكىن عوي، دەمەك، ونىڭ دا ۇيگە جاقىنداپ قالعانىن ەسكەرتۋىم كەرەك. ول دميتريي فەدوروۆيچتەن جامان قورقادى، ەندەشە، ءتىپتى اگرافەنا الەكساندروۆنا وعان كەلىپ، ەكەۋى بولمەدە وڭاشا جابىلىپ العان كەزدە دميتريي فەدوروۆيچ كەلىپ جەتسە، ءۇش مارتە تىقىلداتىپ، مۇنى دا ءسوزسىز حابارلاۋعا مىندەتتىمىن؛ سوندىقتان ءبىرىنشى بەلگىنىڭ بەس تىقىلى: "اگرافەنا الەكساندروۆنا كەلدى" — دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشى بەلگىنىڭ ءۇش تىقىلى: "وتە-موتە قاجەت شارۋام بار" — دەگەن ءسوز: ءبارىن قايتا-قايتا كورسەتىپ، تۇسىندىرگەن شالدىڭ ءوزى. بۇل بەلگىلەردى ول ەكەۋمىزدەن وزگە ءتىرى پەندە بىلمەيدى، سول سەبەپتى شال ەشبىر كۇماندانباستان جانە داۋىستاپ سۇراماستان (ويتكەنى ول ءتىپتى دىبىس شىعارۋعا قورقادى) ەسىكتى اشا بەرەدى. مىنە، وسى بەلگىلەر ەندى دميتريي فەدوروۆيچكە دە ءمالىم بولدى عوي.
— نەگە ءمالىم بولادى؟ ايتىپ قويدىڭ با؟ بۇعان سەنىڭ قالاي عانا ءداتىڭ باردى؟
— قورقۋىمنىڭ سەبەبى دە، مىنە، وسى. دميتريي فەدوروۆيچتەن قالاي جاسىرام، بۇعان باتىلدىعىم جەتە مە؟ "سەن مەنى الداپ ءجۇرسىڭ، سەن مەنەن بىردەڭەنى جاسىراسىڭ، سولاي ەمەس پە؟ مەن ەكى اياعىڭدى بىردەي سىندىرامىن!" — دەپ قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى دىگىرلەدى دە تۇردى. سوسىن، تىم بولماسا، وعان جارامساقتانىپ تۇراتىنىمدى كورسىن، ءسويتىپ ونى الدامايتىنىما، كورگەن-بىلگەنىمدى جەتكىزىپ تۇراتىنىما كوزى جەتسىن دەپ الگى قۇپيا بەلگىلەردى ايتىپ قويعانىم قارا باسىپ.
— ەگەر ول وسى بەلگىلەردى پايدالانىپ ۇيگە كىرۋگە ارەكەتتەنەدى دەپ كۇماندانساڭ، ونى كىرگىزبەيتىن بول.
— سۇمدىق وجەتتىگىن بىلە تۇرا، ونى ۇيگە كىرگىزبەۋگە ءتىپتى باتىلدىعىم جەتكەن كۇندە دە، اۋرۋىم ۇستاپ جاتسام، مەن مۇنى قالاي ىستەمەكپىن.
— ءاي، سەنى جىن سوققان با ءوزى! قويانشىعىم ۇستاپ قالسا قايتەم دەپ نەگە قاقساي بەرەسىڭ، قۇداي توبەڭنەن ۇرعىر-اۋ؟ سەن، نەمەنە، مەنى مازاق قىلماقسىڭ با؟
— ءوزىمنىڭ زارە-قۇتىم جوقتا، ءسىزدى قالاي مازاق ەتپەكپىن، سوسىن مەندە كۇلكى ەتۋگە دارمەن بار ما؟ اۋرۋىم ۇستاپ قالاتىنىن سەزەم، ايان بەرەتىن سەكىلدى، مۇندايدا ۇرەيدەن-اق تالىپ تۇسىرەسىڭ.
— ءا، قۇرىسىن! جاتىپ قالاتىن بولساڭ، وندا كۇزەتكە گريگوريي شىقسىن. تەك ونى الدىن الا ەسكەرتىپ قوي، ول كىرگىزە قويماس دەيمىن.
— مىرزانىڭ بۇيرىعىنسىز مەن وعان قۇپيا بەلگىلەردى مۇلدە ايتا المايمىن. گريگوريي ۆاسيليەۆيچتىڭ كۇزەتكە شىعۋىنا كەلسەك، ول كەشەلى بەرى ناۋقاستانىپ جاتىر، مارفا يگناتيەۆنا ەرتەڭنەن باستاپ وعان وزىنشە ەم-دوم جاساماق. باعانا سولاي ەتۋگە كەلىستىك. ولاردىڭ ەم-دومى دا قىزىق: مارفا يگناتيەۆنا كەرەمەت ءبىر تۇنبانىڭ سىرىن بىلەدى، ۇيىندە ۇنەمى ءبىر ءشوپتىڭ كۇشتى تۇنباسىن ۇستايدى. گريگوريي ۆاسيليەۆيچ قۇياڭ بولعان كىسىشە بەلىنەن قيمىلداي الماي قالعاندا، كەمپىرى ونى جىلىنا ءۇش مارتە وسى تۇنبامەن ەمدەيدى. مارفا يگناتيەۆنا سۇلگىنى تۇنباعا مالىپ الىپ، شالىنىڭ بەلىن جارتى ساعاتتاي ىسقىلايدى، قاشان سۇلگى قۇرعاپ، بەل ومىرتقا تۇسى قىزارىپ، دولىرعانشا ىسقىلاي بەرەدى، سودان كەيىن شىنىنىڭ تۇبىندە قالعانىن دۇعا وقىپ شالا-شارپى ۇشكىرگەسىن وعان ءبىراز ىشكىزىپ جىبەرەدى، ءبىراق كەمپىرىڭ ءوزىن دە ۇمىتپايدى، سارقىندىسىن ءوزى ءىشىپ قويادى. ءسويتىپ، ىشپەيدى دەيتىن شال-كەمپىر، سىزگە وتىرىك ماعان شىن، سول جەرگە قىلجيا كەتىپ، قاننەن-قاپەرسىز ۇزاق ۇيىقتاپ جاتادى. مۇندايدا گريگوريي ۆاسيليەۆيچ ەرتەڭىنە قۇر اتقا مىنگەندەي بولىپ ابدەن ساۋىعىپ كەتەدى، ال مارفا يگناتيەۆنا ءارقاشان باسى زەڭىپ ويانادى. ەندەشە، ەگەر مارفا يگناتيەۆنا ءوزىنىڭ وسى ەم-دومىنا كىرىسسە، وندا دميتريي فەدوروۆيچتىڭ كەلىپ جەتكەنىن بايقاپ، ونى ۇيگە كىرگىزبەۋگە ولاردىڭ مۇرشاسى كەلە قويار ما ەكەن. تىرقيىپ جاتادى عوي.
— نە دەپ مىجىپ كەتتىڭ! ادەيى ىستەلگەندەي، بارلىعى قالايشا بىردەن قيۋلاسا كەتەدى؛ سەنىڭ قويانشىعىڭ ۇستاي قالادى، ال شال-كەمپىر ءىشىپ الىپ ۇيىقتاپ جاتادى! — دەپ زىركىلدەي جونەلدى يۆان فەدوروۆيچ. — وسىلاي وپ-وڭاي قيۋلاساتىنداي ەتىپ جۇرگەن سەنىڭ ءوزىڭ ەمەس پە؟ — دەدى بۇدان كەيىن ول قاباعىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ.
— مەن قالاي قيۋلاستىرماقپىن... ەگەر ءبارى تەك دميتريي فەدوروۆيچكە عانا، ونىڭ باسىنا كەلگەن ويعا عانا بايلانىستى بولسا، مەن مۇنى قالاي ىستەمەكپىن... ول ءبىر بالەنى ىستەگىسى كەلمەسە، مەن ونى قولىنان جەتەكتەپ اكەپ، اكەسىنىڭ بولمەسىنە جەلكەسىنەن يتەرىپ كىرگىزبەيمىن عوي.
— ەگەر، ءوزىڭ ايتقانداي، اگرافەنا الەكساندروۆنانىڭ ءتىپتى كەلەتىن ويى بولماسا، وندا دميتريي مۇندا نە ءۇشىن كەلەدى، ونىڭ ۇستىنە جاسىرىن كەلىپ قايتەدى، — دەدى ىزادان سۇرلانىپ كەتكەن يۆان فەدوروۆيچ، — سەن ءوزىڭ ايتىپ تۇرسىڭ عوي، سوسىن شالدىكى بوس قيال ەكەندىگىنە، ول مالعۇننىڭ مۇندا اياق باسپايتىنىنا وسىندا كەلىپ تۇرعالى بەرى مەن دە سەنىمدى بولاتىنمىن. ەگەر ول مۇندا كەلمەسە، ءدميترييدىڭ شالدا نە شارۋاسى بار؟ ايتساڭشى! مەن سەنىڭ ويىڭدى بىلگىم كەلەدى.
— مەنىڭ نە ويلايتىنىمدى قايتەسىز، بىلگىڭىز كەلسە ءوزىڭىز بىلە بەرمەيسىز بە؟ مەن اۋىرىپ جاتقان كەزدە تەك ءوزىنىڭ ىزاقورلىعىنان كەلسە دە، نەمەسە ءوزىنىڭ كۇدىكشىلدىگىنەن كەلسە دە، ول كەشەگىدەي: كوزگە تۇسپەي بىردەمە عىپ ءوتىپ كەتپەدى مە ەكەن دەپ ءشۇبالانىپ، ونى بولمەلەردەن ىزدەي باستايتىن شىعار. ول فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ۇلكەن كونۆەرتكە ءۇش مىڭ سومدى سالىپ، كىشكەنە لەنتامەن بۋىپ، ءۇش جەردەن ءمور باسقان سوڭ، سىرتىنا ءوز قولىمەن: "ەگەر كەلە قالسا، مەنىڭ پەرىشتەم گرۋشەنكاعا بەرىلەدى"، — دەپ جازىپ قويعانىن دا انىق بىلەدى؛ ءۇش كۇننەن كەيىن شال: "ءام بالاپانىما" — دەپ قوسا جازىپ قويعان. مەنى كۇدىكتەندىرە بەرەتىن مىنە وسى.
— ساندىراق! — ىزاعا بۋلىعايىن دەگەن يۆان فەدوروۆيچ ايقايلاپ جىبەردى. — دميتريي اكەسىنىڭ اقشاسىن توناۋعا، بۇل ءۇشىن ونى ولتىرۋگە بارمايدى. قۇتىرىنعان ىزاقور اقىماق بولسا، ول گرۋشەنكاعا بولا اكەسىن ولتىرگىسى كەلسە، كەشە ولتىرەر ەدى عوي، ءبىراق ول توناۋعا اياق باسپايدى!
— يۆان فەدوروۆيچ، ول ءقازىر اقشاعا اسا دىلگەر، ءتىپتى وتە-موتە ءزارۋ. ونىڭ قالاي قاتتى قىسىلىپ جۇرگەنىن ءسىز ءتىپتى بىلمەيسىز دە، — دەپ سمەردياكوۆ مەيلىنشە بايسالدى جانە وتە ايقىن، ءتۇسىندىردى.
— سوسىن الگى ءۇش مىڭدى ول وزىنە ءتيىستى اقشا دەپ ەسەپتەيدى. "اكەم ماعان ارتىق-كەمسىز تاعى دا ءۇش مىڭ سوم بەرەشەك بولاتىن"، — دەپ ماعان ونىڭ ءوزى تۇسىندىرگەن. سونان سوڭ، يۆان فەدوروۆيچ، ءوزىڭىز مىنا ءبىر اقيقات شىندىققا وي جۇگىرتىڭىزشى: اگرافەنا الەكساندروۆنانىڭ تەك كوڭىلى كەتپەسىن دەڭىز، كوڭىلى كەتسە، ول، كەرەك بولسا، مىرزانىڭ وزىنە، ياكي فەدور پاۆلوۆيچكە ءتيىپ تە الادى، — ونىڭ بۇلاي ەتۋى ابدەن مۇمكىن؛ بۇل ءىستىڭ اقىرى ناق وسىلايشا تىنارىن سىزگە ايتىپ قويماسا بولماس. ول كەلە قويماس دەپ سىزگە جاي ايتامىن، كىم بىلەدى، مۇمكىن، كەلىپ قالار، ول - ول ما، بالكىم، ول وسى ءۇيدىڭ بايبىشەسى بولعىسى دا كەلەتىن شىعار. مەن ونىڭ كوپەسى سامسونوۆتىڭ وعان بۇل ءبىر وتە يگى ءىس بولار ەدى دەپ كۇلگەنىن دە بىلەمىن. ول سونشاما اقىلسىز ەمەس. دميتريي فەدوروۆيچ سەكىلدى جالاڭ بۇتقا ءتيىپ قايتەدى. ەندى وسىنىڭ ءبارىن ءوزىڭىز ميعا سالىپ قاراڭىزشى، يۆان فەدوروۆيچ، وندا اكەلەرىڭ ولگەننەن كەيىن دميتريي فەدوروۆيچكە دە، ءتىپتى ءىنىڭىز الەكسەي فەدوروۆيچ پەن سىزگە دە تۇك تە، ءتىپتى سوقىر تيىن دا بۇيىرمايدى، ويتكەنى اگرافەنا الەكساندروۆنا شالعا ونىڭ بار دۇنيە-مۇلكىن، بارلىق كاپيتالىن باسىپ قالۋ ءۇشىن تيەدى. ال ەگەر اكەلەرىڭ ءقازىر، ولاي بولماي تۇرعاندا ءولىپ كەتسە، ءارقايسىڭا قىرىق مىڭنان ەنشى تيەتىنى انىق، ءتىپتى شال يت ەتىنەن جەك كورەتىن دميتريي فەدوروۆيچ تە قۇر قالمايدى؛ نەگە دەسەڭىز، شال ءالى وسيەتىن جازعان جوق... مىنە، مۇنىڭ ءبارى دميتريي فەدوروۆيچكە جاقسى ءمالىم...
يۆان فەدوروۆيچتىڭ ءتۇرى بۇزىلىپ، بەتى بۇلك ەتتى. ول قىزارىپ كەتكەن ەدى.
— ەندەشە، وسىنىڭ بارىنەن كەيىن سەن ماعان نەگە چەرماشنياعا بارمايسىڭ با دەي بەرەسىڭ؟ — دەدى ول كەنەت سمەردياكوۆتىڭ ءسوزىن ءبولىپ. — مۇنىمەن سەن نە دەمەكسىڭ؟ مەن كەتكەننەن كەيىن سەندەردە الگىنىڭ ءبارى بولىپ جاتپاق قوي، ءسىرا. اشۋ قىسقاندىقتان يۆان فەدوروۆيچتىڭ ءتىپتى تىنىسى تارىلىپ كەتتى.
— ابدەن دۇرىس ايتتىڭىز، — دەدى بايىپتاپ، باياۋ سويلەگەن سمەردياكوۆ، الايدا، يۆان فەدوروۆيچكە قادالا قاراي بەردى.
— ابدەن دۇرىسىڭ قالاي؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى ءوزىن-وزى زورعا ۇستاعان يۆان فەدوروۆيچ جانارى جالت-جۇلت ەتىپ.
— سىزگە جانىم اشىعاسىن ايتقانىم عوي. ەگەر ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا بولسام، مۇندايدا كورىپ وتىرعانشا... ءبارىن باياعىدا-اق تاستاپ كەتەر ەدىم... دەپ جاۋاپ قاتتى يۆان فەدوروۆيچتىڭ جالتىلداعان جانارىنان كوز الماعان سمەردياكوۆ. ەكەۋى دە ءۇنسىز قالدى.
— سەن، تەگى، بارىپ تۇرعان ناقۇرىسسىڭ، سونان سوڭ... ارينە، ناعىز سۇمپايىنىڭ ءوزىسىڭ! — دەدى ورىندىقتان اتىپ تۇرعان يۆان فەدوروۆيچ. سودان كەيىن قاقپاعا قاراي جۇرە بەرگەن ول كىلت توقتاي قالىپ، سمەردياكوۆقا بۇرىلدى. وسى ساتتە تاڭعالارلىق بىردەڭە بولدى: يۆان فەدوروۆيچ، تۇلا بويى قۇرىسىپ بارا جاتقانداي، كەنەت ەرنىن تىستەپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ الدى — سالدەن سوڭ ول سمەردياكوۆقا تاپ بەرەر مە ەدى، قايتەر ەدى. مۇنى بايقاپ قالعان مالاي سەلك ەتىپ، دەنەسىن كەيىن تارتىپ ۇلگەردى. ايتەۋىر، وعان ەشتەڭە بولعان جوق، ءسويتىپ يۆان فەدوروۆيچ، تۇككە تۇسىنبەگەن پىشىنمەن، ۇندەمەي تەرىس اينالىپ جۇرە بەردى.
— ەگەر بىلگىڭ كەلسە، مەن ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ماسكەۋگە ءجۇرىپ كەتەمىن، سونىمەن ءبارى بىتەدى! — ىزاعا بۋلىققان ول ءسوزىن ءبولىپ-بولىپ، نىقتاي ايتتى؛ كەيىن ول سوندا سمەردياكوۆقا نەسىنە بۇلاي دەگەنى ءۇشىن وزىنە-وزى قايران قالعان ەدى.
— مىنە مۇنىڭىز تابىلعان اقىل، — دەپ ءىلىپ اكەتتى اناۋ، بەينە ءدال وسىنداي جاۋاپ كۇتكەندەي، — تەك بىردەڭە بولىپ قالسا، ماسكەۋدەگى سىزگە مۇننان تەلەگراف سوعىپ مازالاپ جۇرمەسە بولدى عوي.
يۆان فەدوروۆيچ تاعى دا توقتاپ، سمەردياكوۆقا تاعى دا جالت بۇرىلدى. ءبىراق، ەندى مالايعا بىردەڭە بولىپ قالعانداي ەدى. ونىڭ باعانادان بەرگى دورەكىلىگى مەن نەمقۇرايدىلىعى ساپ بولدى؛ ونىڭ بار زەيىن-زەردەسىمەن الدەنەنى جاۋتاڭداپ، جارامساقتانا كۇتەتىنى بەت الپەتىنەن ايقىن سەزىلەدى — ونىڭ يۆان فەدوروۆيچكە تەسىرەيە قاراپ، قادالا قالعان كوزدەرى: "نەعىپ تاعى بىردەڭە دەمەيسىڭ، تاعى بىردەڭەنى قوسا ايتپايسىڭ با" — دەپ تۇرعانداي ەدى.
— بىردەڭە بولىپ قالسا... چەرماشنيادان شاقىرتپاس پا ەدى؟ — دەپ زىرك ەتكەن يۆان فەدوروۆيچ وسىنشاما نەگە داۋىس كوتەرگەنىنە ءوزى دە تۇسىنبەدى.
— سولاي، چەرماشنيادان دا... شاقىرتۋى مۇمكىن... — يۆان فەدوروۆيچتىڭ جانارىنا قادالا قالىپ، ودان كوز اۋدارماعان سمەردياكوۆ، ساسىپ قالعان كىسىشە، كۇبىر ەتتى.
— ءبىراق ماسكەۋ الىس تا، چەرماشنيا جاقىن عوي؛ سوندا سەن، نەمەنە، ماعان چەرماشنياعا بار دەگەندە، مەنىڭ لاۋعا تولەيتىن اقشامدى ايايسىڭ با، الدە ۇزاق جولدان قاجيدى عوي دەپ ماعان جانىڭ اشي ما؟
— ءدال ايتتىڭىز... — دەپ ىرجيا كۇلىپ، تاعى دا تەز كەيىن شەگىنىپ قالۋعا ىڭعايلانعان سمەردياكوۆتىڭ مىڭگىرلەگەن ءۇنى زورعا شىقتى. ءبىراق يۆان فەدوروۆيچ وعان كۇلىپ جىبەردى دە، اياعىن تەز باسىپ، سول كۇلگەن كۇيى قاقپاعا قاراي جۇرە بەردى، بۇعان سمەردياكوۆ قايران قالدى. يۆان فەدوروۆيچتىڭ بەتىنە قاراعان كىسى ول ءماز بولعاسىن كۇلىپ بارا جاتپاعان شىعار دەپ ويلار ەدى. ءدال سول ساتتە وعان نە بولعانىن ءتىپتى ونىڭ ءوزى دە تۇسىندىرە الماس ەدى. ول تەرىسىنە سىيماي بارا جاتقان-دى.
VII
"اقىلدى اداممەن اڭگىمەلەسكەن دە قىزىق"
كەلە جاتىپ كۇبىرلەپ سويلەگەن دە. ۇيگە كىرگەن بويدا زالدان فەدور ءپاۆلوۆيچتى كەزدەستىرگەندە: "مەن جوعارىداعى ءوز بولمەمە بارا جاتىرمىن، سىزبەن سويلەسەتىن شارۋام جوق، قوش بولىڭىز" — دەپ ايقايلاپ قولىن ءبىر-اق سىلتەگەن ول اكەسىنە ءتىپتى قاراعىسى دا كەلمەي وتە شىققان. وسى ساتتە ونىڭ شالدى ولەردەي جەك كورۋى ابدەن مۇمكىن، ءبىراق، بالاسى ءوزىنىڭ جەككورىنىشىن وسىنشاما دورەكى بىلدىرەر دەپ فەدور پاۆلوۆيچ استە ويلاماعان ەدى. ال اكەسى، شىنىندا دا، بىردەڭەنى تەزىرەك ايتايىنشى دەپ، ونىڭ الدىنان زالعا ادەيى شىققان-دى، مىناداي سىپايىگەرشىلىكتى ەستىگەسىن اڭىرىپ قالدى دا، يۆان فەدوروۆيچ باسپالداقپەن مەزونينگە كوتەرىلىپ، بولمەسىنە كىرىپ كەتكەنشە، ونىڭ سوڭىنان مىسقىلداپ قاراپ تۇردى.
— مۇنىسى نەسى؟ — دەپ سۇرادى ول يۆان فەدوروۆيچتىڭ ىزىنشە كىرگەن سمەردياكوۆتان.
— بىردەڭەگە رەنجۋلى مە، كىم بىلەدى، — دەپ مالاي دا جالتارا جاۋاپ بەردى.
— جىن ۇرعان با! مەيلى اشۋلانا بەرسىن! ساماۋرىندى اكەل دە، ءوزىڭ تەز كوزىڭدى جوعالت. ايتاتىن جاڭالىعىڭ جوق پا ەدى؟
وسىدان كەيىن سمەردياكوۆ ىلكىدە عانا يۆان فەدوروۆيچكە شاعىنىپ ايتقان سۇراستىرۋلار، ياكي كۇتكەن ايەلدىڭ قاشان كەلەتىنى جونىندەگى ساۋالدار باستالدى، بۇل ارادا ءبىز وعان توقتالىپ جاتپاي-اق قويايىق. جارتى ساعاتتان كەيىن ءۇيدىڭ ەسىگى بەكىتىلدى دە، ەسىرگەن شال كەلىسىلگەن بەس تىقىل قاشان قۇلاعىنا شالىنار ەكەن دەپ تاعات تاپپاي، وقتا-تەكتە قاراڭعى تەرەزەدەن سىرتقا ءۇڭىلىپ، ءبىراق، ءتۇن تۇنەگىنەن وزگە ەشتەڭە كورمەگەن سوڭ، قاڭىراعان بولمەلەردە جالعىز ءوزى ساندالدى دا قويدى.
ءتۇن ورتاسىنان اۋىپ كەتسە دە، ۇيقىسى كەلمەگەن يۆان فەدوروۆيچتىڭ باسىنا قايداعى جوق ويلار كەلگەن ەدى. بۇگىن تۇندە ول ساعات ەكىلەر شاماسىندا، وتە كەش جاتقان. ءبىراق ءبىز ونىڭ سان ساققا كەتكەن ويىن بايانداپ جاتپاي-اق قويايىق، سونسوڭ بىرەۋدىڭ جان سارايىنا ءۇڭىلۋىمىزدىڭ كەزى دە كەلمەگەن سەكىلدى: ونىڭ كەزەگى كەيىنىرەك. ەگەر ءتىپتى بىردەڭەنى ءسوز ەتۋگە تىرىسقانىمىزدىڭ وزىندە دە، بۇل وتە قيىن بولار ەدى، ويتكەنى ازىرشە وي دەيتىن وي دا جوق، ءبارى ءالى وتە بۇلىڭعىر، ەڭ باستىسى — تىم قاتتى ابىرجۋ عانا بار تۇعىن. ويىنىڭ باس-اياعىن بىرىكتىرە الماعانىن ونىڭ ءوزى دە سەزگەن. ونى كەنەتتەن كەلگەن، ءارقيلى، تاڭعالارلىق ويلار مازالاعان ەدى؛ مىسالى: ءتۇن ورتاسىنان اۋعاندا ونىڭ تەز تومەن ءتۇسىپ، ەسىكتى اشىپ، اۋلاداعى كىشكەنە ۇيگە بارىپ سمەردياكوۆتى ساباپ العىسى كەلدى دە تۇردى، ءبىراق نە ءۇشىن ساباماقسىڭ دەپ سۇراساڭ، ول وسى مالايدى يت ەتىنەن جەك كورەمىن، بۇل جالعاندا ودان اسقان جابىرلەۋشى جوق دەگەننەن باسقا، بىردە-بىر سەبەبىن انىق ايتا الماس ەدى. ەكىنشى جاعىنان، بۇل ءتۇنى نەندەي ءبىر ادام تۇسىنبەس، قورلىق ۇرەيدەن بىرنەشە رەت جانى تۇرشىككەن، بۇدان ونىڭ كەنەت بويىنان ءال كەتىپ قۇر سۇلدەرى قالعانىن دا سەزگەن. باسى اينالىپ، زەڭىپ كەتكەن. بىرەۋدەن كەك العىسى كەلگەندەي، كوكىرەگىن ىزا كەرنەگەن ەدى. الەشامەن باعاناعى اڭگىمەسى ەسىنە تۇسكەندە، ءتىپتى ونى دا جەك كوردى، كەي ساتتەردە وزىنە دە زىعىردانى قاينادى. ول كاتەرينا يۆانوۆنا تۋرالى ويلاۋدى دا ۇمىتۋعا اينالعان ەدى، كەشە تاڭەرتەڭ عانا ونىڭ ۇيىندە ەرتەڭ ماسكەۋ كەتەمىن دەپ كۇيىنگەنىندە، ىشتەي وزىنە-وزى: "مۇنىڭ ساندىراق، كەتە المايسىڭ، مۇنى ىستەۋ، سەنىڭ قازىرگى ءبوسىپ تۇرعانىڭداي، وڭاي ەمەس"—دەپ سىبىرلاعانى بەرىك ەسىندە بولا تۇرا نەلىكتەن بۇيتكەنىنە كەيىن ءوزى كوپ تاڭىرقاعان ەدى. كوپ ۋاقىت وتكەننەن كەيىن وسى ءتۇن ەسىنە تۇسكەندە، يۆان فەدوروۆيچ ءوزىنىڭ ديۆاننان كەنەت اتىپ تۇرىپ، بىرەۋ-مىرەۋ بايقاپ قالا ما دەپ جامان قورىققانداي، ەسىكتى ەپتەپ قانا اشىپ باسپالداققا شىققان سوڭ، تومەندەگى بولمەلەردە فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ قىبىر-قىبىر جۇرگەنىنە قالاي قۇلاق تىككەنىن، — تاڭعالارلىق ءبىر قۇمارلىقپەن، دەمىن ىشىنە تارتىپ، جۇرەگى الىپ ۇشىپ ۇزاق، شاماسى بەس مينۋتتاي تىڭداپ تۇرعانىن، ايتسە دە وسىنىڭ ءبارىن نە ءۇشىن ىستەگەنىن، نە ءۇشىن تىڭ تىڭداعانىن — ارينە، ءوزى دە استە بىلمەگەنىن جانى تۇرشىگە ەسىنە العان-دى. وسى "قىلىعىن" ول كەيىنەن ناعىز "وڭباعاندىق" ەدى دەپ ساناپ، ىشتەي، كوكىرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە، ەگەر ومىرىمدە ءبىر وڭباعاندىق ىستەسەم، ول ناق وسى قىلىعىم شىعار دەپ ءومىر بويى وكىنىپ ءوتتى. بۇل مينۋتتاردا ول، تومەندە اكەسى نەعىپ ءجۇر ەكەن، ونىڭ نە ىستەپ جاتۋى مۇمكىن، بولمەلەرىنىڭ قاراڭعى تەرەزەلەرىنەن سىرتقا قالاي ۇڭىلەدى ەكەن دەپ الدەقالاي قۇمارتقانى بولماسا، سوسىن ول بولمەنىڭ ورتاسىندا تۇرا قالىپ، بىرەۋ تىقىلداتپاس پا ەكەن دەپ قالاي ەلەڭدەيتىنىن بولجاپ ويعا باتقانى بولماسا، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءوز باسىنا ءتىپتى ەشقانداي وشپەندىلىكتى سەزگەن جوق. يۆان فەدوروۆيچ تىڭ تىڭداۋعا ەكى رەت شىققان-دى. توڭىرەك تىنىشتالعان سوڭ، ساعات ەكىلەر شاماسىندا فەدور پاۆلوۆيچ توسەگىنە جاتقان، وسى كەزدە كۇنى بويعى ءجۇرىس-تۇرىستان قاتتى قاجىعان يۆان فەدوروۆيچ تە تەزىرەك ۇيىقتاپ كەتسەم جارار ەدى دەگەن تىلەكپەن جاستىققا باسىن تيگىزگەن-دى. شىنىندا دا تەز كوزى ىلىگىپ كەتىپ، تۇياق سەرىپپەستەن ۇيىقتاعان ول تاڭەرتەڭ ەرتە، كۇن شىعا سالىسىمەن، ساعات جەتىلەر شاماسىندا وياندى. ول قۇر اتقا مىنگەندەي بولىپ عاجاپ تىنىعىپ ويانعانىنا تاڭعالدى، سوسىن توسەگىنەن اتىپ تۇرىپ، تەز كيىندى، شامادانىڭ الىپ كيىم-كەشەكتەرىن اسىعىس جيناپ سالا باستادى. كىر جۋۋشى ايەلدىڭ ءىش كيىمدەردى كەشە اكەپ بەرگەنى قانداي جاقسى بولعان. بارلىعىنىڭ وسىلاي ورايلاسا قالعانىنا، ەندى شۇعىل ءجۇرىپ كەتۋىنە ەشقانداي بوگەتتىڭ جوقتىعىن ويلاعان كەزدە يۆان فەدوروۆيچ ءتىپتى مىرس ەتتى. مۇنىڭ ءوزى شىنىندا دا اياق استىنان اتتانىپ كەتۋ بولعالى تۇر. يۆان فەدوروۆيچ كەشە (كاتەرينا يۆانوۆناعا، الەشاعا، سودان كەيىن سمەردياكوۆقا) ەرتەڭ ءجۇرىپ كەتەمىن دەسە دە، ءدال سول ساتتە بۇل قاپەرىنە دە كىرمەگەنى، قالاي بولعاندا دا، تاڭەرتەڭ توسەكتەن تۇرا سالا جالما-جان كيىم-كەشەگىن جيناستىرىپ شامادانىنا سالۋدى ويلاماعانى كەشە تۇندە توسەككە جاتاردا ەسىندە بولاتىن. اقىرى شامادانى مەن قول سومكەسى دە دايىن بولدى: مارفا يگناتيەۆنا ونىڭ بولمەسىنە كوتەرىلىپ كۇندەگى داعدىسىمەن: "شايدى قايدا وتىرىپ ىشەسىز، وسىندا اكەلەيىن بە، الدە تومەن تۇسەسىز بە؟ — دەپ سۇراعاندا ساعات توعىز كەزى ەدى. يۆان فەدوروۆيچ تومەن ءتۇستى، ءسوزى مەن قيمىلىنان نەندەي ءبىر ابىرجىعاندىق پەن اسىعىستىق بايقالعانمەن، ول كوڭىلدى بولاتىن. اكەسىمەن جىلى شىرايلى امانداسىپ ءتىپتى ونىڭ دەنساۋلىعىن دا ەرەكشە ىقىلاسپەن سۇراپ بىلگەن سوڭ، ونىڭ جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرۋىن دە كۇتپەستەن، تەزىرەك ءوزىنىڭ ءبىر ساعاتتان كەيىن ماسكەۋگە ءبىرجولا ءجۇرىپ كەتەتىنىن ايتىپ، جولعا اتتاردى دايىنداتۋدى ءوتىندى. بالاسىنىڭ كەتكەلى جاتقانىنا وكىنىش بىلدىرمەۋدىڭ لايىقسىزدىعىن ۇمىتقان اكە بۇل حابارعا تيتتەي دە تاڭدانعان جوق؛ قايتا، ول ءوزىنىڭ كوكەيىن تەسكەن ءبىر شارۋاسى ەسىنە ءتۇسىپ، كەنەت ابىگەرلەنە قالدى.
— اھ! اتتەگەنە-اي! كەشە ايتپاعانىڭدى قاراشى... ءبىراق، ەشتەڭە ەتپەيدى، ءبىر رەتىن تابامىز ءقازىر. ماعان ىستەگەن ءبىر جاقسىلىعىڭ بولسىن، كوكەتايىم، جولاي چەرماشنياعا سوعا كەتشى. ۆولوۆيا بەكەتىنەن سولعا بۇرىلساڭ، ار جاعىندا چەرماشنيا ءتيىپ تۇر، نە بارى ون ەكى شاقىرىم.
— كەشىرىڭىز، سوعا المايمىن: تەمىر جولعا دەيىن سەكسەن شاقىرىم، ال وتاربا ستانسادان ماسكەۋگە كەشكى ساعات جەتىدە كەتەدى، سوعان جەتىپ ۇلگەرسەم دە جارار.
— بۇگىن بولماسا ەرتەڭ، نە بۇرسىگۇنى كەتەرسىڭ، ال بۇگىن چەرماشنياعا بۇرىلۋىڭ كەرەك. اكەڭنىڭ كوڭىلىنە قاراساڭشى! ەگەر مۇندا بايلانىپ وتىرماسام، ءوزىم-اق الدەقاشان بارىپ كايتاتىن ەدىم، وندا ءبىر وتە تىعىز، شۇعىل شارۋا بولىپ تۇرعانىن كورمەيسىڭ بە، مەنىڭ ءتۇرىم مىناۋ... بىلەسىڭ بە، ول جاقتا بەگيچيەۆو مەن دياچكينودا، مەنىڭ ەكى بىردەي ورمانىم بار عوي. اكەلى-بالالى كوپەس ماسلوۆتار سول ورمانداردان كەسىلەتىن اعاشقا سەگىز-اق مىڭ بەرەدى، ال بىلتىر عانا بىرەۋ كەز بولىپ ون ەكى مىڭ بەرگەن، ءبىراق ول ادام بۇل ارانىكى ەمەس، گاپ مىنە قايدا جاتىر. اكەلى-بالالى ماسلوۆتاردىڭ تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيدى، ءجۇز مىڭنان جامباسقا باسسا، ولارعا قارسى كىم اۋىز اشادى: قانشا بەرسە، سوعان كونە كەتەدى، قولدا باردى ىسكە ۇقساتا المايتىنىمىز دا وسىدان. يلينسكيي دەگەن پوپ ەتكەن بەيسەنبىدە ماعان گورستكيننىڭ كەلگەنىن حابارلاپ حات جازىپ جىبەرىپتى، مەن ول كوپەستى ءبىلۋشى ەدىم، ول بۇل ارانىكى ەمەس، پوگرەبوۆتان، باسقا جاقتىكى بولعاندىقتان ول — بىزگە ەڭ كەرەگى دە وسى عوي — ماسلوۆتاردان قورىقپايدى. ەستيمىسىڭ، سول كوپەس ورماندى ون ءبىر مىڭعا ساتىپ الامىن دەپتى؟ حاتىنىڭ سوڭىندا پوپ ول مۇندا ەندى ءبىر جۇماداي عانا بولادى دەپ ەسكەرتىپتى. سوندىقتان سەنىڭ سوندا بارىپ، كوپەسپەن ساۋدانى ءپىسىرۋىڭ كەرەك...
— سول پوپقا حات جازىپ جىبەرسەڭىز، ول كەلىسپەي مە؟
— بۇل ونىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس ەمەس. ول اڭقاۋدىڭ اڭقاۋى. التىن ادام عوي ول، ەگەر وعان ءقازىر ساقتاۋعا دەپ ەشبىر قولحاتسىز جيىرما مىڭدى ۇستاتساڭ، ونى استە قاراپ كورمەيدى عوي، اڭعالدىعى سونداي، ونى ءتىپتى قارعا دا الداپ كەتۋى مۇمكىن. ال، بىلە بىلسەڭ، ول وقىمىستى كىسى. گورستكيننىڭ سىرت ءپىشىنى كادىمگى مۇجىق، كوكشىل بۇرمەلى بەشپەنت كيىپ جۇرەدى، ءبىراق مىنەزى جامان، ناعىز ارامزا، ءبارىمىزدىڭ ورتاق سورىمىز دا سول: وتىرىكتىڭ ءتۇبىن تۇسىرەدى، وعان نە قىلارسىڭ. كەيدە وتىرىكتى سۋداي ساپىرعانىندا، ونىڭ نەگە بۇيتەتىنىنە ءتىپتى قايران قالاسىڭ. بۇرناعى جىلى ونىڭ ايەلىم قايتىس بولدى، ءقازىر باسقا ايەلگە ۇيلەندىم دەپ ءبىر بوسكەنى بار، باقساق، ايتقانىنىڭ ءبارى وتىرىك: ايەلى ولمەگەن، ءقازىر دە ءتىرى، تەك ونى ءۇش كۇندە ءبىر ساباپ الاتىن كورىنەدى. ەندى مىنە ءقازىر دە ونىڭ ءسوزىن انىقتاپ الۋ كەرەك: ورماندى ون ءبىر مىڭعا ساتىپ الامىن دەپ شىن ايتا ما، الدە وتىرىك سوعا ما ەكەن؟
— ءاي، قايدام، مەنىڭ دە قولىمنان كەلە قويار ما ەكەن، مەندە دە كوز جوق قوي.
