InfoHub Logo

ى.التىنسارين اتىنداعى ارقالىق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى

4 كۋرس ستۋدەنتى: امانتاي گۇلبانۋ الماستاي قىزى

 

قازىرگى تاڭدا اعىلشىن تىلىندەگى فرازەولوگيزمدەردىڭ  قازاق تىلىنە اۋدارىلۋ ماسەلەسى قازاق اۋدارماتانۋىنداعى  وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ءبىر حالىقتىڭ رۋحى، جان-دۇنيەسى ەكىنشى ءبىر حالىققا اۋدارما ءتىلى ارقىلى جەتەدى. ءبىر حالىقتىڭ ەكىنشى ءبىر حالىقپەن قارىم-قاتىناس جاساۋى، وزگە حالىقتىڭ مادەنيەتى، تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسۋدىڭ باستى قۇرالى اۋدارما ەكەنى بارشامىزعا بەلگىلى. اعىلشىن تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ جۇرگەن كوركەم اۋدارمادا ءوز كەزەگىن كۇتىپ تۇرعان ماسەلەلەر كوپ. سولاردىڭ ءبىرى – تۇراقتى ءسوز تىركەتەرىن اۋدارۋ بولىپ تابىلادى.

فرازەولوگيا سالاسى - ءتىل بىلىمىندەگى ەڭ كۇردەلى سالا. سوندىقتان اۋدارماشى سويلەم ىشىنەن فرازەولوگيالىق بىرلىكتەردى اجىراتا ءبىلۋى وتە ماڭىزدى جانە سويلەمدە كەزدەسەتىن فرازەولوگيزمدەردىڭ ۇلتتىق-مادەني بوياۋلارىن اجىراتا الۋى قاجەت.

فرازەولوگيزمدەردى اجىراتۋ جانە ونى اۋدارۋ، اۋدارماشىعا كوپ قيىندىقتار تۋعىزادى. مىسالى، فرازەولوگيزدەردىڭ كوپ كومپونەنتتى ماعىنالارىنىڭ قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ ماعىناسىنان الشاق بولۋى، ەڭ باستىسى – سويلەم ىشىندە فرازەولوگيزدەردى ەركىن ءسوز تىركەستەرىنەن بىردەن اجىراتىپ الۋعا بولمايتىندىعى. وسىدان بارىپ ءتۇپنۇسقا تىلدەن اۋدارىلعان فرازەولوگيزمدەردىڭ تولىققاندى ماعىناسى اۋدارمادا كۇڭگىرتتەنىپ، مۇلدەم وزگەرىپ كەتەدى.

فرازەولوگيالىق اۋدارما  دەپ - اۋدارما ءتىلى مەن ءتۇپنۇسقا تىلىندەگى فرازەولوگيزمدەردىڭ اراسىنداعى ماعىنالىق جاقىندىقتاردى ىزدەپ، بىر-بىرىنە جاقىن فرازەولوگيلىق ەكۆيۆالەنت تابۋدى ايتامىز [1، 169 ب.].

سالىستىرمالى ءتىل بىلىمىندە الدىڭعى قاتارلى ورىس عالىمدارى يا.ي رەسكەر، ا.ۆ فەدوروۆ، ۆ.ن كاميسساروۆ، س. ۆلاحوۆ جانە ت.ب  فرازەولوگيزدەردى اۋدارۋ ماسەلەسى تۋرالى وي پىكىرلەر ايتقان ەدى. ولاردىڭ پىكىرلەرىنە سۇيەنىپ،

 س. ۆلاحوۆ پەن س. فلورين فرازەولوگيزدەردى ءتۇپنۇسقا تىلىنەن اۋدارما تىلىنە اۋدارۋدىڭ مىناداي جولدارى بار ەكەندىگىن كورسەتەدى.

1. فرازەولوگيزدەردىڭ اۋدارما تىلدە كەزدەسكەن ەكۆيۆالەنتىن بەرۋ ارقىلى اۋدارۋ.

2. اۋدارما تىلدەگى ۆاريانتىن بەرۋ ارقىلى.

