InfoHub Logo

باعىتى: قازاقستاننىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرى جانە بولاشاق دامۋى بار ساياحات مارشرۋتتارى
سەكسياسى: ءتىل ءبىلىمى

اننوتاسيا
بۇل عىلىمي جوبادا، يديومالاردىڭ قازاق جانە اعىلشىن تىلىندە قولدانۋداعى ۇقساستىقتارى مەن ايىرماشىلىقتارىنا جان - جاقتى تالداۋ جاسالعان. وقۋشى كوركەم شىعارمالاردان ءۇزىندى كەلتىرە وتىرىپ، ناقتى دالەلدەرمەن دايەكتەر ارقىلى تاقىرىپ وزەكتىلىگىن اشا بىلگەن.
تاقىرىپتى زەرتتەۋدەگى وقۋشىنىڭ ىزدەنىمپازدىعى، قىزىعۋشىلىعى اڭعارىلادى.
بۇل عىلىمي جوبانى جازۋ بارىسىندا سالىستىرۋ، اناليزدەۋ، تالداۋ، قورىتۋ، جيناقتاۋ، تۇجىرىمداۋ سىندى ءادىس - تاسىلدەر كەڭىنەن قولدانعان.
تاقىرىپ اۋدارۋ ءۇردىسى اياسىنداعى ەرەكشەلىگى ونىڭ ماڭىزدىلىعى مەن مازمۇنى، ەموسيونالدىق - ەكسپرەسسيۆتى تۇرعىسىنان قولدانىلۋداعى پراكتيكالىق قۇندىلىعى، ستيلدىك ۆارياسيالارى جاعىنان تولىقتاي دالەلدەنگەن.

جوسپار.
ءى. كىرىسپە
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
1. اعىلشىن جانە قازاق تىلىندەگى يديومالاردىڭ
ەتنولينگۆيستيكالىق سيپاتى
1. 1. يديومانىڭ ەتنولينگۆيستيكالىق سيپاتى
1. 2. يديومانىڭ لەكسيكا – سەمانتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى

2. اعىلشىن يديوماسىن اۋدارۋداعى تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى
2. 1. يديومانى اۋدارۋ ءۇردىسى
2. 2. يديومالار مەن فرازەولوگيزمدەردىڭ ماڭىزدىلىعى
2. 3. يديومانىڭ ستيلدىك ۆارياسيالارى

3. يديومالاردىڭ قولدانۋ اياسى
3. 1. ەموسيونالدىق - ەكسپرەسسيۆتى تۇرعىدا قولدانىلۋى
3. 2. كوركەم ادەبيەت اياسىندا قولدانىلۋى

ءىىى. قورىتىندى
ءىV. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

ءى. كىرىسپە
تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى
شەت ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ ءبىر ماقساتى سول ەلدىڭ سويلەۋ مانەرىن وقىپ ۇيرەنۋ. ياعني، ادەبي مادەنيەتى جاعىنان فرازەولوگيزمدەردى جانە يديومالاردى ۇيرەنۋ ارقىلى سول ەلدىڭ ەرەكشەلىگىن بىلەمىز. ن. ءا. نازاربايەۆ: «ءبىز الداعى ۋاقىتتا وسى العان باعىتىمىزدان تايماي، الەمدىك بيىكتەردى باعىندىرا بەرەمىز. ول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ءاربىر قازاقستاندىق باسەكەگە قابىلەتتى بولۋى كەرەك» دەگەن بولاتىن. ءتىل ماسەلەسىندە سوزگە تيەك ەتە وتىرىپ، ەلباسىمىز قازاقستاندىقتاردىڭ جاڭا ۇرپاعى 3 ءتىلدى مەڭگەرۋ قاجەت، سونىمەن قاتار اعىلشىن ءتىلىن كەڭىنەن بىلمەيىنشە ۇلتتىق باسەكەگە قابىلەتتىلىگى تۋرالى ايتۋ قيىن بولاتىندىعىن ەسكەرتە وتىرىپ، بارلىق اتا - انالاردى، بالالاردى ءتىلدى ۇيرەنۋگە شاقىرادى.
تاقىرىپتىڭ زەرتتەلۋ دەڭگەيى
بۇل جۇمىستا اعىلشىن تىلىندەگى يديومالاردىڭ ماعىنالارىن، قولدانىلۋىن جانە لەكسيكالىق قۇرامىن تالقىلادىم. يديومالاردى اۋدارۋعا Oxford تۇسىندىرمە سوزدىگىن پايدالاندىم. بۇل سوزدىكتى پايلانعان سەبەبىم، بۇل كىتاپ وسىنداي كىتاپتاردىڭ اراسىنداعى ەڭ بەدەلدىسى بولىپ سانالادى. Oxford سوزدىگى Oxford ۋنيۆەرسيتەتىنەن 1948 جىلدان باستاپ شىعارىلادى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى
تاقىرىپتىڭ ماقساتى انىقتالعان وزەكتىلىگى نەگىزىندە قۇرىلادى. مەنىڭ وسى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن جازۋداعى الدىما قويعان ماقساتىم اعىلشىن تىلىندەگى، قازاق تىلىندەگى يديومالاردىڭ قۇرىلىمدىق جانە ماعىنالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن ۇقساستىقتارىن انىقتاۋ، ولاردى توپتاستىرۋ. يديومالاردى اۋدارۋداعى قيىنشىلىقتار تۋعىزاتىن سەبەپتەردى ىزدەۋ، سونىمەن قاتار ولاردى جەڭۋدەگى جولداردى ىزدەستىرۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قۇرىلىمى
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قۇرىلىمى كىرىسپە، نەگىزگى ءبولىم، قورىتىندى جانە قولدانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى.

