اعىلشىن ءتىلى ساباعىندا وقۋشىلاردى اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرى ارقىلى تاربيەلەۋ
جوبالىق جۇمىس
تاقىرىبى: اعىلشىن ءتىلى ساباعىندا وقۋشىلاردى اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرى ارقىلى تاربيەلەۋ.
1. اعىلشىن حالىق ەرتەگىسىنە جالپى تالداۋ جاساۋ
رەسەي، گەرمانيا جانە فرانسيا ەلدەرىنە قاراعاندا انگليادا ەرتەگىلەردى جيناقتاۋ جانە جازىپ الۋ جۇمىستارى الدەقايدا كەش باستالعان. اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرىنىڭ العاشقى توپتامالارىن جيناقتاۋ XIX عاسىردىڭ سوڭىندا باستالعان. 1854 - 1916 جىلدار اراسىندا ەڭ العاشقى اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرىنىڭ جيناقتالعان ەكى تومى دجوزەف دجەكوبسقا تيەسىلى بولعان [2، C. 134]. اعىلشىن فولكلور ۇيىرمەسىنىڭ پرەزيدەنتى دجوزەف دجەكوبسقا اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرىن جيناقتاۋ وتە قيىنعا ءتۇستى، ويتكەنى ەرتەگىلەردىڭ كوبىسى ۇمىتىلىپ كەتكەن ەدى. گەرمانيالىق اعالى - ءىنىلى گريممدەر، فرانسيالىق شارل پەررو نەمەسە رەسەيلىك ا. ن. افاناسيەۆتەر سياقتى دجوزەف دجەكوبس ەرتەگىلەردى ادەبي وڭدەۋدەن وتكىزبەدى. ول ءوزىنىڭ الدىنا ەرتەگىلەردى ءوز تىڭداۋشىلارىنا حالىق قالاي جاراتقان بولسا، سولاي جەتكىزۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. كوپتەگەن پروزايكتەردى، اقىنداردى جانە دراماتۋرگتەردى قاناعاتتاندىرعان نارسە اعىلشىن حالىق ەرتەگىسىنىڭ وتاندىق فولكلورعا وتە باي كۇيىندە انگلياعا تانىمالدىعى بولدى. حIX - XX عاسىرلاردا بۇل جانر ءۇشىن ءوز اقىندىق شابىتتارىن تاپسىرعان الباندىقتار قاتارىنا: چارلز ديككەنس، ۋيليام مەيكپيس تەككەرەي، ليۋيس كەررولل، ەدۆارد لير، وسكار ۋايلد، رەديارد كيپلينگ، بەاتريس پوتتەر ي پامەلا تريەۆەرس، دجەيمس بارري، الان ميلن، دجون تولكين، دونالد بيسسەتتەر بولاتىن. اينانىڭ ارعى بەتىندە بولىپ كەلگەن اليسانىڭ، مەري ءپوپپينستىڭ، باقىتتى حانزادا مەن پيتەر پەننىڭ، قونجىق ۆينني - پۋح جانە ىزگى نيەتتى ەرگەجەيلىلەر وبرازدارىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە حالىقتان شىققان ادەمى قيالدار نەگىز بولعان. باسقا ەلدەر سياقتى انگليادا دا ەرتەگىلەرگە بولعان قىزىعۋشىلىق سوناۋ رومانتيزم زامانىنان باستاپ ءار ءتۇرلى كەيىپتە قالىپتاسىپ كەلگەن.