— توقتا، اسىقپا، سەنىڭ دە قولىڭنان كەلەدى بۇل ءىس، ساعان ونىڭ، گورستكيندى ايتام، سويلەسكەندەگى ادەتىن ءوزىم تامامداپ ءتۇسىندىرىپ بەرەيىن، مەن ونىمەن كوپتەن بەرى ىستەس بولىپ كەلەمىن عوي. سويلەسكەن كەزدە، سەن ونىڭ ساقالىنان كوز ايىرما؛ سيرەك، جەركەنىشتى، جيرەن ساقالى بار ونىڭ. ەگەر ول ساقالىن شوشاڭداتىپ، اشۋمەن سويلەسە — وندا شىنىن ايتقانى، ءىستى پىسىرۋگە بەل بايلاعانى؛ ال ەگەر سول قولىمەن ساقالىن سيپاپ قويىپ، كۇلە سويلەسە — وندا الداعىسى كەلىپ، قۋلانىپ تۇرعانى. كوزىنە قاراماي-اق قوي، جانارىنان ءبارىبىر ەشتەڭە اڭعارمايسىڭ، تۇڭعيىق، الدامشى كوز، ونان دا ساقالىنان كوزىڭدى ايىرماعايسىڭ. مەن وعان حات جازىپ بەرەيىن، بارعاسىن كورسەتەرسىڭ. ءاتى-جونى گورستكين بولعانمەن ونى گورستكين ەمەس دەۋگە دە بولادى، ويتكەنى ونى لياگاۆىي دەپ تە اتايدى، الايدا سەن وعان بۇلاي دەپ قويما، ولاي دەسەڭ قىتىعىنا ءتيىپ الاسىڭ. ەگەر ونىمەن ماملەگە كەلىپ، نيەتىنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىڭ جەتسە، تەز وسىندا حات جازىپ جىبەر. "وتىرىك ايتپايدى" دەپ سۇيكەي سالساڭ جەتىپ جاتىر. ون ءبىر مىڭنان تايما، ءبىر مىڭدى كەمىتكەن ەشتەڭە ەتپەس، ءبىراق ودان ارتىققا باسپا. ءوزىڭ ويلاشى: سەگىز مىڭ دا ون ءبىر مىڭ — تابانداتقان ءۇش مىڭ ايىرما. ءۇش مىڭدى ەلەمەيتىندەي، دالادا جاتقان اقشا بار ما، ساتىپ الاتىن تاعى بىرەۋ قاشان تابىلادى، ال اقشا وتە قاجەت. ساتىپ الماقشى ەكەنىن حابارلاساڭ بولدى، سونسوڭ ءوزىم تەز جەتىپ، ءىستى بىتىرەمىن عوي. وعان بىردەمە عىپ ۋاقىت تابارمىن. پوپتىڭ حابارلاعانى، بالكىم، الىپ-قاشپا بىردەڭە شىعار، ەندەشە ءوزىم الدى-ارتىنا قاراماستان نەسىنە جەتىپ بارام وندا؟ قالاي، وندا باراسىڭ با، جوق پا؟
— ءا، ۋاقىتىم جوق، سوعا المايمىن.
— مۇنىڭ نە، اكەڭنەن ءبىر جاقسىلىعىڭدى اياعانىڭ با، ماعان دا ءىسىڭ تۇسەر! سەندەردە جۇرەك جوق، مىنە، سولاي! بىرەر كۇن نە ساعان؟ ۆەنەسياعا باراسىڭ با سونشا؟ ۆەنەسياڭ ەكى كۇندە قۇلاپ قالماس. الەشكانى-اق جۇمسار ەم، ءبىراق ول مۇنداي ىستەن نە تۇسىنەدى؟ كورمەيدى دەيمىسىڭ، سەن اقىلدىسىڭ، سەنەن قولقالاپ تۇرعانىم دا سودان. اعاشپەن ساۋدا جاساماساڭ دا، كوكىرەگىڭنىڭ كوزى بار. ونىڭ شىن ايتىپ، نە وتىرىك سوعىپ تۇرعانىن بايقاساڭ بولدى، باسقا ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق. ساقالىنان كوزىڭدى ايىرما دەدىم عوي: ساقالى شوشاڭداسا — شىن ايتقانى.
— ماعان سول، قارعىس اتقان چەرماشنياعا سوعا كەت دەپ قويمادىڭىز عوي، ا؟ — دەپ ىزامەن مىرس ەتكەن يۆان فەدوروۆيچتىڭ داۋسى قاتتى شىعىپ كەتتى.
فەدور يۆانوۆيچ بالاسىنىڭ اشۋىن بايقامادى ما، الدە بايقاعىسى كەلمەدى مە، ءبىراق مىرس ەتكەنىن سەزىپ قالدى:
— سونىمەن، باراسىڭ عوي، باراسىڭ با؟ ءبىر جاپىراق قاعازعا بىردەڭە دەپ سۇيكەي سالايىن ءقازىر ساعان.
— قايدام، بارام با، جوق پا، بىلمەيمىن جولاي ويلاپ كورەم عوي.
— جولدا ەمەس، مۇنى ءقازىر شەش. جارقىنىم-اۋ، بىردەڭە دەسەڭشى! كوپەسپەن كەلىس تە، ماعان بىر-ەكى ءسوز سۇيكەي سال، سونداعى پوپتىڭ قولىنا ۇستاتساڭ، ول ماعان حاتىڭدى تەز جەتكىزەدى. سوسىن ۆەنەسياڭا بارا بەر، ۇستامايمىن. سەنى ۆولوۆيا ستانساسىنا پوپ ءوز اتىمەن جەتكىزىپ تاستايدى...
شال ماز-مەيرام بولدى، حاتىن جازىپ بەرىپ، اتتاردى دايىنداۋعا جارلىق ەتتى، سوسىن جەڭىل تاماق پەن كونياك العىزدى. ونىڭ قۋانعاندا ەلىرىپ كەتەگىن ادەتى بار ەدى، ءبىراق بۇل جولى ول ءوزىن-وزى ۇستاعان ءتارىزدى. مىسالى، دميتريي فەدوروۆيچ تۋرالى ءلام دەگەن جوق. بالاسىنىڭ كەتىپ بارا جاتقانىن ۋايىمدامايتىن سەكىلدى. ءتىپتى نە دەرگە دە بىلمەيتىندەي؛ مۇنى يۆان فەدوروۆيچ تە سەزە قويدى: "الايدا، مەن ونى مەزى قىلعان شىعارمىن"، — دەپ ويلادى ول ىشىنەن. شال باسپالداقتا بالاسىمەن قوشتاسىپ تۇرعاندا ونى بەتىنەن سۇيگىسى كەلگەندەي قالبالاقتاپ كەتتى. ءبىراق، يۆان فەدوروۆيچ، بەتىنەن سۇيگىزگىسى كەلمەدى مە قالاي، اكەسىنە تەز قولىن سوزا قويدى. ونىڭ ىڭعايىن سەزگەن سوڭ شال دا تارتىنا قالدى.
— ال، جولىڭ بولسىن، بالام، جولىڭ بولسىن! — دەپ قايتالادى ول باسپالداقتا تۇرىپ. — ەندى قاي زاماندا سوعار ەكەنسىڭ مۇندا؟ كەلەتىن بول، ءارقاشان قۋانىشپەن قارسى الام. ال، حريستوستىڭ ءوزى جار بولسىن!
يۆان فەدوروۆيچ تارانتاسقا وتىردى.
— قوش بول، يۆان، سوگە جامانداماسسىڭ! — دەدى سوڭعى رەت اكەسى.
شىعارىپ سالۋعا ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى: سمەردياكوۆ، مارفا مەن گريگوريي دە شىققان. يۆان فەدوروۆيچ بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنا ون سومنان اقشا بەردى. جولاۋشى تارانتاسقا وتىرعان سوڭ، كىلەمنىڭ شەتىن قىمتايىنشى دەپ سمەردياكوۆ جاقىندادى.
— كورەمىسىڭ... چەرماشنياعا بارا جاتىرمىن... — بۇل سوزدەر يۆان فەدوروۆيچتىڭ اۋزىنان، كەشەگىدەي، وزىنەن-وزى، كەنەتتەن شىعىپ كەتتى، ونىڭ ۇستىنە مىسقىلداپ كۇلىپ تە قويدى. كەيىننەن وسى قىلىعى كوپكە دەيىن ونىڭ ەسىنەن كەتپەي جۇرگەن.
— دەمەك، اقىلدى اداممەن اڭگىمەلەسكەن دە قىزىق دەپ جۇرت شىن ايتادى عوي، — يۆان فەدوروۆيچكە سۇقتانا قاراعان سمەردياكوۆتىڭ ءۇنى بەكەم شىققان ەدى.
تارانتاس ورنىنان قوزعالىپ، زىمىراپ كەتە باردى. ساياحاتشىنىڭ جان دۇنيەسى جابىرقاۋ ەدى، ءبىراق ول اينالاداعى جازىق دالا مەن ادىر-توبەلەرگە، اعاشتارعا، زەڭگىر اسپاندا ۇشىپ بارا جاتقان قازدارعا قۇشتارلانا كوز سالىپ كەلەدى. ءسويتىپ، تەز كوڭىلى سەرگىپ كەتكەن ەدى. ول ارباكەشتى اڭگىمەگە تارتىپ كورگەن، مۇجىقتىڭ جاۋابىنان ءتىپتى الدەنەگە ەلەڭدەپ تە قالعان، الايدا سونىڭ ءبارى ونىڭ ءبىر قۇلاعىنان كىرىپ ەكىنشى قۇلاعىنان شىعىپ كەتكەنىن، شىندىعىندا، مۇجىقتىڭ سوزىنەن ءوزىنىڭ تۇك تۇسىنبەگەنىن ءبىر مينۋتتان كەيىن-اق سەزگەن. سونسوڭ ول ءۇنسىز قالعان، ونسىز دا ءبارى عاجاپ بولاتىن: اۋا قانداي تازا، سالقىن سامال ماڭدايىڭنان سيپايدى، اسپان اشىق. ونىڭ كوز الدىنان الەشا مەن كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ بەينەلەرى قىلاڭ ەتكەندەي بولدى؛ ءبىراق ول اقىرىن عانا جىميا كۇلىپ، وسىناۋ سۇيكىمدى ەلەستەردى اقىرىن ۇرلەپ قالىپ ەدى، ۇشىپ كەتە باردى: "ولاردىڭ زامانى كەلەدى ءالى" — دەپ ويلادى ول. بەكەتكە تەز-اق جەتىپ، اتتارىن اۋىستىرعان سوڭ، ۆولوۆيا قايداسىڭ دەپ تارتىپ كەتتى. ونى كەنەتتەن: "اقىلدى اداممەن اڭگىمەلەسۋدىڭ قىزىقتىعى" نەلىكتەن، بۇلاي دەگەندە ول نە ايتپاقشى بولدى ەكەن؟ "وعان چەرماشنياعا بارا جاتىرمىن دەيتىن نەم بار ەدى؟" — دەگەن ساۋال بيلەپ العان ەدى. زىمىراتىپ وتىرىپ ۆولوۆيا ستانساسىنا دا جەتتى. يۆان فەدوروۆيچ تارانتاستان تۇسكەننەن كەيىن ونى جامشىكتەر قورشاپ الدى. چەرماشنياعا بارۋعا ساۋدالاستى، قىردىڭ سۇرلەۋ جولىمەن ون ەكى شاقىرىم ءجۇرۋ كەرەك ەدى. ول اتتاردى جەگە بەرۋگە جارلىق بەردى. بەكەت باسىنداعى ۇيگە كىرگەن سوڭ اينالا كوز جۇگىرتىپ قاراپ، قاراۋىلشىنىڭ ايەلىنە كوزى تۇسكەندەي بولدى دا، كەنەت باسپالداققا قايتا شىقتى.
— چەرماشنياعا بارمايمىن. قالاي، اعايىندار، ساعات جەتىگە دەيىن تەمىر جولعا جەتىپ ۇلگەرەمىن بە؟
— ءدال ۇلگەرەمىز. اتتاردى جەگەيىك بە؟
— تەز جەك. سەندەردەن ەرتەڭ شاھارعا باراتىن ەشكىم جوق پا؟
— نەگە بولماسىن، مىنا ميتريي بارادى.
— ميتريي، ءبىر جاقسىلىق ىستەي الاسىڭ با؟ مەنىڭ اكەم فەدور پاۆلوۆيچ كارامازوۆقا بارىپ، مەنى چەرماشنياعا سوقپاي، تۋرا ءجۇرىپ كەتتى دەپ ايتساڭ قايتەدى. وسى ءوتىنىشىمدى ورىندايسىڭ با؟
— نەگە ورىندامايىن، ورىندايمىن: فەدور ءپاۆلوۆيچتى تالاي زاماننان بەرى بىلەمىز عوي.
— وندا مىنە مىناۋ شايلىعىڭ، ويتكەنى ول ساعان ەشتەڭە بەرە قويار ما ەكەن... — دەپ كوڭىلدەنە كۇلدى يۆان فەدوروۆيچ.
— شىنىندا دا، تاتىرا قويماس، — دەپ كۇلدى ميتريي. راحمەت، مىرزا، تاپسىرماڭىزدى قالاي دا ورىندايمىن...
كەشكى ساعات جەتىدە يۆان فەدوروۆيچ ۆاگونعا كىرىپ وتىرىپ، ماسكەۋگە بەت تۇزەدى. "بۇرىنعىنىڭ ءبارى ءبىتتى ەندى، وسىعان دەيىنگىنىڭ بارىمەن ماڭگى-باقي قوش ايتىستىم، باستان قۇلاق ساداقا؛ جاڭا الەمگە، جاڭا جەرلەرگە قارايلاماي اياق باسام!" ءبىراق، ونىڭ كوكىرەگىنە قۋانىش نۇرى قۇيىلۋىنىڭ ورنىنا، كەنەت تۇنجىراپ سالا بەرىپ، وسىعان دەيىن بۇكىل ءومىرى بويىنا ەش ۋاقىتتا سەزبەگەن ءبىر قايعى-مۇڭ باسىپ، جۇرەگى سازىپ كەتتى. ول ءتۇنى بويى ويعا باتتى: ۆاگون زىمىراپ كەلەدى، تەك تاڭ الدىندا، ماسكەۋگە كىرە بەرگەندە عانا كەنەت ەسىن جيعانداي بولدى.
— مەن ارامزامىن عوي! — دەپ سىبىر ەتتى ول وزىنە-وزى.
ال فەدور پاۆلوۆيچ بولسا، بالاسىن شىعارىپ سالعاسىن وتە كوڭىلدەنىپ قالعان ەدى. ەكى ساعات بويى قۋانىشى قوينىنا سىيماعان ول از-ازداپ كونياك ۇرتتاپ قويىپ وتىرعان؛ ءبىراق، قاي جاعىنان الساڭ دا اسا وكىنىشتى ءارى وتە جيرەنىشتى وقيعانىڭ اياق استىنان كەز بولا كەتىپ، فەدور ءپاۆلوۆيچتى لەزدە قاتتى ابىرجىتىپ تاستاعانى: سمەردياكوۆ بىردەڭە الۋعا جەرقويماعا بارعان ەكەن جوعارعى باسپالداقتان تومەن قاراي توڭقالاڭ اسىپتى. ءبىر جاقسىسى، سول كەزدە اۋلادا جۇرگەن مارفا يگناتيەۆنا ايتەۋىر دەر كەزىندە ەستيدى. كەمپىر ونىڭ قالاي قۇلاعانىن كورمەگەن، الايدا، وزىنە كوپتەن تانىس ءۇندى — سمەردياكوۆتىڭ قويانشىعى ۇستاعان كەزدەگى جان تۇرشىكتىرەتىن، الابوتەن داۋسىن ەستىپ قالادى. بەلگىلى قويانشىقتىڭ اۋرۋى ول باسپالداقپەن تومەن ءتۇسىپ بارا جاتقاندا ۇستاپ قالدى ما، — وندا ول، ارينە، سول ساتتە-اق ەس-تۇسسىز تومەن قۇلاپ كەتەر ەدى، — الدە، كەرىسىنشە، قۇلاعاننان كەيىن ميى شايقالعاسىن قويانشىعى ۇستاپ قالدى ما — مۇنى ەشكىم تۇسىنە العان جوق، ءبىراق بۇلار تومەنگە كوز سالعاندا ونىڭ دەنەسى قۇرىسىپ-تىرىسىپ، تىپىرلاپ، اۋزى كوپىرىپ جاتقانى انىق. اۋەلى ول سورلاعاندا مەرتىگىپ قالعان شىعار، قولىن نەمەسە اياعىن سىندىرعان بولار دەپ ويلاعان ەدى، ءبىراق، مارفا يگناتيەۆنا ايتقانداي، ونى "قۇداي ساقتاپتى"، ونداي ەشتەڭە بولماعان تەك ونى جەرقويمادان جوعارى كوتەرىپ، جارىققا الىپ شىعۋ ماشاقات ەدى. ايتسە دە، كورشىلەردى شاقىرىپ، كوپتەپ-كومەكتەپ ونى جەرقويمادان الىپ شىققان. بۇل ءىستىڭ باسى-قاسىندا، زارە-قۇتى قاشىپ، ساسقالاقتاپ قالسا دا، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءوزى ءجۇردى، بارىنە ءوزى جاردەمدەستى. ايتسە دە، اۋرۋدىڭ ەسى كىرە قويمادى: تالماسى ازداپ باسىلعانمەن، اۋىق-اۋىق قايتالانا بەردى، سونسوڭ ءبارى بۇل ەندى وتكەن جىلى ابايسىزدا شاتىردىڭ استىنان قۇلاعانداعىسىنداي بولاتىن شىعار دەپ ۇيعارىستى. وندا بەيشارانىڭ توبەسىنە مۇز باسقاندارىن ەستەرىنە ءتۇسىردى. جەرقويمادان از عانا مۇز تابىلدى، مارفا يگناتيەۆنا ونى العىزىپ اۋرۋدىڭ توبەسىنە باستى، فەدور پاۆلوۆيچ كەشكە قاراي دوكتور گەرسەنشتۋبەگە كىسى جىبەرىپ ەدى، ول دەرەۋ جەتىپ كەلدى. اۋرۋدى ۇقىپتاپ كورگەننەن كەيىن ول (بۇل وسى گۋبەرنياداعى ەڭ ۇقىپتى، تياناقتى دارىگەر، ەگدە تارتقان، قادىرمەندى قارت ەدى) اۋرۋدىڭ ءحالى وتە ناشار، اقىرى وتە ناشار، اقىرى "وتە قاتەرلى بولۋى دا مۇمكىن"، ازىرشە ول، گەرسەنشتۋبە، ءبارىن تۇگەل تۇسىنە الىپ تۇرعان جوق، ءبىراق، ەگەر قازىرگى ەم-دومنىڭ سەپتىگى تيمەسە، ەرتەڭ ول وزگە ءبىر امالىن ويلاستىراتىنىن ايتتى. اۋرۋدى اۋلاداعى كىشكەنە ۇيگە، گريگوريي مەن مارفا يگناتيەۆنانىڭ جاتىن ورنىمەن قاتار قۋىسقا اپارىپ جاتقىزدى. بۇدان كەيىن فەدور پاۆلوۆيچ كۇنى بويى ءبىر قىرسىقتان ەكىنشى قىرسىققا ۇرىنا بەردى: تۇسكى تاماعىن مارفا يگناتيەۆنا ازىرلەپ بەرىپ ەدى: سورپاسى سمەردياكوۆتىڭ پىسىرگەنىمەن سالىستىرعاندا "جۋىندى سەكىلدى"، ال تاۋىقتىڭ ەتى ءتىس باتپايتىن قاپ-قاتتى بىردەڭە بولىپ شىققان. مىرزاسىنىڭ باتىرىپ ايتقان ورىندى رەنىشىنە مارفا يگناتيەۆنا كارى تاۋىقتىڭ ەتى قاتتى بولماعاندا كايتۋشى ەدى، سونسوڭ مەن اسپازدىققا وقىعان كىسى ەمەسپىن دەپ قارسى داۋ ايتتى. كەشكە قاراي تاعى ءبىر ۋايىم ساپ ەتە قالدى: وعان ءۇش كۇننەن بەرى ىڭقىل-سىڭقىلمەن جۇرگەن گريگورييدىڭ بەلى شويرىلعاسىن اياعىن باسا الماي، توسەكتە جاتقانىن حابارلادى. فەدور پاۆلوۆيچ كەشكى شايىن ەرتەرەك ءىشىپ الىپ، داعاناداي ۇيدە جالعىز ءوزى بەكىنىپ الدى. ول زارە-قۇتى قالماي قورقىپ، تاعاتسىزدانا كۇتتى. كەلەتىن بولسا، گرۋشەنكا بۇگىن تۇندە قالاي دا كەلەتىن شىعار دەپ ويلاعان؛ تاڭەرتەڭ سمەردياكوۆ: "ول بارامىن دەپ كۇمانسىز ۋادە ەتتى" دەپ ونى قالاي دەگەنمەن سەندىرگەن. تىنىمسىز شالدىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ كەتكەن-دى، ول قاڭىراعان بولمەلەردە ەرسىلى-قارسىلى ساندالىپ، تىڭ تىڭداعان. ونىڭ سىرتقا قاتتىراق قۇلاق تىگۋى كەرەك ەدى: گرۋشەنكانى ءبىر تاسادا دميتريي فەدوروۆيچ اڭدىپ تۇرۋى دا مۇمكىن عوي، سوندىقتان ول تەرەزەنى تىقىلداتقاندا (سمەردياكوۆ قاي جەردەن قالاي تىقىلداتۋ كەرەگىن وعان ءتۇسىندىردىم دەپ فەدور پاۆلوۆيچكە الدىڭعى كۇنى ايتقان) ەسىكتى تەزىرەك اشا قويۋ كەرەك، ونى سەنەكتە ءبىر سەكۋند تا بوسقا كۇتتىرىپ قويۋعا بولمايدى، ايتپەسە، قۇداي ساقتاسىن، ول قورىققانىنان قاشىپ كەتۋى مۇمكىن. فەدور پاۆلوۆيچ ابدەن ابىگەر بولدى، ءبىراق ءدال مۇنداي ءتاتتى ۇمىتكە ونىڭ جۇرەگى بۇرىن ەش ۋاقىتتا بولەنگەن جوق-تى: وعان گرۋشەنكانىڭ بۇگىن تۇندە كەلمەي قالمايتىنىنا ەشبىر كۇماندانۋعا بولمايتىنداي كورىنگەن!..
التىنشى كITاپ
ورىس تاقۋاسى
I
زوسيم ءپىرادار جانە ونىڭ مەيماندارى
الەشا ءپىراداردىڭ قۇجىراسىنا جۇرەگى سازىپ، قاپالانىپ كىرگەن ەدى، الدە نەگە قايران قالعانداي، اڭىرىپ تۇرىپ قالدى: بۇل ءال ۇستىندەگى اۋرۋ شال ەس-تۇسسىز جاتقان شىعار دەپ قورقىپ كەلسە، ول اينالاسىنداعى مەيماندارىمەن جايلاپ، جايدارى اڭگىمەلەسىپ كرەسلوسىندا وتىر؛ السىزدىكتەن ءجۇزى جاداۋ تارتقانى بولماسا، سەرگەك، كوڭىلدى سەكىلدى. ول توسەكتەن بۇل كەلەردەن شيرەك ساعات قانا بۇرىن تۇرعان ەدى. پانسيي ءپىرادار: "شىن جۇرەكتەن سۇيەتىن دوستارىمەن تاعى ءبىر سۇحباتتاسۋ ءۇشىن ۇستازىمىزدىڭ توسەگىنەن باسىن كوتەرەتىنى ءسوزسىز — ازاندا ءوزى وسىلاي دەپ ۋادە بەرگەن" — دەپ كۇمانسىز سەندىرگەسىن ونىڭ قۇجىراسىنا ەرتەرەك جينالعان مەيماندار ءپىراداردىڭ ويانۋىن كۇتىپ وتىرعان. ءبىر اياعىمەن كوردە تۇرعان قاريانىڭ ۋادەسىنە كامىل سەنگەن پانسيي ءپىراداردىڭ ونىڭ سوزىنە كۇدىك كەلتىرمەيتىنى سونشالىق، ەگەر ونىڭ ءتىپتى ەس-تۇسسىز، كەرەك دەسەڭ تىنىسى توقتاپ جاتقانىن كورسە دە، ونىڭ باسىمدى تاعى ءبىر كوتەرىپ سەنىمەن باقىلداسامىن دەگەن ۋادەسى بولسا، ول، بالكىم ءپىراداردىڭ ولگەنىنە دە سەنبەي، ونىڭ ەسىن جيىپ، بەرگەن ۋادەسىن ورىنداۋ ءۇشىن تۇرەگەلۋىن كۇتىپ وتىرا بەرەر ەدى. ازاندا زوسيم قاريا ۇيىقتايىن دەپ جاتىپ وعان: "سۇيىكتى دوستارىم، سىزدەرمەن تاعى ءبىر سۇحباتتاسىپ جانىم راقاتتانباي، سىزدەردىڭ اق جۇزدەرىڭدى كورىپ، سىزدەرگە جان سىرىمدى تاعى ءبىر اقتارماي ولمەيمىن" — دەگەن. ءپىراداردىڭ وسىناۋ، بالكىم، ەڭ سوڭعى سۇحباتىنا جينالعاندار ونىڭ تالاي زاماننان بەرگى شىن تىلەكتەس دوستارى-دى. ولار تورتەۋ ەدى: يەرەموناحتار يوسيف ءپىرادار مەن پانسيي ءپىرادار، سوسىن وسى ءمىناجاتحانانىڭ باستىعى يەرەموناح ميحايل ءپىرادار؛ ول قاۋساعان كارى دە ەمەس، پالەندەي ءبىلىمى دە جوق، ءبىراق، قارادان شىقسا دا ءدىنى بەرىك، كادىمگى ادال ءدىندار، سىرت كوزگە ىزبارلى كورىنسە دە، جۇرەگى تىم ەلجىرەك جانە دە ءوزىنىڭ وسى مەيىرىمدىلىگىنەن ءتىپتى قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ جۇرەتىن ادام ەدى. ءتورتىنشى مەيمان — قاۋساعان كارى شال، كەدەي شارۋادان شىققان قوڭىر توبەل تاقۋاسىماق انفيم؛ قويدان جۋاس مومىن، وڭايلىقپەن اۋىز اشا قويمايتىن وسىناۋ ۇندەمەستى ءتىپتى شالا ساۋاتتى دەسە دە بولاتىن، ول ءوزىنىڭ اقىلى جەتپەيتىن ءبىر ءداۋ، سۇمدىق قۇبىجىقتان عۇمىر باقيعا زارەسى ۇشىپ قالعان كىسىگە ۇقسايتىن ەدى. زوسيم ءپىرادار وسىناۋ قورقاق شالدى شىن جاقسى كورەتىن، سول سەبەپتى وعان ءومىر بويى ەرەكشە ىلتيپاتپەن قاراپ كەلگەن؛ بۇدان كوپ جىل بۇرىن، ەرتەرەكتە ەكەۋى كۇللى قاسيەتتى ءرۋستى قول ۇستاسىپ بىرگە كەزىپ شىقسا دا، ول ءوز ومىرىندە ونىمەن، ءسىرا، ەش ۋاقىتتا شەشىلىپ سويلەسپەگەن بولار. بۇل اتام زاماندا، وسىدان قىرىق جىلداي بۇرىن، زوسيم ءپىرادار كوستروما جاقتاعى جۇرت بىلە بەرمەيتىن، ءبىر كەدەي موناستىردا تاقۋالىقتىڭ قيامەت-قايىم جولىنا العاش تۇسكەن كەزدە بولعان-دى. سوندا انفيم تاقۋا وزدەرىنىڭ كوسترومالىق كەدەي موناستىرسىماعىنا جىلۋ جيناۋ ءۇشىن ەل كەزۋگە شىققاندا، بۇل ونىڭ سوڭىنان ەرگەن. ءقازىر ءبارى، ءۇي يەسى دە، مەيماندار دا، قاريانىڭ توسەگى تۇرعان ەكىنشى بولمەدە وتىرعان، وسىعان دەيىن ايتىلعانىنداي، وتە تار بولعاندىقتان وندا تورتەۋى (تۇرەگەپ تۇرعان ءمۇريت پەرفيرييدەن وزگەسى) اۋىز ۇيدەن اكەپ قاريانىڭ كرەسلوسىن قورشاي قويىلعان ورىندىقتاردا سىعىلىسىپ وتىر. ىمىرت ۇيىرىلە باستاعان، قاراكولەڭكە بولمەگە شىراعدان مەن يكونالاردىڭ الدىنداعى بالاۋىز شامداردىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان. بوساعادا اڭىرىپ تۇرىپ قالعان الەشانى كورگەندە قۋانىپ كەتكەن ءپىرادار وعان كۇلىمدەپ قولىن سوزدى:
— امانبىسىڭ، مومىنىم، امانبىسىڭ، جارقىنىم، مىنە سەن دە ۇلگەردىڭ. كەلىپ جەتەتىنىڭدى ءوزىم دە بىلگەم.
الەشا وعان جاقىنداپ بارىپ، ماڭدايىن جەرگە تيگىزە تاعزىم ەتتى دە جىلاپ جىبەردى. جۇرەگىنەن الدەنە اتىلىپ شىققالى تۇرعانداي، جان دۇنيەسى تىتىرەپ، ەڭىرەپ جىلاعىسى كەلدى.
— سەنىڭ مۇنىڭ نە، جوقتاماي تۇرا تۇر ءالى، — وڭ قولىن الەشانىڭ توبەسىنە قويعان ءپىرادار جىميىپ كۇلدى، — سۇحباتتاسىپ وتىرعانىمدى مىنە كورىپ تۇرسىڭ، ليزاۆەتا دەگەن ءسابي قىزىن كوتەرىپ ۆىشەگوريادان كەلگەن مەيىرىمدى، جىلى ءجۇزدى ايەلدىڭ كەشەگى تىلەگەنىندەي، مۇمكىن، تاعى جيىرما جىل ءومىر سۇرەرمىن. اناسىنا دا، ءسابيى ليزاۆەتاعا دا جاساعان يەم ءوزىڭ جار بولا گور! (ول شوقىندى.) پەرفيريي، سەن ونىڭ ءپىتىر-ساداقاسىن مەن ايتقان كىسىگە اپارىپ بەرىپ پە ەڭ؟
بۇل كەشە ونىڭ ءپاتيقاسىن الۋعا كەلگەن جايدارى كەلىنشەكتىڭ "مەنەن دە جارلى ءبىر بەيشاراعا" بەرەرسىز دەگەن ون تيىندىقتان التى كۇمىس اقشانى ەسىنە العانى ەدى. مۇنداي قايىر-ساداقانى كەيبىرەۋلەر قايسى ءبىر سەبەپتەرمەن ءوزىن-وزى كۇناكار ساناپ، ونى تەك ءوزىنىڭ ماڭداي تەرىمەن تاپقان اقشاسىمەن عانا وتەۋ ءۇشىن بەرەدى. جۋىردا وسىندا ءۇي-جايى ورتەنىپ كەتكەن ءبىر جەسىر مەششان ايەل شيەتتەي بالالارىمەن قايىرشى بوپ قالعان ەدى، ءپىرادار كەشە پەرفيرييدى سوعان جۇمساعان. بۇل تاپسىرمانى تەزىرەك ورىنداۋعا تىرىسقان پەرفيريي، وزىنە شەگەلەپ ايتىلعانىنداي، "سىزگە جانى اشىعان بەيمالىم ايەلدەن اكەلدىم" دەپ اقشانى سول ايەلگە اپارىپ تا بەرگەن.
— تۇرەگەل، جارقىنىم، — دەدى ءپىرادار ودان ارى الەشاعا، - اق جۇزىڭە ءبىر كوز سالايىنشى. ۇيىڭە باردىڭ با، اعاڭدى كورە الدىڭ با؟
اعالارىنىڭ بىرەۋىن عانا تياناقتاپ، انىقتاپ سۇراعانىنا الەشا قايران قالدى، — ءبىراق قايسىسىن سۇرادى ەكەن: دەمەك، ول مۇنى كەشە دە، بۇگىن دە، تەگى، ناق سول اعاسىمەن عانا جۇزدەسۋگە بوساتقانى عوي.
— بىرەۋىن كوردىم، — دەدى الەشا.
— كەشە وسىندا كەلگەن، مەن تاعزىم ەتكەن اعاڭدى ايتام.
— ونى كەشە كورگەم، ال بۇگىن ىزدەپ تابا المادىم، — دەدى الەشا.
— وندا ونى تەز ىزدەپ تاۋىپ الۋىڭ كەرەك، ەرتەڭ تاعى بار، ءبارىن تاستا دا، تەز ىزدەپ تاپ. مۇمكىن، ءبىر سۇمدىقتىڭ الدىن الىپ ۇلگەرەرسىڭ. مەن كەشە ونىڭ كەلەشەكتە باسىنان كەشەتىن اۋىر قاسىرەتىنە تاعزىم ەتكەم.
قاريا كەنەت تىنا قالىپ، ويعا باتقانداي بولدى. ونىڭ ساۋەگەيلىگى تاڭعالارلىق ەدى. كەشە ونىڭ قالاي ءيىلىپ تاعزىم ەتكەنىن ءوز كوزىمەن كورگەن يوسيف ءپىرادار پانسيي ءپىرادارعا قارادى. الەشا شىداماي كەتتى.
— قاسيەتتى اۋليەم ءھام ۇستازىم، ءسوزىڭىز تىم بۇلىڭعىر عوي... — دەدى قاتتى تەبىرەنگەن ول. — ونى قانداي قاسىرەت كۇتىپ تۇر؟
— ونى نەسىنە سۇرايسىڭ. كەشە ماعان ءبىر سۇمدىق ايان بەرگەندى... كەشە ونىڭ بۇكىل تاعدىرى جانارىنان سەزىلىپ تۇرعانداي كورىنگەن ەدى... ول ءوزىن قانداي ازاپقا دۋشار ەتكەلى جۇرگەنىن... كوز قاراسىنان سەزگەن ساتتە... ءتىپتى جۇرەگىم زىرق ەتتى. كەيبىرەۋلەردىڭ تاپ سونداي كەسكىن-كەيپىن وسى عۇمىرىمدا ءبىر مە، ەكى مە عانا كورگەن شىعارمىن... وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ كەيىننەن ءدال سولاي بولىپ شىققان بولاشاق تاعدىرلارى بەتىنە جازىپ قويعانداي كورىنگەندى. ىنىسىمەن جۇزدەسسە، مۇنىڭ ءبىر سەپتىگى تيەر مە ەكەن دەپ مەن سەنى، الەكسەي، وعان ادەيى جىبەرگەن ەدىم. ءبىراق ءبارى جاساعان يەمنىڭ قولىندا، جازمىشتان وزمىش جوق دەگەن عوي. "ەگەر بيدايدىڭ ءدانى جەرگە تۇسكەسىن ولمەسە بۇل ءبىر باسقا؛ ال ەگەر ولسە، مول ءونىمىن بەرمەك". وسىنى جادىڭنان شىعارماعايسىڭ. ال ساعان، الەكسەي، قياناتىڭا تانتىلىگىم ءۇشىن تالاي رەت ىشتەي اق باتامدى بەرگەم، مۇنى دا بىلگەنىڭ ءجون، — دەدى ءپىرادار اقىرىن جىميىپ.
— مەنىڭ سەن تۋرالى ەندىگى ويىم: مىنا ءمىناجاتحانادان كەتكەن سوڭ، ءدۇنياۋي تىرلىكتە دە، تاقۋالىق ءومىر كەشەسىڭ. دۇشپاندارىڭ كوپ بولادى، ءبىراق ءتىپتى ەڭ قاس جاۋلارىڭ دا سەنى جاقسى كورمەي تۇرا المايدى. ومىرىڭدە تالاي باقىتسىزدىققا دا ۇشىرايسىڭ. "ايتسە دە سەن وسى ارقىلى باقىتتى بولاسىڭ، ءسويتىپ ومىرگە العىسىڭدى ايتاسىڭ، ەڭ ماڭىزدىسى — بۇعان وزگەلەردى دە كوندىرەسىڭ. سەن مىنە وسىندايسىڭ. ءپىرادارلار مەن ۇستازدار، — دەدى مەيىرلەنە جىميعان ول ءوزىنىڭ مەيماندارىنا قاراپ، — مىنا بالعىن جىگىتتىڭ قياناتىن نەلىكتەن جانىم سۇيگەنىن مەن وسىعان دەيىن ءتىپتى ونىڭ وزىنە دە ايتپاعان ەدىم. ەندى تەك مىنانى ايتا الامىن: ونىڭ ءباز بىرەۋدەن اينىمايتىن قياناتى ماعان اۋليەلىكتەي بولىپ كورىنگەن. ءومىرىمنىڭ تاڭ شاپاعىندا، ءتىپتى ءسابي كەزىمدە، اعام بولعان ەدى، ءبىراق ول ون جەتىگە تولعان شاعىندا، مەنىڭ كوز الدىمدا، قىرشىنىنان قيىلىپ كەتە بارعان. كەيىننەن، ءومىر كەشە كەلە، سول اعامنىڭ ماعان قۇداي تاعالانىڭ جىبەرگەن تاعلىمى مەن تاعدىرىنداي بولعاندىعىنا بىرتىندەپ كوزىم جەتكەن-دى، ويتكەنى ەگەر مەن ونى كورمەسەم، ەگەر ول ومىردە بولماسا، مەن، بالكىم، ەش ۋاقىتتا تاقۋا دا بولماس ەدىم، دەمەك، وسىناۋ اسا قىمباتتى تاقۋالىق جولعا دا تۇسپەگەن بولار ەدىم دەپ ويلايمىن. بالا كەزىمدە كورگەن اعامنىڭ سول قياناتى ەندى مىنە قارتايىپ شاۋ تارتقان شاعىمدى كوز الدىمدا تاعى دا اپ-ايقىن قايتالانعانداي بولدى. ءپىرادارلار مەن ۇستازدار-اۋ، بۇل عاجاپ قوي ءتىپتى: الەكسەيدىڭ بەت ءپىشىنى مەنىڭ اعاما ونشا ۇقساماعانمەن، ونىمەن رۋحاني وتە جاقىندىعى سونشالىق، مەن ونى ءومىرىمنىڭ اقىرىندا، وتكەن-كەتكەندى ەسكە الىپ، اقتارىلا سىرلاسۋ ءۇشىن قۇپيا كەلگەن سونداعى بالعىن جىگىت، مەنىڭ اعام شىعار دەپ تالاي رەت ويلاعانىم دا بار، سول سەبەپتى ءتىپتى وزىمە-وزىم قايران بولىپ، مۇنداي ارماننىڭ باسىما قايدان كەلگەندىگىنە تاڭعالعانمىن دا. پەرفيريي، سەن ەستىپ تۇرمىسىڭ — دەدى ول وزىنە قىزمەت ەتۋشى مۇريتكە قاراپ. — مەنىڭ الەكسەيدى سەنەن گورى كوبىرەك جاقسى كورەتىنىمە ىشتەي رەنجيتىنىڭدى جۇزىڭنەن تالاي بايقاعان ەدىم. ەندى ونىڭ سەبەبىن ەستىدىڭ، ءبىراق، بىلە بىلسەڭ، مەن سەنى دە جاقسى كورەمىن عوي، سەنىڭ رەنجىگەنىڭدى سەزگەندە ءوزىمنىڭ دە تالاي رەت ۋايىمعا باتقانىم بار. ەندى، قادىرمەندى مەيماندار، سىزدەرگە ءوزىمنىڭ اعام — سول بالعىن جىگىت جايىندا بايانداعىم كەلەدى، ويتكەنى ومىرىمدە ماعان ودان قىمبات، ودان ارتىق اۋليەلىك پەن جان تەبىرەنتەرلىك قۇبىلىس بولعان جوق. وسى وتىرعاندا جۇرەگىم ەلجىرەپ، وتكەن ءومىرىمدى كوز الدىما ەلەستەتىپ، ءبار-بارىن قايتا باستان كەشكەندەي حالگە ءتۇسىپ وتىرمىن.