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ادىستەمەسى
تاقىرىپتى جازۋ بارىسىندا جيناقتاۋ، سالىستىرۋ، اناليزدەۋ، تالداۋ، تۇجىرىمداۋ، قورىتىندىلاۋ سىندى ءادىس - تاسىلدەردى قولداندىم.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ پراكتيكالىق ماڭىزى
بۇل جۇمىس تەك قانا اعىلشىن ءتىلى ساباعىندا ەمەس، قازاق ءتىلى ساباقتارىندا يديومالاردى ۇيرەنۋدە كومەكشى قۇرال رەتىندە پايدالانۋ ۇسىنىلادى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ جاڭالىعى
اعىلشىن تىلىندەگى جانە قازاق تىلىندەگى يديومالاردىڭ ۇقساستىقتارى. يديومالاردى اعىلشىن تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارعاندا سوزبە - ءسوز ءدال اۋدارىلماۋى. قازاق تىلىندە تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى فرازەولوگيزمدەر دەپ اتالسا، اعىلشىن ەلدەرىندە يديوما دەپ اتالادى.
يديوما – تولىق ماعىنالى سوزدەردىڭ مازمۇنىنا ورتاقتاسىپ، ەكسپرەسسيۆتى، ەموسيالى بوياۋلارمەن سويلەۋ تىلىندە دە، ادەبي تىلدە دە ءجيى قولدانىلادى. بۇل ءتاسىلدى كوبىنە اقىن - جازۋشىلار كوركەم ادەبيەتتە، اسىرەسە، پوەزيادا ولارعا ەرەكشە ستيلدىك ءوڭ بەرۋ ءۇشىن، ۇيقاس، ىرعاق تالاپتارىنا لايىق ولاردىڭ ورنى اۋىسىپ تا، اراسىندا باسقا سوزدەر ەنىپ تە، تۇلعاسى وزگەرتىلىپ تە جۇمسالا بەرەدى. حالقىمىزدىڭ ۇلى ويشىلى، پوەزيانى قاناتتاندىرعان اقىن اباي قۇنانبايەۆتا ءسوز تىركەستەرىن قولدانعانى مەن ءۇشىن جاڭالىق بولىپ تابىلادى.
حالىق اراسىندا دا، كوگىلدىر ەكراندا دا كورسەتىلەتىن جارنامالاردا، ساتىلىمداعى تاۋارلاردا يديومالاردى كوپتەپ قولدانىلعانى مەن ءۇشىن وزەكتى جاڭالىق.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
اعىلشىن ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى كۇننەن - كۇنگە ارتقان سايىن وعان دەگەن عىلىمي قاجەتتىلىك تە ءوسىپ كەلەدى. اعىلشىن ءتىلىن قوعامدىق جانە عىلىمي سالادا قولدانۋ مەن وركەندەتۋگە بارىنشا جاعداي جاسالىپ، ونىڭ جان - جاقتى الەۋمەتتىك - كوممۋنيكاتيۆتىك ءرولىن ارتتىرۋ ءومىر تالابىنا اينالىپ وتىر. قازىرگى كەزەڭدە اعىلشىن ءتىلىن دامىتۋدا عىلىمي - لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ مەن ولاردىڭ ناتيجەلەرىن ناقتى ىسكە اسىرۋ ارقىلى قازىرگى اعىلشىن ادەبي، عىلىمي، سالالىق ءتىلىنىڭ نورمالارىن ءبىرىڭعايلاۋدى قامتاماسىز ەتۋ دە نەگىزگى مىندەتتەر بولىپ تابىلادى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ ادەبي، لەكسيكا - فرازەولوگيالىق، تەرميندىك، سينونيمدىك، ايماقتىق تىلدىك نورمالارى جان - جاقتى ءارى باي. سوندىقتان دا ونى