جازۋشىلارمەن ءبىر ساپتا حالىق جاراتقان وبرازدارعا قارسىلىق جاساعان، ءبىراق وزدەرى قيالمەن جاراتقان الەمدەرىن ءجون كورگەن فيلولوگ - عالىمدار دا ەڭبەك ەتكەن. ولار العاشقى دۇنيەگە كەلگەن كەيىپكەرلەردى مويىنداماۋ ماقساتىندا كوپتەگەن بريتاندىق فولكلوردىڭ ەستەلىكتەرىن جانە العاشقى تۋىندىلارىن جيناقتاپ، ولاردىڭ ديالەكتيكاسى جانە ەتنوگرافيالىق وزگەشەلىكتەرىن زەرتتەپ شىقتى. سونىمەن فولكلورلىق جازبالاردىڭ وڭدەۋگە ۇشىراعان جانە العاشقى دۇنيەگە كەلگەن تۋىندىلاردىڭ ورتاسىندا تاعى ءبىر جىڭىشكە ستيليستيكالىق وڭدەۋگە ۇشىراعان فورماسى پايدا بولدى. ياعني، ەرتەگىلەر العاشقى كەيىپكەرلەرىن ساقتاپ قالعان تۇردە جاڭادان جازىلدى. بۇل اراداعى ەڭ ۇلكەن ەڭبەك باسپادان باسىپ شىعارۋشىلارمەن اۋدارماشىلاردىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. اۋدارماشىلاردىڭ ەڭبەكتەرى حالىققا ۇنادى. ويتكەنى ەرتەگىلەردى وقىپ - ءتۇسىنۋ وڭاي بولۋ ماقساتىندا اۋدارمادا جالپى اعىلشىن ءتىلىن قولدانىلدى.
بريتانيا ارالدارىندا حالىق ەرتەگىلەرىنىڭ جيناقتالۋى جانە دامۋى ەڭ كۇردەلى تاريحي كەزەڭگە تۋرا كەلدى. ول كەزەڭدەگى حالىق ەرتەگىلەرگە، ميفتەرگە جانە ونداعى ورىندالعان ءدىني راسىمدەرگە سەنگەن جانە دامىتىپ بارعان. وسىدان حريستيانداردىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ باستالۋى قالىپتاسقان. سول كەزدەگى ەرتەگىلەردەگى كەيىپكەرلەر، اڭىز ادامدار، جاۋىزدار، مەيرىمدى جاندار، سيقىرشىلار، پەرىشتەلەر، سۋ پەرىلەرى، ويدان شىعارىلعان اڭدار حالىق اراسىندا ءومىر ءسۇرۋدى جالعاستىرا بەردى. اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرىندەگى جاۋىزدارعا قارسى كۇرەسكە قيالدان تۋعان الىپ باتىرلارى، مەيىرىمدى جانۋارلار، قۇدايلار نەمەسە جاي عانا شارۋالار كەيپىندەگى كەيىپكەرلەر ءومىر ءسۇردى. مىسالى: اعىلشان حالىق ەرتەگىسىندەگى ادام جەگىشتەرگە جانە قارا كۇشتەرگە قارسى كۇرەسۋشى كەيىپكەردى جاي شارۋانىڭ ۇلى دجەك دەپ تانىستىرىلعان. دجەك وتە كۇش - قايراتتى، ەڭبەكسۇيگىش، مەيىرىمدى، ادال جانە شىنشىل بولعاندىقتان، حالىقتىڭ اراسىندا مۇنداي ادامداردى حالىق باتىرلارى دەپ اتاعان. "Adventures of Jack the Giant - Killer" ەرتەگىسىندەگى دجەك ءوز وتانىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ريەۆوليۋسيونەرىنە اينالادى [1، C. 174]. اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرىندەگى كەيىپكەرلەر بارلىق كەزدە مۇنداي باتىرلارعا اينالا بەرمەي، كەيدە ولاردى شىق بەرمەس شىعايباي كاپيتاليستەر كەيپىندە دە تانىستىرىلادى. مۇنداي كەيىپكەرلەردى انگلياداعى بۋرجۋازيالىق كاپيتاليزمنىڭ دامۋىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىندەگى كاپيتاليستەرگە تەڭەيدى. مىسالى: "Molly Whuppie" ەرتەگىسىندەگى ادام جەگىش جاۋىز ادامداردى الداعان قىز موللي جانە "Jack and the Beanstalk" ەرتەگىسىندەگى دجەك وزدەرىنىڭ جاقىن جۋىقتارىنا، دوس - جاراندارىنا سونىمەن قاتار اينالاسىنداعى بارلىق ادامدارعا وزدەرىنىڭ ەرلىگىمەن باقىت سىيلايدى [1، C. 175].
