InfoHub Logo

ى.التىنسارين اتىنداعى ارقالىق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى

4 كۋرس ستۋدەنتى: ساكانوۆا ۋلجان

 

ءاربىر عىلىم سالاسىندا قيىندىقتار كەزدەسەتىنى بەلگىلى. شەتەل ءتىلىن وقىتۋ تەورياسىنداعى قيىندىقتىڭ ءبىرى-تىڭداپ-تۇسىنۋ بولىپ وتىر. كوپ ۋاقىت بويى ادىسكەرلەر ءتىڭداپ-تۇسىنۋدى سويلەۋ قىزمەتىنىڭ ءتۇرى دەپ تە، وقىتۋدىڭ ماقساتى رەتىندە دە قابىلداعان جوق.  

كوچكينانىڭ ماقالاسىندا كورسەتىلگەندەي: «... شەت ءتىلىن مەڭگەرۋ جانە تىلدىك داعدىلارىن دامىتۋ، نەگىزىنەن، ءتىڭداپ-تۇسىنۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى». سوندىقتان، ءتىڭداپ-تۇسىنۋ ەڭ ۇلكەن قيىندىقتى تۋعىزادى.

وقىتۋ پروسەسىندە قيىندىقتاردى جويۋ ەمەس، بىرتىندەپ جانە دايەكتى جەڭۋ دۇرىس بولىپ سانالادى. پسيحولوگتار اتاپ وتكەندەي، ەڭ ءتيىمدى دايىندىق بۇل جەكە تۇلعانىڭ قوبىلجۋىن، ونىڭ ەركى مەن كوڭىلىن باسقاعا اينالدىرۋ كەزىندە جۇزەگە اسادى.

ءتىڭداپ-تۇسىنۋدى وقىتۋداعى قيىندىقتاردى جەڭۋ جانە سونىڭ نەگىزىندە شىنايى جاعدايدا ءساتتى جۇمىس ىستەي الاتىن داعدى مەن ىسكەرلىكتى قالىپتاستىرۋ ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تۋىندايتىن قيىندىقتاردى ايقىن ەلەستەتە الۋىمىز كەرەك:

        1) تىلدىك ماسەلەنىڭ سيپاتى؛

        2) تىلدىك قارىم-قاتىناستىڭ فورماسى؛

        3) سويلەسۋدىڭ ماعىنالىق مازمۇنى؛  

        4) ۇسىنىلعان حابارلامانىڭ شارتتارى؛

        5) اقپارات كوزدەرى؛

        6) تىڭداۋشىنىڭ ەستۋ تاجىريبەسى.

ادىستەمەلىك ادەبيەتتە نەگىزگى ەكى قيىندىق كورسەتىلەدى: پسيحولوگيالىق جانە لينگۆيستيكالىق.

1. پسيحولوگيالىق سيپاتتاعى قيىندىقتار:

        - ءتىڭداپ-تۇسىنۋ ءبىرجولعى ەستىگەندى قابىلدايتىن قيىن داعدى. ءبىرجولعى تانىستىرۋ شىنايى اۋىزشا-تىلدىك قارىم-قاتىناسپەن بايلانىستى. بۇل قيىندىقى وقۋشىلاردان قايتالاپ سۇراپ، ناقتىلايتىن سۇراقتار قويىپ بىرتىندەپ جويۋعا بولادى.

