اعىلشىن ءتىلى ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن قالىپتاستىرۋ
اعىلشىن ءتىلى ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن قالىپتاستىرۋ (پرەزەنتاسياسىمەن)
بولاشاقتىڭ بۇگىنگىدەن نۇرلى بولۋىنا ىقپال ەتىپ، ادامزات قوعامىن العا اپاراتىن كۇش تەك بىلىمدە عانا. « ۇرپاعى ءبىلىمدى حالىقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋ. جاسىراتىنى جوق، بۇگىنگى تاڭدا اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولمايدى» دەگەندەي، جاس ۇرپاققا ساپالى، ءمان - ماعىنالى ءبىلىم بەرۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تالابى.
ەلباسى 2006 جىلدىڭ قازانىندا وتكەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ XII قۇرىلتايىندا «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» تۋرالى يدەيانى جاريا ەتتى. ال 2007 جولداۋىندا “تىلدەردىڭ ءۇشتۇعىرلىلىعى” اتتى مادەني جوبانى كەزەڭ - كەزەڭمەن ىسكە اسىرۋدى ۇسىندى.
“ءۇش تۇعىرلى ءتىل” يدەياسىنىڭ ءۇشىنشى قۇرامداس بولىگى – اعىلشىن دەگەنىمىز – عالامدىق اقپاراتتار مەن يننوۆاسيالاردىڭ اعىنىنا ىلەسۋ دەگەن ءسوز.
مەملەكەت باسشىسى بۇرناعى جىلعى “جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان” اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: “قازاقستان حالقى بۇكىل الەمدە ءۇش ءتىلدى پايدالاناتىن جوعارى ءبىلىمدى ەل رەتىندە تانىلۋعا ءتيىس. بۇلار: قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل، ورىس ءتىلى — ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى جانە اعىلشىن ءتىلى — جاھاندىق ەكونوميكاعا ويداعىداي كىرىگۋ ءتىلى”، — دەگەن بولاتىن.
پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بيىلعى حالىققا ارناعان “قازاقستان حالقىنىڭ ءال - اۋقاتىن ارتتىرۋ — مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باستى ماقساتى” اتتى جولداۋىندا ۇكىمەتتىڭ الدىنا “تىلدەردىڭ ءۇش تۇعىرلىعى” مادەني جوباسىن ىسكە اسىرۋدى جەدەلدەتۋ مىندەتىن العا قويىپ وتىر.
قازىرگى تاڭدا وركەنيەتتى ەل رەتىندە كوپتەگەن شەت ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسىمىز كۇننەن - كۇنگە نىعايىپ، بەدەلىمىز ارتىپ كەلەدى. بۇل شەتەل ءتىلىن وقىتۋدى جاقسارتۋدى، ونى تەرەڭ مەڭگەرتۋدى تالاپ ەتەدى. ال، وقىتۋدى جاقسارتۋ دەگەنىمىز، بىزدىڭشە، وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ. بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى، شەت ءتىلى وقىتۋشىسىنىڭ الدىنا قويعان ماقساتى ءتىل ۇيرەنۋشىلەردى شەت تىلىندە سويلەتۋ بولعاندىقتان، وقىتۋشى شەت تىلىنە ۇيرەتۋدىڭ ءتۇرلى ادىستەرىن سۇرىپتاي كەلە، ونىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتيىمدىسىن ءوز ساباعىندا قولدانۋدى باستى مىندەت دەپ بىلەدى. دەگەنمەن، شەتەل ءتىلىن مەڭگەرتۋدە كوپتەگەن قيىنشىلىقتار كەزدەسەتىنى بەلگىلى. سولاردىڭ ءبىرى – ءماتىن مازمۇنىن بايانداۋ نەمەسە شەت ەل تىلىندە ءوز ويىن ايتۋ.
مەكتەپتەردە اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى – سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزۋ. ول وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋدا ەرەكشە ورىن الادى. سوزدىك جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ باستى قاعيداسى – وقۋشىنىڭ لەكسيكالىق ماتەريالدى بەلسەندى تۇردە مەڭگەرىپ، سويلەۋ تىلىندە ولاردى بەكىتىپ، سويلەۋدە بەلسەندى تۇردە قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ نەگىزىندە قالىپتاسادى.
سوزدىك جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ قاعيدالارىن ءبىلۋ اسا قاجەت. ولار يگەرىلۋگە، بىلۋگە قاجەتتى سوزدەر، جيىلىك، احۋالدىق – تاقىرىپتىق نەگىزىندە ءسوز ىرىكتەلەدى. سوزدىك جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ باستى ماقساتى – وقۋشىنىڭ لەكسيكالىق ماتەريالدى بەلسەندى تۇردە مەڭگەرىپ، ونى سويلەۋ تىلىندە ءتۇرلى تۇلعادا قولدانا ءبىلۋى، ياعني وقۋشى ول ءسوزدى كەز كەلگەن گرامماتيكالىق فورمادا قولدانا الۋى قاجەت. مىسالى: وقى، وقىپ وتىر، وقىعان، وقيدى ت. ب. مىسالدا ولار ءارتۇرلى گرامماتيكالىق فورمادا بەرىلىپ تۇر.
