اعىلشىن ءتىلى ساباقتارىندا يديومالار مەن تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىن قولدانا سويلەۋگە ۇيرەتۋ
اعىلشىن ءتىلى ساباقتارىندا يديومالار مەن تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىن قولدانا سويلەۋگە ۇيرەتۋ
Summary
This article touches upon the problem of using idioms and set expressions in students` speech. Great attention is paid to the understanding the meanings of idioms and their role in foreign language learning.
ءبىز «ءتىل - ءتىرى قۇبىلىس» دەگەن ءسوز تىركەسىن ءجيى كەزدەستىرسەك تە، كوپشىلىگىمىز ونىڭ مانىنە، ياعني ونىڭ نە ماعىنا بەرەتىندىگىنە كوڭىل اۋدارا قويمايمىز. كەز - كەلگەن ءتىلدىڭ سوزدىك قورى بىلىمدەگى جاڭا دامۋلارمەن بىرگە ءوسۋ ۇستىندە بولادى. جاڭا يدەيالار جاڭا اتاۋدى قاجەت ەتەدى. ماسەلەن، ينفورماتيكا، الەۋمەتتانۋ، جارناما، ساياسات، ەكونوميكا عىلىمدارىنا بايلانىستى كوپدەگەن جاڭا سوزدەر پايدا بولدى. كومپيۋتەر تەحنولوگياسى تومەندەگىدەي سوزدەردى، ياعني software، diskette، high - tech، on - line، printout، modem، computer - literate، to format سياقتى سوزدەردى تۋعىزسا، ەكونوميكا عىلىمى wege - freeze، price - freeze، stagflation دەگەن سياقتى سوزدەردى دۇنيەگە اكەلدى، ت. س. س. سونىمەن قاتار، تىلگە قاتىناستىڭ وزگەرۋى ورىن الىپ وتىر. ءسوز ءستيلى تۇرعىسىندا ايتار بولساق، ەگەر بۇرىن سلەنگ بولىپ ەسەپتەلىپ كەلگەن سوزدەر قازىرگى كەزدە اۋىزەكى تىلدە قولدانىلاتىن سوزدەر قاتارىنا جاتقىزىلاتىن بولدى.
يديوما دەگەن نە؟
يديوما دەگەنىمىز بىرگە الىنعان كەزدە قۇرامىنداعى جەكەلەنگەن سوزدەردىڭ ماعىناسىن مۇلدەم باسقا ماعىنا بەرەتىن بىرنەشە سوزدەر جيىنتىعى بولىپ تابىلادى /1/. يديومالار اعىلشىن سوزدىگىنىڭ ماڭىزدى بولىگىن قۇرايدى. ولار ءار ءتۇرلى فورمالى نەمەسە قۇرىلىمدى بولىپ كەلەدى. يديوما دۇرىس قۇرىلىمدى بولا الادى، سونداي - اق بۇرىس نەمەسە گرامماتيكالىق قاتە قۇرىلىمى دا بولا الادى. ماعىنانىڭ ايقىندىعى گرامماتيكالىق دۇرىستىققا تاۋەلدى ەمەس. بىرەر مىسالدار كەلتىرەيىك:
1. فورماسى جاعىنان دۇرىس ەمەس، ماعىناسى ايقىن، مىسالى:
«give someone to understand»، «do someone proud»، «do the dirty on someone».
2. فورماسى جاعىنان دۇرىس، ماعىناسى ايقىن ەمەس، مىسالى:
«have a bee in one`s bonnet» (be continually occupied with one idea or thing)، «cut no ice» (make no impression، have no influence on)، ت. ب.
3. فورماسى جاعىنان دۇرىس ەمەس، ماعىناسى ايقىن ەمەس، مىسالى:
«all at sea» (being helpless)، «all fingers and thumbs» (awkward) /2/.