3. اۋدارما تىلدە ءتۇپنۇسقا تىلدەگى فرازەولوگيالىق تىركەستىڭ بالاماسى دا، ۆاريانتى دا بولماعاندىقتان، فرازەولوگيالىق ەمەس ءتىل قۇرالدارىمەن بەرۋ ارقىلى.

جوعارىدا اتالعان اتتارى اتالعان ورىس عالىمدارى ءسوز تىركەستەرىنىڭ وزىنە ءتان بەلگىلەرى مەن قاسيەتتەرىنە بايلانىستى بىرنەشە امال-تاسىلدەردى ۇسىنعان بولاتىن. سوندىقتان اتى اتالعان عالىمداردىڭ فرازەولوگيزمدەردى  اۋدارۋدىڭ بىرنەشە جولدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ولاردى مىناداي تۇرلەرگە بولەمىز: فرازەولوگيالىق اۋدارما جانە فرازەولوگيالىق ەمەس اۋدارما. فرازەولوگيالىق اۋدارماعا تولىعىراق توقتالايىق. فرازەولوگيالىق اۋدارما ءوز ىشىنەن تولىق فرازەولوگيالىق ەكۆيۆالەنت، جارتىلاي فرازەولوگيالىق ەكۆيۆالەنت، قاتىستىق فرازەولوگيالىق ەكۆيۆالەنت جانە فرازەولوگيالىق انالوگ دەپ بولىنەدى.

1. تولىق فرازەولوگيالىق ەكۆيۆالەنت بارلىق بەلگىسى جاعىنان، ياعني وبرازدىلىعى تولىق ساقتالعان، ءتۇنۇسقا تىلىمەن دالمە- ءدال كەلەتىن، ماعىنالىق جاعىنان دا، ستيلدىك،مەتافورالىق، ەموسيانالدىق بوياۋى جاعىنان سايكەس، كومپونەتتىك قۇرامى مەن لەكسيكا-گرامماتيكالىق كورسەتكىشتەرى بىردەي، بىردەي گرامماتيكالىق كاتەگورياعا جاتاتىن فرازەولوگيزمدەردىڭ اۋدارىلۋى. ءتۇپنۇسقا تىلىندەگى فرازەولوگيزمدەردى اۋدارما تىلىندەگى فرازەولوگيزمدەرمەن اۋدارۋ، ياعني فرازەولوگيزمدى فرازەولوگيزممەن اۋدارىلۋىن ايتامىز.

2.  جارتىلاي فرازەولوگيالىق ەكۆيۆالەنت دەگەنىمىز – ءتۇپنۇسقا تىلدەن اۋدارما تىلگە الماستىرىلاتىن فرازەولوگيالىق بىرلىكتىڭ بىرنەشە ۆاريانتىنىڭ ۇشىراسۋى، ياعني ياعني ءتۇپنۇسقا تىلدەگى فرازەولوگيزمدەردىڭ كومپونەنتتەرى از بولسا، وندا ولاردىڭ اۋدارما تىلىندەگى كومپونەنتتەرى كوپ بولادى،نەمەسە كەرىسىنشە، كومپونەنتتەرى كوپ بولاتىن جاعدايدا، اۋدارما تىلىندە از بولادى. اۋدارمانىڭ بۇل ءتۇرى اۋدارمادا كوپ كەزدەسەدى.

3. قاتىستىق فرازەولوگيالىق ەكۆيۆالەنت- ماعىنالارى سايكەس كەلگەنى مەن، سينتاكسيستىك قۇرامى، سينونيمدىك كومپونەنتتەرى، مورفولوگيالىق قۇرىلىسى وزگەشەلەۋ بولادى، ءبىراق ماعىناسى بىردەي.

4. فرازەولوگيالىق انالوگ- بەرىلگەن ماتىندە باستاپقا تىلىندەگى وزىنە بالاماسىز تۇراقتى تىركەسىنىڭ ماعىناسىنا يە اۋدارما ماتىنىندەگى اۋدارما تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى.