ارينە، سوزدىك جۇمىسى ارنايى ساباق بولىپ وتىلمەيدى. ول ءبىزدىڭ ءاربىر ساباعىمىزدان ورىن الادى. سونداي – اق، سوزدىك جۇمىسى ماتىندە كەزدەسەتىن تۇسىنىكسىز سوزدەرمەن ۇعىمداردى تۇسىندىرۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. وقۋشىنىڭ سوزدىك قورىن قالىپتاستىرۋعا بايلانىستى مىناداي ماقساتتار قويىلادى:
1. ءار ساباقتا بەلگىلى مولشەردە وقۋشىعا جاڭا ءسوز ۇيرەتىپ وتىرۋ، ياعني وقۋشىنىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋ.
2. وقۋشىنى ءسوزدى تىڭداۋعا جاتتىقتىرۋ.
3. وقۋشى مەڭگەرگەن سوزدەرىمەن ءسوز تىركەسىن، ەكى – ءۇش سوزدەن تۇراتىن سويلەم قۇراي الاتىن بولۋعا ءتيىستى. بۇل سويلەۋگە، سويلەسۋگە ۇيرەتۋ ءۇشىن قاجەت.
4. اعىلشىنشا سوزدەردى دۇرىس ايتا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ كەرەك.
5. وقۋشىلارعا قىسقا ولەڭ، تاقپاق، ماقال – ماتەلدەر، جۇمباقتار مەن جاڭىلتپاشتار جاتتاپ ۇيرەتۋ كەرەك. ونىڭ اعىلشىن تىلىندەگى دىبىستاردىڭ دىبىستالۋ ەرەكشەلىكتەرىنە تىلدەرىن جاتتىقتىرۋدا ۇلكەن پايداسى بار.
مىسالى،
1. Many hands make light wok.
كوپ تۇكىرسە، كول بولادى.
2. Too many cooks spoil the broth.
قويشى كوپ بولسا، قوي ارام ولەدى.
3. Make hay while the sun shines.
قىستىڭ قامىن جاز ويلا.
بولاشاقتىڭ بۇگىنگىدەن نۇرلى بولۋىنا ىقپال ەتىپ، ادامزات قوعامىن العا اپاراتىن كۇش تەك بىلىمدە عانا. « ۇرپاعى ءبىلىمدى حالىقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋ. جاسىراتىنى جوق، بۇگىنگى تاڭدا اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولمايدى» دەگەندەي، جاس ۇرپاققا ساپالى، ءمان - ماعىنالى ءبىلىم بەرۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تالابى.
ەلباسى 2006 جىلدىڭ قازانىندا وتكەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ XII قۇرىلتايىندا «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» تۋرالى يدەيانى جاريا ەتتى. ال 2007 جولداۋىندا “تىلدەردىڭ ءۇشتۇعىرلىلىعى” اتتى مادەني جوبانى كەزەڭ - كەزەڭمەن ىسكە اسىرۋدى ۇسىندى.
“ءۇش تۇعىرلى ءتىل” يدەياسىنىڭ ءۇشىنشى قۇرامداس بولىگى – اعىلشىن دەگەنىمىز – عالامدىق اقپاراتتار مەن يننوۆاسيالاردىڭ اعىنىنا ىلەسۋ دەگەن ءسوز.
مەملەكەت باسشىسى بۇرناعى جىلعى “جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان” اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: “قازاقستان حالقى بۇكىل الەمدە ءۇش ءتىلدى پايدالاناتىن جوعارى ءبىلىمدى ەل رەتىندە تانىلۋعا ءتيىس. بۇلار: قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل، ورىس ءتىلى — ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى جانە اعىلشىن ءتىلى — جاھاندىق ەكونوميكاعا ويداعىداي كىرىگۋ ءتىلى”، — دەگەن بولاتىن.
پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بيىلعى حالىققا ارناعان “قازاقستان حالقىنىڭ ءال - اۋقاتىن ارتتىرۋ — مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باستى ماقساتى” اتتى جولداۋىندا ۇكىمەتتىڭ الدىنا “تىلدەردىڭ ءۇش تۇعىرلىعى” مادەني جوباسىن ىسكە اسىرۋدى جەدەلدەتۋ مىندەتىن العا قويىپ وتىر.