ءبىز يديومالاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ەكىنشى توپقا جاتاتىندىعىن بايقايمىز. الايدا وسى توپتىڭ وزىندە كەيبىر يديومالار باسقالارىنا قاراعاندا ايقىنىراق كەلەدى. مىسالى، «to give someone the green light» ماعىناسى «to give someone permission to start» رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. ال كەيبىرەۋلەرىنىڭ ماعىناسىن ءبىلۋ قيىن، ويتكەنى ول جەكەلەگەن سوزدەردىڭ تۇپكى ماعىناسىمەن بايلانىستى. مىسالى، «to tell someone where to get off» (criticize someone strongly؛ tell someone what you think of him)، «to drop a brick» (say or do smth that is tactless، causes embarrassment)، «to call the shots» (have control of a situation، tell others what to do and how to do it)، «to carry the can» (be obliged to accept the responsibility or blame if smth goes wrong). ءبىرقاتار «تۇراقتى يديومالاردى» كەز - كەلگەن بولىگىندە وزگەرتە الامىز (ەتىستىكتىڭ شاعىنان باسقاسىن). ماسەلەن، «bring home the bacon» «to fight shy of something»، « to get down to business». ال كەيبىرەۋلەرىن ءار ءتۇرلى ۆاريانتتاردا قولدانۋعا بولادى، مىسالى «to know one`s onions/ stuff» (know one`s subject or how to do something very well )، «a hard/ tough nut to crack» (a difficult problem to overcome؛ a difficult person to deal with)، «to take/ have/ enjoy/ forty winks» (a short sleep during the day)، «to come to a bad/ nasty/ sticky/ no good/ untimely end» (become a criminal، have to go to prison، suffer disgrace) /3/.
وقۋشىلارعا كەزدەسەتىن ەڭ ۇلكەن قيىندىقتاردىڭ ءبىرى - يديومانى قانداي جاعدايدا قولدانۋ ورىندىلىعىن ءبىلۋ بولىپ تابىلادى. ولارعا اعىلشىن ءتىلى ساباقتارىندا كوبىنەسە بەيتاراپ يديومالاردى بەرۋگە تىرىسقان ابزال، ويتكەنى مۇنداي يديومالار بارلىق دەرلىك جاعدايلاردا قولدانىلۋى مۇمكىن.
وقۋشىلارعا ايتارلىقتاي قيىندىق تۋعىزىپ جۇرگەن تۇراقتى ءسوز تىركەستەردى، ياعني ەتىستىكتەردىڭ پرەدلوگتار مەن ۇستەۋلى دەمەۋلىكتەرمەن جاسالعان ءسوز تىركەستەرى، مىسالى «take off»، «sit in on»، «leave out».... مۇنداي ەتىستىكتەر اعىلشىن ءتىلىنىڭ بارلىق تۇرلەرىندە كەزدەسەتىن تيپتىك جانە ءجيى قۇبىلىس، اسىرەسە اۋىزەكى اعىلشىن تىلىندە كوپتەپ كەزدەسەدى. كەيدە ەتىستىك + پرەدلوگ نەمەسە دەمەۋلىك تىركەسى جوعارى يديوماتيكالىق ماعىناعا يە بولادى. تىركەستىڭ جالپى ماعىناسى ونىڭ قۇرامىنداعى جەكە سوزدەردىڭ ماعىناسىنا جۋىقتامايدى. مىسالى، «pack sth in» ەتىستىگى سويلەمدە ەشقانداي قيىندىق تۋدىرمايدى:
«She opened her suitcase and packed all the clothes in.»
الايدا، «He decided to pack his job in» سويلەمىندە ول «leave، abandon» ماعىناسىندا قولدانىلىپ تۇر. سول سياقتى «take someone off» مىسالىندا بۇل «باسقا جەرگە اپارىپ تاستاۋ» (take away to another place) ماعىناسىن بىلدىرەدى.
«As soon as Tom arrived Bob insisted on taking him off». الايدا «ءازىل - سقاقتى ەلىكتەۋ» ماعىناسىندا قولدانىلۋى دا مۇمكىن: «Liz can take the Queen off very well».
«Take off» تىركەسىنىڭ كەيبىر ءسوز تىركەستەرىمەن بىرگە كەلگەن جاعدايداعى ماعىنالارى تومەندە كەلتىرىلىپ وتىر:
1. The aircraft/ flight/ pilot/ passenger took off. (i. e. left the ground)؛
2. The thief/ boy/ dog (persons or animals) took off. (i. e. ran away in a hurry)؛
3. The sales/ product/ economy took off. (i. e. began to improve greatly، make a profit).
«م. عابدۋللين اتىنداعى
ورتا مەكتەپ مەكتەپكە دەيىنگى شاعىن ورتالىقپەن»
كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى
اعىلشىن ءتىلى ءپانى ءمۇعالىمى: ب. ا. داۋلەتبايەۆا
اعىلشىن ءتىلى ساباقتارىندا يديومالار مەن تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىن قولدانا سويلەۋگە ۇيرەتۋ جۇكتەۋ
Summary
This article touches upon the problem of using idioms and set expressions in students` speech. Great attention is paid to the understanding the meanings of idioms and their role in foreign language learning.
