InfoHub Logo

نەگە پەرنەتاقتاداعى ارىپتەر الفاۆيتتىك رەتتىلىكپەن ورنالاسپاعان؟ كومپيۋتەر پەرنەتاقتاسىندا ارىپتەردىڭ ورنالاسۋى – بۇل XIX عاسىردا پايدا بولعان باسپا ماشينكالارىنىڭ مۇراسى. مۇنداي ماشينكانىڭ جۇمىس ىستەۋ قاعيداسى قاراپايىم. پەرنەتاقتاداعى ءارىپتى ساۋساقپەن باسقاندا وسى ءارىپتىڭ جوعارىداعى قۇيىلعان ماتريساسىمەن بىرگە تۇتقا (بالعاشىق) ارەكەتكە كەلەدى. ول قاعاز بەن بالعاشىقتىڭ اراسىندا ورنالاسقان جانە سيا سىڭگەن لەنتانى ۇرىپ، وسىلايشا، قاعازدا تاڭبا قالدىرادى. ءماتىندى تەرگەندە بالعاشىقتار قاعاز تۇرعان باراباندى كەزەكتەسە ۇرادى.

كريستوفەر شوۋلس ويلاپ تاپقان العاشقى باسپا ماشينكالاردا پەرتاقتاداعى ارىپتەر الفاۆيتتىك ءتارتىپ بويىنشا ەكى جولدا ورنالاسقان. بۇدان باسقا، تەك باس ارىپتەرمەن باسۋ مۇمكىن بولعان. ال 1 مەن 0 ساندارى ءتىپتى بولماعان. ولاردى تابىسپەن "I" مەن "O" ارىپتەرى الماستىرعان.  باستاپقى كەزدە بۇل ءبارىنىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. الايدا، ۋاقىت وتە كەلە باسۋ جىلدامدىعى ارتا بەردى. ءسويتىپ بۇنداي ماشينكالاردىڭ ماڭىزدى ماسەلەسى انىقتالدى: جەكە بالعاشىقتار ورىندارىنا قايتىپ ۇلگەرمەدى جانە ىلعي بىر-بىرىمەن ىلىنىسە بەردى. كوپ جاعدايدا ولاردى اجىراتۋ تالپىنىسى ماشينكالاردىڭ بۇزىلۋىنا اكەپ سوقتى.

مۇنىڭ سەبەبى، اعىلشىن الفاۆيتىندە باسقالارىنا قاراعاندا كوبىرەك قولدانىلاتىن كورشىلەس ارىپتەر كوپ (مىسالى، p-r، n-o). ناتەجيەسىندە كورشىلەس پەرنەلەر ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى باسىلدى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە بالعاشىقتاردىڭ ءىلىنىسىپ قالۋىنا اكەپ سوقتى.

باسپا ماشينالارىن وندىرۋشىلەر قورىتىندى جاساپ، ماتىندە ءجيى كەزدەسەتىن ارىپتەر سۇق ساۋساقتان («سوقىر» ون ساۋساقتى ءتاسىلدى ويلاپ تاپقاننان بۇرىن، كوبىنە سۇق ساۋساقتارمەن باساتىن) الىسىراق ورنالاستىرىلعان پەرنەتاقتانى جاساپ شىعاردى. وسىلايشا بۇگىنگى تاڭعا دەيىن قولدانىلىپ جۇرگەن QWERTY (ۇستىنگى قاتاردىڭ ءبىرىنشى ليتەرىنان، ياعني ارپىنەن سولدان وڭعا) پەرنەتاقتاسىنىڭ اتاقتى ورنالاسۋ رەتتىلىگى  پايدا بولدى. وندا تەتىكتەردىڭ (بالعاشىق) ءىلىنىسىپ قالۋ پروبلەماسى بولماسا دا، ول كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتالارىنا كوشىپ كەلدى. QWERTY پەرنەتاقتاسىنداعى ارىپتەردىڭ ورنالاسۋى ەڭ وڭتايلى ەمەستىگىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ارتۋر دۆوراك ويلاپ تاپقان ورنالاسۋ رەتتىلىگى الدەقايدا ىڭعايلىراق. وندا ءجيى قولدانىلاتىن ارىپتەر ورتاڭعى جانە ۇستىڭگى قاتاردا ورنالاسقان. سول قولدىڭ استىندا بارلىق داۋىستى ارىپتەر، وڭ قولدىڭ استىندا ءجيى پايدالانىلاتىن داۋىسسىز ارىپتەر ورنالاسقان.

بۇلايشا قولعا تۇسەتىن كۇش بارىنشا تەڭگەرىمدى بولادى. ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى: 8 ساعاتتىق جۇمىس كۇنىندە ءبىزدىڭ ساۋساقتارىمىز دۆوراك پەرنەتاقتاسىندا شامامەن 2 كم جول جۇرسە،  ال ءداستۇرلى QWERTY پەرنەتاقتاسىندا دا بۇل كورسەتكىش 7 كم جەتەدى. سايكەسىنشە، دۆوراك پەرنەتاقتاسىنداعى باسۋ جىلدامدىعى QWERTY پەرنەتاقتاسىمەن سالىستىرعاندا  2 ەسە ارتىق.

ال قازاق پەرنەتاقتاسىنىڭ جاعدايى قالاي دەگەن سۇراققا كەلەتىن بولساق، ءبىز ورىس پەرنەتاقتاسىنىڭ ورنالاسۋ رەتتىلىگىن پايدالانامىز. ايىرماشىلىق تەك – ءتول ارىپتەرىمىزدە. ولار جوعارعى سيمۆولدار قاتارىنان ورىن العان. بۇل پەرنەتاقتا ءبىز ءۇشىن ىڭعايسىز، سەبەبى قازاق تىلىمەن ورىس ءتىلىنىڭ ايىرماشىلىعى جەرمەن كوكتەي، وزگە ءتىل توپتارىنا جاتادى. ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزعا يكەمدىلىك جاسالعان پەرنەتاقتا كەرەك.

حالىقارالىق ءىت ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى ەرعالي ادامبايەۆ پەن دياس جۇنىسبەكوۆ قازاق تىلىندە جاسالعان كومپيۋتەر پەرنەتاقتاسىن ويلاپ تاپقان بولاتىن. ول قازاق تىلىندە ماتىندەردى جىلدام تەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قازاقستاندىق پەرنەتاقتانىڭ وزگەلەردەن ەرەكشەلىگى «ورىس جانە قازاق» تىلىنە ورتاق كومپيۋتەرلىك باعدارلاما بولادى. ياعني ەكى تىلدە ءماتىن تەرۋ ءۇشىن بۇگىنگىدەي كونترول+شيفت نەمەسە كونترول+الت ارقىلى ءالىپبي اۋىستىرىپ وتىرمايسىز. پەرنەتاقتانىڭ كولەمى كليەنتتەرگە قولايلى بولۋ ءۇشىن ستاندارتتى قالپىندا قالعان. قازاق الىپبيىندەگى 9 ءارىپتى جەكە-جەكە قوسقان. لينگۆيستيكالىق زاڭدىلىقتارعا سايكەس ولاردى بارىنشا ىڭعايلى ەتىپ ورنالاستىردى. كومپيۋتەرلىك قۇرىلعىنىڭ كولەمىن ستاندارتتى جاعدايدا ساقتاۋ ءۇشىن ەنتەر، شيفت سىندى پەرنەلەردى كىشىرەيتكەن.

---