قازىرگى تاڭدا وركەنيەتتى ەل رەتىندە كوپتەگەن شەت ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسىمىز كۇننەن - كۇنگە نىعايىپ، بەدەلىمىز ارتىپ كەلەدى. بۇل شەتەل ءتىلىن وقىتۋدى جاقسارتۋدى، ونى تەرەڭ مەڭگەرتۋدى تالاپ ەتەدى. ال، وقىتۋدى جاقسارتۋ دەگەنىمىز، بىزدىڭشە، وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ. بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى، شەت ءتىلى وقىتۋشىسىنىڭ الدىنا قويعان ماقساتى ءتىل ۇيرەنۋشىلەردى شەت تىلىندە سويلەتۋ بولعاندىقتان، وقىتۋشى شەت تىلىنە ۇيرەتۋدىڭ ءتۇرلى ادىستەرىن سۇرىپتاي كەلە، ونىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتيىمدىسىن ءوز ساباعىندا قولدانۋدى باستى مىندەت دەپ بىلەدى. دەگەنمەن، شەتەل ءتىلىن مەڭگەرتۋدە كوپتەگەن قيىنشىلىقتار كەزدەسەتىنى بەلگىلى. سولاردىڭ ءبىرى – ءماتىن مازمۇنىن بايانداۋ نەمەسە شەت ەل تىلىندە ءوز ويىن ايتۋ.
مەكتەپتەردە اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى – سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزۋ. ول وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋدا ەرەكشە ورىن الادى. سوزدىك جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ باستى قاعيداسى – وقۋشىنىڭ لەكسيكالىق ماتەريالدى بەلسەندى تۇردە مەڭگەرىپ، سويلەۋ تىلىندە ولاردى بەكىتىپ، سويلەۋدە بەلسەندى تۇردە قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ نەگىزىندە قالىپتاسادى.
سوزدىك جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ قاعيدالارىن ءبىلۋ اسا قاجەت. ولار يگەرىلۋگە، بىلۋگە قاجەتتى سوزدەر، جيىلىك، احۋالدىق – تاقىرىپتىق نەگىزىندە ءسوز ىرىكتەلەدى. سوزدىك جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ باستى ماقساتى – وقۋشىنىڭ لەكسيكالىق ماتەريالدى بەلسەندى تۇردە مەڭگەرىپ، ونى سويلەۋ تىلىندە ءتۇرلى تۇلعادا قولدانا ءبىلۋى، ياعني وقۋشى ول ءسوزدى كەز كەلگەن گرامماتيكالىق فورمادا قولدانا الۋى قاجەت. مىسالى: وقى، وقىپ وتىر، وقىعان، وقيدى ت. ب. مىسالدا ولار ءارتۇرلى گرامماتيكالىق فورمادا بەرىلىپ تۇر.
ارينە، سوزدىك جۇمىسى ارنايى ساباق بولىپ وتىلمەيدى. ول ءبىزدىڭ ءاربىر ساباعىمىزدان ورىن الادى. سونداي – اق، سوزدىك جۇمىسى ماتىندە كەزدەسەتىن تۇسىنىكسىز سوزدەرمەن ۇعىمداردى تۇسىندىرۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. وقۋشىنىڭ سوزدىك قورىن قالىپتاستىرۋعا بايلانىستى مىناداي ماقساتتار قويىلادى:
1. ءار ساباقتا بەلگىلى مولشەردە وقۋشىعا جاڭا ءسوز ۇيرەتىپ وتىرۋ، ياعني وقۋشىنىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋ.
2. وقۋشىنى ءسوزدى تىڭداۋعا جاتتىقتىرۋ.
3. وقۋشى مەڭگەرگەن سوزدەرىمەن ءسوز تىركەسىن، ەكى – ءۇش سوزدەن تۇراتىن سويلەم قۇراي الاتىن بولۋعا ءتيىستى. بۇل سويلەۋگە، سويلەسۋگە ۇيرەتۋ ءۇشىن قاجەت.
4. اعىلشىنشا سوزدەردى دۇرىس ايتا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ كەرەك.
5. وقۋشىلارعا قىسقا ولەڭ، تاقپاق، ماقال – ماتەلدەر، جۇمباقتار مەن جاڭىلتپاشتار جاتتاپ ۇيرەتۋ كەرەك. ونىڭ اعىلشىن تىلىندەگى دىبىستاردىڭ دىبىستالۋ ەرەكشەلىكتەرىنە تىلدەرىن جاتتىقتىرۋدا ۇلكەن پايداسى بار.
مىسالى،
1. Many hands make light wok.
كوپ تۇكىرسە، كول بولادى.
2. Too many cooks spoil the broth.
قويشى كوپ بولسا، قوي ارام ولەدى.
3. Make hay while the sun shines.
قىستىڭ قامىن جاز ويلا.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