ءبىز «ءتىل - ءتىرى قۇبىلىس» دەگەن ءسوز تىركەسىن ءجيى كەزدەستىرسەك تە، كوپشىلىگىمىز ونىڭ مانىنە، ياعني ونىڭ نە ماعىنا بەرەتىندىگىنە كوڭىل اۋدارا قويمايمىز. كەز - كەلگەن ءتىلدىڭ سوزدىك قورى بىلىمدەگى جاڭا دامۋلارمەن بىرگە ءوسۋ ۇستىندە بولادى. جاڭا يدەيالار جاڭا اتاۋدى قاجەت ەتەدى. ماسەلەن، ينفورماتيكا، الەۋمەتتانۋ، جارناما، ساياسات، ەكونوميكا عىلىمدارىنا بايلانىستى كوپدەگەن جاڭا سوزدەر پايدا بولدى. كومپيۋتەر تەحنولوگياسى تومەندەگىدەي سوزدەردى، ياعني software، diskette، high - tech، on - line، printout، modem، computer - literate، to format سياقتى سوزدەردى تۋعىزسا، ەكونوميكا عىلىمى wege - freeze، price - freeze، stagflation دەگەن سياقتى سوزدەردى دۇنيەگە اكەلدى، ت. س. س. سونىمەن قاتار، تىلگە قاتىناستىڭ وزگەرۋى ورىن الىپ وتىر. ءسوز ءستيلى تۇرعىسىندا ايتار بولساق، ەگەر بۇرىن سلەنگ بولىپ ەسەپتەلىپ كەلگەن سوزدەر قازىرگى كەزدە اۋىزەكى تىلدە قولدانىلاتىن سوزدەر قاتارىنا جاتقىزىلاتىن بولدى.
يديوما دەگەن نە؟
يديوما دەگەنىمىز بىرگە الىنعان كەزدە قۇرامىنداعى جەكەلەنگەن سوزدەردىڭ ماعىناسىن مۇلدەم باسقا ماعىنا بەرەتىن بىرنەشە سوزدەر جيىنتىعى بولىپ تابىلادى /1/. يديومالار اعىلشىن سوزدىگىنىڭ ماڭىزدى بولىگىن قۇرايدى. ولار ءار ءتۇرلى فورمالى نەمەسە قۇرىلىمدى بولىپ كەلەدى. يديوما دۇرىس قۇرىلىمدى بولا الادى، سونداي - اق بۇرىس نەمەسە گرامماتيكالىق قاتە قۇرىلىمى دا بولا الادى. ماعىنانىڭ ايقىندىعى گرامماتيكالىق دۇرىستىققا تاۋەلدى ەمەس. بىرەر مىسالدار كەلتىرەيىك:
1. فورماسى جاعىنان دۇرىس ەمەس، ماعىناسى ايقىن، مىسالى:
«give someone to understand»، «do someone proud»، «do the dirty on someone».
2. فورماسى جاعىنان دۇرىس، ماعىناسى ايقىن ەمەس، مىسالى:
«have a bee in one`s bonnet» (be continually occupied with one idea or thing)، «cut no ice» (make no impression، have no influence on)، ت. ب.
3. فورماسى جاعىنان دۇرىس ەمەس، ماعىناسى ايقىن ەمەس، مىسالى:
«all at sea» (being helpless)، «all fingers and thumbs» (awkward) /2/.