بۇل ارادا مەن ءپىراداردىڭ وزىمەن باقىلداسۋعا كەلگەن مەيماندار مەن وسىناۋ ەڭ سوڭعى اڭگىمەسى ءىشىنارا جازىپ الىنعاندىقتان عانا ساقتالعانىن ەسكەرتە كەتۋگە ءتيىستىمىن. قاريا دۇنيە سالعاننان كەيىن ءبىرازدان سوڭ الەكسەي فەدوروۆيچ كارامازوۆ سونداعى ەستىگەن اڭگىمەنى جاتقا جازىپ شىقسا كەرەك. ءبىراق مەن بۇل باستان-اياق سونداعى اڭگىمە مە، الدە ول ۇستازىنىڭ بۇرىنعى اڭگىمەلەرىنەن دە بىردەڭەلەردى قوسىپ باياندادى ما، مۇنى كەسىپ ايتا المايمىن: ويتكەنى جازبادا ءپىراداردىڭ اڭگىمەسى، ول دوستارىنا ءوزىنىڭ عۇمىرناماسىن بەينە تۇتاس ءبىر حيكايا بايانداعانداي، ەشبىر ءۇزىلىسسىز ساباقتاستىرىلا بەرەدى، ال شىندىعىندا، كەيىنگى پىكىرلەرگە قاراعاندا، ءبارى ءبىرشاما باسقاشالاۋ بولعانى كۇمانسىز، نەگە دەسەڭىز ول كۇنگى كەشكى سۇحبات بارىنە ورتاق اڭگىمە-دى، ءپىراداردىڭ ءسوزىن مەيماندارى ونشا بولە بەرمەگەنمەن، وزدەرى دە بىردەڭە دەپ اڭگىمەگە ارالاسقان، ءتىپتى وزدەرىنىڭ ىشتەگى سىرىپ اتقارۋى دا ىقتيمال، سوسىن شالدىڭ دامىلسىز قاقساي بەرۋى دە مۇمكىن ەمەس، كەيدە ول تىنىسى تارىلىپ، داۋسى قارلىققان، ءتىپتى ۇيىقتاماسا دا توسەگىنە قيسايىپ دەمالعان، بۇل كەزدە مەيماندارى ونى كۇتىپ وتىرعان عوي. پانسيي ءپىرادار ءىنجىلدى وقىعان كەزدە اڭگىمە ءبىر مە، الدە ەكى مە ۇزىلگەن بولاتىن. ءبىر عاجابى، كۇندىز ۇيقىسىن قاندىرىپ العاسىن بويىنا ول جيناپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەشىندەگى دوستارىمەن ۇزاق اڭگىمە ۇستىندە سىر بىلدىرمەگەن ءپىرادار ءدال بۇگىن تۇندە ولەدى دەپ ەشكىم دە ويلاماعان ەدى. بۇل سەرگەكتىگى، تەگى، وعان ازعانا ۋاقىتقا عاجاپ قۋات بەرگەن سوڭعى بوي جاساۋى بولسا كەرەك، ويتكەنى سوسىن ول كەنەت ءۇزىلىپ كەتكەن-دى... ايتسە دە، بۇل جايىندا كەيىننەن بايانداي جاتارمىز. ەندى اڭگىمەنىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەجىكتەپ جاتپاي-اق، ءپىراداردىڭ سۇحباتىن الەكسەي فەدوروۆيچ كارامازوۆتىڭ قولجازباسى بويىنشا بايانداعاندى ارتىق كورگەنىمدى ايتپاقپىن. بۇلاي ەتكەندە ىقشامداۋ بولادى جانە ونشا جالىقتىرمايدى، الايدا، تاعى دا قايتالايىن، كوپ جايتتاردى الەشا ونىڭ بۇرىنعى اڭگىمەلەرىنەن الىپ، قوسا بايانداعان.
II
مارقۇم يەروسحيموناح زوسيم ءپىراداردىڭ ءومىرى، ونىڭ ءوز اۋزىنان الەكسەي فەدوروۆيچ كارامازوۆ جازىپ العان
عۇمىرنامالىق ماعلۇماتتار
ا) زوسيم ءپىراداردىڭ قىرشىن كەتكەن جاس اعاسى حاقىندا
سۇيىكتى ءپىرادارلار مەن ۇستازدار، مەن سولتۇستىكتەگى ءبىر الىس گۋبەرنيانىڭ ۆ. دەگەن شاھارىندا تۋىپپىن، اكەم اقسۇيەك تۇقىمىنان ەكەن، ءبىراق اتاق-داڭقى شىققان، شەنى ۇلكەن كىسى بولماسا كەرەك. مەن ەكىگە كەلگەندە اكەم دۇنيە سالىپتى، سول سەبەپتى ول ءتىپتى مەنىڭ جادىمدا قالماعان. ول شەشەمە كىشىگىرىم ءبىر اعاش ءۇي جانە جاس بالالارىمەن جوقشىلىق كورمەي كۇن كورۋىنە جەتەرلىكتەي ازىن-اۋلاق قاراجات قالدىرىپتى. شەشەمنىڭ قولىندا ەكى ۇل قالعان ەدىك: مەن — زينوۆيي جانە اعام — ماركەل. ول مەنەن سەگىز جاس ۇلكەندى، كۇيگەلەك، كەيىگىش مىنەزىنە قاراماستان كەكەتىپ-مۇقاتۋدى بىلمەيتىن، مەيىرىمدى بولاتىن، ونىڭ اسىرەسە ۇيدە وتىرعاندا مەنىمەن، شەشەسىمەن، قىزمەتشى ايەلدەرمەن جۋىر ماڭدا ءتىل قاتىسپايتىن كەرەمەت ۇندەمەستىگى ءتىپتى تاڭعالارلىق ەدى. ول گيمنازيادا جاقسى وقىپتى، الايدا، جولداستارىمەن رەنجىسىپ كورمەسە دە، ولارمەن ورتاق ءتىل دە تابىسپايدى، قالاي بولعاندا دا، ول جايىندا شەشەمنىڭ ەسىندە قالعان اسەر وسىنداي. شاھارىمىزدا ەركىن ويشىلدىعى ءۇشىن ساياسي ايىپ تاعىلىپ ماسكەۋدەن جەر اۋدارىلعان بىرەۋ بار-دى، ماركول ولەرىنەن جارتى جىلداي بۇرىن — بۇل كەزدە ول ون سەگىزگە اياق باسقان — سوعان بارعىشتاۋدى شىعارادى. جەر اۋىپ كەلگەن كىسى ۇلكەن عالىم، ۋنيۆەرسيتەتتە ءدارىس بەرەتىن بەلگىلى ءپالساپاشى ەكەن. نەگە ەكەنى قايدام، ول مەنىڭ اعامدى ۇناتىن قالادى دا، ونى ۇيىندە قابىل الىپ جۇرەدى. بالاڭ جىگىت قىس بويى كەشقۇرىم ۇنەمى سول ۇيدە بولادى، سونان سوڭ ول كىسىنى پەتەربورعا مەملەكەتتىك قىزمەتكە قايتا الىپ كەتەدى، ونداعى بەدەلدى قامقورشىلاردىڭ شاپاعاتى تيسە كەرەك. سودان كەيىن ۇلى ورازا باستالدى، ال ماركولدىڭ ورازا تۇتقىسى جوق، ۇرسىسىپ، مازاق ەتەدى: "مۇنىڭ ءبارى ساندىراق، ەشقانداي قۇداي جوق، دەيدى" — مۇنى ەستىگەندە شەشەم مەن قىزمەتشى ايەلدەردىڭ زارەسى ۇشتى، توعىز جاسار قارشاداي بالا بولسام دا، مىناداي كۇپىرلىكتەن ءتىپتى مەن دە قاتتى قورىقتىم. قىزمەتشىلەرىمىز ءبىر تانىس پومەششيكتىڭ اتىنا ساتىپ الىنعان باسىبايلى ءتورت ايەل ەدى. شەشەم سولاردىڭ بىرەۋىن، جاسامىس اقساق ايەل، اسپاز افينيانى الپىس سومعا ساتىپ جىبەرىپ، ونىڭ ورنىنا باسىندا ەركى بار وزگە ءبىر ايەلدى جالداپ العانى ءالى ەسىمدە. ءسويتىپ، ورازانىڭ التىنشى جۇماسىندا ماركولدىڭ دەنساۋلىعى كۇرت تومەندەپ كەتتى، ول ونسىز دا ۇنەمى ىڭقىل-سىڭقىلمەن جۇرەتىن، جوتەلە بەرەتىن، جاراتىلىسىنان ءالجۋاز، كوكىرەك اۋرۋىنا بەيىم بولاتىن؛ بويى سورايعان، جىپ-جىڭىشكە، تىرتيعان ارىق، ءبىراق وتە قياناتتى ەدى. سۋىق ءتيدى مە، قالاي، ءبىراق دارىگەر كەلىپ كورگەننەن كەيىن كوكىرەك اۋرۋىنىڭ تەز اكەتەتىنى ەكەن، كوكتەمگە جەتە قويار ما ەكەن دەپ شەشەمە سىبىرلاپ ايتىپ كەتكەن. شەشەم جىلاپ-سىقتاپ ءجۇرىپ، وعان جاساعان يەم جار بولسىن دەسەڭ، ورازا ۇستاپ، شىركەۋگە بارىپ قۇدايعا ءمىناجات قىل دەپ (كوبىنە-كوپ ونى شوشىتىپ الماۋ ءۇشىن) ەپتەپ قانا جالىندى، وندا ماركول ءالى تۇرەگەلىپ جۇرگەن. مۇنى ەستىگەندە ول بۇلقان-تالقان بولىپ، قاسيەتتى شىركەۋگە ءتىل تيگىزدى، الايدا ىلە-شالا ويلانىپ قالدى: اۋرۋى قاتەرلى ەكەنىن، سول سەبەپتى دە شەشەسى وعان، بويىندا قۋات باردا، ورازا تۇتىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەت دەيتىنىن ول بىردەن-اق اڭعارعان. ايتسە دە، كوپتەن سىرقات ەكەنىن ونىڭ ءوزى دە بىلەتىن، ول وسىدان ءبىر جىل بۇرىن داستارقان باسىندا وتىرعانىمىزدا بىردە شەشەم ەكەۋمىزگە: "جارىق دۇنيەدە سەندەرمەن بىرگە جۇرەتىن ۋاقىتىم تاۋسىلدى ما دەپ قورقا بەرەم، ەندى ءبىر جىل ءتىرى جۇرەر مە ەكەنمىن" — دەگەن ەدى جايدان-جاي، ەندى مىنە سول ايتقانى كەلدى. ءۇش كۇننەن كەيىن پاسحا الدىنداعى جۇما دا تۋدى. ءسويتىپ، ول سەيسەنبىنىڭ تاڭىنان اۋزىن بەكىتىپ، شىركەۋگە جۇرە باستادى. "مەن مۇنى، اپاتاي، تەك سىزگە بولا، ءسىزدى قۋانتىپ، كوڭىلىڭىزدى ورنىقتىرۋ ءۇشىن عانا ىستەيمىن،" — دەدى ول شەشەم: "بۇلاي تەز وزگەرە قالعانى، تەگى، كۇنى ساناۋلى بولعانىنان شىعار،— دەپ ءارى قۋانىپ، ءارى قايعىرىپ جىلاپ جىبەرگەن ەدى. ءبىراق ول شىركەۋگە كوپ جۇرە العان جوق، توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى، سوندىقتان قۇدايعا ءمىناجات ەتكىزىپ، كۇناسىنان ارىلتۋ ءراسىمى ۇيدە اتقارىلعان-دى. اۋادا حوش ءيىس اڭقىعان، ساۋلەلى، اشىق كۇندەر تۋعان، پاسحانىڭ اياق كەزى بولاتىن. ءالى ەسىمدە، ول ءتۇنى بويى جوتەلىپ، ۇيىقتاماي شىقسا دا، تاڭەرتەڭ كيىنىپ الىپ، جۇمساق كرەسلوعا وتىرۋعا تىرىساتىن ەدى. ول مەنىڭ جادىمدا اۋرۋ بولسا دا تىنىش، مومىن قالپى، جىميا كۇلىپ، قۋانىشتى، كوڭىلدى وتىرعان كۇيى قالماق. تۇلا بويىندا ءبىر عاجاپ تۇلەۋدىڭ كەنەت باستالعانى سونداي — ءتىپتى كۇللى جان دۇنيەسى قۇلپىرىپ كەتتى! كۇتۋشى كەمپىر كەلىپ: "رۇقسات ەتسەڭ، جارقىنىم، يكونا الدىنداعى شىراعداندى تۇتاتايىنشى"، — دەيدى. بۇرىن ول استە كونبەيتىن، ءتىپتى ءسوندىرىپ تە تاستايتىن. ەندى: "تۇتاتساڭ تۇتات، اجەتاي، تۇتاتا بەر، بۇرىن سىزگە قارسىلىق بىلدىرگەنىمدە قانداي زەردەسىز بولعانمىن دەسەڭىزشى. ءسىز شىراعداندى تۇتاتىپ ءجۇرىپ قۇدايعا سىيىناسىز، ال مەن سىزگە قۋانىپ، جالبارىنام جاراتقانعا. دەمەك، ەكەۋمىز ءبىر قۇدايعا قۇلشىلىق ەتەمىز". بىزگە بۇل سوزدەر تاڭعالارلىقتاي كورىنەتىن، ال شەشەم بولمەسىنە كەتىپ قالىپ، وڭاشا وتىرىپ جىلاپ-جىلاپ الاتىن دا، وعان باراردا كوزىن ءسۇرتىپ، ادەيى كوڭىلدەنە قوياتىن. "اپاتاي، جانىم، جىلاماشى،— دەيتىن ول كەيدە، — مەن ءالى ۇزاق جاسايمىن، سەندەرمەن بىرگە ويناپ-كۇلىپ ءومىر سۇرەمىن، ءومىر دەگەن قانداي كوڭىلدى، قانداي قۋانىشتى ەدى!" — "اينالايىن-اۋ، ءتۇنى بويى دەنەڭ كۇيىپ-جانىپ، دامىلسىز جوتەلگەنىڭدە كوكىرەگىڭ جارىلا جازدايدى، ەندەشە، قانداي قۋانىش بولسىن". — "اپاتاي، — دەيدى ول شەشەمە جاۋاپ قاتىپ، — سەن بەكەرگە جىلاي بەرمە، ءومىر دەگەن — ۇجماق، ءبىزدىڭ ءبارىمىز بەيىشتىڭ باعىندا ءجۇرمىز، تەك وسىنى سەزگىمىز كەلمەيدى. ال ەگەر مۇنى سەزگىمىز كەلسە، جەر-دۇنيەنىڭ بارىندە ۇجماق ەرتەڭ-اق ورناي قالار ەدى". ونىڭ تاڭىرقاتا، كۇمانسىز سەندىرە ايتقانىنا ءبارى قايران قالاتىن: ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ، كوزىنە جاس الاتىن. ال ۇيگە كەلگەن تانىستارعا ماركول بىلاي دەيتىن: "جارقىندارىم-اۋ، قىمباتتىلارىم-اۋ، مەندەي كىسىنى نە ءۇشىن جاراتاسىڭدار، وسىنشاما جاقسى كورەتىندەي، مەن نە تىندىرىپپىن، وسىعان دەيىن مۇنى نەگە سەزبەگەنمىن، نەگە ەلەمەگەنمىن. "بولمەسىنە مينۋت سايىن كىرەتىن مالايلارعا: "جارقىنىم-اۋ، قىمباتتىم-اۋ دەيتىن، وسىنشاما نەگە ەلپىلدەيسىڭدەر ماعان، مۇنداي قىزمەتتەرىڭە مەن ءوزى لايىق پا ەكەم؟ ەگەر جاساعان نەمنىڭ راقىمى ءتۇسىپ، وسىدان جانىم قالسا، سەندەرگە ءوزىم قىزمەت ەتەر ەدىم، نەگە دەسەڭ پەندە بولعاسىن ءبارى بىر-بىرىنە قىزمەت ەتۋگە ءتيىس." شەشەم تىڭداپ وتىرىپ باسىن شايقايتىن: "بالام-اۋ، اۋرۋ بولعاسىن ايتاسىڭ عوي ولاي دەپ". — "اپاتايىم، اپاجانىم مەنىڭ، — دەيدى، — مىرزالار مەن مالايلارسىز تىرشىلىك جوق، ءبىراق مالايلارىمنىڭ ماعان قىزمەت ەتكەنى سياقتى، ولارعا مەن نەگە قىزمەت ەتپەيمىن. سونان سوڭ، اپاتاي، تاعى ءبىر ايتارىم، بۇل دۇنيەدە بارشا جۇرتتىڭ الدىندا كەز كەلگەنىمىز كىنالىمىز. ال مەن بارىنەن دە كوبىرەك كىنالىمىن". شەشەم بايعۇس ءبىر جىلاپ، ءبىر كۇلەدى: "بارىنەن دە كوبىرەك كىنالى بولاتىنداي سەن نە ىستەپ ەدىڭ؟ — دەيدى. — بىرەۋلەر كىسى ولتىرەدى، ەكىنشىلەرى قاراقشى بولادى، ال سەن قانداي كۇناعا باتىپ ۇلگەرىپ ەڭ، ءوزىڭدى-وزىڭ وسىنشا نەگە كىنالاي بەرەسىڭ؟" — "اپاتاي، اپاجانىم مەنىڭ، - دەيدى (ول وندا كەنەت وسىنداي اسا ءىلتيپاتتى سوزدەر ايتا باستاعان-دى)، - سۇيىكتى اپاجانىم مەنىڭ، بىلە بىلسەڭ، شىندىعىندا، بارشا جۇرتتىڭ الدىندا — بارلىعى ءۇشىن كەز كەلگەنىمىز كىنالىمىز عوي. مۇنى ساعان قالاي تۇسىندىرەرىمدى بىلمەيمىن، ءبىراق ناق وسىلاي ەكەنىن ىشى-باۋىرىممەن سەزەمىن. قالاي ءومىر كەشكەنبىز، بىر-بىرىمىزگە قالاي اشۋلانعانبىز، قالاي تۇك بىلمەگەنبىز؟" ول كۇندە تاڭەرتەڭ جۇرەگى ەلجىرەگەن ۇستىنە ەلجىرەپ، قۋانىشى قوينىنا سىيماي، جانى ءسۇيسىنىپ وياناتىن ەدى. ونى كورۋگە ەيزەنشميدت دەگەن ءبىر قارت نەمىس دارىگەرى كەلىپ تۇرعان: "قالاي، دوكتور، جارىق دۇنيەدە تاعى ءبىر كۇن ءومىر سۇرە الام با؟" — دەپ ازىلدەيتىن ول شالمەن. "ءبىر كۇنىڭ نە، ءالى تالاي كۇن جارىق كورەسىڭ، — دەيدى وعان دارىگەر، — ءتىپتى كوپ اي، كوپ جىل ءومىر سۇرەسىڭ ءالى". — "جىلدار، ايلار دەيسىز، ءا! — دەيتىن باۋىرىم تەبىرەنە سويلەپ، — بۇل ارادا كۇن سانايتىن دانەڭە جوق، ءتىپتى، باقىتتىڭ نە ەكەنىن قاپىسىز ءتۇسىنۋ ءۇشىن ادامعا ءبىر كۇننىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى. دوستار-اۋ، نە ءۇشىن كىرجيىسەمىز، بىر-بىرىمىزگە نەلىكتەن كۇيىنەمىز، نەسىنە كەك ساقتايمىز: ونان دا تۇپ-تۋرا باققا بارىپ، سەرۋەندەپ، اسىر سالايىق، بىرىمىزگە ءبىرىمىز ءىلتيپاتتى بولىپ، ءبىر-بىرىمىزدى ماراپاتتايىق، سۇيەيىك، جەر باسىپ جۇرگەنىمىزگە تاۋبە قىلايىق". — "ۇلىڭىزدىڭ بۇل دۇنيەدە كورەر جارىعى تاۋسىلعان، — دەپتى دارىگەر ونى باسپالداققا شىعارىپ سالعان شەشەمە، — اۋرۋدىڭ اسەرىمەن ساڭدىراقتايدى". ول جاتقان بولمەنىڭ باققا قارايتىن تەرەزەلەرىنە كارى اعاشتاردىڭ كولەڭكەسى ءتۇسىپ تۇراتىن، اعاشتار كوكتەمگى بۇرشىك تۇيگەن كەزدى، ەرتە كەلەتىن قۇستار تۋرا ونىڭ تەرەزەسى الدىندا سايراپ وتىراتىن. ول كەنەت سول قۇستارعا سۇيسىنە قاراپ: "ءتاڭىرىم جاراتقان، ماز-مەيرام تورعايلار، سەندەر دە مەنى كەشىرە كورىڭدەرشى، ويتكەنى مەن سەندەردىڭ الدىندا دا كۇناھارمىن" — دەپ كەشىرىم سۇراي باستايتىن. وندا مۇنى ەشقايسىمىز تۇسىنە الماعانبىز، — ال اعام قۋانعانىنان جىلاپ جىبەرگەن: "ءيا، اينالام تولا جاساعان يەمنىڭ عاجابى: سان الۋان قۇس، ورمان-توعاي، كوكوراي شاعىن بولا تۇرا، جالعىز مەن ماسقارا ءومىر كەشىپپىن، جالعىز مەن ءبارىن ماسقارا ەتىپپىن ال سۇلۋلىق پەن عاجاپتى مۇلدە بايقاماپپىن". — "ءوزىڭدى نەگە وسىنشا كۇناكار ساناي بەرەسىڭ"، — دەپ كوز جاسىن ءبىر سىعىپ الادى شەشەم. "اپاتاي-اۋ، اپاجانىم-اۋ، مەن قايعىرعاننان ەمەس، قۋانعاننان جىلايمىن؛ مەن ءوزىمدى سول قۇستاردىڭ الدىندا كىنالىمىن دەپ ساناعىم كەلەدى، تەك مۇنى سىزگە تۇسىندىرە المايمىن. ويتكەنى ولاردى قالاي جاقسى كورۋدى دە بىلمەيمىن عوي. ءبارىنىڭ الدىندا-اق كۇناكار بولا بەرەيىن، ونىڭ ەسەسىنە ءبارى مەنى كەشىرەدى، ۇجماق دەگەنىڭ وسى. الدە مەن ءقازىر ۇجماقتا ەمەسپىن بە؟"
باسقا دا كوپ وقيعالار بولعان، ولاردىڭ ءقايسىبىرىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ءقايسىبىرىن ايتارسىڭ. ءبىر كۇنى ونىڭ بولمەسىنە وزىنەن باسقا ەشكىم جوقتا كىرگەنىم ەسىمدە قالىپتى. كەشكى مەزگىل بولاتىن، اسپان اشىقتى، باتار كۇننىڭ التىن شاپاعى بولمەگە كولبەي مول ءتۇسىپ تۇرعان. ول مەنى كورگەسىن ىمداپ شاقىردى، مەن جاقىنداپ باردىم، سوسىن ول مەنى ەكى يىعىمنان قوس قولداپ ۇستاپ، جان-جۇيەسى ەلجىرەپ، سۇيسىنە قارادى؛ ەشتەڭە دەمەدى، تەك ءبىر مينۋتتاي كوز المادى: "ال، جارايدى، - دەيدى، - ەندى جۇرە بەر، ويلاي بەر، مەن ءۇشىن ءومىر ءسۇر!" مەن بولمەدەن شىققان سوڭ ويناپ كەتە باردىم. ونىڭ مەن ءۇشىن ءومىر ءسۇر دەگەن ءسوزىن كوزىمە جاس الىپ وتىرىپ كەيىننەن تالاي رەت ەسىمە الدىم. وندا ءبىز ءمانىن تۇسىنە الماعان مۇنداي عاجاپ، تاماشا سوزدەردى ول كوپ ايتقان-دى. پاسحادان كەيىن ءۇشىنشى جۇمادا قايتىس بولدى، ءتىلى بايلانسا دا، ەسىنەن جازعان جوق، تىنىسى تاۋسىلعانشا ءتۇرى دە وزگەرمەدى: جايدارى قارايدى، جانارى كوڭىلدى، ءبىزدى كوزىمەن ىزدەپ، جىميىپ كۇلەدى، شاقىراتىن سەكىلدى. ونىڭ ءولىمىن ءتىپتى شاھاردا دا كوپ ءسوز ەتكەن ەدى. باۋىرىمنىڭ قازاسىن قايعىرىپ، زيرات باسىندا ەڭىرەپ جىلاسام دا، ونىڭا كۇيزەلمەگەن سەكىلدىمىن. ءسابي بولسام دا، جۇرەگىمە ۇمىتىلماستاي ورناپتى، سەزىمىم ىشكە تىعىلىپتى. كەزى كەلگەندە سونىڭ ءبارى ويانىپ، ءۇن قاتۋعا ءتيىستى ەدى. سولاي بولدى دا.
ب) زوسيم ءپىرادارعا ءىنجىلدىڭ تيگىزگەن اسەرى حاقىندا
سونىمەن، شەشەم ەكەۋمىز عانا قالدىق. ءبىرازدان كەيىن ىزگى نيەتتى تانىستارى شەشەمە، شۇكىرشىلىك، وتقا قاراپ وتىرعان جوقسىڭ، ازىن-اۋلاق داۋلەتىڭ بار، ەندەشە جالعىز قارعاڭدى پەتەربورعا وقۋعا نەگە بەرمەسكە — باسقالار وقىتىپ جاتىر عوي — ايتپەسە تۇبىندە بالاڭنىڭ بولاشاعىنا وبال بولار دەپ كەڭەس بەردى. كەيىن يمپەراتورلىق گۆاردياعا ىلىكسىن دەسەڭ، ۇلىڭدى پەتەربوردىڭ كادەت كورپۋسىنا وقۋعا ءتۇسىر دەپ اقىل قوستى. شەشەم كوپكە دەيىن قوبالجىپ ءجۇردى: جالعىز قاراشىعىمدى قالاي كوزىمنەن تاسا قىلام دەپ جىلاپ-سىقتاسا دا، مەنىڭ بولاشاق باقىتىمدى ويلاپ، تاۋەكەل ەتتى اقىرىندا. ول مەنى استاناعا الىپ بارىپ وقۋعا بەردى، سودان كەيىن ماعان شەشەمدى كورۋگە جازبادى؛ ويتكەنى ءۇش جىلدان سوڭ ول دۇنيە سالدى. مارقۇم وسى ءۇش جىل بويى مەنى جانە ولگەن ۇلىن ويلاپ قاسىرەت شەگىپ ءوتتى. مەن تۋعان ۇيامنان العان العاشقى اسەرلەرىمدى اسا قاستەرلەپ ەسكە الامىن، ويتكەنى اكە-شەشەمنىڭ الاقانى اياسىندا وتكەن بالعىن شاقتىڭ اسەرىنەن قىمبات ەستەلىك بولۋى مۇمكىن ەمەس، ەرلى-زايىپتىلار اراسىندا ءتىپتى بولار-بولماس ماحاببات پەن ىنتىماق باردا، بۇل ءدايىم وسىلاي. تەك جان دۇنيەڭ نەبىر اسىلدى پايىمداۋعا قابىلەتتى بولسىن دە، وندا سەن ءتىپتى ەڭ عيبراتسىز دەگەن وتباسىندا وسسەڭ دە، وزىڭە اسا عيزاتتى اسەرلەر كوكەيىڭدە ءبارىبىر قالماي قويمايدى. ءۇي-ىشى جايلى ەستەلىكتەرىمە سوندا قارشاداي ءسابي كەزىمنەن قۇنىعا باس قويعان قاسيەتتى حيكايالاردان العان اسەرلەرىمدى دە جاتقىزار ەدىم. وندا مەنىڭ "كونە جانە جاڭا وسيەتتىڭ ءجۇز ءتورت قاسيەتتى حيكاياسى" دەپ اتالاتىن ادەمى سۋرەتتەرى بار ءبىر قىزىقتى كىتابىم بولعان ەدى، قارا تانۋدى سودان ۇيرەنگەم. ول كىتاپ ءقازىر دە وسىندا سورەدە تۇر، قىمباتتى ەستەلىككە بالاپ ساقتاپ ءجۇرمىن. ايتسە دە، وندا بۇرىن دا قۇداي ءسوزىنىڭ ماعان العاش رەت قالاي اسەر ەتكەنى ءالى ەسىمدە، وندا مەن نە بارى سەگىزدە ەدىم. پاسحا الدىنداعى جۇمادا، دۇيسەنبى كۇنى، شەشەمنىڭ مەنى ەرتىپ (اعامنىڭ قايدا بولعانى جادىمدا جوق) قاسيەتتى شىركەۋگە ساسكەلىك عيباداتقا بارعانى ەسىمدە قالىپتى. كۇن اشىق بولاتىن، شايقالعان كادىلدەن حوش ءيىستى كوگىلجىم ءتۇتىن جوعارى كوتەرىلەدى، توبەدەگى مۇنارانىڭ كىشكەنتاي تەسىگىنەن ىشتەگى ادامدارعا قۇدايدىڭ نۇرى قۇيىلىپ تۇر، جوعارىدان تۇسكەن ساۋلەگە جاناسقان ساتتە تولقىندانعان تۇگىن بەينە ەرىپ كەتكەندەي بولادى، ءقازىر سول كۇندى ەسىمە تۇسىرگەندە، ءبارى اپ-انىق كوز الدىما كەلە قالادى. ءىشى-باۋىرىم ەلجىرەي قاراپ تۇرىپ، قۇداي ءسوزىنىڭ العاشقى ۇرىعىن تۇڭعىش رەت زەيىن-زەردەممەن سوندا قابىلداعان شىعارمىن دەيمىن. سونان سوڭ ءبىر ءجاسوسپىرىم ۇپ-ۇلكەن كىتاپتى كوتەرىپ شىركەۋدىڭ ورتاسىنا شىقتى، — ماعان ول ءتىپتى زورعا كوتەرىپ كەلە جاتقانداي كورىنگەن ەدى، — سونسوڭ بالا كىتاپتى كىشكەنتاي بيىك ۇستەلگە قويىپ، اشقاننان كەيىن وقي باستادى، قاسيەتتى شىركەۋدە بۇيتەتىنىن ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت سوندا ۇقتىم. ۋن جەرىندە شىنشىل، تاقۋا بىرەۋ ءومىر ءسۇرىپتى، ول وراسان مول دۇنيە-مۇلىكتىڭ يەسى، پالەنباي تۇيەسى، قويى مەن ەسەگى بار باي ادام بولسا كەرەك، بالالارى ۇنەمى ساۋىق-سايرانمەن جۇرەدى ەكەن؛ ولاردى جانىنداي جاقسى كورەتىن اكەسى: بۇل مۇندار جەلىگىپ ءجۇرىپ ءبىر كۇناعا باتپادى ما ەكەن دەپ قورىققاندىقتان سولاردىڭ تىلەگىن تىلەپ قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋمەن بولادى. ءسويتىپ جۇرگەندە قۇدايدىڭ بالالارىنا ەرىپ كوكتەگى جاساعان يەمە بارعان ءىبىلىس وعان جەردىڭ ءاستى-ۇستىن تۇگەل ارالاپ شىققانىن ايتادى. "مەنىڭ يوۆ دەگەن قۇلىمدى كوردىڭ بە؟"— دەپ سۇرايدى ودان قۇداي. سونان سوڭ قۇداي ءوزىنىڭ ۇلى تاقۋا قۇلىن نۇسقاپ ىبىلىسكە ماقتانادى. ونىڭ سوزىنە مىرس ەتىپ كۇلگەن ءىبىلىس: "قۇلىندى مەنىڭ قولىما بەرىپ كورشى، وزىڭە كۇڭكىلدەپ، قارعىس ايتىپ شىعا كەلسىن" — دەيدى. قۇداي ءوزىنىڭ وتە جاقسى كورەتىن تاقۋاسىن ىبىلىسكە بەرىپ قويا بەرەدى، ءىبىلىس ونىڭ بالالارىن ولتىرەدى، مالىن قىرادى، دۇنيە-مۇلكىن شاشادى، قۇدايدىڭ قاھارى تۇسكەندەي بارلىعى كەنەت جوق بولادى، سوندا يوۆ ۇستىندەگى كيىمىن دال-دۇل عىپ جىرتىپ: "انامنىڭ قۇرساعىنان جالاڭاش شىققان ەدىم، قارا جەردىڭ قوينىنا دا جالاڭاش كىرەمىن، قۇدايدىڭ ءوزى بەردى، ءوزى الدى. جاساعان يەمنىڭ ەسىمى بۇگىننەن باستاپ ماڭگى-باقي باقىت نۇرىنا بولەنسىن!" — دەپ جەرگە جاتا كەتەدى. ءپىرادارلار مەن ۇستازدار، بۇگىن مەنىڭ كوزىمە جاس كەلگەنىنە كەشىرىم جاساڭدار — ويتكەنى كۇللى بالالىق شاعىم قايتادان كوز الدىما ەلەستەپ تۇرعان سەكىلدى، كوكىرەگىمنىڭ قازىرگى تىنىسى دا سول سەگىز جاسىمداعىداي سەزىلەدى، ءدال سونداعىداي تاڭىرقاپ، ابىرجىپ، قۋانىپ تۇرعان سەكىلدىمىن. سوندا كوز الدىما ەلەستەگەن تۇيەلەر دە، قۇدايمەن ەمىن ەركىن سويلەسكەن شايتان دا، ءوزىنىڭ سۇيىكتى قۇلىن ولىمگە قيعان قۇداي دا، ونىڭ: "مەنى ولىمگە قيعانىڭا قاراماستان، ەسىمىڭنەن باقىت نۇرى ماڭگى تايماسىن"، — دەپ سيىنعان ق ۇلى دا، ودان كەيىن: — "دۇعامىز قابىل بولا كورسىن!" دەگەن بەيىتتىڭ اۋەنى شىركەۋ ءىشىن قالاي كەرنەپ كەتكەنى دە، سونان سوڭ سۆياششەننيكتىڭ قولىنداعى شايقالعان كوڭىلدەن حوش ءيىستى كوگىلجىم ءتۇتىننىڭ قالاي جوعارى كوتەرىلىپ جاتقانى دا، جۇرتتىڭ جاپا-تارماعاي تىزە بۇگىن شوقىنعانى دا كوز الدىمدا تۇر! سودان بەرى — كىتاپتى ءتىپتى كەشە دە، قولىما الدىم — سول قاسيەتتى حيكايانى كوزىمنەن جاس بۇرشاقتاماي وقي المايمىن. وندا قانشاما كەمەڭگەرلىك، قۇپيا، اقىل جەتپەس وي بار دەسەڭىزشى! كەيىن مىسقىلشىلار مەن عايباتشىلاردىڭ: جاساعان يەمنىڭ سۇيىكتى تاقۋالارىنىڭ ءبىرىن ءىبىلىستىڭ مازاعىنا بەرگەنى نەسى، ونى بالالارىنان ايىرىپ قانا قويماي، دەنەسىندەگى جارانىڭ ءىرىڭىن قالاقپەن قىراتىنداي مەرەز اۋرۋعا شالدىقتىرعانى نەسى، مۇنى ول: "مەنىڭ تاقۋام مەن ءۇشىن مىنە وسىنداي ازاپقا دا توزە الادى!" دەپ شايتاننىڭ الدىندا ماقتانۋ ءۇشىن عانا ىستەدى مە ەكەن دەپ تاكاپپارسىعانىن ەستىگەمىن. ءبىراق بۇل اراداعى ۇلىلىق تا ءپاني دۇنيەنىڭ بەينەسى مەن ماڭگىلىك اقيقات بىر-بىرىمەن توعىساتىن قۇپيادا جاتىر. بۇ جالعانداعى شىندىق الدىندا ماڭگىلىك شىندىق ارەكەت جاسايدى. بۇل ارادا قۇداي، دۇنيەنى جاراتقان العاشقى كۇندەردەگى سياقتى، ءاربىر كۇندى: "جارىق دۇنيەنى جاراتقانىم قانداي جاقسى بولعان" دەگەن ماقتانىشپەن باتىرىپ، يوۆقا كوز سالعاندا ءوزىنىڭ تۋىندىسىنا تاعى دا ماساتتانادى. ال يوۆ جاساعان يەمدى ماراپاتتاعاندا تەك وعان عانا قىزمەت ەتپەيدى، سونىمەن بىرگە ونىڭ ءبىر ۇرپاق پەن ەكىنشى ۇرپاق ماڭگى-باقي جالعاسا بەرەتىن عىپ جاراتقان نارسەسىنىڭ بارىنە قىزمەت ەتەدى، ويتكەنى يوۆ وسىعان جاراتىلعان. و، جاساعان، نەتكەن كىتاپ، نەتكەن تاعىلىم دەسەڭىزشى بۇل! نەتكەن عاجاپ كىتاپ ەدى بۇل قاسيەتتى عۇمىرناما، قانداي عالامات نارسە ەدى، وندا ادام قانداي كۇشتى عىپ كورسەتىلگەن! بەينە الەم مەن ادامنىڭ، ادام مىنەزىنىڭ ءمۇسىنى ىسپەتتەس، وندا بارلىعى تامامدالىپ، ماڭگى باقيعا كورسەتىلگەن. شەشىمى تابىلىپ، اشىق ايتىلعان قۇپيا قانشاما: قۇدايدىڭ يوۆقا قايتادان راقىمى تۇسەدى، ول قايتادان بايلىققا كەنەلەدى، تاعى دا تالاي جىلدار وتەدى، ونىڭ جاڭادان، باسقا بالالارى تۋادى، ول بۇل بالالارىن دا جاقسى كورەدى — الايدا، ءتاڭىرىم-اۋ: "ءوزىنىڭ بەل بالالارىنان ءبىر رەت ايىرىلعان اكەگە كەيىنگى پەرزەنتتەرىن سونداي جاقسى كورۋ وڭاي بولا قويار ما ەكەن؟ بۇلاردى قانشاما سۇيگەنمەن، ولگەن بالالارى ەسىنە تۇسكەندە، تاپ بۇرىنعىداي، شىن باقىتتى سەزىنۋ مۇمكىن بە؟" ايتسە دە، بۇل ابدەن مۇمكىن: ادام ءومىرىنىڭ ۇلى قۇپياسى ەسكى قايعى-قاسىرەتتى بىرتىندەپ جان-جۇيەڭدى جىبىتەتىن سۇيسىنگەن قۋانىشقا اينالدىرادى؛ قىزۋ قاندى البىرت جاستىقتىڭ ورنىنا ايقىن ويلى سابىرلى كارىلىك كەلەدى: تەك كۇندە ارايلاعان تاڭنىڭ اتۋىن كورۋگە جازسىن، كۇننىڭ شۇعىلاسىنا مەنىڭ جۇرەگىم ءالى كۇنگە بۇرىنعىشا لۇپىلدەيدى، ءبىراق مەن ەندى التىن كۇننىڭ باتار شاعىن، ونىڭ كولبەي تۇسكەن كەشكى نۇرلى شاپاعىن، وعان قاراڭ وتىرىپ ءىشى-باۋىرىڭدى ەلجىرەتىپ، جانىڭدى سۇيسىندىرەتىن ەستەلىكتەرگە بەرىلگەندى كوبىرەك ۇناتاتىن بولدىم — ءبارى ادامدى مەيىرلەندىرىپ، تاتۋلاستىراتىن، كەشىرىمشىل قۇدايى شىندىقتىڭ قۇدىرەتىنەن! مەنىڭ كورەر جارىعىم تاۋسىلۋعا جۋىق، مۇنى كورىپ، سەزىپ وتىرمىن، بۇل دۇنيەدەگى تىرلىگىمنىڭ جاقىنداعان جاڭا، شەكسىز، بەيماعلۇم باقي ومىرمەن اقىرىن جاناسىپ بارا جاتقانىن سوڭعى ءاربىر كۇنىمدى وتكەرگەن سايىن سەزەمىن. سەزەمىن دە جان دۇنيەم ءسۇيسىنىپ، اقىل-ويىم نۇرلانىپ، جۇرەگىمدى قۋانىش بيلەيدى... دوستارىم مەن ۇستازدار، سىزدەرگە ەندى تالاي رەت ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەن، سوڭعى كەزدە ءتىپتى جيىرەك ءسوز بولىپ جۇرگەن ءبىر جايتتى ايتايىن دەپ ەم: بىزدەگى قۇداي ءسوزىن ۋاعىزداۋشىلار، اسىرەسە سەلولىق جەردەگىلەرى، كۇن كورىسىمىز ناشار، ءبىزدى كەمسىتەدى دەپ قايدا بولسىن جىلانىپ جۇرگەندەرى. ءسويتىپ ولار بۇدان بىلاي حالىققا قۇداي ءسوزىن ۋاعىزداي المايمىز، ءويتىپ جانىعاتىنداي ماردىمدى ءناپاقامىز جوق، ال ەگەر ليۋتەراندار مەن ەرەتيكتەر كەلىپ توبىردى شەتىنەن جىرىمداي باستاسا، مەيلى جىرىمداي بەرسىن، ءناپاقاعا جارىپ ءجۇرمىز بە بۇعان قيمامىز قىشيتىن دەسەدى، ءوز كوزىممەن وقىدىم — ولار مۇنى باسپاسوزدە دە مالىمدەدى. و جاساعان! وسىناۋ قۇلقىنىڭ قۇرعىرلاردىڭ قارنىن تويعىزا گور دەپ تىلەيمىن ىشىمنەن (نەگە دەسەڭىز ولاردىڭ دا شاعىمى ءادىل عوي)، ءبىراق اقيقاتىن ايتسام: ەگەر بۇعان بىرەۋ كىنالى بولسا، جارىم-جارتىلاي ءبىزدىڭ ءوزىمىز كىنالىمىز). ويتكەنى، جارايدى، ۋاقىت جەتپەي-اق قويسىن، ونىڭ ۇنەمى جۇمىس باستى بوپ جۇرگەنى، ونىڭ ۇستىنە ءدىني سالت-جورا مويىن بۇرعىزبايدى دەگەنى شىن-اق بولسىن، الايدا ول نەعىپ ءبىر ساتكە دامىلدامايدى، ونىڭ ءبىر اپتا بويى قۇداي تاعالاعا ءمىناجات قىلۋعا تىم بولماسا ءبىر ساعات ۋاقىت تابا المايتىنى قالاي. سوسىن جىل بويى جۇمىس ىستەلمەيدى عوي. اپتاسىنا ءبىر مارتە، كەشقۇرىم، اۋەلى تەك بالالاردى جيناسا جەتپەي مە، — ەستىپ بىلگەن سوڭ اكەلەرى دە كەلە باستايدى عوي. سونسوڭ بۇل ءۇشىن كەرەمەت عيمارات سالۋدىڭ قاجەتى جوق، ءوزىن وتىرعان باسپانا ابدەن جاراپ جاتىر؛ ولاردى نە بارى ءبىر-اق ساعاتقا جينايسىڭ، ءۇيىڭدى بىلىقتىرىپ كەتەدى دەپ قورىقپا. ەگەر ول كىتاپتى جايىپ سالىپ، قۇيتۇرقى سوزدەن اۋلاق بوپ، تاكاپپارسىماي، داندايسىماي، ءوزىنىڭ وقىعانىنا، ال ولاردىڭ تىڭداپ، ءتۇسىنىپ وتىرعانىنا قۋانىپ، ءىشى-باۋىرى ەلجىرەي، تەبىرەنە وقىسا، ءاربىر سوزىنە اۋەلى ءوزى ءسۇيسىنىپ، وقتا-تەكتە ايالداپ، جاي پەندەگە ۇعىنىقسىز كەيبىر سوزدەردى تۇسىندىرسە، قاپا بولما، ولار ءبارىن تۇسىنەدى، پراۆوسلاۆيەلىك جۇرەك ءبارىن ۇعادى! ولارعا اۆراام مەن ساررا تۋرالى، يسااك پەن ريەۆەك جايىندا، ياكوۆتىڭ لاۆانعا بارىپ، تۇسىندە تاڭىرىمەن جاعالاسىپ، "بۇل قورقىنىشتى جەر" — دەگەنى جونىندە وقىپ بەرسەڭ، — قارا حالىقتىڭ ءدىندار اقىلىن تاڭعالدىراسىڭ. ولارعا، اسىرەسە بالالارعا، اعالارى وزدەرىنىڭ كەنجە ءىنىسى، كەرەمەت ءتۇس كورگىش، عاجاپ ساۋەگەي، سۇيكىمدى ءجاسوسپىرىم ءيوسيفتى قۇلدىققا ساتىپ جىبەرىپ، اكەسىنە ونىڭ وتىرىك سوققانى تۋرالى دا وقىپ بەر. سودان كەيىن مىسىرعا استىق ساتىپ الۋعا بارعان اعالارى پاتشا سارايىندا ۇلى ءۋازىر بوپ جۇرگەن ءيوسيفتى تانىماي قالعانى، ءسويتىپ ءبىر زاماندا قۇلدىققا ساتىلعان ءىنىسىنىڭ اعالارىن قالاي ازاپقا سالىپ قالاي ايىپتاعانى، سوسىن ۆەنيامين دەگەن اعاسىن جەكە الىپ قالىپ: "سەندەردى جاقسى كورەمىن، ايتپەسە ازاپتار ما ەدىم" — دەگەنى، وسىنىڭ ءبارىن سەندەردى شىن سۇيگەندىكتەن ىستەپ جاتىرمىن دە ايتقانى جايىندا دا وقىپ بەر. كۇن اينالىپ جەرگە تۇسكەن شولدەگى قۇدىق باسىندا ءوزىن كوپەستەرگە قالاي ساتىپ جىبەرگەنى، بوتەن جۇرتقا قۇلدىققا ساتا كورمەڭدەرشى دەپ اعالارىنىڭ اياعىنا جىعىلىپ، قالاي زار ەڭىرەگەنى عۇمىر باقي ەسىنەن كەتپەسە، وزگە لاجى بار ما؛ ەندى مىنە ول تالاي جىلداردان كەيىن اعالارىمەن قايتا جۇزدەسىپ، ولاردى تاعى دا جان-تانىمەن سۇيەدى، ءبىراق سولاي بولا تۇرسا دا دىڭكەلەتىپ، ازاپتاپ باعادى، ول اعالارىن سۇيگەندىكتەن وسىلاي ەتەدى. اقىرى، ول جۇرەگىنىڭ ازاپ شەگۋىنە شىداي الماعاسىن كەتىپ قالادى، توسەگىنە ەتپەتىنەن قۇلاي كەتىپ، اعىل-تەگىل جىلايدى؛ سونان سوڭ بەتىن ءسۇرتىپ، جايناعان، جايدارى جۇزبەن قايتا شىعا كەلىپ ولارعا: "اعالار، مەن سەندەردىڭ ىنىلەرىڭ ءيوسيفپىن عوي!" — دەيدى. بۇدان كەيىن سۇيىكتى ۇلىنىڭ ءتىرى ەكەنىن ەستىگەندە ياكوۆ قاريانىڭ قالاي قۋانعانى، ونىڭ ءتىپتى اتا مەكەنىن تاستاپ مىسىرعا جەتكەنشە اسىققانى جايىندا وقىپ بەرسىن؛ جات جەردە جان ءتاسىلىم ەتەرىندەگى وسيەتىندە ونىڭ تۇقىمىنان، يۋدادان، الەمنىڭ ۇلى ءۇمىت-ارمانى، ونى جاراستىرۋشى مەن قۇتقارۋشى شىعاتىنى تۋرالى ءوزىنىڭ مومىن، سۋ جۇرەگىندە ءومىر بويى قۇپيا ساقتاعان اسقان كەمەڭگەرلىك ءسوزىن ماڭگى باقيعا ايتىپ كەتكەن عوي ول جارىقتىق!