       -تىڭداپ-تۇسىنۋدەگى ءار ءتۇرلى اقپارات كوزدەرى قيىندىقتار تۋعىزادى. «مەحانيكالىق ءتىلدى» (جازبا) قابىلداۋ سويلەۋشى ادامدى كورمەگەندىكتەن قيىنىراق، سەبەبى ول ادام كەيدە كەرەك كەزدە ءسوزىن باياۋلاتادى نەمەسە قايتالايدى، نەمەسە ىم-يشارا تۇرىندە كورسەتىپ كومەكتەسەدى (پارالينگۆيستيكالىق قۇرالدارمەن). وقىتۋدىڭ تەحنيكالىق قۇرالدارىن پايدالانۋدا مۇنداي كومەكتەر بولمايدى. تاجىريبە كورسەتكەندەي، وقۋشى ءوزىنىڭ ءمۇعالىمىنىڭ ءسوزىن، سونىمەن قاتار ءوز ۇلتىنىڭ ادامدارىنىڭ ءسوزىن تۇسىنەدى ەكەن. الايدا، ءتىلدى تاسۋشىلاردىڭ سوزدەرىن دۇرىس تۇسىنبەيدى. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى: ءتىلدى تاسۋشىلاردىڭ اۋقىمدى تاقىرىپتا سويلەسۋى، تىلدىك ماتەريالعا باي، ءسوز جىلدامدىعىنىڭ تەز بولۋى. دەگەنمەن، باسقا دا سەبەپتەر بار. قازىرگى ۋاقىتتا ءتىلدى تاسۋشىلاردىڭ اۋىزشا سوزدەرى جازباشادان وزگەرەك ەكەنى بەلگىلى. ولار كوبىندە ادەبي ستيلدەن گورى، وزدەرىنە تانىس ءستيلدى قولدانادى. وقۋشىلار تىندايتىن ماتىندەر ادەبي تىلدە بولعاندىقتان جانە كوبىندە جازبا كوزدەرىنەن الىناتىندىقتان، وقۋشىلارعا تابيعي ءتىلدى تۇسىنۋگە ۇيرەتۋ قيىن. ءتىلدى تاسۋشىنىڭ سوزدەرىن تۇسىنۋگە بايلانىستى قيىندىقتاردى جەڭۋ ءۇشىن، بىرتىندەپ ءمۇعالىمنىڭ ۇسىناتىن ماتىندەرىنىڭ سانىن قىسقارتىپ، وقىتۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىنەن باستاپ-اق ءتىلدى تاسۋشىلاردىڭ سوزدەرىن ەستىرتۋ قاجەت. وقۋشىلار ءار ءتۇرلى ديكتوردى (ەر ادام، ايەل، بالا) تىڭداسا، سويلەسۋ ادەبىنە وڭاي بەيىمدەلەتىنىن ەستە ساقتاۋ قاجەت.

      - سويلەۋدىڭ جىلدام تەمپى تۇسىنۋدەگى ەڭ ۇلكەن اسەر ەتەتىن فاكتور بولىپ تابىلادى(اسىرەسە باستاۋىش كەزەڭدە). قىزىعى تۇسىنۋگە اسىرەسە سويلەۋدىڭ باياۋ قارقىنى اسەر ەتەدى. تۇسىنۋگە سويلەۋ جىلدامدىعىن ارتتىرۋ ىقپال ەتەدى، ءبىراق بەلگىلى ءبىر شەككە دەيىن عانا. سويلەۋ قارقىنىنىڭ تىڭداپ-تۇسىنۋدە ماڭىزى زور، سەبەبى فرازانى تاعىدا ويلاسىپ، كەرى قايتۋعا مۇمكىندىك جوق. ءتىلدى تاسۋشىلاردىڭ سويلەۋ قارقىنى شەتەلدىك ادامعا تەز سياقتى كورىنەتىنى بەلگىلى. بۇل تىڭداۋداعى تىلدىك تاجىريبەنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىمەن تۇسىندىرىلەدى، ياعني تىڭداۋشىنىڭ ىشكى سويلەۋى ايتۋشىنىڭ سىرتقى سويلەۋىنەن قالىپ قويادى. سوندىقتان اۋديتور ەستىگەندى قايتالاپ ۇلگىرمەيدى، ال ونسىز حابارلامانىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. سونىمەن قوسا، ءتىل تاسۋشىنىڭ باياۋ قارقىنى، تىڭداۋشىنىڭ انا ءتىلىنىڭ قارقىنىنان اسپايتىندىقتان، تىڭداۋشىعا سويلەۋ قارقىنىنىڭ ءوزىنىڭ قارقىنىمەن سايكەس كەلگەنى قولايلى بولىپ سانالادى. بۇل قيىندىقتى جەڭۋ ءۇشىن وقىتۋدى باياۋ تەمپتەگى ماتىندەردى بەرۋدەن باستاۋ قاجەت. الايدا، كەيدە بۇل قارقىننىڭ ءوزى ءتىلدى ەندى ۇيرەنۋشىگە تەز كورىنەدى. بۇل جاعدايدا، سويلەۋ قارقىنىڭ باياۋلاتپاي، فرازالار اراسىنداعى پاۋزانى ۇزارتۋ قاجەت. بۇل وقۋشىنىڭ قالىپ قويۋىن جويادى. تاجىريبە كورسەتكەندەي، باستاۋىش سىنىپتا بەرىلگەن جىلدامدىققا تەز بەيىمدەلەتىندىكتەن، پاۋزالاردى قىسقارتۋعا، بىرتىندەپ تەمپتى جىلدامداتۋ ارقىلى شىنايى تەمپكە جەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