اعىلشىن ءتىلى ساباعىندا وقۋشىلاردى اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرى ارقىلى تاربيەلەۋ. جۇكتەۋ
تاقىرىبى: اعىلشىن ءتىلى ساباعىندا وقۋشىلاردى اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرى ارقىلى تاربيەلەۋ.
1. اعىلشىن حالىق ەرتەگىسىنە جالپى تالداۋ جاساۋ
رەسەي، گەرمانيا جانە فرانسيا ەلدەرىنە قاراعاندا انگليادا ەرتەگىلەردى جيناقتاۋ جانە جازىپ الۋ جۇمىستارى الدەقايدا كەش باستالعان. اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرىنىڭ العاشقى توپتامالارىن جيناقتاۋ XIX عاسىردىڭ سوڭىندا باستالعان. 1854 - 1916 جىلدار اراسىندا ەڭ العاشقى اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرىنىڭ جيناقتالعان ەكى تومى دجوزەف دجەكوبسقا تيەسىلى بولعان [2، C. 134]. اعىلشىن فولكلور ۇيىرمەسىنىڭ پرەزيدەنتى دجوزەف دجەكوبسقا اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرىن جيناقتاۋ وتە قيىنعا ءتۇستى، ويتكەنى ەرتەگىلەردىڭ كوبىسى ۇمىتىلىپ كەتكەن ەدى. گەرمانيالىق اعالى - ءىنىلى گريممدەر، فرانسيالىق شارل پەررو نەمەسە رەسەيلىك ا. ن. افاناسيەۆتەر سياقتى دجوزەف دجەكوبس ەرتەگىلەردى ادەبي وڭدەۋدەن وتكىزبەدى. ول ءوزىنىڭ الدىنا ەرتەگىلەردى ءوز تىڭداۋشىلارىنا حالىق قالاي جاراتقان بولسا، سولاي جەتكىزۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. كوپتەگەن پروزايكتەردى، اقىنداردى جانە دراماتۋرگتەردى قاناعاتتاندىرعان نارسە اعىلشىن حالىق ەرتەگىسىنىڭ وتاندىق فولكلورعا وتە باي كۇيىندە انگلياعا تانىمالدىعى بولدى. حIX - XX عاسىرلاردا بۇل جانر ءۇشىن ءوز اقىندىق شابىتتارىن تاپسىرعان الباندىقتار قاتارىنا: چارلز ديككەنس، ۋيليام مەيكپيس تەككەرەي، ليۋيس كەررولل، ەدۆارد لير، وسكار ۋايلد، رەديارد كيپلينگ، بەاتريس پوتتەر ي پامەلا تريەۆەرس، دجەيمس بارري، الان ميلن، دجون تولكين، دونالد بيسسەتتەر بولاتىن. اينانىڭ ارعى بەتىندە بولىپ كەلگەن اليسانىڭ، مەري ءپوپپينستىڭ، باقىتتى حانزادا مەن پيتەر پەننىڭ، قونجىق ۆينني - پۋح جانە ىزگى نيەتتى ەرگەجەيلىلەر وبرازدارىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە حالىقتان شىققان ادەمى قيالدار نەگىز بولعان. باسقا ەلدەر سياقتى انگليادا دا ەرتەگىلەرگە بولعان قىزىعۋشىلىق سوناۋ رومانتيزم زامانىنان باستاپ ءار ءتۇرلى كەيىپتە قالىپتاسىپ كەلگەن.