ءپىرادارلار مەن ۇستازدار، وزدەرىڭ الدەقاشاننان بىلەتىن جانە بۇل جونىنەن مەنىڭ وزىمە ءجۇز ەسە ارتىق شەبەر دە اسەم ءدارىس ايتا الاتىن جايتتاردى مەنىڭ بەينە جاس بالاشا ەجىكتەپ ايتقانىما عاپۋ ەتىڭىزدەر، بۇل ءۇشىن مەنى عايباتتاماڭىزدار. مۇنى جانىم سۇيسىنگەسىن ايتامىن، كوزىمە جاس كەلگەنىن كەشىرىڭىزدەر، ويتكەنى مەن بۇل كىتاپتى جاقسى كورەمىن. تىڭداۋشىلارىنىڭ جۇرەگى قالاي ءلۇپ ەتكەنىن كورگىسى كەلسە، ول دا، قۇداي ءسوزىن ۋاعىزداۋشى دا كوزىنە جاس السىن. تيتتەي، كىشكەنتاي عانا ۇرىق ءدانى بولسا جەتىپ جاتىر: ونى قارا حالىقتىڭ جان دۇنيەسىنە سەنسە بولدى، ول ولمەيدى، بۇل ءدان ونىڭ جان دۇنيەسىندە عۇمىر باقي ءومىر سۇرەدى، ونىڭ بويىنداعى قارا تۇنەكتىڭ ىشىندە، جەركەنىشتى كۇنالارىنىڭ اراسىندا جىلتىراعان نوقاتتاي، عالامات ەسكەرتۋدەي بوپ جاسىرىنىپ جاتا بەرەدى. ول ءبارىن وپ-وڭاي ۇعادى، وعان ەجىكتەپ، كوپ ۇيرەتۋدىڭ قاجەتى جوق. الدە ءسىز قارا حالىق ۇقپايدى دەپ ويلايسىز با؟ سودان كەيىن وعان حاس سۇلۋ ەسفيرا مەن تاكاپپار ۋوستنيا تۋرالى جان تەبىرەنتەتىن، وتە قىزىق حيكايانى وقىپ كورىڭىز؛ نەمەسە كيتتىڭ قۇرساعىنداعى يون اۋليە جايىنداعى عاجايىپ اڭىزدى وقىپ بەرىڭىز. سونسوڭ، كوبىنەسە لۋكانىڭ ىنجىلىنەن (مەن وسىلاي ەتكەن ەدىم) قۇدايى ناقىل سوزدەردى دە، ودان كەيىن اپوستولدار قاراكەتىنەن ساۆلدىڭ ءسوزىن (مۇنى قالاي دا، ءسوزسىز وقۋ كەرەك)، اقىرىندا چەتىن-مينەيدەن تىم بولماسا قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋدەن جاڭىلماعان الەكسەيدىڭ جانە قاسىرەتتەن قۋانىش تاپقان ۇلىلاردىڭ ۇلىسى، قۇداي تاعالانىڭ ديدارىن كورگەن پايعامباردى ءپىر تۇتقان مىسىرلىق ءماريام انانىڭ عۇمىرناماسىن وقىپ بەرۋدى دە ۇمىتپاۋ كەرەك — سوندا وسىناۋ قاراپايىم حيكايالارمەن قارا حالىقتىڭ جۇرەگىن باۋراپ الاتىنىڭ حاق، بۇعان اپتاسىنا نە بارى ءبىر ساعات قانا كەتەدى، كۇنكورىستىك ءناپاقاڭنىڭ جارتىمسىزدىعىنا قاراماستان، ءبىر-اق ساعات ۋاقىت جۇمسايسىڭ بۇعان. حالقىمىزدىڭ قايىرىمدى ءھام راقىمدى ەكەنىن، ونىڭ ءجۇز مارتە العىس ايتاتىنىن سوندا ول ءوزى دە كورەدى؛ قۇداي ءسوزىن ۋاعىزداۋشىنىڭ كورسەتكەن ىجداعاتى مەن جىلى لەبىزى جادىندا قالعان سوڭ ول ونىڭ قىزمەتىنە ءوز ەركىمەن كومەكتەسەدى، ءۇي ىشىندە دە قولقابىسىن تيگىزەدى، ءسويتىپ ونى بۇرىنعىدان الدەقايدا كوبىرەك قۇرمەتتەيتىن بولادى — ناتيجەسىندە ونىڭ كۇنكورىستىك ءناپاقاسى دا كوبەيەدى. مۇنىڭ ءوزى اق كوڭىلدەن ىستەلەتىن نارسە، سول سەبەپتى دە كەيدە ونى ءسوز عىپ جاتۋعا دا باتىلىمىز بارمايدى، ويتكەنى سەنى كۇلكى قىلادى، ال شىندىعىندا قانداي ىزگىلىكتى ءىس بۇل!
كىمدە-كىم قۇدايعا سەنبەسە، ول قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋشى حالىققا دا سەنبەيدى. ال ءدىندار حالىققا سەنگەن ادام، سوعان دەيىن ءوزىنىڭ مۇلدە سەنبەي كەلگەنىنە قاراماستان، ونىڭ نەنى قاسيەتتەيتىنىن دە كورە بىلەدى. تۋعان جەردەن بەزگەن اتەيستەرىمىزدى تەك حالىق پەن ونىڭ بولاشاق رۋحاني كۇشى عانا قايىرا الادى. سونسوڭ، حريستوستىڭ ءسوزىن مىسالداپ ايتپاسقا بولا ما؟ قۇدايى ءسوزسىز حالىقتا تىرشىلىك جوق، ونىڭ جان دۇنيەسى قۇدايى سوزگە، نەبىر عاجاپ ۇعىمداردى پايىمداۋعا قۇشتار. جاسىمدا، وسىدان قىرىق جىلداي بۇرىن ءتىپتى ەرتەرەكتە، انفيم ءپىرادارعا ەرىپ كۇللى ءرۋستى ارالاپ، موناستىرعا قايىر-ساداقا جيناپ جۇرگەندە، ءبىر جولى كەمە قاتىنايتىن ۇلكەن وزەننىڭ جاعاسىندا، بالىقشىلارمەن بىرگە تۇنەگەن ەدىم؛ بىزبەن بىرگە ون سەگىزدەردەگى جىلى ءجۇزدى، وسكەلەڭ شارۋا جىگىتى دە قونىپ جاتتى، ول ەرتەڭ ازاندا كوپەستىڭ بارجاسىنا جەگىلەتىن جەرگە اسىعىپ بارا جاتىر ەكەن. بايقايمىن، جىگىت كوز سالعاندا جادىراي، اشىق قارايدى ەكەن. شىلدەنىڭ ماي توڭعىسىز، تىمىق، سۇتتەي جارىق ءتۇنى بولاتىن، جالپاق ايدىننىڭ بەتى بۋلانىپ جاتىر، وزەننەن سالقىن سامال ەسەدى. تەك شاباق بالىقتىڭ اقىرىن شورشىعانى ەستىلەدى، قۇس بىتكەن قوناقتاعان، اينالا تىم-تىرىس، كەرەمەت اسەم، ءبارى جاراتقان جالعىزعا ءتاۋاپ قىلۋدا. كوز ىلمەگەن جاس جىگىت پەن مەن عانا، ءسويتىپ ەكەۋمىز جاساعاننىڭ جارىق دۇنيەسىنىڭ عاجاپ سۇلۋلىعى مەن ونىڭ ۇلى قۇپياسى جايىندا اڭگىمەلەستىك. كەز كەلگەن ءشوپ، كەز كەلگەن شىركەي، قۇمىرسقا، سارالا بال اراسىنىڭ بارلىعى ءوزىنىڭ جولىن عاجاپ بىلەدى، اقىلى بولماسا دا، ءتاڭىرىمنىڭ قۇپياسىن دالەلدەيدى جانە ونى وزدەرى دە ءۇزىلىسسىز جاساپ جاتادى؛ بايقايمىن، سۇيكىمدى جىگىتىمنىڭ جۇرەگى جالىنداپ بارا جاتقانداي. ماعان ول ورمان-توعايدى، ونداعى ءتۇرلى قۇستاردى جاقسى كورەتىنىن ايتتى؛ تۇزاقپەن قۇس اۋلاعان ەكەن، قۇستاردىڭ شىرىلىن اجىراتاتىن، ءاربىر قۇسقا قالاي جاقىنداۋدىڭ سىرىپ جەتىك بىلەتىن بولىپ شىقتى: مەن، - دەيدى. - ورمان-توعايدا جۇرگەننەن ارتىق عاجاپتى بىلمەيمىن، وندا ءبارى كەرەمەت قوي، - دەيدى. "ءبارى جاقسى، ءبارى عاجاپ ەكەنى راس، ويتكەنى ءبارى اقيقات قالپىندا، — دەيمىن مەن وعان. سونان سوڭ: ءتورت اياقتىدان ادامعا ەڭ جاقىنى جىلقىعا كوز سالشى، نەمەسە اسىراۋشىڭ ءھام كولىگىڭ، مىڭق ەتپەي، اقىرىن تارتا بەرەتىن ەگىزگە قاراشى، وسىلاردىڭ سيقىنا كەز توقتاتىپ كورشى: نەتكەن مومىندىق، ادامعا قانداي كەرەمەت جاقىندىق دەسەڭىزشى، كوبىنە-كوپ جازىقسىز قاتتى تاياق جەسە دە قانداي عاجاپ كەكسىزدىك، قانداي عاجاپ سەنگىشتىك دەسەڭىزشى؛ ءتۇر-تۇرپاتى قانداي سۇلۋ ولاردىڭ. بوي-باسىندا تيتتەي كۇناسى جوق، ويتكەنى ءبارى ءمىنسىز، ءبارى كۇناسىز، كۇناكار تەك ادام عانا، حريستوس بىزدەن بۇرىن اۋەلى سولارمەن تابىسقان، مۇنى دا بىلگەن ءلازىم" — دەيمىن. — "بۇل قالاي، — دەپ سۇرايدى جىگىت، — ولار دا حريستوسقا سيىنعانى ما؟" — "ەندى قالاي دەپ ەڭ، — دەيمىن وعان، — ءسوز بارىنە دە ورتاق، جان-جانۋاردىڭ، كەز كەلگەن ماقلۇقاتتىڭ ءبارى، ءاربىر جاپىراق تا قۇدايى سوزگە قۇشتار، ءبارى قۇدايدىڭ جىرىن جىرلايدى، حريستوسقا جىلايدى، ءبىراق مۇنى بەيكۇنا تىرشىلىكتەرىنىڭ قۇپياسىنا سۇيەنىپ ىستەيتىنىن وزدەرى دە سەزبەيدى. "انە، دەيمىن وعان، — ورماندا قاھارلى، قاتال، قورقىنىشتى ايۋ كەزىپ ءجۇر، ءبىراق بۇل ءۇشىن ول استە كىنالى ەمەس". سودان كەيىن وعان ورمان ىشىندەگى كىشكەنتاي قۇجىرانى پانالاعان قاسيەتتى اۋليەگە ءبىر كۇنى ايۋدىڭ كەلگەنىن، وعان جانى اشىپ كەتكەن اۋليەنىڭ قورىقپاستان الدىنا بارىپ: "ءتاڭىرىم جار بولسىن، مىنانى جەگەسىن بارا عوي" — دەپ ءبىر ءۇزىم نان تاستاعانىن ايتىپ بەردىم؛ قورقىنىشتى كورىنگەن ايۋ وعان تيمەيدى، جۋاسىعان قالپى، تىنىش كەتە بارادى. ايۋدىڭ كىسىگە تيمەي كەتە قويعانىنا، حريستوستىڭ ونى دا ەبەپ-جەبەيتىندىگىنە جىگىتتىڭ كوڭىلى بوساپ كەتتى. "اھ، قانداي كەرەمەت ەدى بۇل، قۇدايدىڭ بۇيرىعىمەن بولعاننىڭ ءبارى جاقسى، عاجاپ قوي!" — دەدى ول. ويعا شومىپ، تىم-تىرىس، ءبىر ءتۇرلى راقاتتانىپ وتىر. بايقايمىن، ۇققان سەكىلدى. ءسويتىپ، ول مەنىڭ جانىمدا قاننەن-قاپەرسىز، تەز ۇيىقتاپ كەتتى. جاستىققا جار بولا گور جاساعان! ۇيىقتار الدىندا ول ءۇشىن ءوزىم دۇعا قايىردىم. و، ءتاڭىرىم، پەندەلەرىنە تىنىشتىق پەن قۋانىش بەرە گور!
ۆ) زوسيم ءپىراداردىڭ ءدۇنياۋي تىرلىكپەن جۇرگەن ءجاسوسپىرىم جانە جاستىق شاعىنان ەستەلىك. جەكپە-جەك.
پەتەربوردا، كادەت كورپۋسىندا، ۇزاق ۋاقىت، سەگىز جىلعا جۋىق بولدىم؛ بالالىق شاقتىڭ اسەرىنەن ەشتەڭەنى ۇمىتا قويماسام دا، جاڭا تاربيە كوپ نارسەنى جادىمنان ءوشىرىپ تاستاعان-دى. ونىڭ ەسەسىنە جاڭا ادەتتەرگە، ءتىپتى تىڭ پىكىرلەرگە كەنەلگەنىم سونشا، تاعىلانۋعا جۋىقتاعان، قانىپەزەر، دورەكى ادام بولىپ شىقتىم. فرانسۋز تىلىمەن بىرگە جىلتىراعان ادەپتىلىك پەن اقسۇيەك قاۋىمنىڭ جالعان سىپايىگەرشىلىگىنە ماشىقتاندىم، ايتسە دە ءبارىمىز، ونىڭ ىشىندە مەن دە كورپۋستا وزىمىزگە قىزمەت ەتەتىن ساربازدارعا ناعىز مال ەسەگىن قارايتىن ەدىك. مەن، بالكىم، وزگەلەردەن اسىپ تۇسكەن دە شىعارمىن، ويتكەنى جولداستارىمنان گورى تەزىرەك تۇسىنەتىن زەرەك ەدىم. وفيسەرلىككە قولىمىز جەتكەننەن كەيىن پولكىمىزدىڭ نامىسىن قورلاۋشىنىڭ قولىندا ولۋگە ءازىر ەدىك، ءبىراق شىنايى ار-نامىستىڭ نە ەكەنىن ەشقايسىمىز بىلگەن جوقپىز دەۋگە بولادى، بىلگەن كۇندە ونى سول ساتتە مەن ءوزىم ءبىرىنشى بولىپ مازاق ەتكەن بولار ەدىم. اراققۇمارلىقتى، جانجالقويلىقتى، قىزبالىقتى ونەر كوردىك دەسەك تە بولادى. جوق، سۇمپايى ەدىك دەمەيمىن؛ ءبارىمىز دە ءتاپ-تاۋىر جىگىتتەر بولاتىنبىز، تەك ءوزىمىزدى ۇستاي بىلمەدىك، اسىرەسە مەن. قالتاعا اقشا تۇسكەن ەكەن، ەندەشە نەگە بارىنشا سايرانداپ قالماسقا، جاستىق جىگەرىن شيرىعىپ تۇرعاندا، ەشتەڭەدەن تارتىنباي، نەلىكتەن ەمىن-ەركىن كوسىلمەسكە. ايتسە دە، مىناعان تاڭىم بار: وندا مەنىڭ كىتاپ وقيتىن، ءتىپتى زەيىنمەن وقيتىن كەزىم بولاتىن؛ ەش ۋاقىتتا بەتىن اشپاسام دا، ءىنجىلدى قايدا بارسام ۇنەمى وزىممەن بىرگە الىپ ءجۇردىم: نەگە ويتكەنىمدى ءوزىم دە سەزبەي، ونى "ءبىر كۇن، ءبىر ساعاتقا، ءبىر جىل، ءبىر ايعا" شىنداپ ساقتاپپىن عوي. ءتورت جىلداي قىزمەت ەتكەننەن كەيىن، اقىرىندا، مەن سول كەزدە ءبىزدىڭ پولك ورنالاسقان ك. دەگەن شاھاردان ءبىر-اق شىقتىم. شاھاردىڭ داۋلەتتى، مەيماندوس، كوڭىلدى، سان الۋان، كوپشىلىك قاۋىمى مەنى قايدا بولماسىن جىلى قابىلدادى، ويتكەنى مەن تۋمىسىمنان جايدارى مىنەزدى بولاتىنمىن ونىڭ ۇستىنە باي جىگىت دەگەن اتاعىم تاراپ كەتكەن، ال مۇنىڭ اقسۇيەك قاۋىمدا ءمانى از ەمەس. ءسويتىپ، بارلىعىنىڭ باستاماسى بولعان ءبىر جاعدايعا ۇشىراعانىم. مەن ءبىر قادىرمەندى اتا-انانىڭ قىزى، اقىلىنا كوركى ساي، جارقىن، ىزگى مىنەزدى جاس، سۇلۋ بيكەشتى ۇناتىپ قالدىم. اناۋ-مىناۋ ەمەس، داۋلەتتى، ىقپالدى، بەدەلدى ادامدار ەدى، مەنى ىلتيپاتپەن، جىلى شىرايلى قابىلداپ ءجۇردى. سوسىن ماعان قىز كوڭىلى كەت ءارى ەمەستەي كورىندى دە، ارمانىما جەتكەلى تۇرعانداي جۇرەگىم اتتاي تۋلادى. كەيىن عانا ءتۇسىنىپ، ءبارىن تولىق اڭعاردىم: مەن ونى، بالكىم، سونشالىق بەرىلە سۇيمەگەن شىعارمىن، تەك ونىڭ اقىلى مەن اسقاق مىنەزىنە ءتانتى بولۋىم كەرەك دەپ ءتۇيدىم. الايدا وندا قىزعا ءسوز سالۋعا مەنمەندىگىم مۇرشا بەرمەدى عوي دەيمىن: قىلشىلداعان جاستىق شاقتا، ونىڭ ۇستىنە اقشاڭ بولا تۇرا، جىنويناق، بويداق، ەركىن ءومىردىڭ قىزىعىنان باس تارتۋ قيىن دا قورقىنىشتى كورىندى. دەگەنمەن، يشارا بىلدىرگەنمىن. قاندايدا ءبىر شەشۋشى قادامدى قالاي دەگەنمەن ءسال كەيىنگە قالدىرعام. ءدال وسى كەزدە باسقا ۋەزگە ەكى ايعا ءىسساپارعا كەتىپ قالعانىم. ەكى ايدان كەيىن قايتىپ كەلسەم، قىز شاھار ىرگەسىندەگى ءبىر پومەششيككە تۇرمىسقا شىعىپ كەتىپتى؛ ول مەنەن ۇلكەن بولسا دا، ءالى جاس، استانادا، اقسۇيەك قاۋىمدا تانىمال، اسا سىپايىگەرشىل، وعان قوسا ءبىلىمدى ادام ەكەن؛ ال مەندە ونداي بايلانىس تا، ءبىلىم دە اتىمەن جوق. مەن بۇل توسىن جاعدايعا قايران قالدىم، ءتىپتى اقىلىمنان اداسا دا جازدادىم. عاجابى سول پومەششيك جىگىت قىزعا الدەقاشان قۇدا ءتۇسىپ قويعان ەكەن، ونىڭ سول ۇيگە كەلىپ جۇرەتىنىن ءوزىم دە تالاي رەت كورگەنمىن، ءبىراق مەنەن ارتىق جىگىت جوق دەپ كەۋدەمە نان ءپىسىپ جۇرگەندە ەشتەڭەنى سەزبەسەم كەرەك. كوبىنە-كوپ جانىما باتقانى وسى بولدى: بۇل قالاي، ءبارى دەرلىك ءبىلىپ جۇرگەندە، جالعىز مەن عانا تۇك سەزبەگەنمىن؟ ءسويتىپ، مەنى كەنەت سۇمدىق ىزا كەرنەپ كەتتى. ونى سۇيەتىنىمدى تالاي رەت قالاي سەزدىرگەنىمدى ەكى بەتىم دۋىلداپ ەسىمە ءتۇسىرىپ وتىرىپ، ەگەر ول مەنى توقتاتىپ ەسكەرتپەسە، وندا مازاق ەتكەنى شىعار دەپ ويلادىم. ارينە، ونىڭ مەنى ەشبىر كۇلكى قىلماعاندىعى، قايتا مۇنداي اڭگىمەنى امسە ازىلگە اينالدىرىپ، وزگە بىردەمەنى ءسوز ەتە باستاعاندىعى، كەيىن ەسىمە ءتۇسىپ، ءبارىن سوڭىنان ۇققان ەدىم، — ال وندا تۇلا بويىمدى كەك الىپ تۇرعاندا مۇنى قايدان تۇسىنەيىن. بۇل كەكشىلدىگىم مەن ىزاقورلىعىم وزىمە دە قاتتى باتىپ، مۇلدە ەرسى كورىنگەنىن، سوسىن تۇزىمنىڭ جەڭىلدىگىنەن ەش ۋاقىتتا بىرەۋگە ۇزاق اشۋلانا الماۋىم سەبەپتى ءوزىمدى-وزىم قاساقانا ەرەگىستىرىپ، اقىر-سوڭىندا، قانداي وڭباعان، دورەكى كورىنگەنىم ەسىمە تۇسكەندە قايران قالامىن. ءبىراز ۋاقىت شىداپ ءجۇردىم دە، بىردە ۇلكەن جيىندا قايداعى ءبىر بوگدە سەبەپتەردى سىلتاۋراتىپ، كەنەتتەن "باقتالاسىمنىڭ" نامىسىنا مىقتاپ ءبىر تيمەسىم بار ما، مەن ونىڭ سول كەزدەگى ءبىر ماڭىزدى وقيعا جونىندەگى پىكىرىن — بۇل وقيعا جيىرما التىنشى جىلى بولعان — مازاق ەتكەن ەدىم؛ جۇرت مۇنداي تاپقىر، ەپتى مە ەدىڭ دەپ تە ءجۇردى. سودان كەيىن ونىڭ كىنالاسۋعا ءماجبۇر ەتىپ، قاساقانا دورەكى سويلەستىم، ول ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى ۇلكەن ايىرماشىلىققا قاراماستان، — ويتكەنى مەن ودان جاس ەدىم جانە شەنىم دە تومەن-دى، — مەنىڭ جەكپە-جەككە شاقىرۋىمدى قابىل الدى. انىعىن كەيىننەن ءبىلدىم، ول دا مەنىڭ جەكپە-جەككە شاقىرۋىمدى قىزعانىش سەزىمىنەن قارسى الىپتى: ول ءوزىنىڭ كەلىنشەگىن، قىز كەزىندە، مەنەن بۇرىن دا ازداپ قىزعاناتىن ەدى؛ ەندى ول، ەگەر مەنىڭ قورلاعانىما شىداپ، مەنى جەكپە-جەككە شاقىرۋعا قورىققانىن ەستىسە، ايەلى جەك كورىپ، ماحابباتى سۋىپ كەتەر دەپ ويلاسا كەرەك. مەن سەكۋندانتتى تەز تاپتىم، ءوزىمىزدىڭ پولكتاعى ءبىر پورۋچيك جولداسىم كەلىستى. ول كەزدە جەكپە-جەككە شىعۋ قاتتى قۋدالانعانمەن، كەيدە جالعان نانىمداردىڭ تامىر جايىپ، كۇشەيەتىندىگى سونشالىق، جەكپە-جەككە شىعۋ اسكەري ادامدار اراسىندا ءتىپتى ءسان سەكىلدى ەدى. ماۋسىم ايى بىتۋگە اينالعان، ەرتەڭ شاھار سىرتىندا، ازانعى ساعات جەتىدە، كەزدەسۋىمىز كەرەك — وندا ماعان شىنىندا دا بىردەڭە كورىنگەلى تۇرعانداي سەزىلگەن ەدى. كەشكە قاراي ۇيگە تەرىمە سىيماي، بۇلان-تالان بولىپ كەلدىم دە، قاراپتان-قاراپ قوسشىم افاناسييگە ءتيىسىپ، ونى قۇلاشتاپ ەكى رەت سالىپ جىبەرىپ، بەت-اۋزىن قان قىلدىم. ونىڭ مەندە قىزمەت ەتكەنىنە از-اق ۋاقىت وتكەن، وعان بۇرىن دا قولىم تيگەن، ءبىراق ەشقاشان دا ءدال مۇنداي ايۋاندىققا بارعان جوق ەدىم. يلاناسىڭدار ما، دوستارىم، سودان بەرى قىرىق جىل وتسە دە، وسى قىلىعىم ەسىمە تۇسكەندە ۇيالعانىمنان جەرگە كىرە جازدايمىن. توسەككە جاتىپ، ءۇش ساعاتتاي كوز شىرىمىن الدىم، ويانسام تاڭ سىبىرلەپ كەلەدى ەكەن. ۇيىقتاعىم كەلمەگەسىن تەز تۇرەگەلىپ، تەرەزەگە باردىم — ول ب ا ق ىشىنە قارايتىن، — تەرەزەنى اشىپ ەدىم، تاڭ ارايلاپ كەلەدى، اۋا جىلى، عاجاپ، قۇستىڭ شىرىلداعانى ەستىلەدى. بۇل قالاي، جان-دۇنيەمدى نەندەي ءبىر ماسقارالىق پەن پاسىقتىق جايلاعانداي بولعانى نەسى؟ — دەپ ويلايمىن. بىرەۋدىڭ قانىن موينىما جۇك قىلۋعا بارا جاتقانىمنان ەمەس پە ەكەن؟ جوق، ودان ەمەس سەكىلدى، دەپ ويلايمىن. الدە اجالدان قورىققاندىقتان، وققا ۇشامىن-اۋ دەپ قاۋىپتەنگەندىكتەن بە؟ جوق، استە ولاي ەمەس، ءتىپتى مۇلدە ولاي ەمەس... سونسوڭ، گاپ نەدە ەكەنى ەسىمە ساپ ەتە قالدى: گاپ كەشە ءافاناسييدى جازىقسىز ۇرعاندىعىمدا ەكەن! ءبارى كەنەت كوز الدىما قايتا ەلەستەپ، قاز-قالپى قايتالانعانداي بولدى: ول مەنىڭ الدىمدا تۇر، مەن ونى تۋرا بەتىنەن قۇلاشتاپ ۇرىپ جاتىرمىن، ال ول، قولدارى سانىنا جابىسىپ قالعانداي، باسىن تىك ۇستاپ، الدىنا بادىرايا تۋرا قاراپ مەلشيىپ قالعان، قورعانۋ ءۇشىن قولىن كوتەرۋگە دە مۇرشاسى كەلمەي، جۇدىرىق تيگەن سايىن تەك بۇلك ەتەدى — ادامنىڭ ابدەن جانشىلىپ بىتكەندىگى عوي بۇل، بىرەۋ بىرەۋدى جازىقسىز سابادى دەگەن نە سۇمدىق! نەتكەن قىلمىس دەسەڭشى! الدەنە جان دۇنيەمە ينەدەي قادالا قالدى. ەسەڭگىرەپ تۇرىپ قالدىم، ال كۇننىڭ كوزى جارقىراپ، قۇس اتاۋلى قۋانىپ، ءماز بولىپ، جارىق كۇندى اكەلگەن ءتاڭىرىمدى ماداقتاۋدا... ەكى الاقانىممەن بەتىمدى باسىپ توسەككە قۇلاي كەتتىم دە، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردىم. وسى ساتتە اعام ماركەلدىڭ ولەر الدىندا مالايلارعا ايتقان: "جارقىنىم-اۋ، قىمباتتىم-اۋ، وسىنشاما نەگە ەلپىلدەيسىڭدەر ماعان، مۇنداي قىزمەتتەرىنە مەن ءوزى لايىق پا ەكەم؟" — دەگەن ءسوزى ەسىمە ءتۇستى، سونسوڭ كەنەت: "ءيا، لايىق پا ەكەم"، — دەگەن وي كەلدى. جاراتقاننىڭ وزىمدەي جۇمىر باستى ەكىنشى ءبىر پەندەسى ماعان قىزمەت ەتەتىندەي ودان مەنىڭ قاي جەرىم ارتىق؟ وسى سۇراق سوندا زەيىن-زەردەمە ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت دىق ەتكەن ەدى. "اپاتايىم، سۇيىكتى اپاجانىم مەنىڭ، بىلە بىلسەڭ، شىندىعىندا بارشا جۇرتتىڭ الدىندا — بارلىق ءىسىمىز ءۇشىن كەز كەلگەنىمىز كىنالىمىز، تەك ولار مۇنى بىلمەيدى، ەگەر بىلسە، ءقازىر-اق ۇجماق ورنار ەدى!" "جاساعان-اۋ، بۇل داعى شىندىق بولماعانى ما، اقيقاتىندا مەن بارلىعى ءۇشىن، بالكىم، بارىنەن دە كىنالىرەك بولارمىن، بۇل جالعاندا مەنەن جامان جان جوق شىعار — دەپ ويلايمىن جىلاپ جاتىپ. ءسويتىپ، بار شىندىق كەنەت كوز الدىما كەلىپ، ساناما ءبىر عاجاپ ساۋلە تۇسكەندەي بولدى: مەن نە ىستەۋگە بارا جاتىرمىن؟ مەنىڭ الدىمدا ەشبىر كىناسىز، جانى جايساڭ، پاراساتتى، ىزگى ادامدى ولتىرۋگە بارا جاتقان جوقپىن با، ەندەشە ونىڭ زايىبىن عۇمىر باقيعا باقىتسىز ەتىپ، بۇل جالعاننان قايعى-قاسىرەت شەگىپ وتۋگە دۋشار ەتپەيمىن بە. وسىلاي توسەكتە بەتىمدى جاستىققا تىعىپ جاتىپ، ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن دە سەزبەپپىن. ءبىر مەزەتتە پورۋچيك جولداسىم كىرىپ كەلدى، قولىندا تاپانشالارى بار: "ا، سەنىڭ تۇرەگەلىپ دايىن وتىرعانىڭ جاقسى بولدى، ءجۇر، كەتتىك". مەن ابىرجىپ، مۇلدە ساسىپ قالدىم، دەگەنمەن، ارباعا وتىرايىق دەپ دالاعا شىقتىق. "وسى ارادا ءسال ايالداي تۇرشى، — دەدىم وعان، — مەن تەز ۇيگە كىرىپ شىعايىن، ءاميانىمدى ۇمىت قالدىرىپپىن". ءسويتىپ پاتەرىمە، تۋرا ءافاناسييدىڭ ۇيشىگىنە جۇگىرىپ كىردىم. "افاناسيي، دەيمىن، كەشە مەن سەنى بەتتەن ەكى رەت سالىپ جىبەردىم، سەن مەنى كەشىرە گور"، دەيمىن. ول سەلك ەتە ءتۇسىپ، ماعان ۇرەيلەنە قارايدى — مۇنىم مۇلدە جەتكىلىكسىز ەكەنىن سەزگەن سوڭ، كەنەت، ەپولەتتەگى كۇيىمدە، ونىڭ اياعىنا جىعىلا كەتتىم دە، ماڭدايىمدى جەرگە تيگىزىپ: "مەنى كەشىرە گور!" — دەدىم. ەندى ول مۇلدە قالشيىپ قالدى: "مارتەبەلى مىرزام-اۋ، اكەتايىم-اۋ، مۇنىڭىز قالاي... ساداعاڭىز كەتەيىن..." — ەندى ونىڭ ءوزى جىلاپ قويا بەردى، باعاناعى مەن قۇساپ، بەتىن باسىپ تەرەزەگە قاراپ تۇرىپ ەڭىرەگەندە سەلكىلدەپ كەتتى، ال مەن جولداسىما جۇگىرىپ شىعىپ، ارباعا سەكىرىپ وتىردىم دا: "كەتتىك" — دەدىم. "كورىپ قوي، — دەيمىن وعان، — جەڭىمپازىڭ جانىڭدا وتىر!" قۋانىشىمدا ءتىپتى شەك جوق، كۇلە بەرەم، جول بويى اۋىز جاپپادىم، سويلەپ كەلەم، ءتىپتى نە ايتىپ نە قويعانىم ەسىمدە جوق. ول ماعان قاراپ: "سەن، باۋىرىم، ناعىز جىگىت ەكەنسىڭ، ءمۋنديردىڭ بەدەلىن تۇسىرمەيتىنىڭدى كورىپ كەلەمىن"، — دەيدى. ءسويتىپ، كەلىپ تە جەتتىك، ولار ءبىزدى كۇتىپ تۇر ەكەن. ەكەۋمىزدى بىر-بىرىمىزدەن ون ەكى قادام جەرگە قاراما-قارسى تۇرعىزدى، ءبىرىنشى كەزەك ونىكى، مەن بولسام ونىڭ قارسى الدىندا، كىرپىك قاقپاستان، كوڭىلدەنە، سۇيسىنە قاراپ بەتپە-بەت تۇرمىن، نە ىستەيتىنىمدى ءوزىم بىلەم. ونىڭ اتقان وعى بەتىمدى ءسال عانا جاناپ ءوتىپ، قۇلاعىمدى جىرتىپ كەتتى. سونسوڭ مەن: "قۇدايعا شۇكىر، كىسى ءولىمى جوق!" — دەپ ايقايلاعان كۇيى تەرىس اينالا بەرىپ، تاپانشامدى ورمانعا قاراي اسپانداتا ءبىر-اق لاقتىردىم: "سەنىڭ ورنىڭ سول جاقتا!" سودان كەيىن قارسىلاسىما بىلاي دەدىم: "قادىرمەندى مىرزا، مەندەي زەردەسىز جاس جىگىتتى كەشىرىڭىز، سىزگە ءتىل تيگىزگەنىم ءۇشىن كىنالىمىن، مىنە ەندى وزىمە وق اتۋعا ءماجبۇر ەتتىم. مەن سىزدەن ون ەسە، بالكىم، ءتىپتى ودان بەتەر ناشار شىعارمىن. جان-تانىڭىزبەن سۇيەتىن ايەلگە وسى ءسوزىمدى ايتا بارىڭىز". مەن اۋىز جاۋىپ بولعانشا ۇشەۋى بىردەي دۇرسە قويا بەردى: "كەشىرىڭىز، — قارسىلاسىم ءتىپتى رەنىشپەن سويلەدى، — ەگەر جەكپە-جەككە شىققىڭ كەلمەسە، وندا نەسىنە مازالادىڭ؟ — "كەشە اقىماق ەدىم، — دەيمىن وعان — بۇگىن اقىلىم كىردى"، — مەن وعان كوڭىلدەنە جاۋاپ قاتتىم. "كەشەگىڭە سەنەمىن، — دەيدى ول، — ءبىراق مىنا پىكىرىڭىزگە قاراعاندا بۇگىنگىڭىز جايىندا بىردەڭە دەۋ قيىن". — "بارەكەلدى، — دەيمىن مەن قول شاپالاقتاپ، — مەن بۇل جونىندە دە سىزبەن كەلىسەم، وزىمە دە وسى كەرەك!" — "قادىرمەندى مىرزا، كانە اتاسىز با، جوق پا؟" — "اتپايمىن، قالاساڭىز، تاعى ءبىر اتىڭىز، الايدا اتپاعانىڭىز دا تەرىس بولماس ەدى" دەيمىن وعان. سەكۋندانتتار، اسىرەسە مەنىڭ سەكۋندانتىم: "پولكتى ماسقارا قىلدىڭ، بارەردە تۇرىپ كەشىرىم سۇرادى دەگەن نە؛ بۇيتەتىنىڭدى بىلسەم عوي!" — دەپ ايقايلاپ جاتىر. ال مەن بولسام ولاردىڭ الدىندا تۇرمىن، كۇلكىم تىيىلعان: "مىرزالارىم-اۋ، دەيمىن، بۇل زاماندا ءوزىنىڭ زەردەسىزدىگى ءۇشىن ءوزى كەشىرىم سۇراپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە ءوزىنىڭ كىناسىن مويىنداعان ادامدى كەزدەستىرۋ سونشالىقتى تاڭعالارلىق بولعانى ما؟" — "ءبىراق ونى بارەردە تۇرىپ ىستەمەيدى عوي"، — دەپ باجىلدايدى تاعى دا مەنىڭ سەكۋندانتىم. "سولاي ما، — دەيمىن ولارعا — تاڭعالارلىعى دا مىنە ناق وسىندا، سەبەبى، مەن وسى اراعا كەلىسىمەن، ودان وق اتقىزباي تۇرىپ كەشىرىم سۇراپ، ونى كەشىرگىسىز، ماسقارا كۇناعا يتەرمەۋگە ءتيىس ەدىم، الايدا بۇل دۇنيەدە ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى سۇمدىق رابايسىز ۇستايتىندىعىمىز سونداي، بۇل ءتىپتى مۇلدە دەرلىك مۇمكىن بولماس ەدى، ويتكەنى مەنىڭ ءسوزىمنىڭ ون ەكى قادامنان اتىلعان وققا قاسقايىپ قارسى تۇرا العاننان كەيىن عانا ولار ءۇشىن قاندايدا ءبىر ءمانى بولۋى مۇمكىن، ال ەگەر وعان دەيىن، وسىندا كەلە كەشىرىم سۇراسام وندا: ول سۋ جۇرەكتىڭ تاپانشادان قۇتى قاشىپ تۇر، ونى نەسىن تىڭدايمىز دەر ەدى دە قويار ەدى. "مىرزالار، — دەپ كەنەت ايقايلاپ جىبەردىم مەن جۇرەگىم ەلجىرەپ، — اينالاداعى ءتاڭىرىم سىيلاعان جارىق دۇنيەگە قاراڭدارشى: اشىق اسپان، كاۋسار اۋا، بالاۋسا ءشوپ، سايراعان قۇس، عاجاپ سۇلۋ، بەيكۇنا تابيعات، قۇدايدان بەزىپ، اقىماق بوپ جۇرگەن جالعىز بىزدەر عانا، ءبىز ءومىردىڭ ۇجماق ەكەنىن ۇقپايمىز، ال ەگەر ءبىز مۇنى تۇسىنگىمىز كەلسە، سول ساتتە بار سۇلۋلىعىمەن ۇجماق ورناي قالار ەدى دە، ءبىز قۇشاقتاسا كەتىپ، قۋانعانىمىزدان جىلاپ جىبەرەر ەدىك...". ءسوزىمدى ودان ارى جالعاستىرايىن دەپ ەدىم، ءبىراق مۇرشام كەلمەدى، ءتىپتى تىنىسىم تارىلىپ كەتتى، تۇلا بويىمدى ءبىر ءتاتتى، بالاڭ سەزىم بيلەپ، جۇرەگىم ءومىر بويى سەزبەگەن باقىتقا تولعانداي بولدى. "مۇنىڭ ءبارى اقىلدى ءارى تاۋپىقتى ءىس بولدى، — دەيدى ماعان قارسىلاسىم، — قالاي دەگەنمەن ءسىز الابوتەن جان ەكەنسىز" — "كۇلە بەرىڭىز، — دەيمىن وعان مەن دە كۇلىپ تۇرىپ،— كەيىن ءوزىڭىز ماقتايتىن بولاسىز". — "مەن، دەيدى، ماقتاۋعا ءقازىر-اق ءازىرمىن، مارحابات، مىنە سىزگە قولىمدى بەردىم، ويتكەنى ءسىز شىنىندا دا اشىق ادام سەكىلدىسىز". — "جوق، دەيمىن، ءقازىر كەرەگى جوق، كەيىن مەن تۇزەلىپ، ءسىزدىڭ قۇرمەتىڭىزگە لايىق بولعاسىن قول بەرسەڭىز — مىنە سوندا جاقسى ىستەيسىز". ءبىز ۇيگە قايتتىق، سەكۋندانتىم ماعان جول بويى ۇرىستى، ال مەن ونى بەتىنەن سۇيە بەردىم. جولداستارىمنىڭ ءبارى بۇل جايىندا تەز قۇلاقتانىپتى دا، سول كۇنى ماعان ۇكىمدەرىن شىعارۋعا جينالىپتى: "مۋنديردەن ساداعا كەتكىر، ونان دا وتستاۆكاعا شىقسىن". مەنى قورعاۋشىلار دا تابىلادى: "وق اتىلعاندا قاسقايىپ تۇرعان جوق پا"، — دەيدى ولار. "ول راس، ءبىراق ول ەكىنشى وقتان قورىقتى، سول سەبەپتى دە بارەردە تۇرىپ كەشىرىم سۇرادى". — "وقتان قورىقسا، — دەيدى بۇعان قورعاۋشىلارىم، — كەشىرىم سۇراماستان بۇرىن ءوز كەزەگىن بوس جىبەرمەس ەدى عوي، ال ول وقتاۋلى تاپانشاسىن ورمانعا لاقتىردى، جوق، بۇل ارادا وزگە، ەرەكشە بىردەڭە بار". مەن بولسام ولاردىڭ ءجۇزىن كورىپ، سوزدەرىن تىڭداعان سايىن كوڭىلدەنە ءتۇستىم. اسا قىمباتتى دوستارىم مەن جولداستارىم-اۋ، — دەيمىن مەن ولارعا سودان كەيىن، — وتستاۆكاعا شىقسىڭ دەپ بوسقا كۇيىپ-پىسپەڭدەر، مەن مۇنى ىستەپ تە قويدىم، بۇگىن تاڭەرتەڭ كەڭسەگە ارىزىمدى اپارىپ بەردىم، وتستاۆكاعا شىققاسىن موناستىرعا كەتەمىن، سول ءۇشىن دە ارىز بەردىم". بۇل سوزىمە ءبارى جابىلا كۇلەدى: "سەن مۇنى اۋەلدە نەگە ايتپاعانسىڭ،— ەندى ءبارى تۇسىنىكتى، تاقۋانى سوتتاۋعا بولمايدى"، — دەپ بارلىعى قىران كۇلكىگە باتادى، ءبىراق مىسقىلدامايدى، نازدى، كوڭىلدى كۇلكىگە باسادى: مەنى كەنەت بارلىعى، ءتىپتى ەڭ قاتال ايىپتاۋشىلارىم دا، جاقسى كورىپ كەتتى، سوسىن وتستاۆكاعا العانعا دەيىنگى ءبىر اي بويى توبەلەرىنە كوتەرىپ ءجۇردى دەۋگە بولادى. "ءاي، تاقۋام-اي"، — دەيتىن ءبارى. سودان كەيىن كەز كەلگەنى ماعان جىلى ءسوزىن ايتىپ، اينىتا باستادى، ءتىپتى جاناشىرلىق تا ءبىلدىردى: "سەنىڭ مۇنىڭ نە، وزىڭە-وزىڭ قاسپىسىڭ؟" — "جوق، ول ەر جىگىت، وقتان قايمىققان جوق، ءوز كەزەگى كەلگەندە اتۋىڭا دا بولاتىن ەدى، ءبىراق سونىڭ الدىندا عانا تۇسىندە سەن تاقۋا بولاسىڭ دەپ ايان بەرگەن ەكەن، بار سەبەپ وسى"، — دەسەدى اقىرىندا. شاھارداعى قاۋىمدا دا ءدال وسىلاي بولدى. بۇرىن جىلى قارسى العاندارى بولماسا، ونشا ەلەي قويماۋشى ەدى، ەندى ءبارى كورگەن جەردە شۇرقىراسا كەتىپ، قوناققا شاقىراتىندى شىعاردى: وزدەرى قىزىق، ماعان كۇلگەنمەن، جاقسى كورەدى. جاسىراتىنى جوق، ءبىزدىڭ جەكپە-جەگىمىزدى وندا ءبارى اشىق ءسوز قىلعانمەن، باستىقتار بۇل ءىستى جىلى جاۋىپ قويدى، ويتكەنى قارسىلاسىم گەنەرالدىڭ جاقىن تۋماسى ەدى، سوسىن ءىستىڭ اياعى قان توگىسسىز، انشەيىنگى قالجىڭ سەكىلدى بوپ بىتكەسىن، اقىرىندا، مەن وتستاۆكاعا شىققاننان كەيىن شىنىندا دا ءبارى قالجىڭعا سايدى. ولاردىڭ كۇلكىسىنە قاراماستان، مەن وندا بولعان ءىستى قايمىقپاي، اشىق ايتىپ ءجۇردىم، ويتكەنى بۇل قالاي دەگەنمەن ءزىلسىز، كوڭىلدى كۇلكى ەدى. بۇل اڭگىمەلەردىڭ ءبارى كوبىنە-كوپ ايەل قاۋىمى باس قوسقان كەشتەردە بولىپ جاتاتىن، وندا ايەلدەر مەنىڭ اڭگىمەمدى تىڭداۋعا قۇمار بولعان ەدى جانە بۇعان ەركەكتەردى دە كوندىرگەن. "مەن بارلىعى ءۇشىن قالاي كىنالى بولۋىم مۇمكىن، — دەپ كۇلەدى كەز كەلگەنى مەنىڭ كوزىمە قاراپ، مىسالى، مەن ءسىز ءۇشىن قالاي كىنالى بولا الام؟" — "بارشا الەم الدەقاشان باسقا جولعا ءتۇسىپ وتىرعاندا، شىپ-شيكى وتىرىكتى شىندىققا بالاپ، وزگەلەردەن دە وسىنداي جالعاندىقتى تالاپ ەتىپ وتىرعانىمىزدا، سىزدەرگە مۇنى ۇعۋ قايدا،— دەيمىن ولارعا. مىنە، مەن ومىرىمدە ءبىر رەت ادالدىققا باس تىگىپ ەدىم، سىزدەردىڭ بارىڭىزگە ديۋانا كورىندىم: مەنى جاقسى كورسەڭىزدەر دە، ءبارىبىر كۇلكى قىلاسىزدار". "سىزدەي كىسىنى قالاي جاقسى كورمەسكە؟" — دەپ كۇلەدى ماعان ءۇي يەسى ايەل؛ ال ونىڭ ۇيىنە جۇرت كوپ جينالاتىن ەدى. بايقايمىن، ايەلدەردىڭ اراسىنان كەنەت ۋىزداي جاس ءبىر كەلىنشەك كوتەرىلىپ كەلەدى؛ ول مەن جۋىردا عانا ءوزىمنىڭ قالىڭدىعىم دەپ ىشتەي ۇمىتتەنگەن، جەكپە-جەككە دە سول ءۇشىن تاۋەكەل ەتكەن بيكەش ەكەن، ونىڭ بۇل كەشكە قاشان كەلگەنىن بايقاماپپىن. ول ماعان جاقىنداپ كەلىپ، قولىن بەردى: "مۇمكىن بولسا، دەيدى، ءسىزدى كۇلكى ەتۋ قاپەرىمە دە كىرمەگەنىن، قايتا، اناداعى ادامگەرشىلىگىڭىز ءۇشىن سىزگە اق نيەتپەن العىس ايتىپ، ءوزىڭىزدى قۇرمەت تۇتاتىنىمدى بىلدىرۋگە رۇقسات ەتىڭىز". سوسىن ونىڭ كۇيەۋى، ودان كەيىن ءبارى جاپاتارماعاي مەنىڭ جانىما كەلىپ، ءتىپتى بەتىمنەن سۇيە جازدادى. سوندا مەنىڭ بويىمدى قانداي قۋانىش بيلەگەنىن كورسەڭدەر عوي، ايتسە دە سوندا قاسىما كەلگەن ءبىر مىرزا، جاسامىس ادام، بارىنەن دە ەرەكشە كوزىمە تۇسكەن بولاتىن، مەن ونىڭ ءاتى-جونىن بۇرىننان بىلەتىن ەدىم، ءبىراق ەش ۋاقىتتا تانىس بولعان، ءتىپتى وسى بۇگىنگى كەشكە دەيىن دە ءلام دەپ ءتىل قاتىسپاعان ەدىم.
گ) جۇمباق جان
ول ءبىزدىڭ شاھاردا كوپتەن بەرى تۇراتىن، كورنەكتى قىزمەتتە جۇرگەن، ءبارى قۇرمەت تۇتاتىن، داۋلەتتى، قايىرىمدىلىعىمەن اۋىزعا ىلىككەن، قۇدايحانا مەن جەتىمدەر ءۇيىنىڭ مۇقتاجىنا ەداۋىر اقشا بەرگەن كىسى ەدى؛ ونىڭ دابىرالاماي، جاسىرىن تۇردە باسقا دا كوپتەگەن جاقسىلىق ىستەگەنى ول دۇنيە سالعاننان كەيىن عانا ءمالىم بولدى. جاسى ەلۋلەر شاماسىندا، ءتۇرى سۇستىلاۋ، سوزگە ساراڭ ەدى؛ ۇيلەنگەنىنە ون شاقتى جىل وتكەن، زايىبى ءالى جاس-تى، ودان ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءۇش بالاق"ورگەن. ەرتەڭىنە كەشقۇرىم ۇيدە وتىر ەدىم، كەنەت بولمەنىڭ ەسىگى اشىلىپ، سول مىرزانىڭ ءوزى كىرىپ كەلدى.
بۇل كەزدە مەنىڭ جاڭا پاتەردە تۇرعانىمدى ايتا كەتكەنىم ءجون، وتستاۆكاعا شىعىسىمەن ءبىر شەنەۋنىكتىڭ جەسىرى، جاسامىس ايەلدىڭ ۇيىنەن بارلىق كۇتىمىمدى ءوز مىندەتىنە الاتىن پاتەر جالداعان ەدىم، باسقا پاتەرگە كوشۋىمنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى، جەكپە-جەكتەن ورالعان سوڭ، سول كۇنى ءافاناسييدى روتاعا كەرى قايتاردىم، ويتكەنى باعاناعى قىلىعىمنان كەيىن ونىڭ بەتىنە قاراۋعا ءداتىم بارمادى — تۇرمىسقا يكەمدەلمەگەن ءدۇنياۋي پەندەنىڭ ءتىپتى ءوزىنىڭ كەيبىر ادىلەتتى ىسىنەن دە ۇيالۋعا بەيىم تۇراتىندىعى مىنە وسىنداي.
"مەن، — دەيدى ماعان كەلگەن مىرزا، — ءسىزدىڭ اڭگىمەڭىزدى بىرنەشە كۇننەن بەرى ءار جەردە زەيىن قويا تىڭداعان ەدىم، ەندى وزىڭىزبەن جاقىنىراق اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن، اقىرىندا، جۇزبە-جۇز تانىسايىن دەپ ادەيى كەلدىم. مارحاباتتى تاقسىر، ءسىز ماعان وسىنداي ءبىر ۇلكەن قىزمەت كورسەتە الار ما ەدىڭىز؟" — "قىزمەتىڭىزگە ءازىرمىن، بۇعان بار ىقىلاسىمدى سالامىن جانە دە مۇنى وزىمە ەرەكشە قۇرمەت سانار ەدىم"، — دەيمىن وعان؛ ونىڭ مەنى ءا دەگەننەن تاڭىرقاتىپ تاستاعانى سونداي، سويتە تۇرا ودان ءتىپتى يمەنەتىن دە سياقتىمىن. ويتكەنى، مەنىڭ اڭگىمەمە ەلەڭ ەتىپ، قۇلاق قويۋشىلار بولعانمەن، مۇنداي بايسالدى، سۇستى پىشىنمەن كەلگەندەرى كەزدەسكەن جوق ەدى. ال مىناۋ ءتىپتى پاتەرىمە كەلگەن. ول وتىردى. "تاۋەكەلگە بەل بۋعان ىسىڭىزدە قالاعان شىندىعىڭىز ءۇشىن اقيقاتقا قىزمەت ەتۋدەن، جۇرتقا جەك كورىنىشتى بولۋدان قورىقپادىڭىز، — دەدى ول اڭگىمەسىن ودان ارى ساباقتاپ، — سول سەبەپتى مىنەزىڭىزدە ءبىر عالامات تەگەۋرىن بار ما دەپ قالدىم". — "ءسىز مەنى، بالكىم، تىم اسىرا ماقتايتىن شىعارسىز"، — دەيمىن وعان. "جوق، ولاي ەمەس، — دەپ جاۋاپ قاتادى ول ماعان، — بىلە بىلسەڭىز، مۇنداي ىسكە باس تىگۋ ءسىزدىڭ ويلاعانىڭىزدان گورى الدەقايدا قيىنىراق. شىندىعىندا، — دەدى ول ودان ارى، — مەنى تاڭىرقاتقان وسى جايت ەدى، سىزگە كەلۋىمنىڭ سەبەبى دە وسى. مەنىڭ، بالكىم، تىم ەرسىلەۋ كورىنەتىن بۇل اۋەسقويلىعىمنان جيىركەنبەسەڭىز، جەكپە-جەك كەزىندە ودان كەشىرىم سۇراۋعا تاۋەكەل ەتكەن ساتتە ءوزىڭىزدى ناق قانداي سەزىم بيلەگەنىن، ەگەر ۇمىتپاساڭىز، ماعان سۋرەتتەپ بەرسەڭىز قايتەدى؟ بۇل ساۋالىمدى جەڭىلتەكتىككە بالاي قويماسسىز دەيمىن؛ كەرىسىنشە، مۇنداي ساۋال قويعاندا ءبىر قۇپيا ماقساتىم دا جوق ەمەس، ەگەر ەكەۋمىزگە ءتاڭىرىم بۇدان دا ەتەنە جاقىنداسۋعا جازسا، ونى سىزگە كەيىن ءتۇسىندىرىپ بەرۋىم دە مۇمكىن".
ول ماعان وسى سوزدەردى ايتقان كەزدە مەن ونىڭ جۇزىنەن كوز المادىم، ءسويتىپ مەنى كەنەت وعان دەگەن ءبىر قالتقىسىز سەنىم، سونان سوڭ، ءوز تاراپىمنان ءبىر ەرەكشە قۇمارلىق بيلەپ كەتتى، ويتكەنى ماعان ونىڭ جان دۇنيەسىندە وزىنە ءتان ەرەكشە ءبىر قۇپيا سىر بارداي كورىنگەن ەدى.
"ءسىز مەنەن قارسىلاسىمنان كەشىرىم سۇراعان ساتتە ءوزىمدى ناق قانداي سەزىم بيلەگەنىن سۇرادىڭىز، — دەپ جاۋاپ قاتتىم وعان، — ءبىراق سىزگە مەن ونان دا ءبارىن باسىنان باستاپ باياندايىن، مۇنى باسقالار ەستىگەن جوق ءالى"، — سونان سوڭ وعان افاناسييگە كورسەتكەن وزبىرلىعىمدى، وعان باسىمدى جەرگە تيگىزە قالاي تاعزىم ەتكەنىمدى، ءبارىن ايتىپ بەردىم. جەكپە-جەك كەزىندە ءوزىمدى سەرگەك سەزىنگەنىمدى، ويتكەنى ۇيدەن شىقپاي جاتىپ سەرگي باستاعانىمدى وسىدان شامالاي بەرىڭىز، — دەدىم ءسوزىمنىڭ قورىتىندىسىندا، — وسى جولعا تۇسكەننەن كەيىن ودان ارعىنىڭ ءبارى قيىن بولماعانى بىلاي تۇرسىن، قايتا، ءتىپتى قۋانىشتى، كوڭىلدى بولدى".
ول تىڭداپ بولعاسىن ماعان جايدارىلانا قارادى: "ايتقانىڭىزدىڭ ءبارى وتە قىزىق ەكەن، مەن سىزگە كەلىپ جۇرەمىن"، — دەيدى. سودان كەيىن كەشكە قاراي كۇندە دەرلىك كەلەتىن بولدى. ەگەر ول ماعان ءوزى جايىندا دا اڭگىمەلەسە، ءبىز دوستاسىپ تا كەتەتىن ەدىك. ءبىراق ول ءوزى تۋرالى ءلام دەمەدى، تەك ۇنەمى ماعان سۇراق قويا بەردى. وسىعان قاراماستان، مەن ونى وتە جاقسى كورىپ كەتتىم، ءسويتىپ وعان قالتقىسىز سەنگەندىكتەن ىشكى ويلارىمدى جاسىرمادىم، ويتكەنى: ادىلەتتى ادام ەكەنىن ونسىز دا كورىپ تۇرسام، ماعان ونىڭ قۇپياسىنىڭ قاجەتى نە دەپ ويلادىم. ونداي بايسالدى، جاسى ۇلكەن كىسىنىڭ جاپ-جاس ماعان كەلىپ جۇرگەنى، مەنى تەڭ كورگەنى ءوز الدىنا. اسا پاراساتتى كىسى ەدى، كوپتەگەن ۇلاعاتتى ىسكە ۇيرەندىم ودان. "ءومىردىڭ ۇجماق ەكەنى جايىندا مەن كوپتەن ويلانىپ ءجۇرمىن — دەدى ول كەنەتتەن، سونان سوڭ: "مەنى ويلاندىرا بەرەتىن تەك وسى عانا" — دەدى تاعى دا. مەنەن كوز الماي، كۇلىمسىرەپ قويادى. "مەن بۇعان سىزدەن گورى كوبىرەك سەنىمدىمىن، نەگە ەكەنىن كەيىن بىلە جاتارسىز"، — دەيدى. تىڭداپ تۇرىپ، ىشىمنەن: "تەگى، ول ماعان ىشتەگى ءبىر قۇپياسىن اشپاقشى عوي"، — دەپ ويلايمىن. ول: "ۇجماق ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدىڭ ىشىمىزدە، مىنە ءقازىر ول مەنىڭ ىشىمدە دە بۇعىپ جاتىر، قالاسام، ول مەن ءۇشىن ەرتەڭ-اق بۇكىل قالعان ومىرىمە شىنايى شىندىققا اينالادى"، — دەيدى. بايقايمىن: ول ماعان ەلجىرەي سويلەپ، بەينە ساۋال قويعانداي، سۇقتانا قارايدى. "ءسىز، دەيدى ول ودان ارى، كەز كەلگەن ادام، ءوزىنىڭ كۇنالارىن ەسەپتەمەگەندە، بارلىعى ءۇشىن جانە ءبارى ءۇشىن كىنالى ەكەندىگى جايىندا ابدەن دۇرىس پايىمداعانسىز، ءسىزدىڭ كەنەت بۇل ويدى وسىنشا قالاي تولىق قامتي العاندىعىڭىز تاڭعالارلىق. ادامدار وسى ويدى تۇسىنگەندە ولار ءۇشىن ۇجماق قيالداعى ارماننان شىنايى شىندىققا اينالادى دەپ وتە دۇرىس ايتىلعان"، "سوندا بۇل قاشان ىسكە اسادى، — دەدىم مەن وكىنىشتى ۇنمەن، — كەلەشەكتە ءبىر زامانداردا ىسكە اسار ما ەكەن؟ قۇرعاق قيال ەمەس پە؟' — "مىنە، دەيدى، ءسىز ەندى كۇماندانا باستادىڭىز، ءوزىڭىز ۋاعىزدايسىز دا، ءوزىڭىز سەنبەيسىز. بىلگىڭىز كەلسە، ءوزىڭىز ايتقانداي، بۇل قيال كۇمانسىز ىسكە اسادى، بۇعان سەنىڭىز، ءبىراق ءدال ءقازىر ەمەس، ويتكەنى ءاربىر ىس-ارەكەتتىڭ ءوز زاڭى بولادى. بۇل جان-دۇنيەڭنىڭ قالاۋىمەن، ءۇعىپ-تۇسىنىپ ىستەلەتىن شارۋا. الەمدى جاڭاشا قايتا قۇرۋ ءۇشىن ادامدار پسيحولوگيالىق جاعىنان باسقا جولعا ءتۇسۋى قاجەت. كەز كەلگەن ادامعا شىن باۋىر بولمايىنشا، باۋىرلاستىق تۋماق ەمەس. ادامدار وزدەرىنىڭ مەنشىگى مەن قۇقىقتارى جونىنەن ەشقانداي عىلىمنىڭ، ەشقانداي تيىمدىلىكتىڭ جاردەمىمەن وكپە-نازسىز بولىسە المايدى. قاي-قايسىسىنا بولسىن ءبارى از كورىنەدى، بارلىعى ۇنەمى نارازى بوپ، كورە المايدى، ءبىرىن-بىرى جەپ بىتەدى. ءسىز بۇل قاشان ىسكە اسادى دەپ سۇرايسىز. ىسكە اسادى، ءبىراق اۋەلى ادامنىڭ جەكەلەنۋ ءداۋىرى ورناۋعا ءتيىس"، — "ول نەتكەن جەكەلەنۋ؟" — دەپ سۇرايمىن ودان. "ول ءقازىر بارلىق جەردە، اسىرەسە ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ۇستەم بولىپ وتىرعان، ءبىراق ءالى تولىق ورناپ ۇلگىرمەگەن، مەرزىمى جەتپەگەن جەكەلەنۋ. نەگە دەسەڭ، ءقازىر كەز كەلگەنى ءوزىنىڭ بەت بەينەسىن كوبىرەك ەرەكشەلەۋگە قۇمار، ءومىردىڭ تولىق ماندىلىگىن ءوزى بايقاپ كورگىسى كەلەدى، ونىڭ بەر جاعىندا قانشاما تىراشتانعانىمەن، تولىسقان ءومىردىڭ ورنىنا، بارلىق ىس-ارەكەتى ءوزىن-وزى مەرت قىلۋ عانا بولىپ شىعادى، ويتكەنى ول ءوزىنىڭ ءمانىن قاپىسىز انىقتاۋدىڭ ورنىنا مۇلدە جەكەلەنىپ الۋعا بوي ۇرادى. ويتكەنى بۇل زاماندا ءبارى مۇلدە جەكەلەنىپ العان، اركىم ءوز ىنىندە بۇعىپ جاتادى، اركىم وزگەلەردەن ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، بوي تاسالايدى، بارىن تىققىشتاپ باعادى، ءسويتىپ، مۇنىڭ اقىرى ءوزىنىڭ وزگەلەردەن بەزۋىمەن، وزگەلەردى وزىنەن بەزدىرۋىمەن تىنادى. جەكەلەنىپ الىپ بايلىق جينايدى دا، ەندى مەنەن قۇدىرەتتى، مەنەن باي كىسى جوق دەپ ويلايدى، ءبىراق ول بەيشارا نەعۇرلىم دۇنيەقوڭىز بولعان سايىن ءوزىن-وزى قۇرتاتىن دارمەنسىزدىككە بەلشەسىنەن باتا بەرەتىنىن بىلمەيدى. ويتكەنى ول ءبىر وزىنە عانا سەنۋگە داعدىلانعان، كوپتەن جەكەلەنىپ العان، ءوزىنىڭ جان-دۇنيەسىن بىرەۋدىڭ جاردەمىنە، كىسىگە جانە جالپى ادام بالاسىنا سەنبەۋگە ۇيرەتكەن، ول جيناعان اقشاسى مەن قولى جەتكەن قۇقىقتارىنان ايىرىلىپ قالام با دەپ قالتىرايدى. قايدا بولماسىن بۇل كۇندە ادامنىڭ شىن قامسىزدىعى ونىڭ جەكە-دارا تىراشتانۋىندا ەمەس، قايتا، بارشا جۇرتتىڭ ۇجىمداسقان تۇتاستىعىندا ەكەنىن كىسىنىڭ اقىل-پاراساتى تۇسىنۋدەن قالىپ بارادى. بۇل سۇمدىق جەكەلەنۋدىڭ دە كۇنى وتەتىندىگى، ءسويتىپ بىر-بىرىنەن قالاي رابايسىز اجىراپ كەتكەندىگىن جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي ۇعاتىندىعى ءسوزسىز. ەندى زامانا اعىمى وسىنداي بولماق، وسىنشا ۇزاق ۋاقىت تۇنەكتە وتىرىپ، جارىق ساۋلەنى نەعىپ سەزبەگەندەرىنە قايران قالادى. مىنە، سوندا پايعامبارىمىز كوكتەن ايان دا بەرەدى... ءبىراق وعان دەيىن قالاي دا بايراقتى ساقتاۋ كەرەك، وقتا-تەكتە، تىم بولماسا ءبىر ونەگەلى ءىس ىستەپ، جەكەلەنگەن جان دۇنيەنى، ءتىپتى ديۋانا كۇيىندە بولسا دا باۋىرلاستىق قارىم-قاتىناستىڭ ەرلىك جولىنا الىپ شىعۋعا ءتيىس. بۇل كەمەڭگەرلىك ويدىڭ ولمەۋى ءۇشىن..."
ول ەكەۋمىز باس قوسقان كەشتەر وسىنداي شابىتتى، قىزىق اڭگىمەمەن ءوتىپ جاتتى. مەن ءتىپتى جۇرتقا كورىنۋدەن قالدىم، قوناققا دا وتە سيرەك باراتىن بولدىم، ونىڭ ۇستىنە جۇرتتىڭ ماعان اۋەستىگى باسىلا باستادى عوي دەيمىن. بۇل رەنىش بىلدىرگەنىم ەمەس، ويتكەنى ولار مەنى ءالى دە جاقسى كورىپ، ماعان ءالى دە جايدارى قارايتىن؛ ايتسە دە، جوعارى قاۋىمدا بىردەڭەنى ءسان تۇتۋ دەگەننىڭ شىنىندا دا وسال دۇنيە ەمەستىگىن، مىنە، مۇنى قالاي دەگەنمەن مويىنداۋ كەرەك. اقىرى، وزىمە كەلىپ جۇرەتىن وسىناۋ جۇمباق جانعا مەن سۇيسىنە قارايتىن بولدىم، ويتكەنى، ونىڭ پاراساتىنا تانتىلىگىم ءوز الدىنا، مەن ونىڭ كوكەيىندە ءبىر وي بارىن، بالكىم، ءتىپتى ءبىر ۇلى ەرلىك ىسكە دە ازىرلەنىپ جۇرگەنىن سەزە باستادىم. مۇمكىن، ونىڭ قۇپياسىنا سىرتتاي اۋەستىك بىلدىرمەگەنىم، بۇل جايىندا تۋرالاپ تا، جانامالاپ تا سۇراماعانىم ۇناعان شىعار. الايدا مەن، اقىرى، ونىڭ ماعان بىردەڭە دەگىسى كەلىپ ءوزى دە دەگبىرسىزدەنىپ جۇرگەنىن بايقادىم. ول كەلگىشتەي باستاعاننان كەيىن شامامەن ءبىر ايدان سوڭ بۇل قالاي دەگەنمەن انىق كورىنگەن ەدى. "بىلەسىز بە، — دەپ سۇرادى ول ءبىر جولى مەنەن، — شاھاردا ەكەۋمىز جونىندە تىم كوپ ءسوز قىلاتىن سياقتى، ءبارى مەنىڭ سىزدىكىنە ءجيى كەلەتىنىمە قايران قالادى؛ ءبىراق مەيلى، كوپ ۇزاماي ءبارى ايقىندالادى عوي". كەيدە ول كەنەت قاتتى ابىرجيتىن ەدى، مۇندايدا ۇنەمى دەرلىك تۇرىپ جۇرە بەرەتىن. ەندى بىردە كىسىگە ۇزاق سۇقتانا قارايتىن ادەتى بار ەدى — مەن ىشتەي: "بۇل نە دەمەكشى ەكەن" — دەپ ويلاپ وتىرعاندا، ول كەنەت مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ، بەلگىلى، انشەيىن بىردەڭەنى ءسوز ەتە باستايدى. سونسوڭ، باسىنىڭ اۋىراتىندىعىنا دا ءجيى شاعىناتىن بولدى. ءبىر كۇنى، ءتىپتى ويدا جوقتا، شابىتتانا ۇزاق سويلەگەننەن كەيىن، بايقايمىن، ول زاماتتا بوزارىپ، ءتۇرى بۇزىلىپ كەتتى دە، ماعان تەسىلە قارادى.
— سىزگە نە بولدى، اۋىرىپ قالعان جوقسىز با؟ — دەدىم مەن.
ونىڭ باسىم اينالا بەرەدى دەپ جۇرەتىنى ەسىمدە-تۇعىن.
— مەن... بىلەسىز بە... مەن... كىسى ولتىرگەم.
ول وسىلاي دەپ كۇلىمسىرەيدى، ءتۇرى اپپاق شۇبەرەكتەي. بىردەڭەنى انىق پايىمداپ ۇلگىرمەي جاتىپ، مۇنىڭ جىلميىپ كۇلگەنى نەسى دەگەن وي جۇرەگىمە دىق ەتتى. مەن ءوزىم دە بوزارىپ كەتتىم.
— نە دەپ تۇرسىز؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردىم.
— الايدا، — دەيدى ول بوپ-بوز كۇيى كۇلىمسىرەي سويلەپ، — وسى العاشقى ءسوز اۋزىمنان شىققانشا مەنىڭ قانداي قينالعانىمدى بىلسەڭىز عوي. ەندى ايتارىمدى ايتقان سوڭ، جولعا تۇسكەن سياقتىمىن. ەندى ءجۇرىپ كەتەمىن.