سوڭعى كەزەڭدەردە جالپى تۇركى تىلدەرى فرازەولوگيزمدەرىن ورىس، اعىلشىن، نەمىس، كورەي، تۇرىك، جۇڭگو، ت. ب. تىلدەرىندەگى فرازەولوگيزمدەرىن سالعاستىرا زەرتتەۋ، سوزدىكتەر جاساۋدىڭ تاجىريبەسى جيناقتالىپ، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلى دەرەكتەرىن باسقا تىلدەردەگى فرازەولوگيزمدەرمەن سالعاستىرا زەرتتەۋ بارىسىندا كوپتەگەن ەڭبەكتەر، ىزدەنىستەر جارىق كوردى.

فرازەولوگيانىڭ جان-جاقتى تەوريالىق نەگىزىن جانە سوزدىكتەر ماتەريالدارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، اعىلشىن جانە قازاق تىلدەرىنىڭ فرازەولوگيزمدەرىنىڭ لەكسيكا-سەمانتيكالىق سيپاتىن اشۋ عىلىمعا ەنگىزگەلى جۇرگەن ءبىزدىڭ دە جاڭالىق ىزدەنىسىمىز.

بەلگىلى عالىم س.امانجولوۆ فرازەولوگيزمدەردى زەرتتەۋدى قولعا الۋدىڭ كەرەكتىگىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اتاپ كورسەتىپ، باعىت باعدار بەرەدى جانە فرازەولوگيالىق تىركەستەردىڭ سويلەم مۇشەلەرىنە قاتىستىلىعىن ءسوز ەتەدى [2،157 ب.].

تۇركى تىلدەس حالىقتار ءتىل بىلىمىندە فرازەولوگيا ماسەلەلەرىنىڭ زەرتتەلۋىنە I.كەڭەسبايەۆ (1946، 1968، 1977) ەڭبەكتەرى يگى اسەرىن تيگىزسە، ك.احانوۆ (1962)، ر.سارسەنبايەۆ (1959)، ع.مۇسابايەۆ (1962)، X.قوجاحمەتوۆا (1972)، ا.بايتالييەۆ (1974)، فرازەولوگيزمدەردىڭ تەوريالىق-پراكتيكالىق ماسەلەلەرى بويىنشا العاشقى تۇجىرىم جاساۋشى-زەرتتەۋشىلەر بولدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ كەيىنگى بۋىندارى س.تولەكوۆا   (1975)، ر.جايساقوۆا   (1980)،   ا.ەلەشوۆا (1989)،  گ.سماعۇلوۆا(1993)، س.ساتەنوۆا (1990،1997)، ت.ب. فرازەولوگيزمدەردى ءار قىرىنان زەرتتەيدى. زەرتتەۋلەردىڭ باعىتى سان الۋان. ونى شامامەن بىلاي توپتاستىرۋعا بولادى:

-        فرازەولوگيزمدەردىڭ تەوريالىق-پراكتيكالىق ماسەلەلەرى؛

-        فرازەولوگيزمدەردىڭ سالىستىرما-تيپولوگيالىق ماسەلەلەرى؛

-        فرازەولوگيزمدەردىڭ جەرگىلىكتى ءتىل ەرەشەلىكتەرىنە قاتىسى؛

-        فرازەولوگيزمدەردىڭ ستيلدىك قىزمەتى؛

-        فرازەولوگيزمدەردى سەمانتيكالىق تۇرعىدان توپتاستىرۋ؛

-        فرازەولوگياتانۋ    عىلىمىندا    فرازەولوگيزمدەردىڭ باستى    بەلگىلەرى،  رەليەۆانتتىق قاسيەتتەرى رەتىندە ءۇش ەرەكشەلىگى اتالادى:

