InfoHub Logo

اگرومەتەورولوگيا — بۇل مەتەورولوگيالىق، كليماتتىق جانە گيدرولوگيالىق جاعدايلاردى، اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرىسىندەگى وبەكتىلەر مەن ۇردىستەردىڭ ءوزارا قاتىناستارىن زەرتتەيتىن ءىلىم. ونىڭ نەگىزگى مەتەورولوگيالىق شامالارىنا اۋەنىڭ قىسىمى، اۋانىڭ تەمپەراتۋراسى، اۋانىڭ ىلعالدىلىعى، بۇلتتانۋ، اۋەنىڭ جاۋىن-شاشىندارى، جەل جاتادى. بۇدان باسقا مەتەورولوگيالىق كورسەتكىشتەرگە كۇن رادياسياسى، ونىڭ سپەكترلىك قۇرامى، كۇننىڭ ۇزاقتىعى بىرىكتىرىلەدى. تاپ وسى جەر مەن سول مەزگىلدە بولعان اۋەنىڭ مەتەورولوگيالىق ناقتى شامالارىنىڭ جاعدايى اۋا رايى دەپ اتالادى. جاعراپيالىق ورنىنا بايلانىستى بەلگىلى ءبىر ايماقتىڭ كوپ جىلدىق اۋا رايىنىڭ ەرەجەسىن كليمات دەپ اتايدى. 

اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ جوعارى جانە ساپالى ءونىمىن الۋ ءۇشىن اگروكليماتتىق قورلاردى دۇرىس انىقتاپ ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ زور ماڭىزى بار. جەرگىلىكتى ايماقتىڭ مەتەورولوگيالىق جاعدايلارىنا قاراي بەيىمدەلگەن توپىراقتى وڭدەۋ، تۇقىمدى سەبۋ، وسىمدىكتەردى ءوسىرۋ كەزەڭىندە كۇتىپ-باپتاۋ، ءونىمدى جيناۋ جانە تاعى باسقا اگروتەحنيكالىق شارالاردى سايكەستەندىرىپ، ەڭ ءتيىمدى تۇرلەرى قولدانىلادى. اۋە. كۇن رادياسياسى. جەر پلانەتاسىنىڭ سىرتىنداعى گاز قاباتىن اۋە نەمەسە اتموسفەرا دەپ اتايدى. اۋەدەگى گاز قوسپالارىن اۋا دەيمىز. ونىڭ قۇرامىنداعى نەگىزگى گازدار: ازوت (78%)، وتتەگى (21%)، ارگون (0،9%)، كومىر-قىشقىل گازى (0،033%). ودان باسقا اۋادا ادامنىڭ ىس-ارەكەتىنەن جانە تابيعي تەگىنە بايلانىستى قاتتى جانە سۇيىق بولشەكتەر بولادى. ولاردى اەروزول دەپ اتايدى.

اۋەنى بەس نەگىزگى قاباتقا بولەدى: تروپوسفەرا، ستراتوسفەرا، مەزوسفەرا، تەرموسفەرا، ەكزوسفەرا. ءار قاباتتاردىڭ اراسىندا تروپوپاۋزا، ستراتوپاۋزا، مەزوپاۋزا جانە ت.ب. قاباتتارى اجىراتىلادى. جەر بەتىندەگى جانە اۋەدەگى وتەتىن فيزيكالىق ۇردىستەردىڭ نەگىزگى قۋات كوزى — كۇن رادياسياسى. اۋەدە رادياسيانىڭ 3 ءتۇرى بايقالادى: تىكەلەي، شاشىراندى، شاعىلعان. ساۋلە قۋاتى تولقىندارىنىڭ ۇزىندىعى بويىنشا ءبولىنۋىن سپەكتر دەپ اتايدى. كۇن سپەكتىرى ءۇش بولىككە بولىنەدى: ۋلتراكۇلگىن تولقىندار، كوزگە كورىنەتىن تولقىندار، ينفراقىزىل تولقىندار. فوتوسينتەز ۇردىسىنە سپەكتردىڭ بارلىعى ەمەس، تەك ونىڭ تولقىندارىنىڭ ۇزىندىعى 0،38-0،71 مكم بولعاندارى عانا تىكەلەي قاتىسادى. ونى فوتوسينتەتيكالىق بەلسەندى رادياسيا (فبر) دەپ اتايدى. تاۋلىكتىڭ جارىق كەزەڭىنىڭ ۇزاقتىعى جىلدىڭ ۋاقىتىنا جانە جاعراپيالىق بەلدەۋلەرىنە بايلانىستى وزگەرەدى. وسىمدىكتەردى كۇننىڭ ۇزاقتىعىنا قوياتىن تالاپتارىنا قاراي ءۇش توپقا بولەدى: قىسقا كۇننىڭ، ۇزاق كۇننىڭ وسىمدىكتەرى جانە بەيتاراپ وسىمدىكتەر.