مەن وعان كوپكە دەيىن يلانبادىم، ول ماعان ءبىر كۇن ەمەس، ءۇش كۇن قاتارىنان كەلىپ، ءبارىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بايانداپ بەرگەننەن كەيىن عانا سەندىم. ونىڭ ەسى اۋىسقان شىعار دەپ ويلاعان ەدىم، ءبىراق، كەيىن ىشتەي قاتتى كۇيىنىپ، تاڭىرقاسام دا، اقىرى، كوزىم جەتتى. ول وسىدان ون ءتورت جىل بۇرىن ءبىر باي حانىمدى، شاھارىمىزدا مەنشىكتى ءۇيى بار، جاس، سۇلۋ، جەسىر پومەششيك ايەلدى ءولتىرىپ، سۇمدىق، ماسقارا قىلمىس جاساپتى. باسى بوس ارۋعا كوڭىلى قۇلاعان جىگىت وعان ىستىق سەزىمىن ءبىلدىرىپ، وزىنە كۇيەۋگە شىعۋعا ءسوز سالادى. ءبىراق بۇل كەزدە ايەل جۇرەگىن وزگە ءبىر اقسۇيەك، اجەپتاۋىر شەنى بار اسكەري ادام يەمدەنىپ ۇلگىرگەن ەكەن، ءقازىر ول جورىقتا بولىپ شىعادى، الايدا ايەل ونى تاياۋدا كەلىپ قالار دەپ كۇتىپ جۇرسە كەرەك. ول مۇنىڭ ۇسىنىسىن قابىلدامايدى دا، ودان ەندى كەلگىشتەۋدى توقتاتۋدى وتىنەدى. ول وندا بارمايتىن بولادى، ءبىراق، ءۇي ءىشىنىڭ جاي-جاپسارىن بىلگەندىكتەن، ۇستالىپ قالۋ قاۋپىنە دە قاراماستان، ب ا ق جاعىنان شاتىرعا كوتەرىلىپ، ودان ەبىن تاۋىپ ايەل جاتقان بولمەگە كىرەدى. ءبىراق، جۇرەك جۇتقان وجەتتىك قىلمىستاردىڭ ءبارى كوبىنە-كوپ ساتتە بولاتىندىعى ادەتتە وتە ءجيى كەزدەسپەي مە. ول شاتىردىڭ كىشكەنتاي تەرەزەسىنەن كىرگەننەن كەيىن باسپالداقپەن تومەن تۇسەدى؛ باسپالداقپەن شاتىرعا كوتەرىلەتىن تەسىكتىڭ قاقپاعى مالايلاردىڭ ۇقىپسىزدىعىنان ۇنەمى كىلتكە جابىلا بەرمەيتىنىن ول بايقاپ جۇرەدى ەكەن. سولاردىڭ اڭعالاقتىعىنا سەنىپ كەلسە، دەس بەرگەندە بۇگىن دە جابىلماپتى. تۇرعىن بولمەلەرگە قاراي وتكەسىن ول قاراڭعىدا، ايەلدىڭ شىراعدان سىعىرايعان جاتىن بولمەسىنە كىرەدى. قاس قىلعانداي، ونىڭ ەكى كۇتۋشى قىزى سول كوشەدەگى كورشى قۇربىسىنىڭ تۋعان كۇنىن تويلاۋعا وعان ايتپاي، جاسىرىن كەتىپ قالعان-دى. وزگە مالايلار مەن كۇتۋشى ايەلدەر وزدەرىنىڭ تومەنگى قاباتتاعى بولمەسى مەن اس ۇيدە ۇيىقتاپ جاتقان. قاننەن-قاپەرسىز جاتقان ارۋدى كورگەندە ونى ءبىر ساتكە قۇمارلىق بيلەپ كەتەدى، سوسىن قىزعانىشتىڭ كەكشىل اشۋىنان لەزدە كوزى قارايىپ، ماس كىسىشە، نە ىستەرىن بىلمەي، جاقىنداپ بارىپ ءدال جۇرەك تۇسىنان پىشاقتى كىرش ەتكىزەدى، ايەل دىبىس تا شىعارا المايدى. سونان سوڭ سۇمدىق ارامزا، زۇلىمدىق نيەتپەن ول ءبارىن جالا مالايلارعا اۋاتىنداي ەتىپ ىستەيدى: اۋەلى ايەلدىڭ ءاميانىن قالتاسىنا سالادى، سوسىن جاستىقتىڭ استىنان العان كىلتپەن كومودتى اشىپ، كەيبىر زاتتاردى، ياكي باعالى قاعازدارعا تيمەي، تەك اقشانى، قۇنى ون ەسە قىمبات كىشىگىرىم نارسەلەرگە قىزىقپاي، بىرنەشە ىرىرەك التىن بۇيىمدى عانا الادى. مۇنىڭ ءبارىن ول نادان مالاي ىستەگەندەي عىپ ىستەيدى. ەستەلىك بولسىن دەپ تاعى بىردەڭەلەردى الادى، الايدا بۇل جونىندە كەيىنىرەك ايتارمىز. جان تۇرشىگەرلىك ءىسىن تىندىرعاسىن ول كىرگەن جولىمەن شىعىپ كەتەدى. كەلەسى كۇنى دابىل كوتەرىلگەندە دە، ودان سوڭ بۇكىل ءومىر بويى دا ناعىز زۇلىمنىڭ بۇل ەكەندىگى ەش ۋاقىتتا ءتىرى جاننىڭ قاپەرىنە دە كىرمەيدى! سونسوڭ مۇنىڭ ول ايەلدى ۇناتاتىنىن دا ەشكىم بىلمەيتىن، ويتكەنى ول ۇندەمەيتىن، تۇيىق مىنەزدى كىسى-دى. سىرلاساتىن جاقىن دوسى دا جوق-تى. ونى وپات بولعان ايەلدىڭ ونشا جاقىن دا ەمەس، جاي تانىسى عانا دەپ سانايدى، ويتكەنى بۇل سوڭعى ەكى جۇمادا ول ۇيگە باس سۇقپاعان. كۇدىك باسىبايلى مالاي پەترگە تۇسەدى، سورلاتقاندا جاعداي وسى كۇدىككە يلاناتىنداي بولىپ قيۋلاسا كەتەدى، ويتكەنى ول سوقا قارا باسى، وعان قوسا مىنەزى شالكەس ەدى، وسى سەبەپتى ونى ءوز مەنشىگىندەگى شارۋالاردان الىناتىن رەكرۋتقا جاتقىزىپ سولداتقا بەرمەكشى ەكەنىن مالاي بىلەتىن، مۇنى مارقۇم حانىمنىڭ ءوزى دە جاسىرمايتىن. پەتردىڭ شاراپحانادا ماس بوپ وتىرىپ، ونى ولتىرەمىن دەپ ەلەۋرەگەنىن ەستىگەندەر بار ەكەن. ايەل ولەردەن ەكى كۇن بۇرىن پەتر قاشىپ كەتىپ، شاھاردا بەلگىسىز ءبىر جەردە جۇرەدى. ايەل مايىپ بولعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە ونى شاھاردان شىعا بەرىستەگى جولدا ۋداي ماس بوپ قۇلاپ جاتقان جەرىنەن تابادى، قالتاسىندا پىشاعى بار. وڭ الاقانى قان ەكەن، سەبەبى بەلگىسىز. ونىڭ مۇرنىم قاناعان ەدى دەگەنىنە سەنبەيدى. كۇتۋشى قىزدار ءبىر ۇيگە كىشكەنتاي باستاڭعىعا بارعانىن، وزدەرى ورالعانشا سىرتقى ەسىكتى اشىق قالدىرعانىن مويىندايدى.
كىناسىز مالايدى ۇستاۋعا وسى سەكىلدى باسقا دا كوپتەگەن سىلتاۋلار تابىلا كەتەدى. ونى قاماۋعا الىپ، سوت باستالادى، الايدا ءدال ءبىر جۇمادان كەيىن تۇتقىن سوقپا اۋرۋعا شالدىعىپ، اۋرۋحانادا سول ەسى كىرمەگەن كۇيى ءولىپ كەتەدى. جازمىشتان وزمىش جوق دەگەن ەمەس پە، وسىمەن ءىس بىتەدى، ءبارى دە — سۋديالار دا، باستىقتار دا، كۇللى قاۋىم دا قىلمىس جاساعان ولگەن مالاي، ودان وزگە ەشكىم ەمەس دەگەن سەنىمدە قالادى. ازاپ مىنە وسىدان كەيىن باستالادى.
مەنىمەن دوستاسىپ كەتكەن جۇمباق مەيمانىم اۋەلدە ءوزىنىڭ ار-ۇجدانى الدىندا بۇل ءۇشىن ءتىپتى مۇلدە وپىنا قويماعانىن جاسىرعان جوق. ول ۇزاق ۋاقىت ازاپتانادى، الايدا، ءوزى عاشىق بولعان ايەلدى ولتىرگەنىنە، ول بەيباقتىڭ بۇ دۇنيەدە جوقتىعىنا ەمەس، قانىندا قۇمارلىق قىزۋى باسىلماي تۇرعاندا مايىپ قىلىپ، ونىمەن بىرگە ءوزىنىڭ ماحابباتىن دا وشىرگەنىنە وكىنىپ قانا قاپا بولادى. ءبىراق وندا جازىقسىز جاننىڭ قانىن موينىنا جۇك قىلعاندىعى ونىڭ قاپەرىنە دە كىرمەپتى. ول ايەل باسقا ءبىر ەركەكتىڭ قوينىندا جاتۋى مۇمكىن ەدى عوي دەگەن كۇدىك كوكەيگە قونىمسىز كورىنگەندىكتەن، مىنە وسى سەبەپتى ول باسقاشا ىستەۋگە مەنىڭ لاجىم قالدى ما دەپ كوپكە دەيىن ءوزىن-وزى اقتاۋعا تىرىسىپ جۇرەدى. ول مالايدىڭ تۇتقىندالعانىنا العاشتا ءبىراز قىنجىلادى، ءبىراق ول كەنەت اۋىرىپ، تەز ءولىپ كەتكەسىن تەز تىنىشتالادى، ويتكەنى مالاي، تەگىندە (وندا ول وسىلاي ويلاعان-دى)، تۇتقىنداعاندىقتان نەمەسە قورقىنىشتان ولمەگەن، قاشىپ جۇرگەن كۇندەرى ۋداي ماس كۇيى ءتۇنى بويى سىز جەردە جاتقاندىقتان وكپەسى قابىنىپ ولسە كەرەك. ۇرلاعان زاتتار مەن اقشاعا بولا دا ونشا قىسىلا قويمايدى، ويتكەنى ۇرلاسا (بۇل جونىندە دە ءدال سولاي ويلاعان ەدى)، اشكوزدىكتەن ۇرلاماعان، مۇنى تەك كۇدىكتى باسقا بىرەۋگە اۋدارۋ ءۇشىن عانا ىستەگەن. ۇرلانعان زاتتاردىڭ قۇنى ماردىمسىز ەكەن، سوندىقتان ول كاپ كەشىكپەي بۇل اقشانىڭ ءبارىن، ءتىپتى ودان دا كوگى سومانى شاھارىمىزدا اشىلعان قۇدايحاناعا ساداقاعا بەرەدى. ۇرلىعىنا قۋىستانىپ جۇرمەيىنشى دەپ ادەيى وسىلاي ەتەدى، ءسويتىپ، ءبىر عاجابى، ءبىرازعا دەيىن، ءتىپتى ۇزاق ۋاقىت، شىنىندا دا، جانى جاي تابادى — ماعان مۇنى ونىڭ ءوزى ايتقاندى. سونان سوڭ ول ءبىر ۇلكەن قىزمەتكە بۇتىندەي بەرىلىپ كەتەدى، ەكى جىلدان بەرى كوكەيىنەن كەتپەگەن ماشاقاتى كوپ، قيىن تاپسىرمانى ورىنداۋعا ءوزى تىلەنەدى؛ ءور مىنەزدى بولعاندىقتان، باسىنان كەشكەن وقيعانى ۇمىتۋعا اينالادى؛ ال الدەقالاي ەسىنە تۇسكەندە، ول جايىندا مۇلدە ويلاماۋعا تىرىسادى. ول قايىرىمدىلىق كورسەتۋدەن دە تارتىنبايدى، ءبىزدىڭ شاھاردىڭ وزىندە ەداۋىر ءىس تىندىرىپ، كوپ جاردەم كورسەتەدى، ءوزىن استانالاردا دا تانىتادى، پەتەربوردا سونداعى قايىرىمدىلىق قوعامىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانادى. ءبىراق، اقىرىندا، جان ازابىنا سالعان ويدىڭ اۋىر ءزىلى قالاي دەگەنمەن ونى ەزۋگە اينالادى. وسى كەزدە وعان ءبىر سۇلۋ، اقىلدى بيكەش ۇناپ قالادى دا، كوپ ۇزاماي ول سول قىزعا ۇيلەنەدى؛ وسىلاي ەتسەم جالعىزدىقتىڭ جابىرقاۋشىلىعىنان ارىلارمىن، جاڭا جولعا ءتۇسىپ، زايىبىم مەن بالا-شاعامنىڭ الدىندا پارىزىمدى ادال ورىنداسام، وتكەن كۇننىڭ ەستەلىكتەرى قاراسىن ۇزەتىن شىعار دەپ ارماندايدى. ءبىراق بۇل ءۇمىتى اقتالماي، كەرىسىنشە بوپ شىعادى. ءلاززات ايى كەزىندە-اق: "مىنە، ايەلىم مەنى سۇيەدى، ال ەگەر ول وتكەندىگىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ قالسا قايتەم؟" — دەگەن وي ونى دامىلسىز مازالايدى.
كەلىنشەگى وعان تۇڭعىشىنا جۇكتى بولعانىن ايتقاندا، بۇل وزىنەن ءوزى قاتتى قىسىلادى: "بىرەۋدىڭ قانىن موينىما جۇك قىلا تۇرا، پەرزەنت كورگەلى وتىرعانىم قاداي". بالالى-شاعالى بولادى: "ولاردى سۇيۋگە، وقىتۋعا، تاربيەلەۋگە قالاي عانا ءداتىم شىدايدى، ولارعا ىزگىلىك جايىندا قالاي ايتپاقپىن: مەن كىسى ءولتىردىم عوي". سۇيكىمدى بوپ ءوسىپ كەلە جاتقان بوبەكتەرىن ەركەلەتكىسى كەلەدى: "ال مەن ولاردىڭ بەيكۇنا، اشىق جۇزىنە ءتىپتى قاراي دا المايمىن؛ بۇعان لايىق ەمەسپىن". اقىرى، مايىپ بولعان ايەلدىڭ قانى، ونىڭ قىرشىنىنان قيىلعان ءومىرى، سۇمدىق زۇلىمدىقتىڭ ەسەسى قايتپاعاندىعى ونىڭ كوز الدىنان كەتپەي، زارە-قۇتىن قاشىرىپ ەلەستەي بەرەدى. ول سۇمدىق ءتۇس كورۋگە اينالادى. الايدا جۇرەگىنىڭ توزىمدىلىگىنەن بۇل ازاپقا ۇزاق شىداپ جۇرەدى: "ىشتەگى وسى جان ازابىممەن بارلىق كىنامدى وتەيمىن". ءبىراق بۇل ءۇمىتى دە اقتالمايدى: قايعى-قاسىرەتى كۇن وتكەن سايىن ءورشي بەرەدى. ءبارى ونىڭ قاتال جابىرقاۋ مىنەزىنەن سەسكەنسە دە، قايىرىمدىلىق قىزمەتى ءۇشىن قاۋىمدا ونى قۇرمەت تۇتا باستاعان-دى، ايتسە دە جۇرت ونى كوبىرەك قۇرمەتتەگەن سايىن، ونىڭ ءحالى مۇشكىلدەنە بەرەدى. ول ءوزىن-وزى ءولتىرۋدى ويلاعانىن مويىنداعان. الايدا مۇنىڭ ورنىنا ەندى وعان باسقا ءبىر ارمان العاشتا ءوزى اقىلعا سىيمايتىن، بوس قيال دەپ ساناعان، سوسىن، اقىرى، جۇرەگىنە ءبىرجولا ورناعان ارمان ەلەستەي باستايدى. ول ءبىر كۇنى تۇرا كەلىپ، ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا: مەن كىسى ولتىرگەم دەپ جاريالاۋدى ارمان ەتەدى. سان قۇبىلىپ ەلەستەگەن وسى ارمانىمەن ءۇش جىل جۇرەدى. سايىپ كەلگەندە، ءوزىنىڭ قىلمىسىن مويىنداۋى ارقىلى جان دۇنيەمدى ازاپقا سالعان كەسەلدەن كۇمانسىز ارىلامىن، ءسويتىپ ماڭگى-باقي تىنىشتىق تابامىن دەگەن ويعا شىن نيەتىمەن بەكىنەدى. ءبىراق، وسىدان كەنىن ونىڭ جۇرەگىن تاعى دا قورقىنىش بيلەيدى، ويتكەنى: مۇنى قالاي ىستەمەك؟ مىنە وسى كەزدە ول مەنىڭ جەكپە-جەگىمدەگى وقيعانى ەستىپ بىلەدى. "ءسىزدى كورگەننەن كەيىن، ەندى نەدە بولسا تاۋەكەل!" مەن وعان قاراپ قاپپىن.
— سونداي ەلەۋسىز نارسە ءسىزدىڭ وسىنداي تاۋەكەلگە باس تىگۋىڭىزگە سەبەپ بولعانى ما؟ — دەپ قولىمدى سەرمەپ ايقايلاپ جىبەردىم.
— مەنىڭ بۇل تاۋەكەلىم ءۇش جىل تولعاتقاننان كەيىن تۋدى، — دەدى ول، — ءسىزدىڭ وقيعا بۇعان تەك تۇرتكى سالدى. ءسىزدى كورگەسىن ءوزىمدى ءوزىم كىنالاپ، سىزگە ءتانتى بولدىم، — دەدى ول ماعان ءتىپتى سۇستانعان پىشىنمەن.
— ودان بەرى ون ءتورت جىل ءوتتى، سىزگە سەنبەيدى عوي، — دەدىم مەن.
— ايعاقتارىم بار جانە دە قوماقتى نارسەلەر. سولاردى كورسەتەمىن.
ەندى مەن دە جىلاپ جىبەرىپ، ونى بەتىنەن ءسۇيىپ الدىم.
— ماعان ءبىر-اق نارسەنى شەشىپ بەرىڭىزشى، ءبىر-اق نارسەنى! — دەدى ول (ەندى ءبارى ماعان بايلانىستى بولىپ تۇرعانداي)، — ايەلىمدى، بالالارىمدى قايتەم! ايەلىم، مۇمكىن، قۇسا بوپ ولەر، ال بالالارىم نە بولماق، اقسۇيەك اتاعى مەن مەكەن-جايدان ايرىلماعانمەن،—ءومىر بويى قانىشەردىڭ ۇرپاعى اتانىپ وتەدى عوي. ولاردىڭ جۇرەگىندە ءوزىم جونىندە قانداي جامان ات قالدىرام، مەنى قينايتىن وسى عوي!
مەن ۇندەمەدىم.
— بالالارىمنان قالاي ايرىلام، ماڭگى باقيعا ايرىلام با؟ ادا-كۇدە ايىرىلعانىم عوي وندا!
مەن ىشىمنەن دۇعامدى قايىرىپ، ءۇنسىز وتىردىم. سوسىن تۇرەگەلدىم، زارەم كەتتى.
— نە ىستە دەيسىڭ؟ — دەپ ول ماعان قارادى.
— بارىڭىز دا، جۇرتقا جاريا ەتىڭىز، — دەدىم مەن. — ءبارى وتكىنشى، جالعىز شىندىق قانا قالادى. مۇنداي كەرەمەت تاۋەكەلشىلدىك ءۇشىن قانشا ىزگىلىك قاجەت بولعانىن بالالارىن وسكەن سوڭ تۇسىنە جاتار.
وندا ماعان ول شىنىندا دا تاۋەكەلگە بەل بايلاپ كەتكەندەي كورىنگەن ەدى. سودان كەيىن ول ەكى جۇماداي كۇندە كەشكە كەلىپ ءجۇردى، قانشاما وقتالسا دا، باتىلى بارمايدى. ابدەن جۇرەگىمدى ەزىپ ءبىتتى. بىردە بەكەمدەنىپ كەلەدى دە، ەلجىرەي سويلەيدى:
— بىلەم، ءبارىن جاريا ەتىسىمەن-اق ۇجماققا كىرگەندەي بولارمىن. ون ءتورت جىل توزاقتا وتكىزگەنىم جەتەر. ءبىراز قاسىرەت شەگۋىم كەرەك. قاسىرەتكە مويىنسۇنىپ، ءومىر سۇرە باستايمىن. جالعان ءومىر كەشسەڭ، كەيىن قايتۋعا جول قالماس. ەندى جاقىنىمدى سۇيمەك تۇگىل، ءوز بالالارىما ەمىرەنۋگە دە باتىلىم بارمايدى. ۋا، قۇدىرەت، مۇنداي قايعى-قاسىرەتتىڭ ماعان وڭاي سوقپاعانىن بالالارىم نەعىپ تۇسىنبەس ەكەن، تۇسىنسە — مەنى كىنالاماس! قۇدىرەت كۇشتە ەمەس، شىندىقتا عوي.
— ءسىزدىڭ بۇل ەرلىگىڭىزدى بارلىعى تۇسىنەدى ءالى، — دەدىم مەن، — ءقازىر بولماسا، كەيىن تۇسىنەدى، ويتكەنى ءسىز شىندىققا، ەڭ جوعارعى شىندىققا قىزمەت ەتتىڭىز، اقيرەتتىك...
ءسويتىپ، ول مەنەن كوڭىلى جادىراعانداي بولىپ كەتەدى دە، ەرتەڭىنە ىزاعا بۋلىعىپ، ءوڭى قۋارىپ تاعى كەلىپ، كەكەتە سويلەيدى.
— مەن كەلگەن سايىن ءسىز: «تەگى، تاعى دا ايتا الماعانسىڭ عوي؟»— دەگەن ويمەن سۇقتانا قارايسىز. سابىر ەتىڭىز، ونشا قاتتى سوكپەڭىز. ءسىزدىڭ ويلايتىنىڭىزداي، وپ-وڭاي ءىس ەمەس بۇل مۇمكىن، مەن ءالى بۇل نيەتىمنەن ءتىپتى اينىپ تا كەتەرمىن. وندا ءسىز مەنى كورسەتە قويماسسىز، ا؟
كەيدە مەن وعان ءجون-جوسىقسىز تەسىلە قاراماق تۇگىل، ءتىپتى جاي كوز سالۋعا دا سەسكەنەتىن بولدىم. ازاپتانعانىم سونداي، ءتىپتى اۋىرىپ قالام با دەپ تە قورىقتىم، جانىم بايىز تاپپادى. ءتۇن بالاسىندا ۇيقىدان قالدىم.
— ايەلىمنىڭ قاسىنان كەلىپ تۇرعانىم وسى، — دەيدى ول ودان ارى. — ءسىز جان سەرىك دەگەننىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنەسىز بە؟ شىعىپ بارا جاتقانىمدا بالالارىم: "اكە، قوش بول، ءبىراق "بالالاردىڭ وقۋ كىتابىن" بىرگە وقيىق، تەز كەلەتىن بول"، — دەپ شۋلاسىپ قالدى. جوق، ءسىز مۇنى تۇسىنبەيسىز عوي! بوتەن بىرەۋدىڭ قايعىسى ساعان اقىل قوسپايدى.
ونىڭ كوزى الاق-جۇلاق ەتىپ، ەرنى دىرىلدەپ كەتتى. سوسىن كەنەت جۇدىرىعىمەن ۇستەلدى قويىپ قالىپ ەدى، ۇستىندە تۇرعان زاتتار ۇشىپ تۇسە جازدادى، اسا بيازى ادامنىڭ ءبىرىنشى رەت وسىنداي مىنەز كورسەتكەنىنە مەن قايران قالدىم.
— نەسىنە جار سالام؟ جابۋلى قازان نەگە جابۋلى قالمايدى؟ — دەدى داۋسى قاتتى شىققان ول. — مەنىڭ كىنامنەن ەشكىمدى سوتتاعان جوق، ەشكىم ايداۋعا دا كەتكەن جوق، مالاي بولسا اۋرۋدان ءولدى. ال مەن بولسام جازىقسىز توگىلگەن قان ءۇشىن جان ازابىن تارتۋمەن جازالاندىم. سونسوڭ، مەنىڭ سوزىمە ەشكىم سەنبەيدى، ەشقانداي دالەلىمە دە يلانبايدى. قالاي، جاريالاۋ قاجەت پە ءوزى؟ ايەلىم مەن بالالارىما كەسىرىم تيمەسە بولدى، توگىلگەن قان ءۇشىن مەن ءومىر بويى تاعى دا ازاپ شەگۋگە ءازىرمىن. وزىممەن بىرگە ولاردى دا قۇرتۋىم ادىلەتتى بولا ما؟ ءبىز قاتەلەسىپ وتىرعان جوقپىز با؟ بۇل ارادا شىندىق قايدا؟ سونسوڭ، وسى شىندىقتىڭ ءوزىن جۇرت تۇسىنە الار ما ەكەن، ونى باعالاپ، ءقادىر تۇتار ما ەكەن؟
"و، قۇداي تاعالا! — دەپ ويلادىم ىشىمنەن، — ادامداردىڭ قۇرمەت تۇتۋىن ويلايتىن ءسات پە بۇل!" جانىم اشىعانى سونداي، ونىڭ تاعدىرىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ءوزىم دە جان اياماي ورتاقتاسۋعا ءازىر ەدىم. بايقايمىن، ول ىزاعا بۋلىعىپ العان. ونداي تاۋەكەلشىلدىكتىڭ بار قيامەتىن اقىلمەن عانا ەمەس، جان دۇنيەممەن دە سەزگەندە ءتىپتى جانىم تۇرشىكتى.
— شەشپەيمىسىز مەنىڭ تاعدىرىمدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ول تاعى دا.
— بارىڭىز دا، جاريالاڭىز، — دەپ سىبىرلادىم وعان. مەنىڭ داۋسىم شىقپاي قالدى، ءبىراق، بەكەمدەپ ايتتىم عوي دەيمىن. سوسىن ۇستەلدەن ءىنجىلدى الىپ، ورىسشا اۋدارماسى ەدى، يوانن جازعان، XII تاراۋدىڭ 24ء-بايىتىن كورسەتتىم:
"سىزدەرگە اقيقات شىندىقتى ايتامىن: ەگەر بيدايدىڭ ءدانى جەرگە تۇسكەسىن ولمەسە، بۇل ءبىر باسقا؛ ال ەگەر ولسە، وندا ول مول ءونىمىن بەرمەك". مەن وسى ءبايىتتى ول كەلەردىڭ الدىندا عانا وقىعان ەدىم.
ول وقىپ شىقتى. سودان كەيىن:
— راس، — دەدى كەيىگەن پىشىنمەن مىرس ەتىپ. — ءيا، بۇل كىتاپتاردان، — دەدى ول ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ، — قانداي عانا سۇمدىقتى كەزدەستىرمەيسىڭ. ولاردى كىسىنىڭ كوزىنە تىقپالاۋ وڭاي. كىم جازدى ەكەن، ادام جازدى دەۋ مۇمكىن بە؟
— قاسيەتتى اۋليە جازعان، — دەيمىن.
— سىزدەرگە مىلجىڭداۋ وڭاي، — دەپ ول تاعى دا مىرس ەتتى، ءبىراق ونىڭ كۇلكىسىنەن ەندى وشپەندىلىك سەزىلدى. مەن كىتاپتى قايتادان قولىما الىپ، "ەۆرەيلەرگە" دەگەن ەكىنشى جەرىن، X تاراۋ، 31ء-بايىت، اشىپ كورسەتتىم. ول: "ءتىرى قۇدايدىڭ قولىنا تۇسكەننەن قورقىنىشتى ەشتەڭە جوق"، — دەگەن سوزدەردى وقىپ شىقتى.
ول وقىعان سوڭ كىتاپتى لاقتىرىپ تاستادى. ءتىپتى تۇلا بويى دىرىلدەپ كەتتى.
— قانداي قورقىنىشتى ءبايىت ەدى، — دەيدى ول — ادەيى تاڭداپ العانىڭىز وسى ما. — ول ورىندىقتان تۇرەگەلدى. — قوش بولىڭىز، دەيدى، مۇمكىن، ەندى كەلمەسپىن... ۇجماقتا كەزدەسۋگە جازسىن. دەمەك، "مەنىڭ ءتىرى قۇدايدىڭ قولىنا تۇسكەنىمە" ون ءتورت جىل بولعانى عوي،— دەمەك، بۇل ون ءتورت جىل وسىلاي اتالاتىن بولدى ەمەس پە. ەرتەڭ بارىپ، مەنى بوساتىڭىز دەيمىن.
ونى قۇشاقتاپ الىپ، بەتىنەن شوپىلدەتىپ سۇيەيىن دەپ ەدىم، ءداتىم بارمادى — ونىڭ سۇرقى بۇزىلىپ كەتىپ، ءبىر ءتۇرلى قينالا قاراپ تۇرعان ەدى. ول شىعىپ كەتتى. "و، ءتاڭىرىم، ول قايدا بارماقشى ەكەن!"— دەپ ويلادىم. سوسىن يكونانىڭ الدىنا تىزەرلەي كەتىپ، جەدەل جەبەۋشىمىز ءھام جاردەمشىمىز قاسيەتتى ماريام-اناعا تابىنىپ، دوسىم ءۇشىن جىلاپ جىبەردىم. كوزىمنەن جاس سورعالاپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ تۇرعانىما جارتى ساعات وتكەن-دى، بۇل ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى، ساعات ون ەكىلەر شاماسى بولاتىن. ءبىر ساتتە، بايقايمىن، ەسىك اشىلىپ، ول تاعى دا كىرىپ كەلەدى. مەن بۇعان قايران قالدىم.
— ءسىز قايدا بولدىڭىز؟ — دەپ سۇرادىم ودان.
— مەن، — دەيدى، — مەن، تەگى، بىردەڭەنى ۇمىتسام كەرەك... قول ورامالىمدى... جارايدى، ءتىپتى ەشتەڭە ۇمىتپاسام دا، تىزە بۇككىزسەڭىزشى...
ول ورىندىققا وتىردى. توبەسىنەن ءتونىپ مەن تۇرمىن: "ءسىز دە وتىرىڭىز"، — دەيدى. سوسىن مەن دە وتىردىم. وسىلاي ەكى مينۋتتەي وتىردىق، ول مەنەن كوز المادى، سودان كەيىن، ءالى ەسىمدە، كەنەت مىرس ەتتى دە، تۇرەگەلىپ مەنى قاتتى قۇشاقتاپ، بەتىمنەن ءسۇيدى...
— ساعان ەكىنشى رەت كەلگەنىمدى ۇمىتپا، — دەدى ول — ەستيمىسىڭ، جادىڭنان شىعارما!
مەنىمەن ءبىرىنشى رەت سەن دەپ سويلەستى. سوسىن كەتىپ قالدى. "ەرتەڭ بولار"، — دەپ ويلادىم مەن.
سولاي بولىپ تا شىقتى. ەرتەڭ ونىڭ تۋعان كۇنى ەكەنىن مەن وندا بىلمەگەن ەدىم. سوڭعى كۇندەرى ەشقايدا شىقپاعاندىقتان، ەشكىمنەن ەستىپ بىلە الماعام. جىل سايىن بۇل كۇنى ونىڭ ۇيىندە ۇلان-اسىر توي وتكىزىلەتىن دە، بۇعان كۇللى شاھار جينالاتىن. بۇل جولى دا سولاي بولادى. ءسويتىپ ول، قوناقاسىدان كەيىن، جۇرتتىڭ الدىنا شىعادى، قولىندا باستىقتارعا جازعان رەسمي قاعازى بار. ال باستىقتارى وسىندا وتىرعاندىقتان، جينالعان جۇرتقا قاعازدى داۋىستاپ وقىپ بەرەدى؛ قىلمىس بۇگە-شىگەسىنە دەيىن باياندالعان حابارلامانىڭ سوڭىندا بىلاي دەلىنىپتى: "مىناداي زۇلىمدىقتان كەيىن مەن ادامداردىڭ اراسىندا بولا المايمىن، ماعان قۇداي تاعالا ايان بەردى، مەن ەندى كۇنامدى قاسىرەت شەگىپ وتەۋىم كەرەك!" سودان كەيىن ول ءوزىنىڭ قىلمىسىن دالەلدەمەكشى بولعان، ون ءتورت جىل بويى تىعىپ ۇستاعان زاتتاردىڭ بارلىعىن: ولگەن ايەلدىڭ باسقا بىرەۋگە كۇدىك ءتۇسىرۋ ءۇشىن بۇل الىپ كەتكەن التىن بۇيىمدارىن، موينىنان العان مەدالونى مەن ايقىشىن، — مەدالوندا ايەلدىڭ كوڭىل قوسقان جىگىتىنىڭ سۋرەتى بار ەكەن، — قويىن داپتەرىن، اقىرىندا، ەكى بىردەي حاتتى: جىگىتتىڭ وعان تاياۋ ارادا ورالاتىنىن حابارلاعان حاتى مەن ونىڭ وسى حاتىنا ايەلدىڭ قايتارعان جاۋابى، ەرتەڭ جازىپ ءبىتىرىپ پوشتاعا سالارمىن دەپ ۇستەل ۇستىندە قالدىرعان حاتىن جايىپ سالادى. بۇل ەكى حاتتى ول نە ءۇشىن العان؟ ايعاق رەتىندە جويىپ جىبەرۋدىڭ ورنىنا، ون ءتورت جىل بويى ولاردى نە ءۇشىن ساقتاعان؟ سونان سوڭ نە بولدى دەيسىز عوي: ءبارى تاڭعالىپ، يمانى قاسىم بولادى، ءبارى ونى توتەنشە اۋەستىكپەن تىڭداسا دا، ەشقايسىسى بۇعان يلانعىسى كەلمەيدى؛ جۇرت اۋەلى ونىڭ دەنى ساۋ ەمەس شىعار دەپ ويلايدى، ال بىرنەشە كۇننەن كەيىن بارلىق ۇيلەردە بەيشارا جىندانعان عوي دەپ ۇيعارىپ، ءبىرجولا ءۇمىت ءۇزىپ قويادى. باستىقتار مەن سوت تا ءىس قوزعاماي وتىرا الماپ ەدى، ءبىراق ولار دا تەجەلىپ قالدى: كورسەتىلگەن بۇيىمدار مەن حاتتار ويلاندىرعانمەن، بۇل ايعاقتار شىن بولعان كۇندە دە، ولار تۇپكىلىكتى ايىپتاۋعا نەگىز بولا المايدى دەپ ۇيعارىلدى. سونسوڭ، بۇل زاتتاردى ول، ايەلمەن تانىس، سەنىمدى ادامى رەتىندە، ونىڭ وزىنەن الۋى دا مۇمكىن عوي. ايتسە دە، زاتتاردىڭ اقيقاتتىعى كەيىن ولگەن ايەلدىڭ كوپتەگەن تانىستارى مەن تۋىستارىنان سۇراپ تەكسەرىلگەندىگىن، ولاردىڭ تاراپىنان ەشقانداي كۇمان كەلتىرىلمەگەنىن مەن ەستىگەن ەدىم. ءبىراق ءىس تاعى دا اياقتالماي قالدى. بەس كۇننەن كەيىن جۇرتتىڭ ءبارى بايعۇس اۋىرىپ قالىپتى، ءومىرى قىل ۇستىندە ەكەن دەگەن قاۋەسەتتى ەستىدى. قانداي كەسەلگە ۇشىراعانىن ايتا المايمىن، جۇرت جۇرەگىنىڭ سوعۋى بۇزىلىپتى دەپ جۇرگەن، ءبىراق، زايىبىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، دارىگەرلەر ونىڭ اقىل-ەسىن دە تەكسەرىپ، جىندانا باستاعان دەگەن ۇيعارىمعا كەلگەنى بەلگىلى بولعان-دى. مەنەن سۇراپ كورىپ ەدى، ەشتەڭە ايتپادىم، ال ونى كورگىم كەلەدى دەگەنىمدە، كوپكە دەيىن رۇقسات ەتپەدى، اسىرەسە زايىبى قارسى بولدى: "ءسىز ونىڭ كوڭىل-كۇيىن بۇزدىڭىز، — دەدى ول، — بۇرىن دا جابىرقاۋ ءجۇرۋشى ەدى، سوڭعى ءبىر جىل بويى ونىڭ سۇمدىق ابىرجىپ، وعاش قىلىق كورسەتىپ كەلگەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى، وسى كەزدە ءسىز كەزدەستىڭىز دە، ونىڭ تۇبىنە جەتىپ تىندىڭىز؛ ءسىز ونى اقىلىنان اداستىردىڭىز، ول ءبىر اي بويى ءسىزدىڭ ۇيدەن شىقپاعان ەدى". وسىدان كەيىن، ونىڭ زايىبى تۇگىل، كۇللى شاھار ماعان دۇرسە قويا بەرىپ، كىنالاي باستادى: "ءبارى ءسىزدىڭ كەسىرىڭىز"، — دەيدى ولار ماعان. ال، مەن ۇندەمەيمىن، الايدا، وزىنە-وزى قاھارىن توگىپ، ءوزىن-وزى جازالاۋشىعا جاراتقاننىڭ كۇمانسىز راقىمى تۇسكەنىن سەزگەنسىن ىشتەي قۋانا بەردىم. ءبىراق ول جىنداندى دەگەنگە سەنە المادىم. اقىرىندا، ماعان دا رۇقسات ەتىلدى، مەنىمەن اقىلداسامىن دەپ ونىڭ ءوزى شاقىرىپتى. ونىڭ كۇنى ساناۋلى ەكەنىن كىرگەن بويدا-اق بايقادىم. السىرەپ قالعان ەكەن، ءوڭى سارعايىپ، قولى دىرىلدەپ كەتىپتى، ەنتىگىپ تىنىستايدى، ءبىراق جانارىندا جانى جاي تاپقان، قۋانىش نۇرى بار. ول ماعان:
— دەگەنىمە جەتتىم! سەنى كورۋگە زار بوپ جاتتىم، نەگە كەلمەدىڭ؟ — دەپ كۇبىرلەدى ول
مەنى وعان كىرگىزبەگەنىن ايتقان جوقپىن.
— ماعان قۇداي تاعالانىڭ راقىمى ءتۇسىپ، وزىنە شاقىرىپ جاتىر. ولەتىنىمدى بىلەمىن، ءبىراق قۋانىشتىمىن، وسىنشاما جىلدان كەيىن ءبىرىنشى رەت جانىم جاي تاپتى. جانىم بەيىشتە جۇرگەندەي، دىتتەگەنىمدى ەندى عانا اتقارعانداي سەزىندىم عوي. بالالارىمنىڭ ماڭدايىنان سيپاپ، بەتىنەن سۇيۋگە ەندى حاقىم بار شىعار. ماعان سەنبەيدى، ەشكىم دە، ايەلىم دە، سۋديالارىم دا سەنبەيدى؛ ەش ۋاقىتتا بالالارىم دا سەنبەيدى. مۇنى بالالارىما ءتاڭىرىنىڭ نۇرى جاۋعانى دەپ تۇسىنەم. اتىما داق تۇسىرمەي كەتەتىن بولدىم. جاساعان يەمنىڭ الدىن سەزىپ جاتىرمىن، جۇرەگىم بەيىشتە جۇرگەندەي شاتتانادى... بورىشىمدى وتەدىم...
ول ەنتىگىپ، ارەڭ سويلەدى، قولىمدى قاتتى قىسىپ، جانارىن جالقىنداتا قارادى. زايىبى ەسىكتەن ءالسىن-الى قاراي بەرگەندىكتەن ۇزاق اڭگىمەلەسە المادىق. دەگەنمەن، قۇلاعىما سىبىرلاپ ۇلگەردى:
— انادا، ءتۇن ورتاسىندا، ساعان ەكىنشى رەت كەلگەنىم ەسىڭدە مە؟ جادىڭنان شىعارما دەپ ەدىم عوي؟ نەگە سوققانىمدى بىلەسىڭ بە؟ سەنى ولتىرەيىن دەپ كەلدىم عوي!
مەن سەلك ەتە ءتۇستىم.
— وندا سەنىڭ ۇيىڭنەن قاراڭعى كوشەگە شىققان سوڭ وزىممەن ءوزىم ارپالىسىپ، دالانى كەزدىم دە ءجۇردىم. كەنەت ساعان وشىككەنىم سونشا، ءتىپتى قانىم قايناپ كەتتى. "ەندىگى جەردە مەنىڭ تاعدىرىم سونىڭ قولىندا، ۇكىم شىعارۋشى سول، ەرتەڭگى ءوزىم تىلەگەن ازاپكەرلىكتەن ەندى باس تارتا المايمىن، ويتكەنى ول ءبارىن بىلەدى"، — دەپ ويلادىم. جوق، سەنىڭ كورسەتۋىڭ مۇمكىن دەپ قورىققان جوقپىن (مۇنداي كۇدىك قاپەرىمە دە كىرگەن جوق). "ەگەر قىلمىسىمدى اشكەرەلەي الماسام، سەنىڭ بەتىڭە قالاي قارايمىن؟ — دەپ قانا ۋايىمدادىم. سەن ءتىپتى جەتى قىردىڭ ار جاعىندا جۇرسەڭ دە، ول ءتىرى، ول ءبارىن بىلەدى، ول مەنى كىنالايدى دەگەن ويعا ءبارىبىر شىداي الماس ەدىم. بارىنە بەينە سەن سەبەپكەر، سەن كىنالىدەي، سەنى جامان جەك كوردىم. ءالى ەسىمدە، ساعان قايتا ورالعانىمدا، ۇستەلىڭنىڭ ۇستىندە قانجار جاتىر ەدى. ءوزىم وتىرعان سوڭ، سەنىڭ دە وتىرۋىڭدى ءوتىندىم، سوسىن ءبىر مينۋت ويلاندىم. ەگەر سول ارادا سەنى ولتىرسەم، بۇرىنعى قىلمىسىمدى جاريا ەتپەسەم دە، وسى سوڭعىسى ءۇشىن ءبارىبىر وپات بولار ەدىم. ءبىراق ول ساتتە بۇل جونىندە ويلاعان جوقپىن جانە ويلاعىم دا كەلمەدى. تەك ساعان وشىگىپ، بارلىعى ءۇشىن قايتسەم دە سەنەن كەك السام ەكەن دەدىم. ايتسە دە، جۇرەگىمدەگى ءازازىلدى قۇداي تاعالانىڭ باسىپ ۇلگەرگەنى. بىلە بىلسەڭ، سەنىڭ ءومىرىڭ تاپ سونداعىداي ەش ۋاقىتتا دا قىل ۇستىندە تۇرماعان شىعار.