قولدانۋدا كوپ جاعدايدا دۇرىس ماعىناسىن تۇسىنبەي ءۇستىرت كەتىپ جاتاتىن جاعدايلار از بولماي جاتادى. يديوما ءتىلدىڭ بارلىق دەڭگەيلەرمەن تىعىز قارىم - قاتىناستا ءومر سۇرەتىن، ءوزىنىڭ كومپاراتيۆتىك ماعىناسى مەن كومپاراتيۆتىك فۋنكسياسىن سول دەڭگەيلەردىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىراتىن كوپدەڭگەيلى، كۇردەلى تىلدىك قۇبىلىس بولىپ تابىلادى. يديوما – بۇل ءسوز ءتارتىبىن قاتاڭ ساقتايتىن ءبۇتىن رەتىندە بولاتىن ءسوز تىركەسى. مىسالى، كوزدىڭ قاراشىعى – تۋرا ماعىنادا «كوزدىڭ قاراشىعى» ەمەس، اۋىسپالى ماعىنادا وتە قادىرلەيتىن، قۇرمەتتەيتىن زاتتى نە ادامدى ايتادى. ءار تىلدە ءوز يديومالارى بار. سوندىقتان دا سولاردىڭ ماعىنالارىن ءبىلۋىمىز قاجەت. سەبەبى، ولاردى سوزبە - ءسوز اۋدارعاندا تۇسىنىسپەۋشىلىككە اكەپ سوقتىرادى. مىسالى، اعىلشىن تىلىندە دە كوپ مولشەردە قىزىقتى يديومالار كوپتەپ كەزدەسەدى. سوزدىك قوردى دامىتۋدا تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىنىڭ ياعني، يديومالاردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. سىزدەرگە كوپ قولدانىلاتىن اعىلشىن تىلىندەگى تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىن ۇسىنامىن.
Idioms: 1) To live high on the hog – مۇقتاج كورمەي ءومىر ءسۇرۋ، راحاتتا ءومىر ءسۇرۋ. Example: When he gets his fortune from his uncle، we will live high on the hog. (ول اتاسىنىڭ مۇراسىن العاننان كەيىن، ءبىز مۇقتاج كورمەي ءومىر سۇرەمىز.) Example Dialogue: A: He’s got a new house and a new car، and he just joined the golf club. (ول جاقىندا جاڭا ءۇي، جاڭاك كولىك جانە دە گولف الاڭىن ساتىپ الدى.) B: He’s really living high on the hog، isn’t he؟ (ءيا، ول شىنىمەندە راحات ءومىر سۇرۋدە، سولاي ەمەس پە؟) 2) Sitting pretty - ولجالى بولۋ، جولى بولعىش بولۋ. Example: Sam got the raise last week، now he sure is sitting pretty. (سەم وتكەن اپتادا جۇمىسىنان جوعارىلادى، ولجالى بولدى.) Example Dialogue: A: Have you talked to Randy lately؟ He just got a new job and a raise. (سەن جاقىندا رەنديمەن سويلەستىڭ بە؟ ول ءبىرازدا عانا جۇمىسىنان ولجالى بولدى.) B: Yes، I've heard. He sure is sitting pretty. (ءيا، مەن ەستىدىم. ونىڭ كوڭىل - كۇيى تاماشا بولار).

جوبانىڭ اۆتورى: ورالحان ءمولدىر
عىلىمي جەتەكشى: ءتۇسىپوۆا گاۋھار جەتپىسبەك قىزى
قاراۋىل گيمنازياسىنىڭ اعىلشىن ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
اعىلشىن جانە قازاق تىلىندەگى يديومالاردىڭ ۇقساستىقتارى مەن ايىرماشىلىقتارى جۇكتەۋ