1)  ماعىنا تۇتاستىعى؛

2)  تىركەس تۇراقتىلىعى؛

3)  قولدانۋ تياناقتىلىعى

ماعىنا تۇتاستىعى – دەگەنىمىز  فرازەولوگيزم كومپونەنتتەرىنىڭ باستاپقى ماعىناسىنان تۇگەل نە جارتىلاي ايىرىلىپ، تىركەستىڭ ءبىرتۇتاس ماعىنا بەرۋىن ايتامىز. تىركەس تۇراقتىلىعى فرازەولوگيزم كومپونەنتتەرىنىڭ ءوزارا ورىن ءتارتىبىنىڭ ساقتالۋىن، ال قولدانۋ تياناقتىلىعى ولاردىڭ قولدانۋعا دايار تۇرۋىنان كورىنەدى. وسى اتالىپ وتىرعان رەليەۆانتتىق قاسيەتتەر قازاق جانە اعىلشىن ءتىلى فرازەولوگيزمدەرىنە دە ورتاق زاڭدىلىقتار. مىسالى، قازاق-اعىلشىن تىلىندەگى تۇراقتى تىركەستەر:

كوزىنىڭ اعى مەن قاراسى – the apple of one’s eye؛

Kill two birds with one stone  - ەكى قوياندى ءبىر تاياقپەن ۇرىپ ءولتىرۋ؛

Cat and dog life — يت پەن مىسىقتاي ءومىر،ت. ب.

بۇل تىركەستەردىڭ قۇرامىنداعى كومپونەنتتەر بىر-بىرىمەن بايلاۋلى، تۇتاسقان قالپىندا قولدانىلادى. ولاردىڭ ورنىنا باسقا ءبىر ءسوز قولدانۋعا بولمايدى نەمەسە باسقا ءبىر تىلدىك ەلەمەنتپەن ولاردىڭ ءبىرىن وزگەرتكەن جاعدايدا جالپى ماعىناعا نۇقسان كەلۋى نەمەسە فرازەولوگيزم تابيعاتىنا ءتان تاۋەلسىزدىك پەن ۇيلەسىمدىلىك بۇزىلۋى مۇمكىن.

جوعارىدا اتالىپ وتىرعان تىلدەردە بەينەلىلىگى جانە ۇيلەسىمدىلىگىنەن، اۋەزدىلىگى جانە تەرەڭ ماعىنالىلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن ءسوز ورالىمدارى ءجيى كەزدەسەدى. ولار كەزىندە ەركىن تىركەس نەگىزىندە پايدا بولىپ، جىلدار بويى وڭدەلىپ، حالىقتىڭ جادىندا جاتتالىپ، بىرتە-بىرتە قولدانۋعا دايار تىلدىك قۇرالعا، حالىقتىق مۇراعا اينالعان. فرازەولوگيزمدەر – حالىقتىڭ  عاسىرلار بويى كوڭىلگە ءتۇيىپ، سۇرىپتاپ جەتكىزگەن، وبرازدار دۇنيەسىنىڭ تىلدىك ەلەمەنتتەرى. ادام، قوعام، تابيعات، ءومىر نەمەسە تاعى دا باسقا قۇبىلىستاردى سۋرەتتەۋدە بەينەلى فرازەولوگيزمدەر ءسوز زەرگەرلىگى ءۇشىن تاپتىرماس تىلدىك قۇرال بولىپ تابىلادى. ورايىن تاۋىپ قولدانىلعان فرازەولوگيزم سيتۋاتيۆتىك، كونتەكستىك، ستيلدىك قولدانىس تۇرعىسىنان شيراتىلىپ، ءسوزدىڭ ءمان-مازمۇنىنىڭ ايقىندالا تۇسۋىنە ىقپال ەتەدى [3، 560 ب.].

1 يسابەكوۆ س.ە. كارتينا ميرا ۆو فرازەولوگيچەسكيح ەدينيساح نەرودستۆەننىح يازىكوۆ // اكتۋالنىە پروبلەمى مەجكۋلتۋرنوي كوممۋنيكاسيي ي پەريەۆودا. – الماتى، 2001.

2 كۋنين ا.ۆ. انگلييسكايا فرازەولوگيا. موسكۆا. 1970.

3 لينگۆيستيچەسكيي ەنسيكلوپەديچەسكيي سلوۆار. 560-ب

---