ءبىر جۇمادان كەيىن ول قايتىس بولدى. تابىتىن كۇللى شاھار شىعارىپ سالدى. پروتونەرەي تەبىرەنىپ ءسوز سويلەدى. ونىڭ كورەر كۇنىن تاۋىسقان مۇنداي سۇمدىق سىرقاتقا ۇشىراعانىنا ءبارى كوز جاسىن توكتى. ونى جەرلەگەننەن كەيىن كۇللى شاھار ماعان نارازى بولدى، ءتىپتى ەسىكتەن قاراتپاۋعا اينالدى. راس، كەيبىرەۋلەرى، العاشتا ازعانا ادامدار، كەيىننەن ولار بىرتىندەپ كوبەيە بەرگەن، مارقۇمنىڭ ءوز قىلمىسىن مويىنداعان سوزدەرىنىڭ اقيقاتتىعىنا يلانا باستادى، ءسويتىپ ماعان ءجيى كەلىپ، انانى-مىنانى سۇراعىشتاپ، ءماز بولاتىندى شىعاردى: ويتكەنى پەندە دەگەنىڭ ادىلەتتى جاننىڭ تۇعىردان قۇلاپ، ماسقارا بولعانىنا قۇشتار عوي بۇل. الايدا مەن سىر شاشپادىم، سوسىن شاھاردان مۇلدە كەتىپ قالىپ، بەس ايدان كەيىن قۇداي تاعالانىڭ امىرىمەن، ماعان وسى باعىتتى ايقىن نۇسقاعان سيقىرلى ساۋساققا العىسىمدى جاۋدىرىپ، بەرىك تە عاجاپ جولعا ءتۇستىم. قۇدايدىڭ قاسىرەتشىل ق ۇلى ميحايلدى كۇندەلىكتى عيباداتىمدا وسىعان دەيىن اۋزىمنان تاستامايمىن.
ءىىى
زوسيم ءپىراداردىڭ اڭگىمەلەرى مەن راۋاياتتارىنان
د) ورىس تاقۋاسى جانە ونىڭ ماڭىزى حاقىندا
"ءپىرادارلار مەن ۇستازدار، تاقۋا دەگەنىمىز نە؟ زيالى قاۋىمدا بۇل ءسوزدى كەيبىرەۋلەر مىسقىلمەن ايتسا، ەندى بىرەۋلەر بالاعاتقا دا بالايدى بۇل كۇندە. جانە ۋاقىت وتكەن سايىن ودان ارى ءورشىپ تە كەلدى. تاقۋالاردىڭ اراسىندا دا ارامتاماقتار مەن مەشكەيلەر، ءلاززاتقۇمارلار مەن جاي ارسىز كەزبەلەر كوپ ەكەنى راس، بۇعان داۋ جوق. وقىعان اقسۇيەكتەر: جالقاۋسىڭدار، قوعامعا سەندەردەن ەشقانداي پايدا جوق، باسقالاردىڭ ماڭداي تەرىمەن كۇن كورەسىڭدەر، سەندەر ار-ۇياتتان جۇرداي قايىرشىسىڭدار" — دەپ ءجۇر. ونىڭ بەر جاعىندا سول تاقۋالاردىڭ اراسىندا وڭاشالانىپ الىپ، جاراتقانعا مويىنسۇنىپ عيبادات قىلۋعا قۇشتار كەرەمەت كونبىس، مومىندارى قانشاما دەسەڭىزشى. بۇلاردى كوپ ءسوز قىلمايدى، ءتىپتى مۇلدە اۋىزعا دا المايدى، ەگەر مەن ەكى تالايدا ورىس جەرىن تاعى ءبىر رەت اپاتتان قۇتقاراتىندار، بالكىم، سول وڭاشالانىپ الىپ عيبادات قىلۋعا جانى قۇمار وسى مومىندار بولىپ شىعار دەسەم، جۇرت قالاي تاڭدانار ەدى! ويتكەنى ولار سول تىنىشتىقتا "ءبىر كۇن، ءبىر ساعاتقا، ءبىر اي، ءبىر جىلعا" شىنداپ دايىندالعان. ولار حريستوستىڭ بەينەسىن سوناۋ ءالىمساقتان بەرى ءپىرادارلار، ساحابالار مەن ازاپكەر اۋليەلەر وسيەت ەتكەن قۇدايى شىندىقتىڭ تازالىعىنا ساي، ەش بۇرمالاماي، بارىنشا قاستەرلەپ ساقتاۋ ءۇشىن وڭاشالانادى، كەيىن قاجەت بولعان ۋاقىتتا ونى الەمنىڭ شايقالعان شىندىعى الدىنا اكەپ جايىپ سالادى. كەمەڭگەرلىك وي عوي بۇل. شىعىستان جارقىراپ تۋاتىن جۇلدىز بۇل.
مەن تاقۋالار جايىندا وسىلاي پايىمداسام، مۇنىم نەعىپ جالعاندىق، نەعىپ تاكاپپارلىق بولار ەكەن؟ ءدۇنياۋي پەندەلەر مەن ءوزىن كۇللى قۇدايى قاۋىمنان جوعارى ۇستايتىندارعا كوز سالىڭدارشى: قۇدايدىڭ بەينەسىمەن قۇدايى شىندىق بۇرمالانبادى ما ەكەن؟ ولار عىلىمعا سۇيەنەدى ال عىلىمداعىنىڭ بارلىعى سەزىمنىڭ اسەرىنە بەرىلەتىن نارسەلەر عانا ەمەس پە. رۋحاني الەم، ادام عۇمىرىنىڭ ەڭ جوعارعى جارىمى مۇلدە تەرىستەلگەن، ول ءقايسىبىر ماساتتانۋشىلىقپەن، ءتىپتى وشپەندىلىكپەن الاستالعان دەۋگە بولادى. بوستاندىقتى جاريالادى، اسىرەسە سوڭعى كەزدە، سوندا ولاردىڭ وسى بوستاندىعىنان ءبىز نەنى كورىپ وتىرمىز: تەك قۇلدىققا ءتۇسۋ مەن ءوزىن-وزى مەرت قىلۋدى عانا كورىپ وتىرمىز عوي! ويتكەنى ول قاۋىم بىلاي دەيدى: "سەنىڭ دە ومىرلىك قاجەتتەرىڭ بار، ەندەشە سول قاجەتتەرىڭدى بارىنشا قاناعاتتاندىرىپ ب ا ق، ويتكەنى جاقسى-جايساڭدار مەن باي-باعلانداردىڭ بۇعان قانداي قۇقى بولسا، سەنىڭ دە سونداي قۇقىڭ بار. ءوز قاجەتتەرىڭدى وتەۋدەن ەش تارتىنبا، قايتا، ءتىپتى ەسەلەي ءتۇس" — ادامداردىڭ قازىرگى ءىلىمى وسىنداي. وسىنى بوستاندىق دەپ ۇعادى. سوندا قاجەتتەرىڭدى ەسەلەي بەرۋ قۇقىنان تۇپتىڭ-تۇبىندە نە كەلىپ شىعادى؟ باي-باعلاندارعا — باسقالاردان وقشاۋلانۋ مەن ءوزىن-وزى رۋحاني مەرت قىلۋ، ال جارلى-جاقىبايلاردا — قىزعانىش پەن كىسى ءولتىرۋ كەلىپ شىعادى، نەگە دەسەڭىز، قۇقىق بەرىلگەنمەن، ادامنىڭ ومىرلىك قاجەتتەرىن قالاي وتەۋ جولدارى ءالى كورسەتىلمەگەن. ادام بالاسى ۋاقىت وتكەن سايىن بىرىگە بەرەدى، ءسويتىپ الىستى جاقىنداتىپ، وي-پىكىردى اۋەمەن جەتكىزۋدىڭ ناتيجەسىندە باۋىرلاستىق، قارىم-قاتىناس قالىپتاسادى دەسەدى. وكىنىشتى-اق، الايدا ادام بالاسىنىڭ مۇنداي بىرىگۋىنە سەنبەڭدەر. بوستاندىقتى وزدەرىنىڭ قاجەتتەرىن ەسەلەپ وسىرە بەرۋ جانە ول قاجەتتەردى قالايدا تەزىرەك قاناعاتتاندىرۋ دەپ ۇعاتىن بولسا، وندا ادام بالاسى ءوزىنىڭ ءبىتىم-بولمىسىن ءبۇلدىردى دەي بەر، ويتكەنى ادامدار وزدەرىنىڭ بويىندا تولىپ جاتقان ءمان-ماعىناسىز، زەردەسىز تىلەكتەر مەن تەرىس ادەتتەر، جامان ويلار تۋعىزادى. ءبىرىن-بىرى كورە المايدى، مەشكەيلىككە سالىنادى، تاكاپپار بولادى — ولاردىڭ بار تىرشىلىگى وسى بولماق. اعىل-تەگىل مول داستارقانسىز، جاقسى ات، ءساندى كۇيمەسىز، شەن-شەكپەنسىز، ەلپەڭ قاققان مالايسىز تىرلىكتىڭ ءمانى جوقتاي كورىنەدى، ءسويتىپ وسىعان بولا ءتىپتى جانىن قيۋعا، ار-ۇجدانىن ساتۋعا، ادامعا دەگەن ءىلتيپاتتان جۇرداي بولۋعا دايىن تۇرادى، ال ەگەر وسى تىلەك-تالاپتارىن وتەي الماسا، ءتىپتى ءوزىن-وزى مەرت قىلۋعا دەيىن بارادى. پالەندەي بايلىعى جوقتار دا وستەدى، ال جوق-جىتىكتەر وزدەرىنىڭ ولمەشى تىرشىلىگى مەن قىزعانىشىن ازىرگە ىشكىلىككە سالىنۋمەن ۇمىتۋعا تىرىسادى. الايدا، ولار كوپ كەشىكپەي اراق-شاراپتىڭ ورنىنا، ادام قانىنا قۇنىعىپ تىنادى، ولاردى وسىعان اكەلە جاتىر. مەن سىزدەردەن: مۇنداي ادامدا بوستاندىق بار ما؟ — دەپ سۇراماقپىن. مەن ءبىر "يدەيا جولىنداعى كۇرەسكەردى" بىلەتىن ەدىم، ول اباقتىدا وتىرعانىندا وزىنە تەمەكى بەرمەي قويعاندا، وسى ازاپقا شىداي الماعاسىن تەمەكىگە بولا ءوزىنىڭ "يدەياسىنا" وپاسىزدىق جاساي جازداعانىن ماعان ءوزى ايتىپ ەدى. ونداي كىسى: "ادامزات بالاسى ءۇشىن كۇرەسكە شىقتىم"، — دەيدى عوي. سوندا ول قايدا بارماق، ونىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ توزە الماعاسىن شىدامسىزدىقتان اعاتتىق بىردەڭەگە بارۋى مۇمكىن، ءبىراق ۇزاققا شىدامايدى. ەندەشە، بوستاندىقتىڭ ورنىنا، قۇلدىققا تۇسكەندەرى، تۋىستىق تاتۋلىق پەن ادامداردىڭ بىرىگۋى ورنىنا، مۇنىڭ كەرىسىنشە، جاستىق شاعىمدا مەنىڭ جۇمباق مەيمانىم ءھام ۇستازىم ايتقانداي، اجىراسۋ مەن وقشاۋلانۋعا تاپ بولعاندارى تاڭعالارلىق ەمەس. سوندىقتان دا دۇنيە جۇزىندە ادام بالاسىنا قىزمەت ەتۋ تۋرالى، ادامداردىڭ تۋىسقاندىعى مەن بىرلىگى تۋرالى وي بارعان سايىن ءوشىپ بارادى، شىندىعىندا، بۇل ويعا ءقازىر ءتىپتى مىسقىلمەن قارايتىن بولعان، سەبەبى سۇيەككە سىڭگەن ادەتتەرىڭنەن قالاي ارىلارسىڭ، ەگەر ءوزىمىز ويلاپ شىعارعان قيساپسىز قاجەتتەرىمىزدى وتەۋگە ابدەن قۇنىعىپ كەتسەك، باسىندا ەركى جوق بۇل سورلى قايدا بارماق؟ وقشاۋلانۋ جانىنا جاعىپ تۇرسا، ول باستارى بىرىككەن بىرلىكتى ءقايتسىن. ءسويتىپ، بوق دۇنيەنى كوپ جيناعانمەن، قۋانىشتارى از بولدى، بار جەتكەندەرى وسى عانا.
ال تاقۋالىق جولى ءبىر باسقا. كۇناڭدى وتەۋگە مويىنسۇنۋدى، ورازا تۇتىپ، تىلەك تىلەۋدى ءتىپتى كۇلكى قىلادى، ال ونىڭ بەر جاعىندا ناعىز، شىن بوستاندىققا جەتۋدىڭ جولى ناق سوندا: باس ارتىق، كەرەكسىز قاجەتتەردەن ارىلامىن دا، نامىسقوي، مەنمەنشىل ەرىك-جىگەرىمدى جۋاسىتىپ، مويىنسۇنۋمەن باسامىن، ءسويتىپ، وسى ارقىلى، جاساعاننىڭ جاردەمىمەن، رۋحتىڭ ەركىندىگىنە، ونىمەن بىرگە رۋحاني قۋانىشقا جەتەمىن! ۇلى ويدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتىپ، وعان قىزمەت ەتۋگە وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسى قابىلەتتى، وقشاۋلانعان باي-باعلان با، الدە بوق دۇنيە مەن ادەتتەردىڭ وزبىرلىعىنان بوسانعان تاقۋا ما؟ "سەن موناستىرعا بارىپ جان ساۋعالاپ، وڭاشالانىپ الدىڭ، ادام بالاسىنا تۋىسقاندىق قىزمەت كورسەتۋدى ۇمىتتىڭ". — دەپ كەيدە مۇنى تاقۋانىڭ بەتىنە دە باسادى. ءبىراق تۋىسقاندىق تاتۋلىققا كىمنىڭ كوبىرەك ىقىلاس بىلدىرگەنىن كەيىن كورسەك قايتەر ەدى؟ ويتكەنى وقشاۋلانعان — بىزدەر ەمەس — ولار، تەك مۇنى كورمەيدى. ءبىزدىڭ ارامىزدان حالىق قايراتكەرلەرى باعزى زاماندا دا شىققان عوي، ەندەشە، ءقازىر نەگە شىقپاسقا؟ ءباز باياعى مومىن، جۋاس ورازا تۇتۋشىلار مەن ۇندەمەستەر ءبىر كۇنى ەڭسەسىن كوتەرىپ شىعا كەلىپ، ۇلى ىستەرگە باس قويادى. ءرۋستىڭ قۇتقارۋشىسى حالىق بولادى. ال ورىس موناستىرى باعى زاماننان حالىقپەن بىرگە بولعان. ەگەر حالىق وقشاۋلانعان بولسا، وندا ءبىزدىڭ دە وقشاۋلانعانىمىز. حالىق دىنگە بىزدىڭشە سەنەدى، ال دىنگە دەن قويمايتىن قايراتكەر، ول ءتىپتى جۇرەگى تازا، اقىلى دانا بولسا دا، ءبىزدىڭ رەسەيدە ەشتەڭە تىندىرا المايدى. بۇل ەستەرىڭدە بولسىن. حالىق اتەيسكە قارسى شىعىپ، ونى جىقپاي قويمايدى، ءسويتىپ ءبىرتۇتاس پراۆوسلاۆيەلىك رۋس ورنايدى. حالىقتى ساقتاي بىلىڭدەر، ونىڭ جۇرەگىنە جاناشىرلىق كورسەتىڭدەر. ونى تىنىشتىقتا تاربيەلەڭدەر. سەندەردىڭ تاقۋالىق ەرلىكتەرىڭ مىنە وسى، بولماق ويتكەنى بۇل حالىق — قۇدايشىل.
ە) مىرزالار مەن مالايلار جانە ولاردىڭ بىر-بىرىمەن رۋحاني تۋىستىعىنىڭ مۇمكىندىگى حاقىندا
قۇداي-اۋ، حالىقتىڭ دا كۇناسى بار دەيتىن كىمدەر. ازعىنداۋدىڭ جالىنى ءتىپتى انىق بايقالىپ ساعات سايىن ءورشىپ، جوعارى جاقتان شارپىپ جاتىر. حالىقتىڭ اراسىندا دا جىك-جىككە ءبولىنۋ باستالدى: قۇلاقتار مەن ءوسىمقورلار پايدا بولا باستادى؛ كوپەس تە كۇن اسقان سايىن كوبىرەك قۇرمەت-قوشەمەت كورسەتۋدى تىلەپ، ءبىلىم دەگەننەن جۇرداي بولسا دا، ءوزىن ءبىلىمدى كورسەتۋگە تىراشتانادى، بۇل ءۇشىن ەسكى ادەت-عۇرىپتى ەلەمەيتىن ارامزالىققا بارىپ، ءتىپتى اتا-باباسىنىڭ دىنىنەن ۇيالعان بولادى. ءوزى ساسىق اۋىز مۇجىق بولا تۇرا، كىنازدارعا بارعىشتايدى. حالىق ماسكۇنەمدىكتەن ازىپ-توزىپ بارادى، ازىرشە بۇل كەسەلدەن ارىلاتىن ءتۇرى جوق. وتباسىنا، ايەلگە، ءتىپتى بالالارعا دا قاتىگەزدىك قانشاما: مۇنىڭ ءبارى ماسكۇنەمدىكتەن. مەنىڭ فابريكالاردا ءتىپتى ون جاسار بالالاردىڭ ىشىنەن ابدەن جۇدەپ-جاداعان، تيتىقتاعان، ازعىنداپ بىتكەندەرىن كورگەنىم بار. تىمىرسىق بولمە، ماشينانىڭ تارسىلى، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن دامىل كورمەۋ، بىلاپىت سوزدەن قۇلاقتى ساسىتۋ، شاراپتان باس كوتەرمەۋ — بۇعاناسى قاتپاعان جاس وسكىننىڭ جان دۇنيەسىنە كەرەگى وسى ما ەكەن؟ وعان كۇننىڭ نۇرى، بالانىڭ ويىنى، قايدا جۇرسە دە جارقىن ونەگە، سونان سوڭ تىم قۇرىعاندا ءبىر تامشى ماحاببات كەرەك. تاقۋالارىم-اۋ، ەگەر سەندەر باس كوتەرىپ، تەزىرەك جەدەلدەتە ۋاعىزداۋعا كىرىسپەسەڭدەر، مۇنىڭ ءبىرى دە بولمايدى، بالالاردى ۇرىپ-سوعۋ تىيىلمايدى. ءبىراق، جاساعان يەم رەسەيدى قۇتقارىپ قالاتىنى حاق، ويتكەنى قارا حالىق ازعىنداپ، جەركەنىشتى كۇنادان ەندى بويىن تارتا المايتىن بولسا دا، ونىڭ وسى ءبىر جەركەنىشتى كۇناسىنا قۇدايدىڭ قارعىسى تيگەنىن، كۇناعا بارۋدىڭ جامان ەكەنىن ول ءبارىبىر بىلەدى. سول سەبەپتەن دە حالقىمىز شىندىققا ءالى كۇنگە سەنەدى، قۇدايدى مويىندايدى، جىلاعاندا ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ كەتەدى. جوعارعى قاۋىمدا بۇلاي ەمەس. ولار عىلىمعا سۇيەنىپ، وزدەرىنىڭ اقىل-پاراساتىمەن عانا ادىلەتتى ءومىر كەشكىلەرى كەلەدى، ءبىراق بۇل بۇرىنعىداي، حريستوسسىز بولسىن دەيدى، ءسويتىپ ەندى قىلمىس تا جوق، كۇناعا باتۋ دا جوق دەپ جاريالاپ تا ۇلگىردى. ولاردىڭ ويىنشا مۇنىڭ ءوزى دۇرىس سەكىلدى: ويتكەنى، ەگەر سەن قۇدايعا سەنبەسەڭ، وندا قانداي قىلمىس بولۋى مۇمكىن؟ ەۋروپادا حالىق بايلارعا قارسى كۇش كورسەتۋدە، ءسويتىپ حالىق جەتەكشىلەرى بارلىق جەردە ونى قانتوگىسكە باستاپ، ونىڭ اشۋ-ىزاسى ءجون ەكەندىگىن ۋاعىزداپ جاتىر. ءبىراق "ولاردىڭ بۇل اشۋ-ىزاسىن قارعىس اتقان، ويتكەنى ولار تىم قاتال". ءتاڭىرىم وسىعان دەيىن رەسەيدى تالاي رەت قۇتقارىپ قالعان، تاعى دا قۇتقارىپ قالادى. حالىقتان، ونىڭ ءدىنى مەن كونبىستىگىنەن كەلمەك بۇل قۇتقارىلۋ. ءپىرادارلار مەن ۇستازدار، حالىقتىڭ يعديحاتىن ساقتاي بىلىڭدەر، بۇل ايتقانىم استە قيال ەمەس: مەنى ءومىر بويى تاڭىرقاتقان ۇلى حالقىمىزدىڭ اسقاق، اقيقات ىزگىلىگى بولىپ كەلدى، مۇنى مەن ءوز كوزىمەن كوردىم، ءوزىم كۋامىن، كوردىم دە قايران قالدىم، مۇنى حالقىمىزدىڭ جەركەنىشتى كۇناسى مەن قايىرشىلىق حالىنە قاراماستان كورگەن بولاتىنمىن. ول جادىگوي ەمەس جانە دە مۇنىڭ ءوزى ونىڭ ەكى عاسىر بويعى قۇلدىقتان كەيىنگى قاسيەتى. ول ءوزىن ەركىن ۇستاپ، ەركىن سويلەيدى، ءبىراق ىشىندە ەشقانداي ءزىلى جوق. كەكشىل دە ەمەس، قىزعانشاق تا ەمەس. "سەن اقسۇيەكسىڭ، سەن بايسىڭ، سەن ىسكەرسىڭ ءھام تالانتتىسىڭ — مەيلى، جاساعان يەم جار بولسىن ساعان. سەنى قۇرمەت تۇتامىن، الايدا، مەنىڭ دە ادام بالاسى ەكەنىمدى بىلەمىن. سەنى قۇرمەت تۇتقاندا، مەندە قىزعانىش بولمايدى، مەن ءوزىمنىڭ ىزگىلىگىمدى وسىلاي بىلدىرەمىن". شىندىعىندا، مۇنى ايتىپ جاتپاي-اق (ويتكەنى مۇنى ايتۋدى ءالى بىلمەيدى) قالاي ەتەتىندەرىن مەن ءوز كوزىممەن كوردىم، ءوزىم باستان كەشىردىم، يلاناسىڭدار ما: ءبىزدىڭ ورىس ادامى نەعۇرلىم كەدەي، تومەنشىك بولعان سايىن ونىڭ بويىنان بۇل ىزگى شىندىق سولعۇرلىم انىق كورىنىپ تۇرادى، ويتكەنى ولاردىڭ اراسىنداعى باي-قۇلاقتار مەن الپاۋىتتار كوبىنە-كوپ ازعىنداپ بىتكەن، بۇل ارادا ءبىزدىڭ ىنتا-ىقىلاسىمىز بەن ىجداعاتتىعىمىزدىڭ جەتىسپەۋىنەن بولعان كەمىستىكتەر كوپ، وتە كوپ! ءبىراق قۇداي تاعالا ءوزىنىڭ پەندەلەرىن قۇتقارىپ قالادى، ويتكەنى رەسەيدىڭ ۇلىلىعى ونىڭ وسى كونبىستىگىندە. مەن بولاشاعىمىزدى كورسەم ەكەن دەپ ارماندايمىن، ونى ءتىپتى ءقازىردىڭ وزىندە انىق كورىپ تۇرعان سەكىلدىمىن: ويتكەنى ءتىپتى ەڭ ازعىنداعان باي-باعلاننىڭ ءوزى كەدەي-كەپشىكتىڭ الدىندا ءوزىنىڭ بايلىعى ءۇشىن ۇيالماي قويمايتىندىعى، ال كەدەي-كەپشىك ونىڭ وسى يمەنۋىن كورگەن سوڭ، ءبارىن ءتۇسىنىپ، وعان ءبارىن قۋانىشپەن كەشىرەتىندىگى، ءسويتىپ ونىڭ بۇل ىزگىلىك ۇياتىنا مەيرىمدىلىگىمەن جاۋاپ بەرەتىندىگى كۇمانسىز. ءبارى وسىلاي بولاتىندىعىنا سەنىڭىزدەر: وسىعان يكەمدەلىپ كەلەدى. تەڭدىك — ادامنىڭ رۋحاني قادىر-قاسيەتىندە عانا، مۇنى تەك بىزدە عانا ۇعاتىن بولادى. تۋىستارىڭ بولسىن، سوندا تۋىسقاندىق تا بولادى، ال تۋىسقاندىق بولماي تۇرعاندا ەش ۋاقىتتا بولىنبەيدى، حريستوستىڭ بەينەسىن كوكەيىمىزدە ساقتاپ كەلەمىز، ول بارشا الەمگە ءالى گاۋھار تاستاي جارقىرايدى... سولاي بولادى، سولاي بولماق!
ءپىرادارلار مەن ۇستازدار، ەندى سىزدەرگە ءوزىمنىڭ ەت جۇرەگىمدى ەلجىرەتكەن ءبىر وقيعانى باياندايىن. ەل اقتاپ ءجۇرىپ، بىردە ك. دەگەن گۇبىرنالىق شاھاردا ءوزىمنىڭ بۇرىنعى اتقوسشىم ءافاناسييدى كەزدەستىرگەنىم؛ ءبىر-بىرىمىزدى كورمەگەلى سەگىز جىل وتكەن-دى. ول بازاردا مەنى انادايدان تانىپ، جۇگىرىپ قاسىما كەلدى؛ سوندا ونىڭ قالاي قۋانعانىن كورسەڭىزدەر عوي: "اكەتاي، بارين، ءسىز بە بۇل؟ ءتاڭىرىم-اۋ، ءسىزدى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن؟" — دەپ قاۋقىلداپ جاتىر ول. مەنى ۇيىنە الىپ باردى. اسكەردەن كەتىپ ۇيلەنىپتى، ەكى بالاسى بار ەكەن. زايىبى ەكەۋى ەلبەسىپ-سەلبەسىپ، بازارداعى باقال ساۋدامەن كۇن كورىپ جاتسا كەرەك. كىشكەنتاي جۇپىنى بولمەلەرى مۇنتازداي تازا، كوڭىلدى كورىندى. مەنى تورگە وتىرعىزىپ، ساماۋىر قويدى، جوعالعان تۋىسى تابىلعانداي قۋانىپ، ايەلىن شاقىرتتى. سوسىن بالالارىن الدىما اكەلىپ: "ءپىرادار، مىنالارعا ءپاتيقاڭىزدى بەرىڭىز"، — دەدى. — "قاراپايىم، مومىن تاقۋانىڭ ءپاتيقاسى قاناعاتتاندىراتىن بولسا، وندا جارايدى، — دەيمىن وعان: بالالارىڭا جاساعان يەم جار بولسىن، ال سەنى، افاناسيي پاۆلوۆيچ، سودان بەرى ءاردايىم، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى، عيبادات ۇستىندە اۋزىمنان تاستاعان ەمەن، ويتكەنى ءبارى سەنەن باستالدى عوي" — دەيمىن. سونان سوڭ مۇنى شاما-شارقىمشا تۇسىندىرگەن بولدىم. ول بايعۇس قايتتى دەيسىز عوي: مەنەن كوز المايدى، ءوزىنىڭ بۇرىنعى ءبارينى، وفيسەر — مەنىڭ وسىنداي ايانىشتى كۇيدە، جۇپىنى كيىممەن ونىڭ الدىندا وتىرعانىما سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەيتىن سەكىلدى: ءتىپتى جىلاپ جىبەردى. "باۋىرىم-اۋ، سەن نەگە جىلايسىڭ، —دەيمىن وعان، — ونان دا، جارقىنىم، كەزدەسكەنىمىز ءۇشىن جانىڭدى جادىراتىپ، ءبىر شاتتانبايمىسىڭ، ويتكەنى مەن قۋانىشتى، جارقىن جولعا ءتۇستىم عوي". ول كوپ سويلەگەن جوق، تەك مەنەن كوز الماي، اھىلاپ-ۇھىلەپ، ەمىرەنە باسىن شايقاي بەردى. سونسوڭ: "دۇنيە-مۇلكىڭىزدى ءقايتتىڭىز؟" — دەپ سۇرادى. مەن وعان: "موناستىرعا بەردىم، وندا ءبىز جاتاقحانادا تۇرامىز"، — دەدىم. شايدان كەيىن ءۇي ىشىمەن قوشتاسا باستاعانىمدا، ول كەنەت ءبىر ەلۋ تيىندىقتى موناستىرعا قايىر-ساداقا دەپ ۇستاتقان سوڭ، بايقايمىن، ەكىنشىسىن دە قولىما تەزىرەك قىستىرىپ جاتىر: "مىناۋ ەل اقتاعان تاڭعالارلىق ساياحاتشى وزىڭىزگە، اكەتاي، مۇمكىن، قاجەت بولىپ قالار"، — دەيدى.
مەن ساداقانى العان سوڭ، ەرلى-زايىپتىلارعا تاعزىم ەتتىم دە، بويىمدى قۋانىش بيلەپ كەتە باردىم. جولدا: "ەكەۋمىز، ول ءوز ۇيىندە، مەن جول ۇستىندە، ءتاڭىرىنىڭ بىر-بىرىمىزبەن قايتا كەزدەسۋگە جازعانىن ەسكە الىپ، باسىمىزدى شايقاپ قويىپ، تەگى، جۇرەگىمىز قۋانىشقا تولعاسىن كوڭىلدەنە كۇلىپ اھىلايتىن شىعارمىز"، — دەگەن ويعا قالدىم. سودان كەيىن ونى ەش ۋاقىتتا كورگەن جوقپىن. مەن ونىڭ قوجايىنى ەدىم، ول مەنىڭ مالايىم بولعان، ەندى، شىن جاقسى كورىپ، جان-جۇيەمىز ەلجىرەپ سۇيىسكەننەن كەيىن، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ۇلى ادامگەرشىلىك بىرلىك ورنادى. مەن وسى جايىندا كوپ تولعاندىم، ال ءقازىر بىلاي ويلايمىن: ءبىزدىڭ ورىستاردىڭ وسىناۋ ۇلى ءھام اق پەيىلدى بىرلىككە دەر كەزىندە جانە بارلىق جەردە جەتە الاتىندىعىنا نەعىپ اقىلىمىز جەتپەيدى؟ بۇل سولاي بولادى، مەرزىمى تايالدى، مەن بۇعان سەنەمىن.
ال مالايلار جايىندا قوسا ايتارىم: بۇرىن، جاس كەزىمدە، مەن "اسپاز تاماقتى ىستىق اكەلىپتى، مالايىم كيىمىمدى تازارتپاپتى"، — دەپ شىتىناي بەرۋشى ەدىم. ءبىراق، بالا كەزىمدە سۇيىكتى اعامنان ەستىگەن: "ماعان باسقا بىرەۋ قىزمەت ەتەتىندەي ودان مەنىڭ قاي جەرىم ارتىق، ول قايىرشى، قاراڭعى ەكەن دەپ وعان نەلىكتەن وزبىرلىق كورسەتۋىم كەرەك؟" — دەگەن سوزدەر مەنى لەزدە تاۋبەگە كەلتىرەتىن. ءسويتىپ، وسىنداي قاراپايىم، ايدان انىق ويدىڭ سانامىزعا كەشىگىپ كىرەتىندىگىنە قايران قالعان ەدىم. ادامي تىرشىلىكتە مالايسىز تۇرمىس قۇرۋ مۇمكىن بولماسا، نەگە بىلاي ەتپەسكە: ەش ۋاقىتتا مالايىڭنىڭ ۇنجىرعاسى تۇسپەسىن، ول ءتىپتى ساعان مالايلىققا كەلگەننەن بۇرىنعىسىنان دا ەڭسەسىن كوتەرىڭكى ۇستاپ ءجۇرسىن. سونسوڭ، مالايىما مەن ءوزىم نەگە مالاي بولا المايمىن جانە دە مەنىڭ مۇنى ەشبىر مەنمەنسىمەي ىستەگەنىمدى ول ەشبىر كۇماندانباي كورە الاتىنداي ەتىپ نەگە ىستەمەيمىن؟ مەنىڭ مالايىم ماعان نەگە تۋىس بولا المايدى، اقىر-سوڭىندا مەن ونى نەلىكتەن ءوز تۋىسىمداي كورىپ، بۇعان شىن قۋانبايمىن؟ مۇنىڭ ءوزى ءقازىر دە مۇمكىن نارسە، ءبىراق ول ادامداردىڭ كەلەشەكتەگى ۇلى بىرلىگىنە نەگىز بولا الادى؛ ول كەزدە ەشكىم دە وزىنە مالاي ىزدەمەيدى، وزىندەي باسى جۇمىر پەندەلەردى، قازىرگىدەي مالاي ەتۋدى دە كوكسەمەيدى، قايتا كەرىسىنشە، ىنجىلگە سايكەس ءوزى جۇرتتىڭ بارىنە قىزمەتشى بولۋعا بار كۇشىن سالادى. سوندا بۇل سايىپ كەلگەندە، ادام ءوزىنىڭ قۋانىشىن — قازىرگىدەي مەيىرىمسىز قۋانىشتا؛ مەشكەيلىكتەن، بۇزىقتىقتان، مەنمەندىكتەن، ماقتانشاقتىقتان، سوسىن بىرىنەن-بىرى قايتسە دە باسىم تۇسۋگە تىرىسۋىنان ىزدەمەي — تەك ءبىلىم مەن قايىرىمدىلىق جولىنداعى ەرلىك ىستەردەن عانا تاباتىنداي قيال بولعانى ما؟ ولاي ەمەستىگىنە جانە ونداي ۋاقىتتىڭ جاقىنداپ قالعاندىعىنا مەن كامىل سەنەمىن. كۇلكى عىپ: ونداي زامان قاشان تۋادى جانە ونىڭ تۋاتىن ءتۇرى بار ما ءوزى؟ — دەپ سۇرايدى. ءوز باسىم ءبىز حريستوسقا سيىنىپ بۇل ۇلى ءىستى تىندىراتىن شىعارمىز دەپ ويلايمىن. جەر بەتىندە، ادامزات تاريحىندا نە بارى ون جىل بۇرىن ءتىپتى اقىلعا سىيماعان، الايدا قۇپيا مەرزىمى جەتكەن شاقتا كەنەت پايدا بولىپ، كۇللى جەر شارىن شارلاپ وتكەن يدەيالار قانشاما بولعان؟ بىزدە دە ناق سولاي بولادى، حالقىمىز كۇللى الەمگە ماڭدايى جارقىراپ شىعادى ءالى، ءسويتىپ جۇرتتىڭ ءبارى: "ىرگەنى قالاۋشىلار كەرەك قىلماعان تاس ەڭ دىلگەر نارسە بولىپ شىقتى عوي"، — دەيدى. مىسقىلشىلاردىڭ وزدەرىنەن: ەگەر بىزدىكى قيال بولسا، وندا سەندەر ءوز عيماراتتارىڭدى قاشان تۇرعىزىپ، حريستوسسىز، تەك ءوز اقىلدارىڭمەن قاشان عادىلەتتى ءومىر سۇرمەكسىڭدەر؟ — دەپ سۇرار ما ەدى. ەگەر ولاردىڭ وزدەرى: جوق، ءبىز بىرىگۋگە بەت تۇزەدىك قوي دەسە، وندا بۇعان شىنىندا دا ىشتەرىندەگى اڭقىلداق اق كوڭىلدەرى عانا سەنگەنى دەڭىز، مۇنداي اڭعالدىققا ءتىپتى تاڭعالاسىڭ. ولاردىڭ قۇرعاق قيالشىلدىعى بىزدىكىنەن گورى شىنىمەن-اق كۇشتى بولعانى عوي. ولار عادىلەت تىرلىكتى ارماندايدى، ءبىراق، پايعامباردى مويىنداماعاسىن الەمدى قانعا بوكتىرۋمەن عانا تىنادى، ويتكەنى قان قانمەن جۋىلادى، قىناپتان سۋىرعان سەمسەردەن مەرت بولادى. ەگەر دە حريستوسقا بەرىلگەن انت بولماسا، وندا جەر بەتىندە سوڭعى ەكى كىسى قالعانشا ءبىرىن-بىرى ءولتىرىپ تىنار ەدى. ءتىپتى وسى سوڭعى ەكەۋى دە سۇمدىق مەنمەنسىگەندىكتەن ءبىرىن-بىرى باسا الماي، سوڭعىسى الدىڭعىسىن ءولتىرىپ، سوسىن ءوزىن ولتىرەر ەدى. حريستوسقا بەرگەن انت بولماسا، بۇل ءىس مومىندار مەن كونبىستەر ءۇشىن عانا ازايار دەگەن نيەت ورىندالار ەدى. وفيسەردىڭ كيىمى يىعىمنان تۇسپەگەن كەزدە، جەكپە-جەكتەن كەيىن، مالايلار جايىنداعى وسى پىكىرىمدى جوعارى قاۋىمدا ايتقانىمدا، ءبارىنىڭ تاڭعالعانى ءالى ەسىمدە. ولار: "بۇل قالاي، سوندا ءبىز مالايىمىزدى ديۆانعا وتىرعىزىپ قويىپ، وعان شاي اكەپ بەرەمىز بە؟" — دەسكەن. سوندا مەن ولارعا: "ونىڭ نەسى بار، تىم بولماسا وقتا-تەكتە سويتسەك، تۇعىرىمىزدان تۇسەمىز بە؟" — دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدىم. وندا ءبارى كۇلگەن-دى. ولاردىڭ ساۋالى پارىقسىزدىق ەدى دە، مەنىڭ جاۋابىم بۇلىڭعىر بىردەڭە-تۇعىن، ايتسە دە مەنىڭ وسى جاۋابىمدا ءبىر شىندىق تا بولعان شىعار دەپ ويلايمىن.