2. لينگۆيستيكالىق سيپاتتاعى قيىندىقتار.

لينگۆيستيكالىق ءتىڭداپ-تۇسىنۋ قيىندىقتارىن سيپاتتاۋدى ديالوگ پەن مونولوگتى قىسقاشا سالىستىرمالى تالداۋدان باستاۋ كەرەك، سەبەبى بۇل تىلدىك فورمالار تىلدىك قۇرالعا عانا ەمەس، ءماتىننىڭ قۇرىلىمدىق جانە كومپوزيسيالىق سيپاتتاماسىنا دا اسەر ەتەدى.

ديالوگتىڭ تىلدىك قۇرالى سويلەۋدىڭ ماقساتىمەن انىقتالادى. مىسالى، ءبارىن ايتىپ تاستاۋ، ءوزىننىڭ جاعدايىندى سيپاتتاۋ، تىڭداۋشىعا اسەر ەتۋ، قايتالاۋ، اسىرىپ ايتۋ ديالوگتىق ءتىلدى ەموسيالى ەتەدى. ەگەر سويلەسەتىن ادامدارعا سويلەسۋدىڭ تاقىرىبى تانىس بولسا، ولار قىسقارتىلعان ءتىلدى پايدالانادى. مۇنداي سۇحباتتاسۋدا پارالينگۆيستيكالىق قۇرالدان باسقا، ىلىكپە سوزدەگى پاراللەليزم بولۋى مۇمكىن. سويلەۋشىلەر اراسىندا ىشكى بايلانىس بولماسا، ديالوگ نەعۇرلىم اۋقىمدى قۇرىلىمدى تالاپ ەتەدى. مۇنداي سۇحباتتا ول مونولوگپەن بىرىگۋى مۇمكىن. تىڭداۋشى ديالوگقا قاتىسۋى مۇمكىن، نەمەسە «سىرتتان» قابىلداۋى مۇمكىن. ءبىرىنشى جاعدايدا قابىلداۋدىڭ قيىندىعى ايتۋدىڭ قيىندىعىمەن بىرىگەدى جانە سوڭىندا مىناعان اكەلىپ سوقتىرادى: تەمپكە جانە بايلانىستىڭ شارتىنا بەيىمدەلۋ قاجەتتىگى؛ بەلگىلى ءبىر تىلدىك جىلدامدىقتى ساقتاۋ؛ ىنتالاندىرۋ جانە ينتوناسيالىق مودەلدى دۇرىس تاڭداۋ؛ تۇرلەندىرۋدى قولدانۋ. كينونى نەمەسە دىبىستى قابىلداۋدا وعان قاتىسپاي، ديالوگتى سىرتتاي تىڭداۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. مۇندا دا قيىندىقتار بار. ەڭ قيىنى سويلەسۋ بارىسىنداعى ادامدى كورمەي، قاشىقتىقتاعى ءتىلدى قابىلداۋ بولادى. كورۋ اپپاراتىن قولدانباۋ بولجاۋدى قيىنداتادى، جادىنى جۇكتەيدى، سويلەسۋدىڭ جاعدايىن جانە تاقىرىپقا كىرۋ پروسەسىن باسەڭدەتەدى. وسى بارلىق ەرەكشەلىكتەردى تىلدىك حابارلامانى جاريالاۋ ءادىسىن، ونىڭ كولەمى مەن ءتىل قيىندىقتارىن انىقتاۋدا ەسكەرۋ قاجەت.