توپىراق پەن اۋانىڭ تەمپەراتۋرالىق ەرەجەسى. جەر بەتىنە سىڭگەن كۇن رادياسياسى جىلۋعا اۋىسادى. سول جىلۋدىڭ ءبىر بولىگى جەر بەتىنە جاقىن اۋەنىڭ جىلۋىنا، سۋدىڭ بۋلانۋىنا جۇمسالادى، ال باسقا بولىگى توپىراقتىڭ تومەنگى قاباتىنا سىڭەدى. تاۋلىك بويى كۇن رادياسياسىنىڭ جەرگە ءتۇسۋ مولشەرى ءار ءتۇرلى بولاتىندىقتان، توپىراقتىڭ تەمپەراتۋراسى وتە كەڭ ارالىقتا وزگەرىپ وتىرادى. توپىراقتا جىلۋدىڭ اۋىسۋى كوبىنەسە مولەكۋليارلىق جىلۋ وتكىزگىشتىگى ارقىلى جۇرەدى. توپىراقتىڭ تومەنگى قاباتىنا قاراعاندا ونىڭ بەتكى جىلۋى جوعارى بولعان كەزدە (كۇندىز، جازدا)، جىلۋ اعىمى جەر بەتىنەن توپىراقتىڭ تومەنگى قاباتتارىنا قاراي باعىتتالادى. توپىراقتاعى تەمپەراتۋرانىڭ وسىنداي جايلاسۋى ينسولياسيا ءتيپى دەپ اتالادى. توپىراقتىڭ ۇستىڭگى قاباتىنىڭ تەمپەراتۋراسى استىڭعى قاباتتان تومەن بولعان كەزدە (تۇندە، قىستا)، جىلۋدىڭ اعىمى ۇستىڭگى قاباتقا قاراي باعىتتالادى. توپىراقتاعى تەمپەراتۋرانىڭ وسىنداي جايلاسۋىن ساۋلەلەنۋ ءتيپى دەپ اتايدى. توپىراقتىڭ فيزيكالىق جىلۋ كورسەتكىشتەرىنە توپىراقتىڭ جىلۋ سىيىمدىلىعى، جىلۋ وتكىزگىشتىگى جاتادى. توپىراقتىڭ فيزيكالىق جىلۋ كورسەتكىشتەرى كوبىنەسە توپىراقتىڭ ىلعالدىلىعىنا، تۇسىنە، تىعىزدىعىنا جانە قۇرىلىمىنا بايلانىستى وزگەرەدى. وسىمدىكتەردىڭ تىرشىلىگى بەلگىلى ءبىر اۋا تەمپەراتۋرالارى ارالىعىندا وتەدى. اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرىسىندە تەمپەراتۋرالىق ەرەجەنىڭ قولدانبالى كورسەتكىشتەرى مىنالار: ورتاشا، تاۋلىكتىك، ايلىق، جىلدىق تەمپەراتۋرالار؛ ەڭ تومەنگى (مينيمالدى)، ەڭ جوعارعى (ماكسيمالدى) تەمپەراتۋرالار؛ تەمپەراتۋرانىڭ وزگەرۋ امپليتۋداسى؛ بەلسەندى تەمپەراتۋرا جيىنتىعى. توپىراق پەن اۋانىڭ جىلۋ ەرەجەسىن سيپاتتايتىن كورسەتكىشتەرى سىناپ، سپيرت، بيمەتال، ەلەكترلىك تەرمومەترلەردىڭ كومەگىمەن انىقتالادى. اۋە مەن توپىراقتاعى ىلعال (سۋ). وسىمدىكتەردىڭ تىرشىلىگىندە ىلعال (سۋ) ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. توپىراقتاعى ىلعال مولشەرى بىرنەشە كورسەتكىشتەرمەن سيپاتتالادى: وسىمدىكتەردىڭ سولۋ ىلعالدىلىعى، ەڭ تومەنگى سۋ سىيىمدىلىعى، ءونىمدى ىلعال. اۋەدەگى سۋ بۋىنىڭ پايىز مولشەرىن اۋانىڭ ىلعالدىلىعى دەپ اتايدى. ول بىرنەشە كورسەتكىشتەرمەن سيپاتتالادى: سۋ بۋىنىڭ ۇلەس قىسىمى، قانىقتىرىلعان بۋىنىڭ قىسىمى، ءابسوليۋتتى جانە سالىستىرمالى ىلعالدىلىق، سۋ بۋىنىڭ تاپشىلىعى، شىق نۇكتەسى. اۋا مەن توپىراقتاعى ىلعال مولشەرى اۋەدەگى جاۋىنشاشىندارعا بايلانىستى. ولاردى قاتتى، سۇيىق جانە ارالاس دەپ ءۇش تۇرگە بولەدى. سۇيىق جاۋىن-شاشىندارعا اق جاڭبىر، نوسەر جاڭبىر جانە سىركىرەپ جاۋاتىن جاڭبىر، قاتتىسىنا قار، قار مەن مۇز جارمالارى، قار ءتۇيىرى جانە باسقا، ال ارالاس جاۋىن-شاشىنعا سۋلانعان قار جاتادى.