ج) عيبادات، ماحاببات جانە وزگە الەمدەرگە جاناسۋ حاقىندا
جاس وسكىن، قۇدايعا قۇلشىلىق قىلۋدى ۇمىتپاعايسىڭ. سەنىڭ دۇعاڭدا، ەگەر ول شىن پەيىلدەن تۋسا، وندا ءار رەتىندە ءبىر جاڭا سەزىم جىلت ەتىپ، بۇل سەزىمدە ءوزىڭ بۇرىن بىلمەگەن، ەندى ساعان قايتادان قۇلا جىگەر بەرەتىن جاڭا وي تۋادى؛ ءسويتىپ عيباداتتىڭ تاربيە ەكەنىن ۇعاتىن بولاسىڭ. مىنانى دا جادىڭدا ساقتا: كۇن سايىن، قالت ەتكەندە: "جاساعان يەم، بۇگىن دە الدىڭا كەلىپ جاتقان پەندەلەرىڭە كەشىرىمدى بولا گور"، — دەپ ىشىڭنەن تىلەي بەر. ويتكەنى ساعات سايىن، ءاربىر ءسات سايىن سان مىڭ ادام جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىسىپ، ولاردىڭ شىبىن جانى قۇداي تاعالامنىڭ الدىنا بارىپ جاتادى — قايعى-مۇڭمەن ءومىر كەشىپ، ارتىندا جىلاپ-سىقتايتىن جاقىن-جۇراعاتى جوق ولاردىڭ كوبىنىڭ بۇ دۇنيەدە جەر باسىپ جۇرگەن-جۇرمەگەنىن ءتىپتى ەشكىم بىلمەيدى دە. سونىمەن، ول سەنى، سەن ونى بىلمەيسىڭدەر دە، ەكىنشى ءبىر قيىرداعى سەنىڭ ماحشار دۇنيەدە مارقۇمنىڭ الدى جارىق بولسىن دەگەن دۇعاڭ، بالكىم، كوكتەگى قۇدايعا جەتىپ جاتار. قۇدىرەتتىڭ الدىندا قۇتى قاشىپ تۇرعانىندا، مىنە وسى ءبىر ساتتە، ونى جاقسى كورىپ، ونىڭ تىلەگىن تىلەيتىن بىرەۋ ونىڭ ارتىندا دا بار ەكەنىن سەزىنۋ ول ءۇشىن قانداي عانيبەت. سوندا سەن ەكەۋىڭە قۇداي دا راقىمشىلىقپەن قارايدى، ويتكەنى ەگەر سەنىڭ وعان سونشالىقتى جانىڭ اشىپ جاتسا، وندا سەنەن الدەقايدا قايىرىمدى دا سۇيكىمدى جاساعان يەمنىڭ جانى ونان بەتەر اشيدى. ءسويتىپ، سەن ءۇشىن ونى كەشىرەدى.
باۋىرلارىم، كىسىنىڭ كۇناسىنان ەشبىر قورىقپاڭدار، ونى كۇناكار بولسا دا جاقسى كورىڭدەر، ويتكەنى بۇل ەندى جاساعان يەمنىڭ ماحابباتى ىسپەتتەس بولماق، ەندەشە، بۇ جالعاندا بۇدان مارتەبەلى ماحاببات بولماق ەمەس. قۇداي تاعالا جاراتقان نارسەنىڭ بارلىعىن تۇتاس العاندا دا، ونىڭ ءاربىر تۇيىرشىگىن دە سۇيەتىن بولىڭدار. ءاربىر جاپىراقتى. قۇدايدىڭ كوكتەن جاۋعان نۇرىن سۇيىڭدەر. جانۋارلاردى، وسىمدىكتەردى، كەز كەلگەن زاتتىڭ ءبارىن سۇيىڭدەر. كەز كەلگەن زاتتى سۇيە بىلسەڭ سول زاتتاعى جاساعان يەمنىڭ قۇپياسىنا قانىعاسىڭ. ءبىر رەت قانىققاسىن ونى بارعان سايىن ودان ارى كۇندە تانىپ بىلە بەرەسىڭ. ءسويتىپ، اقىر-سوڭىندا، كۇللى الەمدى ءبىرتۇتاس، بۇكىلالەمدىك ماحابباتپەن سۇيەتىن بولاسىڭدار. جانۋارلاردى سۇيىڭدەر: قۇدايتاعالا ولارعا اقىل-ويدىڭ ۇشتىعىن دارىتىپ، الاڭسىز قۋانىش بەرگەن. ولاردى ىزالاندىرماڭدار، ازاپتاماڭدار، قۋانىشىنان ايىرماڭدار، قۇدايشىلىق پايىمعا قارسى شىقپاڭدار. مەن ادام ەكەنمىن دەپ جانۋارلارعا قيانات قىلما: ولار كۇناسىز، ال سەن بولساڭ جاراتىلعالى بەرى ءوزىڭنىڭ ۇلىلىعىڭمەن جەردىڭ ويران-بوتقاسىن شىعارىپ، ارتىڭدا ويرانداعان ءىز قالدىرىپ كەلەسىڭ — وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ بارلىعىمىز دا وسىندايمىز عوي!
اسىرەسە، سابيلەردى جاقسى كورىڭدەر، ولار دا پەرىشتەدەي كۇناسىز، ولار ءبىزدىڭ قۋانىشىمىز، ولار ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدى تازارتۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەدى ءھام بىزگە ۇلگى-ونەگە، تاعىلىم ەسەپتى. ءسابيدى قورلاعاننىڭ باعى اشىلماس. انفيم ءپىرادار مەنى بالالاردى جاقسى كورۋگە ۇيرەتكەن بولاتىن: ءۇنى شىقپايتىن، مەيىرىمدى بايعۇس ەدى، ەل كەزىپ جۇرگەنىمىزدە جيناعان بولماشى قايىر-ساداقاعا ءتاتتى توقاش پەن كامپيت ساتىپ الىپ، بالالارعا ۇلەستىرەتىن: ءسابيدى كورگەندە ول بايعۇستىڭ ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ كەتەتىن: ول مىنە سونداي جان ەدى.
اسىرەسە ادامداردىڭ كۇناسىن كورگەنىڭدە، وزگە ءبىر ويعا شومىپ، وزىڭنەن ءوزىڭ: "مۇنى كۇشپەن جەڭسەم بە ەكەن، الدە موماقان ماحابباتپەن-اق الايىن با؟"— دەپ سۇرايسىڭ. ءاماندا: "موماقان ماحابباتپەن-اق الامىن"— دەپ شەش. اقي-تاقي وسىلاي شەشسەڭ، بارشا الەمدى اۋزىڭا قاراتۋىڭ عاجاپ ەمەس. ماحابباتپەن جۋاسىتۋ — عالامات كۇش، بۇل جالعاندا ونىمەن تەڭدەسەتىن باسقا كۇش جوق. كۇن سايىن، ساعات سايىن، ءتىپتى مينۋت سايىن ءوزىڭدى-وزىڭ باعىپ ۇستا، بوي-باسىڭنىڭ سۇلۋلىعىن ىجداعاتتاي ءبىل. مىنە ءبىر ءسابيدىڭ جانىنان وتكەن ەكەنسىڭ دەلىك، ءبىراق سەن ىزاعا بۋلىعىپ، بوقتانىپ، زىعىردانىڭ قايناپ ءوتتىڭ؛ مۇمكىن، سەن بالانى بايقاماعان دا شىعارسىڭ، الايدا ول سەنى كوردى، ەندەشە، سەنىڭ الگى سۇرىقسىز، كۇناكار بەينەڭ ونىڭ پاك جۇرەگىندە ساقتالىپ قالۋى ىقتيمال عوي. سەن مۇنى سەزبەسەڭ دە، وسى قىلىعىڭمەن ونىڭ جۇرەگىنە جاماندىق ۇرىعىن سەپتىڭ، ونىڭ تامىر جىبەرۋى دە مۇمكىن، نەگە دەسەڭ، الدى ارتىن باعاتىن، ءپاتۋالى ماحابباتتى بويىڭا سىڭىرمەگەندىكتەن سەن ءسابيدىڭ الدىندا ساقتانا بىلمەدىڭ. باۋىرلارىم، ماحاببات — ادامنىڭ ۇستازى، ءبىراق وعان قول جەتكىزە ءبىلۋىڭ كەرەك، ويتكەنى ول قيىندىقپەن كەلەدى، قىمباتقا تۇسەدى، وعان ۇزاق تالپىنىپ-تىرمىسۋمەن عانا جەتىپ، بۇكىل عۇمىر بويىنا ۇزاعىنان سۇيىنەسىڭ، سەبەبى ءبىرجولا سۇيەتىن نارسە ءبىر ساتتىك كەزدەيسوق دۇنيە ەمەس. ال كەزدەيسوق نارسەنى كەز كەلگەن كىسى، ءتىپتى جاۋىز دا سۇيە الادى. مەنىڭ قىرشىنىنان قيىلعان اعايىم شىمشىقتاردان كەشىرىم سۇراۋشى ەدى: مۇنىڭ ءوزى اقىلعا سىيىمسىز سەكىلدى، ايتسە دە، دۇنيەدەگىنىڭ ءبارى مۇحيت سياقتى ەمەس پە، ءبارى تولقىپ، ساپىرىلىسىپ جاتادى، مىنا تۇسىنان تۇرتسەڭ — الەمنىڭ انا شەتىندە جاڭعىرىپ جاتادى. شىمشىقتاردان كەشىرىم سۇراۋ ەسسىزدىك-اق بولسىن، ءبىراق، ەگەر ءوزىڭ قازىرگىڭنەن تىم بولماسا ءبىر تامشى ىزگىلەۋ بولساڭ، شىمشىقتارعا دا، سابيگە دە، اينالاداعى كەز كەلگەن جاندىككە دە الدەقايدا جەڭىل بولماس پا ەدى. ءبارى مۇحيت سياقتى دەيمىن سەندەرگە. بەينە ءبىر قۋانىش قۇشاعىنا ەنگەندەي بولىپ ماحابباتتىڭ ازابىنا بۇتىندەي بەرىلسەڭ، وندا سەن ءتىپتى جۇدىرىقتاي شىمشىققا دا تابىنىپ، ودان ءوز كۇنالارىڭدى كەشىرۋدى وتىنەر ەدىڭ. بۇل شاتتىعىڭ جۇرتقا قانشاما ەرسى كورىنسە دە، ونى ءقادىر تۇتا بىلگەيسىڭ.
دوستارىم مەنىڭ، قۇداي تاعالا قۋانىشتان ايىرماسىن دەپ تىلەڭدەر. ءسابي بالاشا، كوكتەگى شىمشىققا شاتتانىڭدار. قيمىل-ارەكەتتەرىڭدە باسقانىڭ كۇناسىنان قىسىلىپ-قىمتىرىلماڭدار، ول ءبىزدىڭ ءىسىمىزدى باسىپ تاستايدى ەكەن، ونىڭ جۇزەگە اسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى ەكەن دەپ قايمىقپاڭدار. "كۇنادان، وپاسىزدىقتان، جەكسۇرىن ورتادان كۇشتى ەشتەڭە جوق، ال بىزدەر جالعىز جارىمبىز، دارمەنسىزبىز، جەكسۇرىن ورتا ءبىزدى تۇقىرتىپ كەتەدى، يگىلىكتى ىسىمىزگە بوگەت بولادى" — دەمەڭدەر. وسى ءبىر سارى ۋايىمنان قاشىڭدار، بالالارىم! بۇل ارادا ساعان ءبىر-اق امال بار: ءوزىڭدى-وزىڭ ادامداردىڭ بارلىق كۇناسى ءۇشىن جاۋاپتىمىن دەپ ساناۋىڭ كەرەك. دوستىم، مۇنىڭ ءوزى شىنىندا دا سولاي، ويتكەنى ءوزىڭدى بارلىعى جانە ءبارى ءۇشىن جاۋاپتىمىن دەپ شىن نيەتتەن ەسەپتەسەڭ، مۇنىڭ شىنىندا وسىلاي ەكەنىن بارلىعى جانە ءبارى ءۇشىن ءوزىڭ جاۋاپتى ەكەنىڭدى سول ساتتە-اق كەرەسىڭ. ال ەگەر ءوزىڭنىڭ جالقاۋلىعىن مەن دارمەنسىزدىگىڭدى باسقالارعا اۋدارساڭ، وندا سايتاننان بەتەر تاكاپپارسىپ شىعا كەلەسىڭ دە، قۇدايعا شەت بولا باستايسىڭ. سايتاننان بەتەر تاكاپپارسۋ جايىندا مەن بىلاي ويلايمىن: بۇل جالعاندا بىزگە ونى ۇعۋ قيىن، سوندىقتان قاتەلەسسەڭ، ونىڭ ۇستىنە نەندەي ءبىر ۇلى، عاجاپ ءىس تىندىرماقپىن دەپ ويلاساڭ، سۇمدىق تاكاپپار بولۋىڭ ءتىپتى وپ-وڭاي. سونان سوڭ، ءبىز ءوزىمىزدىڭ ەڭ كۇشتى سەزىمدەرىمىز بەن جان تەبىرەنىستەرىمىزدىڭ كوبىن بۇ دۇنيەدە ءالى تولىق پايىمداي المايمىز، بۇعان دا قىزىقپا جانە مۇنىڭ ءوزى سەنىڭ بىردەڭەدەن اقتالۋىڭا سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ تە دامەلەنبە، ويتكەنى ماڭگىلىك تورەشىڭ سەنەن ءوزىڭ پايىمداماعان نارسەنى سۇرامايدى، پايىمداعان نارسەنى سۇرايدى، بۇعان كەيىن كوزىڭ جەتەدى، سوندا ءبارىن دۇرىس باعامداپ، تالاسپايتىن بولاسىڭ. ءبىز جەر بەتىندە شىنىندا دا اداسىپ جۇرەتىن سياقتىمىز، ەگەر حريستوستىڭ اسىل بەينەسى كوز الدىمىزدا تۇرماسا، وندا ءبىز قۇرىپ بىتەر ەدىك، ادامزات بالاسى توپان سۋعا تاپ بولعانىنداي، مۇلدە اداسار ەدىك. بۇل ومىردە كوپ نارسە بىزدەن قۇپيا ساقتالادى، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە بىزگە باسقا الەممەن، كوكتەگى قاسيەتتى الەممەن جاندى بايلانىسىمىزدى ىشتەي سەزىنۋدىڭ اسىل قاسيەتىن سىيلاعان، سونسوڭ ءبىزدىڭ ويلارىمىز بەن سەزىمدەرىمىزدىڭ ءتۇپ-تامىرلارى مۇندا ەمەس، ماحشار دۇنيەدە عوي. ءپالساپاشىلاردىڭ جەر بەتىندە زاتتاردىڭ ىشكى ءمانىن ۇعۋعا بولمايدى دەيتىنى وسىدان. قۇداي تاعالا باسقا الەمدەردەن تۇقىم الىپ، ءبىزدىڭ جەرگە اكەپ ەگىپ، ءوزىنىڭ باۋ-باعىن وسىرگەن، ءسويتىپ كوكتەيتىننىڭ ءبارى كوكتەپ شىققان، الايدا بۇل وركەن وزگە قۇپيا الەمدەرمەن ءوزىنىڭ جاقىندىعىن سەزگەندە عانا ءومىر ءسۇرىپ، ءتىرى بولادى، ەگەر سەنىڭ بويىڭدا وسى سەزىم السىرەسە نەمەسە قۇرىپ بىتسە، وندا سەنىڭ بويىڭدا ماپەلەپ وسىرىلگەن نارسە دە ولەدى. وندا سەن ومىرگە نەمقۇرايلى قارايتىن بولاسىڭ، ونى ءتىپتى جەك كورىپ تە كەتەسىڭ. مەن، مىنە، وسىلاي پايىمدايمىن.
ز) وزىڭدەي جانداردىڭ تورەشىسى بولۋ مۇمكىن بە؟
قالتقىسىز سەنۋ حاقىندا
ءتىرى پەندەگە تورەشى بولا المايتىنىڭدى جادىڭدا مىقتى ساقتاعايسىڭ. ويتكەنى سەنىڭ الدىڭا كەلگەن كىسى قانداي قىلمىسكەر بولسا، سەنىڭ ءوزىڭ دە سونداي قىلمىستى ەكەنىڭدى، ونىڭ قىلمىسى ءۇشىن، بالكىم، ەڭ الدىمەن سەن دە كىنالى ەكەنىڭدى ۇقپايىنشا، بۇ جالعاندا ەشكىمگە دە تورەشى بولا المايسىڭ. وسىنى پايىمداعاسىن عانا تورەشىلىككە جاراپ كەتۋىن مۇمكىن. بىلاي قاراعاندا پاتۋاسىزدىك كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق شىندىق بۇل. نەگە دەسەڭىز، ەگەر مەنىڭ ءوزىم ادىلەتتى كىسى بولسام، وندا مىنا قىلمىسكەر دە مەنىڭ الدىمدا تۇرماس ەدى. ەگەر سەنىڭ ۇكىمىڭدى كۇتكەن كىسىنىڭ قىلمىسىن ءوز موينىڭا العىڭ كەلسە، وندا تەزىرەك سولاي ىستە دە، ول ءۇشىن ءوزىڭ قاسىرەت شەگەتىن بول، ال ونى ايىپقا بۇيىرماي قويا بەر. وعان تورەشى بولۋعا ەندى زاڭمەن تاعايىندالساڭ دا، كەسىپ ايتقاندا، شاما-شارقىڭشا، وسى تۇرعىدان ايتاتىن بول، سوندا ول سەنىڭ الدىڭنان كەتەردە ءوزىن-وزى سەنەن گورى الدەقايدا قاتتى كىنالاپ كەتەدى. ال ەگەر ول سەنىڭ ۇكىمىڭە سەلت ەتپەستەن، كەلەمەجدەپ كەتسە، وندا بۇعان دا كۇيىنبە: دەمەك، ونىڭ ۇعاتىن مەرزىمى ءالى جەتپەگەن، ءبىراق ول ۋاقىت كەزى كەلگەندە تۋادى؛ كەلمەسە دە مەيلى: ول بولماسا، ونىڭ ورنىنا وزگە بىرەۋ ۇعىپ، قاسىرەت شەگەدى، ءوزىن-وزى ايىپتاپ، كىنالايدى، ءسويتىپ اقيقات شىندىق قالپىنا كەلەدى. بۇعان سەنەتىن بول، كۇمانسىز سەن، ويتكەنى اۋليەلەردىڭ بار ءۇمىتى مەن بار سەنىمى وسىندا.
تىنىمسىز قارەكەت قىل. ەگەر تۇندە، توسەككە جاتقانىڭدا: "بۇگىن ىستەلەتىن جۇمىستىڭ ىستەلمەي قالعانىن" ەسىڭە تۇسىرسەڭ، تەز تۇرەگەلىپ، سول ءىستى تىندىراتىن بول. ەگەر توڭىرەگىڭدەگىلەر اشۋلى، قاتىگەز جاندار بولىپ، ساعان قۇلاق سالعىلارى كەلمەسە، وندا سولاردىڭ اياعىنا جىعىلىپ كەشىرىم سۇرا، ويتكەنى ولاردىڭ بۇل قىلىعىنا، شىندىعىندا، سەن دە كىنالىسىڭ. ەگەر ىزالى ادامدارمەن سويلەسە الماساڭ، وندا ولارعا قورلانساڭ دا ۇندەمەي قىزمەتىڭدى ىستەي بەر، ءبىراق ەشۋاقىتتا ءۇمىتىڭدى ۇزبە. ال ەگەر ءبارى سەنەن بەزىنىپ، سەنى كۇشپەن قۋىپ جىبەرسە، جالعىز ءوزىڭ قالعان سوڭ، جەرگە جاتا قالىپ توپىراقتى ءسۇي، وعان كوز جاسىڭدى توك، سوندا، وڭاشا قالعانىڭدا نە ىستەگەنىڭدى ءتىرى جان كورمەسە دە، ەشكىم ەستىمەسە دە، كوز جاسىڭ تامعان توپىراق ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرمەي قويمايدى. ءتىپتى پەندە بىتكەننىڭ ءبارى ازعىنداپ، جالعىز ءوزىڭ عانا ادال بولىپ قالساڭ دا مەيلى — قالتقىسىز سەنەتىن بول: سوندا دا ادالدىعىڭدى تاعى ءبىر كورسەتىپ، جالعىز بولساڭ دا قۇدايدى ماداقتاپ ب ا ق. ال ەگەر وسىنداي ەكى ادام بولساڭدار، وندا مۇنى ءتىپتى كۇللى الەمدەي كورىپ، كەۋدەسىندە جانى بار كىسىلەردىڭ ماحاببات الەمى دەپ ءبىلىپ، بىر-بىرىڭمەن ەمىرەنە قۇشاقتاسىپ، جاساعان يەمدى ماداقتاي بەرىڭدەر: ويتكەنى تىم قۇرىعاندا وسى ەكەۋىڭنىڭ بويىڭدا بولسا دا جاببار قۇدايدىڭ شىندىعى قالپىنا كەلگەنى بۇل.
ەگەر ءوزىڭ كۇناعا باتىپ، وسى كۇناڭا نەمەسە كەنەتتەن كۇناكار بولعانىڭا عۇمىر باقي وكىنىپ وتسەڭ دە، باسقا بىرەۋ ءۇشىن، پەندە ءۇشىن قۋان، سەن كۇناعا باتقانمەن، مۇنىڭ ەسەسىنە ونىڭ ادال بولعانىنا، كۇناعا باتپاعانىنا قۋانا ءبىل.
ال ەگەر ادامداردىڭ زۇلىمدىعىنا زىعىردانىڭ قايناپ، كۇيىنگەندىكتەن ءتىپتى سولاردان قىبىن تاۋىپ كەك الۋدى ويلاي باستاساڭ، وندا ەڭ الدىمەن وسى سەزىمىڭنەن قاۋىپتەن؛ وندا دەرەۋ ءبىر جاققا كەت تە، ولاردىڭ بۇل جاۋىزدىعىنا بەينە ءوزىڭ كىنالىدەي، سول ءۇشىن ازاپ شەگۋدىڭ ءبىر امالىن تاپ. سول ازاپقا مويىنسۇنىپ، شاما-شارقىڭشا شىداپ ب ا ق، سوندا عانا جۇرەگىڭ بايىز تابادى جانە كۇناسىز جان ەسەپتى سول جاۋىزدارعا ءوزىڭنىڭ ساۋلەڭدى تۇسىرە الا تۇرىپ، نەگە تۇسىرمەگەنىڭ ءۇشىن كۇناڭدى دا تۇسىنەسىڭ. ەگەر سەن ساۋلەڭدى تۇسىرسەڭ، وزگەلەردىڭ جولىن دا نۇرلاندىرعان بولار ەدىڭ دە، سەنىڭ جارىعىڭ ءتۇسىپ تۇرعاندا، بالكىم، جاۋىزدىققا بارۋشى ءوزىنىڭ جاۋىزدىعىن ىستەمەس پە ەدى، قايتەر ەدى. ءتىپتى سەنىڭ ساۋلەڭ تۇسكەنىنە دە قاراماستان، ادامداردىڭ كۇناسىز جۇرمەيتىنىن كورگەنىڭدە دە قاپالانبا، كوكتەن تارايتىن جارىقتىڭ قۇدىرەتتىلىگىنە سەن؛ كۇناكارلىقتان ءقازىر حالاس بولماسا، كەيىن حالاس بولاتىنىنا سەن. وزدەرى بولماسا، كەيىن ولاردىڭ ۇرپاقتارى كۇنادان تازارادى، ويتكەنى سەن ولسەڭ دە، سەنىڭ ساۋلەڭ وشپەك ەمەس. تاقۋانىڭ ءوزى كەتكەنىمەن، ارتىندا ونىڭ ساۋلەسى قالادى. قۇتقارۋشىسى دۇنيەدەن وتكەسىن دە قۇتقارىلىپ جاتپاي ما ءھاماندا. ادامزات بالاسى ءوزىنىڭ پايعامبارلارىن تانىمايدى، ولاردى ۇرىپ-سوعۋعا دا بارادى، ءبىراق ادامدار وزدەرىنىڭ سول ازاپكەرلەرىن جاقسى كورەدى، وزدەرى ازاپقا سالعانداردى قۇرمەتتەپ-قوشەمەتتەيدى. سەن ءبىرتۇتاستىق ءۇشىن كەلەشەك ءۇشىن جۇمىس ىستەيسىڭ عوي. بۇل ءۇشىن ەشقاشان دا سىي-سياپات كۇتپە، نەگە دەسەڭ سەنىڭ بۇل ومىردەگى سىي-سياپاتىڭ ونسىز دا كوپ: ساعان تەك ادال جاننىڭ ەنشىسىنە عانا تيەتىن رۋحاني قۋانىش بۇيىرعان. بەكزادالاردان دا، قۇدىرەتى كۇشتىلەردەن دە قورىقپا، ءبىراق داناگوي بول، ءدايىم ءادىل بولىپ قال. ءار نارسەنىڭ مولشەرى مەن مەرزىمىن اڭعار، وسىعان ماشىقتان. وڭاشادا قۇدايعا قۇلشىلىق قىلعان دۇعاڭدى ۇمىتپا. قارا جەردى قۇشاقتاپ جاتىپ، توپىراقتى سۇيۋگە قۇشتار بول. ءسۇيىپ قانا قويما، ونى ۇدايى، قۇمارتا جاقسى كور، ءبارىن، بارشاسىن جاقسى كور، قۋانىشقا، وسىناۋ ەمىرەنىپ-ەلجىرەگەن شامىرقانۋعا قۇشتار بول. جەرگە قۋانىشىڭنىڭ جاسىن توك تە، وسى توككەن كوز جاسىڭدى جاقسى كورەتىن بول. بۇل قۋانىشىڭنان ۇيالما، ونى باعالاي ءبىل، ويتكەنى قۇداي سىيلايتىن ۇلى دارىن بولادى، الايدا ول ازعانا، قالاۋلى جاندارعا عانا بۇيىرادى.
ي) توزاق پەن توزاقتىڭ وتى حاقىندا
ميستيكالىق پايىمداۋ
ءپىرادارلار مەن ۇستازدار، ماعان: "وسى توزاق دەگەنىمىز نە؟" — دەگەن وي كەلەدى. سوسىن: "بۇدان ارى سۇيۋگە مۇمكىندىك قالماعانىن ۋايىمداپ قاسىرەت شەگۋ بولار..." — دەپ پايىمدايمىن ونى. بىردە، ۋاقىتپەن دە، كەڭىستىكپەن دە ولشەنبەيتىن شەكسىز بولمىستا ءبىر جان يەسىنە، ول جەر بەتىندە پايدا بولعاننان كەيىن وزىنە-وزى: "مەن بارمىن، دەمەك، مەن ونى سۇيەمىن"، — دەي الاتىن قابىلەت دارىپتى.
وعان جالىندى جاندى ماحاببات ءساتى تەك ءبىر-اق رەت، نە بارى ءبىر رەت قانا بۇيىرىپتى، وعان بۇ جالعانداعى تىرشىلىك تە، بۇعان قوسا ۋاقىت پەن مەرزىم دە وسى ءۇشىن بەرىلگەن ەكەن، سوندا ول نەعىپتى دەيسىز عوي: باسىنا باقىت قونعان جان يەسى وسىناۋ باعا جەتكىسىز سىيلىقتى قابىلدامايدى، ونى باعالامايدى، جەك كورەدى، ونى كەلەمەج عىپ، ءىشى جىبىمەيدى. سونسوڭ، ول وسى كۇيى جەردەن عايىپ بولىپ، اۆراامنىڭ قۇتتى مەكەنىن دە كورەدى، ونىمەن ديدارلاسادى دا، باي-باعلان مەن لازار جايىنداعى وسيەت اڭگىمەدەگىدەي، ۇجماقتى دا كورەدى، كوكتەگى تاڭىرىگە دە بارا الاتىن بولادى، ءبىراق ول ءوزى سۇيمەسە دە جانە ونى سۇيگەندەردىڭ ماحابباتىن ەلەمەسە دە، سولارمەن تابىساتىن بولىپ، ەندى سول ءتاڭىرىنىڭ الدىنا ءوزىنىڭ دە باراتىندىعىنا قينالادى. ويتكەنى ول انىق كورىپ-بىلىپ تۇرعاسىن وزىنە-وزى ەندى بىلاي دەيدى: "ءقازىر ءبىلىمدى بولىپ، سۇيۋگە قۇمارتىپ تۇرعانمەن، ەندى مەنىڭ ماحابباتىمدا ەرلىك بولمايدى، قۇرباندىق تا بولمايدى، ويتكەنى مەنىڭ جەردەگى تىرشىلىگىم تاۋسىلعان، جەردە جۇرگەنىمدە ەلەمەگەن رۋحاني ماحابباتقا اندا بارعاسىن شولدەگەن ساتىمدە ونىڭ قىزۋىن باسۋ ءۇشىن اۆراام جاندى سۋدىڭ تىم بولماسا ءبىر تامشىسىن دا الىپ كەلمەيدى (ياكي جەردەگى بۇرىنعى قايناعان، قىزۋ ءومىردى قايتادان تەگىن اكەلمەيدى)؛ ەندى كورەر جارىعىم ءبىتتى، ەندى وعان ۋاقىت جوق! باسقالار ءۇشىن جان بەرۋگە ءازىر بولعانىممەن، بۇعان ەندى مۇرشام جوق، ويتكەنى ماحاببات جولىنا قۇرباندىق ەتەتىن ءومىر ءوتىپ كەتتى، ءقازىر ول ءومىر مەن بۇل بولمىستىڭ اراسىندا ءتۇپسىز تۇڭعيىق جاتىر". توزاقتىڭ وتىن بەينە ءبىر قولمەن ۇستايتىن زات ەسەپتى ءسوز ەتەدى: مەن بۇل قۇپيانى زەرتتەپ جاتپايمىن، ودان قورقامىن، ءبىراق، ەگەر ول سونداي ءبىر زات بولعان بولسا، بۇعان شىنىمەن-اق قۋانار ەدىم دەپ ويلايمىن، ويتكەنى ونداي زاتتى ويلاپ ازاپ شەككەندە ولار ودان الدەقايدا اۋىر رۋحاني ازاپتى ءبىر ساتكە بولسا دا ۇمىتار ەدى دەپ ارماندايمىن. سوسىن ولاردى بۇل رۋحاني ازاپتان حالاس قىلۋ دا مۇمكىن ەمەس، سەبەبى بۇل سىرتتاعى ازاپ ەمەس، ىشتەگى ازاپ. ءتىپتى ونى حالاس قىلعان كۇندە دە ءبىز، ءبارىبىر، ودان بەتەر باقىتسىز بولار ەدىك. ويتكەنى ولاردىڭ قالاي ازاپ شەككەنىن كورگەن سوڭ، ۇجماقتان ورىن تاپقان كۇناسىزدەر كەشىرىم جاساپ، شىن جانى اشىپ، وزدەرىنىڭ جانىنا شاقىرىپ الار ەدى، الايدا بۇل ولاردىڭ ازابىن ونان بەتەر كوبەيتۋگە اكەپ سوقتىرار ەدى، سەبەبى ولار بۇعان وزدەرىنىڭ ريزاشىلىعىن بىلدىرەتىن ىستىق ماحابباتپەن جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر بولار ەدى، ال بۇل استە مۇمكىن ەمەس. الايدا جۇرەكسىنسەم دە بىلاي شىعار دەپ ويلايمىن: ەندى ونداي مۇمكىندىك جوعىن ۇعۋدىڭ ءوزى، اقىر-سوڭىندا، ولاردىڭ ماۋلەت الۋىنا سەبەپشى بولار ەدى، ويتكەنى ەسەسىن قايتاراتىنىن بىلە تۇرا، كۇناسىزدەردىڭ ماحابباتتارىن قابىل الىپ، وسى كونبىستىك پەن وسىناۋ مومىندىقتىڭ اسەرىنەن، سايىپ كەلگەندە، جەردە ەلەمەگەن جىگەرلى ماحابباتقا ۇقسايتىن بىردەڭەنى الادى جانە دە مۇنىڭ ءوزىن سول ماحاببات سەكىلدى ءبىر قيمىل-ارەكەت رەتىندە قابىل الادى... باۋىرلارىم ءھام دوستارىم، وسى ويىمدى ايقىن جەتكىزە المايتىنىما وكىنەمىن. ءبىراق بۇل جالعاندا ءوزىن-وزى قۇرتۋدان ساقتاسىن، وزىنە-وزى قول كوتەرگەننەن ساقتاسىن دەڭدەر! بۇلاردان اسقان باقىتسىز بەيشارا جان بولماس دەپ ويلايمىن. بىزگە ولار حاقىندا قۇدايعا ءمىناجات قىلۋ كۇنا دەيدى، بىلاي قاراعاندا شىركەۋ دە ولاردى قابىلدامايتىن ءتارىزدى، ال مەن بولسام ءتىرى جانعا سەزدىرمەي، ىشىمنەن كۇندەلىكتى دۇعامىزدان تاستاماۋعا بولار ەدى دەپ ويلايمىن. جاقسى كورگەنىڭ ءۇشىن حريستوس نەگە رەنجىسىن. ءوز باسىم وندايلاردى ىشتەي دۇعامەن عۇمىر باقي قالدىرعان ەمەن، ءپىرادارلار مەن ۇستازدار، سىزدەردەن نەسىن جاسىرامىن، ءقازىر دە قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى عيبادات ۇستىندە ولاردى استە ۇمىتپايمىن.
و، بىلىگى كۇمانسىز بولسا دا جانە اقيقات شىندىقتى كوزىمەن كورگەنىنە قاراماستان، توزاقتا دا ءوزىنىڭ مەيماناسى تاسىعان، مەيىرىمسىز قانىپەزەر قالپىنان جازباعاندار دا كەزدەسەدى؛ ىبىلىسپەن جاناسا كەتىپ، ونىڭ وكتەم رۋحىنا بۇتىندەي بەرىلىپ العان سۇمدىق قورقىنىشتىلارى دا جوق ەمەس. ولار توزاققا وزدەرى تىلەنىپ بارادى، وعان تويمايدى ءتىپتى: ولار ءوز ەركىمەن ازاپ شەگۋشىلەر. ويتكەنى ولار قۇداي مەن ومىرگە قارعىس ايتام دەپ وزدەرىن قارعاعان. ءشول دالادا قالعان اش ادامنىڭ ءوز دەنەسىنەن ءوز قانىن سورا باستاعانى سياقتى، ولار وزدەرىنىڭ مەنمەندىگىن قورەك ەتەدى. ءبىراق ماڭگى-باقي ءبىر تويمايدى، كەشىرىمدى دە قابىلدامايدى، قايتا ولاردى وزىنە شاقىرعان قۇدايدى قارعاپ-سىلەيدى. ءتىرى قۇدايعا جۋىقتاپ قاراي المايدى، ءومىر ءتاڭىرىسىنىڭ بولماعانىن، قۇدايدىڭ ءوزىن جانە ءوزى جاراتقاننىڭ ءبارىن قۇرتۋىن تالاپ ەتەدى. ءسويتىپ، ءوز اشۋ-ىزاسىنىڭ جالىنىندا عۇمىر باقي قاقتالىپ، ءولىم مەن جوقتىقتى اڭسايتىن بولادى. ءبىراق اجال كەلمەيدى...
الەكسەي فەدوروۆيچ كارامازوۆتىڭ قولجازباسى وسىمەن تامامدالادى. قايتالاپ ايتايىن: ول تولىق ەمەس، ۇزىك-ۇزىك بولاتىن. مىسالى، ءومىرباياندىق ماعلۇماتتار ءپىراداردىڭ جاستىق شاعىنىڭ باس جاعىن عانا قامتيدى. ونىڭ ءار كەزدە، ءار ءتۇرلى سەبەپتەن ايتىلعان راۋاياتتارى مەن پىكىرلەرىنىڭ ۇزىندىلەرى كەيىن بىرىكتىرىلسە كەرەك. ال كوز جۇماردا ايتقانىنىڭ ءبارى ءدال انىقتالماعان، ەگەر الەكسەي فەدوروۆيچتىڭ قولجازباسىنداعى ونىڭ بۇرىنعى دارىستەرىمەن سالىستىرساق، سوڭعى اڭگىمەسىنىڭ دە رۋحى مەن سيپاتى جايىندا ۇعىم عانا بەرىلگەنىن كورەمىز. ءپىرادار شىنىندا دا كەنەتتەن كەتكەن. ويتكەنى سوڭعى كەشتە ونىڭ قۇجىراسىنا جينالعانداردىڭ ءبارى قاريانىڭ سونەتىن ءساتى جاقىنداعانىن تولىق تۇسىنگەنىمەن، اجال ونى سونشاما تەز اكەتەر دەپ ويلاماعان؛ كەرىسىنشە، ونىڭ دوستارى، جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، بۇل ءتۇنى ونىڭ ءوزىن سەرگەك ۇستاپ، كوپ سويلەگەنىن كورگەن سوڭ، از دا بولسا ءبىراز ساۋىققان شىعار دەپ ويلاعان. ءتىپتى دەمى بىتەردەن بەس مينۋت بۇرىن دا بىردەمەنى بولجاۋ مۇمكىن ەمەس-تى، ءپىراداردىڭ جانىندا بولعاندار كەيىننەن تاڭىرقاپ وسىلاي دەسىپ جۇرەدى. ول كەنەت كەۋدەسى شانشىعانىن سەزگەندەي، ءوڭى قۋارىپ، جۇرەك تۇسىن قولىمەن قاتتى باسادى. ءبارى ورە تۇرەگەلىپ، وعان قاراي ۇمتىلادى؛ الايدا ول، جانى قينالىپ جاتسا دا، ولارعا ءالى دە كۇلىمسىرەي قاراپ، كرەسلوسىنان قوسىپ تەز ەدەنگە اقىرىن سىرعىپ ءتۇسىپ، تىزەرلەپ تۇرادى، سونسوڭ باسىن تومەن سالىپ، قولىن جايىپ، بويىن قۋانىش بيلەگەندەي، جەردى ءسۇيىپ، دۇعاسىن ءبىر قايىرىپ ۇلگەرگەسىن (ونىڭ ءوزى ۇيرەتكەندەي)، اقىرىن باقي دۇنيەگە اتتانىپ كەتە بارادى. ونىڭ ولگەنى تۋرالى حابار لەزدە ءمىناجاتحاناعا تاراپ، موناستىرعا دا جەتەدى. مارقۇمنىڭ ۇزەڭگىلەستەرى مەن ءدىني اتاق-دارەجەسىنە قاراي قاتىسۋعا تيىستىلەر ونىڭ ءمايىتىن ەسكىلىكتى ءداستۇر بويىنشا ارۋلاۋعا كىرىسەدى، تاقۋالاردىڭ بارلىعى باس شىركەۋگە جينالادى. كەيىن تاراعان قاۋەسەتتەرگە قاراعاندا، ءپىراداردىڭ اقيرەتكە اتتانعانى تۋرالى حابار تاڭ الدىندا شاھارعا دا جەتىپتى. كۇللى شاھار دەرلىك وسى وقيعانى ءسوز ەتىپ، توپ-توپ حالىق موناستىرعا قاراي اعىلدى. ايتسە دە، بۇل جايىندا كەلەسى كىتاپتا بايانداي جاتارمىز، ازىرشە تەك مىنانى عانا ايتا كەتەلىك: وندا اراعا كۇن سالماي جاتىپ ءبىر وقيعا كەزدەسىپ قالعان-دى، ونى جۇرتتىڭ ءبارى نە ءۇشىن كۇتپەگەن وقيعا بولعانى جانە موناستىرداعىلار مەن شاھار تۇرعىندارىنا تاڭعالارلىق، ۇرەيلى، ءارى-سارى اسەر ەتكەنى سونشالىق، تالايدىڭ زارەسىن ۇشىرعان سول كۇن وسىعان دەيىن، سونشاما جىل وتكەننەن كەيىن دە ۇمىتىلار ەمەس...
You Might Also Like
-
سىنعان تەمىر تورلارىندا بوز قاۋىرساقتار اس ازىرلەيتىن كەكانا ىستىعىنان پىسىناپ، ەسىرىكتەنىپ كەتكەن. سىرتى قىزعىلت تۇسقاعازبەن جەلىمدەلگەن تاقتاي قورشاۋ ىشىنەن كوكشىل ىستىق ءتۇتىن بۇرقىراپ جاتىر. اسح...
-
جاستاردىڭ ادامگەرشىلىك - رۋحاني قۇندىلىقتارىن دامىتۋ، ولاردى پاتريوتتىق تاربيەگە، ۇلتتىق سانا سەزىمدى وياتۋعا باۋلۋ، ءبىلىم الۋ جانە قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە قاتىسۋ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ، ءداستۇرلى ...