مونولوگتىق سوزدە تىلدىك قۇرالداردى تاڭداۋ پىكىردى ايتۋ ماقساتىنا، قارىم-قاتىناس جاعدايى، سويلەۋشىنىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىنە (ونىڭ ءبىلىمى، ەموسيونالدىق جاي-كۇيى، كورەرمەندەرمەن قارىم-قاتىناسى) بايلانىستى. مونولوگ اڭگىمە، قويىلىم، دوكلاد نەمەس لەكسيا رەتىندە اڭگىمەنىڭ قۇرامداس بولىگىنە ەنگىزىلۋى مۇمكىن. مونولوگ قايتالاۋ، ريتوريكالىق سۇراقتار، بۇيرىق، وي مەن ءريتمدى ءۇزۋ، كىرمە سوزدەر مەن سويلەمدەر سياقتى ەكسپرەسسيۆتى قۇرالدار ارقىلى جۇزەگە اسادى. مۇنىڭ ءبارى مونلوگتىق تىلگە قاراپايىمدىلىق پەن تابيعيلىلىق بەرەدى، كورەرمەندەرمەن بايلانىس نىعايا تۇسەدى.

قابىلداۋداعى ماڭىزدى كەدەرگى گرامماتيكالىق قيىندىقتار بولىپ وتىر. ولار سينتاكسيس پەن قاتار، مورفولوگيامەن دە بايلانىستى. وقۋشىلار قابىلدانعان سوزدەردى جەكە ەلەمەنتتەرگە ءبولىپ قاراستىرىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى بايلانىستى انىقتاۋ قاجەت.

اعىلشىن ءتىلىن تۇسىنۋدە گرامماتيكاداعى ۇلكەن قيىندىقتار كوپ جاعدايدا ءار ءتۇرلى لەكسيكالىق ماعىناسى جوق، كومەكشى سوزدەرگە بايلانىستى بولىپ كەلەدى. اۋىزشا سويلەۋدە كومەكشى سوزدەردىڭ ءالسىز فورماسى قولدانىلادى (you’ve، I’ve، he’s).

حابارلامانىڭ تىلدىك فورماسىنا قاتىستى قيىندىقتار ەكى سەبەپتەن تۋادى:

ا) وقىتىلىپ وتىرعان ءتىلدىڭ ماتەريالىنداعى حابارلامانىڭ مازمۇنىنا بايلانىستى،

ب) حابارلامادا تانىس، ءبىراق تىڭداپ قابىلداۋعا قيىن ماتەريال بولسا.

تىلدىك فورمانىڭ قيىندىقتارىن ايتقاندا، سويلەمنىڭ ۇزاقتىعىن ەسكە سالعان ءجون. سويلەمنىڭ اياقتالعانىنا دەيىن ساقتالاتىن قىسقا مەرزىمدى جادىنىڭ كولەمى شەكتەۋلى ەكەنى تۇسىنىكتى. ەگەر سويلەمنىڭ ۇزىندىعى جادىنىڭ كولەمىنەن اسىپ كەتسە، تىڭداۋشى سويلەمنىڭ باسىن ۇمىتىپ، ونىڭ ماعىناسىن سينتەزدەي المايدى. ەكسپەريمەنتتىك زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى دالەلدەگەندەي، ەستىپ قابىلداۋداعى سويلەمدەگى سوزدەر كوپ دەگەندە 13-15-كە بولۋى كەرەك. سونىمەن قاتار،سايكەسىنشە، شەتەل ءتىلىن ەندى مەڭگەرىپ جاتقان وقۋشىلاردىڭ جادى كولەمى كىشىرەك، سوندىقتان ولار 5-6 سوزبەن شەكتەلەدى. ياعني، باستاپقى ساتىدا سويلەمنىڭ ۇزىندىعى 5-6 سوزدەن اسپاۋى قاجەت.