جازۋشىلارمەن ءبىر ساپتا حالىق جاراتقان وبرازدارعا قارسىلىق جاساعان، ءبىراق وزدەرى قيالمەن جاراتقان الەمدەرىن ءجون كورگەن فيلولوگ - عالىمدار دا ەڭبەك ەتكەن. ولار العاشقى دۇنيەگە كەلگەن كەيىپكەرلەردى مويىنداماۋ ماقساتىندا كوپتەگەن بريتاندىق فولكلوردىڭ ەستەلىكتەرىن جانە العاشقى تۋىندىلارىن جيناقتاپ، ولاردىڭ ديالەكتيكاسى جانە ەتنوگرافيالىق وزگەشەلىكتەرىن زەرتتەپ شىقتى. سونىمەن فولكلورلىق جازبالاردىڭ وڭدەۋگە ۇشىراعان جانە العاشقى دۇنيەگە كەلگەن تۋىندىلاردىڭ ورتاسىندا تاعى ءبىر جىڭىشكە ستيليستيكالىق وڭدەۋگە ۇشىراعان فورماسى پايدا بولدى. ياعني، ەرتەگىلەر العاشقى كەيىپكەرلەرىن ساقتاپ قالعان تۇردە جاڭادان جازىلدى. بۇل اراداعى ەڭ ۇلكەن ەڭبەك باسپادان باسىپ شىعارۋشىلارمەن اۋدارماشىلاردىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. اۋدارماشىلاردىڭ ەڭبەكتەرى حالىققا ۇنادى. ويتكەنى ەرتەگىلەردى وقىپ - ءتۇسىنۋ وڭاي بولۋ ماقساتىندا اۋدارمادا جالپى اعىلشىن ءتىلىن قولدانىلدى.
بريتانيا ارالدارىندا حالىق ەرتەگىلەرىنىڭ جيناقتالۋى جانە دامۋى ەڭ كۇردەلى تاريحي كەزەڭگە تۋرا كەلدى. ول كەزەڭدەگى حالىق ەرتەگىلەرگە، ميفتەرگە جانە ونداعى ورىندالعان ءدىني راسىمدەرگە سەنگەن جانە دامىتىپ بارعان. وسىدان حريستيانداردىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ باستالۋى قالىپتاسقان. سول كەزدەگى ەرتەگىلەردەگى كەيىپكەرلەر، اڭىز ادامدار، جاۋىزدار، مەيرىمدى جاندار، سيقىرشىلار، پەرىشتەلەر، سۋ پەرىلەرى، ويدان شىعارىلعان اڭدار حالىق اراسىندا ءومىر ءسۇرۋدى جالعاستىرا بەردى. اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرىندەگى جاۋىزدارعا قارسى كۇرەسكە قيالدان تۋعان الىپ باتىرلارى، مەيىرىمدى جانۋارلار، قۇدايلار نەمەسە جاي عانا شارۋالار كەيپىندەگى كەيىپكەرلەر ءومىر ءسۇردى. مىسالى: اعىلشان حالىق ەرتەگىسىندەگى ادام جەگىشتەرگە جانە قارا كۇشتەرگە قارسى كۇرەسۋشى كەيىپكەردى جاي شارۋانىڭ ۇلى دجەك دەپ تانىستىرىلعان. دجەك وتە كۇش - قايراتتى، ەڭبەكسۇيگىش، مەيىرىمدى، ادال جانە شىنشىل بولعاندىقتان، حالىقتىڭ اراسىندا مۇنداي ادامداردى حالىق باتىرلارى دەپ اتاعان. "Adventures of Jack the Giant - Killer" ەرتەگىسىندەگى دجەك ءوز وتانىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ريەۆوليۋسيونەرىنە اينالادى [1، C. 174]. اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرىندەگى كەيىپكەرلەر بارلىق كەزدە مۇنداي باتىرلارعا اينالا بەرمەي، كەيدە ولاردى شىق بەرمەس شىعايباي كاپيتاليستەر كەيپىندە دە تانىستىرىلادى. مۇنداي كەيىپكەرلەردى انگلياداعى بۋرجۋازيالىق كاپيتاليزمنىڭ دامۋىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىندەگى كاپيتاليستەرگە تەڭەيدى. مىسالى: "Molly Whuppie" ەرتەگىسىندەگى ادام جەگىش جاۋىز ادامداردى الداعان قىز موللي جانە "Jack and the Beanstalk" ەرتەگىسىندەگى دجەك وزدەرىنىڭ جاقىن جۋىقتارىنا، دوس - جاراندارىنا سونىمەن قاتار اينالاسىنداعى بارلىق ادامدارعا وزدەرىنىڭ ەرلىگىمەن باقىت سىيلايدى [1، C. 175].
اعىلشىن ءتىلى ساباعىندا وقۋشىلاردى اعىلشىن حالىق ەرتەگىلەرى ارقىلى تاربيەلەۋ. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
حالىقتى حالىقپەن، ادامدى اداممەن تەڭەستىرەتىن – ءبىلىم