ءبىز يديومالاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ەكىنشى توپقا جاتاتىندىعىن بايقايمىز. الايدا وسى توپتىڭ وزىندە كەيبىر يديومالار باسقالارىنا قاراعاندا ايقىنىراق كەلەدى. مىسالى، «to give someone the green light» ماعىناسى «to give someone permission to start» رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. ال كەيبىرەۋلەرىنىڭ ماعىناسىن ءبىلۋ قيىن، ويتكەنى ول جەكەلەگەن سوزدەردىڭ تۇپكى ماعىناسىمەن بايلانىستى. مىسالى، «to tell someone where to get off» (criticize someone strongly؛ tell someone what you think of him)، «to drop a brick» (say or do smth that is tactless، causes embarrassment)، «to call the shots» (have control of a situation، tell others what to do and how to do it)، «to carry the can» (be obliged to accept the responsibility or blame if smth goes wrong). ءبىرقاتار «تۇراقتى يديومالاردى» كەز - كەلگەن بولىگىندە وزگەرتە الامىز (ەتىستىكتىڭ شاعىنان باسقاسىن). ماسەلەن، «bring home the bacon» «to fight shy of something»، « to get down to business». ال كەيبىرەۋلەرىن ءار ءتۇرلى ۆاريانتتاردا قولدانۋعا بولادى، مىسالى «to know one`s onions/ stuff» (know one`s subject or how to do something very well )، «a hard/ tough nut to crack» (a difficult problem to overcome؛ a difficult person to deal with)، «to take/ have/ enjoy/ forty winks» (a short sleep during the day)، «to come to a bad/ nasty/ sticky/ no good/ untimely end» (become a criminal، have to go to prison، suffer disgrace) /3/.
وقۋشىلارعا كەزدەسەتىن ەڭ ۇلكەن قيىندىقتاردىڭ ءبىرى - يديومانى قانداي جاعدايدا قولدانۋ ورىندىلىعىن ءبىلۋ بولىپ تابىلادى. ولارعا اعىلشىن ءتىلى ساباقتارىندا كوبىنەسە بەيتاراپ يديومالاردى بەرۋگە تىرىسقان ابزال، ويتكەنى مۇنداي يديومالار بارلىق دەرلىك جاعدايلاردا قولدانىلۋى مۇمكىن.
وقۋشىلارعا ايتارلىقتاي قيىندىق تۋعىزىپ جۇرگەن تۇراقتى ءسوز تىركەستەردى، ياعني ەتىستىكتەردىڭ پرەدلوگتار مەن ۇستەۋلى دەمەۋلىكتەرمەن جاسالعان ءسوز تىركەستەرى، مىسالى «take off»، «sit in on»، «leave out».... مۇنداي ەتىستىكتەر اعىلشىن ءتىلىنىڭ بارلىق تۇرلەرىندە كەزدەسەتىن تيپتىك جانە ءجيى قۇبىلىس، اسىرەسە اۋىزەكى اعىلشىن تىلىندە كوپتەپ كەزدەسەدى. كەيدە ەتىستىك + پرەدلوگ نەمەسە دەمەۋلىك تىركەسى جوعارى يديوماتيكالىق ماعىناعا يە بولادى. تىركەستىڭ جالپى ماعىناسى ونىڭ قۇرامىنداعى جەكە سوزدەردىڭ ماعىناسىنا جۋىقتامايدى. مىسالى، «pack sth in» ەتىستىگى سويلەمدە ەشقانداي قيىندىق تۋدىرمايدى:
«She opened her suitcase and packed all the clothes in.»
الايدا، «He decided to pack his job in» سويلەمىندە ول «leave، abandon» ماعىناسىندا قولدانىلىپ تۇر. سول سياقتى «take someone off» مىسالىندا بۇل «باسقا جەرگە اپارىپ تاستاۋ» (take away to another place) ماعىناسىن بىلدىرەدى.
«As soon as Tom arrived Bob insisted on taking him off». الايدا «ءازىل - سقاقتى ەلىكتەۋ» ماعىناسىندا قولدانىلۋى دا مۇمكىن: «Liz can take the Queen off very well».
«Take off» تىركەسىنىڭ كەيبىر ءسوز تىركەستەرىمەن بىرگە كەلگەن جاعدايداعى ماعىنالارى تومەندە كەلتىرىلىپ وتىر:
1. The aircraft/ flight/ pilot/ passenger took off. (i. e. left the ground)؛
2. The thief/ boy/ dog (persons or animals) took off. (i. e. ran away in a hurry)؛
3. The sales/ product/ economy took off. (i. e. began to improve greatly، make a profit).
«م. عابدۋللين اتىنداعى
ورتا مەكتەپ مەكتەپكە دەيىنگى شاعىن ورتالىقپەن»
كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى
اعىلشىن ءتىلى ءپانى ءمۇعالىمى: ب. ا. داۋلەتبايەۆا
اعىلشىن ءتىلى ساباقتارىندا يديومالار مەن تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىن قولدانا سويلەۋگە ۇيرەتۋ جۇكتەۋ
You Might Also Like