باعىڭىنقى سويلەمنىڭ، كىرمە سوزدەردىڭ، جاڭا گرامماتيكالىق قۇبىلستاردىڭ كوپتەپ كەزدەسۋى ءماتىندى ءتۇسىنۋدى قيىنداتادى. سايكەسىنشە، مۇنىڭ ءبارىن ءماتىن تاڭداۋ بارىسىندا ەسكەرىپ، ءتۇسىندىرىپ، نەمەسە وقۋشىلاردى قيىندىقتاردى جەڭۋگە باعىتتاۋ كەرەك ( نەگىزگى مازمۇنىن ءتۇسىنىپ جانە ۇساق-تۇيەك ەلەمەنتتەردى ەسكەرمەۋ جولى ارقىلى).

اۋىزشا تىلدەگى فونەتيكالىق قيىندىقتار كەيدە ەڭ نەگىزگى بولىپ سانالادى. بۇلاي دەپ ايتۋ نەگىزسىز ەمەس، اسىرەسە، باستاۋىش بۋىندى وقىتۋدا. فونەماتيكالىق ەستۋدىڭ دۇرىس جەتىلمەۋى، دۇرىس ايتۋ داعدىسىنىڭ بولماۋى، اكۋستيكو-ارتيكۋلياسيالىق ۇلگىلەردىڭ تولىق قالىپتاسپاۋي تىڭداۋشىنىڭ نازارىن بولەدى، سوڭىندا ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيدى. كەيىنىرەك سوزدەردىڭ فونەتيكالىق نۇسقاسىن بەلگىلى ءبىر بەلگىلەرمەن اجىراتۋ داعدىسى قالىپتاسادى.

فونەتيكالىق قيىندىقتار بارلىق شەتەل تىلدەرىنە ورتاق نەمەسە جەكە تىلگە عانا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. ورتاق قيىندىق سوزدەگى دىبىس پەن سويلەمدەگى سوزدەردىڭ اراسىندا ايقىن شەكارا بولماۋى بولىپ تابىلادى؛ انا تىلىندە جوق فونەمانىڭ، شەتەل تىلىندە بولۋى، مىسالى: اعىلشىن تىلىندە [ð]، [ŋ]، [θ ].

ن.ۆ. ەلۋحينا اقپارات كوزدەرىنىڭ پەداگوگيكالىق پروسەسىنە كەلەسى ماقساتتى قوسۋدى ۇسىنادى:

        1) ءمۇعالىم ءسوزى + سۋرەتتى كورنەكىلىك

        2) ءمۇعالىم ءسوزى + ديافيلم

        3) تەك ءمۇعالىم ءسوزى

        4) ءمۇعالىم ءسوزى + كينوفيلم

        5) ديافيلم + بەيتانىس داۋىس

        6) تەلەديدار

        7) كينوفيلم + بەيتانىس داۋىس

        8) دىبىس جازبالارى( ءمۇعالىم ءسوزى)

        9) دىبىس جازبالارى (بەيتانىس داۋىس)

سونىمەن، ءتىڭداپ-تۇسىنۋ تىڭداۋشىعا تاۋەلسىز، وبەكتيۆتى سيپاتتاعى قيىندىقتارمەن بايلانىستى دەپ ساناۋ شارتتى.

جوعارىدا اتالعان قيىندىقتاردى ءبارىن سويلەۋ قىزمەتىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋ ارقىلى جەڭۋگە بولاتىنى ايقىندالدى.      

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى          

1. كوچكينا 3. ا. اۋديروۆانيە كاك پروسەسس ۆوسپرياتيا ي پونيمانيازۆۋچاششەي رەچي // ينوستراننىە يازىكي ۆ                

---