سولتۇستىك قازاقستان اۋماعىندا جاۋىن-شاشىننىڭ مولشەرى سولتۇستىكتە 350 مم-دەن (سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى)، ورتالىقتا (قاراعاندى وبلىسى) 200مم دەيىن ازايادى. جىلى كەزەڭدە 117-227 مم ىلعال تۇسەدى. قىستا جەر بەدەرىنە بايلانىستى قالىڭدىعى 20-60 سم قار تۇسەدى، ال ونىڭ تىعىزدىعى 0،01-0،60 گ/سمز ارالىعىندا وزگەرەدى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا توپىراقتى سىدىرا جىرتىپ وڭدەۋ يگەرىلگەن. بۇل ءتاسىل توپىراق بەتىندە اڭىز پاياسىن (جينالعاننان كەيىن قالعان استىق ساباعى) ساقتاۋعا، سونىڭ اسەرىنەن قىستا قار توقتاۋعا، ال تەرەڭ قوپسىتۋ قار سۋىن-سىڭىرۋگە جاعداي جاسايدى. ءسۇرى جەر تانابىندا ەكى جىلعى جاۋىن-شاشىننىڭ قورى جيناقتالادى. جەل جانە باسقا مەتەورولوگيالىق قۇبىلىستار. جەر بەتىنە قاراي گوريزونتال باعىتتا اۋانىڭ قوزعالۋىن جەل دەپ اتايدى. تۇراقتى جەلدەردىڭ، ياعني ءبىر باعىتتا سوعاتىن جەلدەردىڭ پايدا بولۋى جەر پلانەتاسىنىڭ ءار ءتۇرلى بەلدەۋلەردەگى اۋە قىسىمىنىڭ جوعارى نەمەسە تومەن بولعانىنا بايلانىستى. جەر بەتىندەگى جەلدەر اۋە قىسىمى جوعارى بولعان بەلدەۋلەرىنەن ەكۆاتورعا قاراي سوعادى. مۇنداي جەلدەر پاسسات دەپ اتالادى. ودان باسقا جىل بويى باعىتىن ەكى رەت وزگەرتەتىن (ەكۆاتورعا قاراي جانە كەرىسىنشە) جەلدەر مۋسسوندار بولادى. جەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ماڭىزى وتە جوعارى: جەل مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردە قالىپتاساتىن ىلعالدىلىعى جوعارى اۋانى قۇرىلىققا اكەلىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ەگىستىكتەرىن جاۋىن-شاشىنمەن قامتاماسىز ەتەدى، جەل ارقىلى وسىمدىكتەردىڭ توزاڭدانۋ ءۇردىسى جۇرەدى. جەلدىڭ زياندى اسەرى دە بولادى: توپىراق بەتىنەن ىلعالدىڭ بۋلانۋىن كۇشەيتەدى، توپىراق ەروزياسىن تۋعىزادى، كۇشتى جەلدەر ۇيلەردى قيراتادى، اعاشتاردى سىندىرادى، ەگىننىڭ جاپىرىلۋىنا سەبەپ بولادى، شاڭ بورانداردى قالىپتاستىرادى. جەكەلەگەن ايماقتاردا جەرگىلىكتى سامال، تاۋلى-اڭعار، ءفون، بورا جەلدەرى اجىراتىلادى. جەلدىڭ جىلدامدىعى مەن ونىڭ باعىتىن فليۋگەر، قول انەمومەترلەرىمەن ولشەيدى. كەيبىر كەزدەردە اۋىل شارۋاشىلىعىنا زيان كەلتىرەتىن مەتەورولوگيالىق قۇبىلىستار بايقالادى: جىلدىڭ جىلى كەزەڭىندە ىزعار، بوزقىراۋلار، قۋاڭشىلىق اڭىزاڭ جەل، بۇرشاق، قارا داۋىل، نوسەر جاڭبىر، سۋىق كەزەڭدە كۇشتى ايازدار، كوكتايعاق، ت.ب.

سولتۇستىك قازاقستاندا ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى — قۋاڭشىلىق، اڭىزاق جەل. قۋاڭشىلىقپەن كۇرەسۋ شارالارى — قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى داقىلدار مەن سورتتاردى ءوسىرۋ، اگروتەحنيكالىق جانە مەليوراتيۆتىك شارالاردى قولدانۋ (ورمان القاپتارىن وتىرعىزۋ، اڭىز پاياسىن ساقتاۋ، توپىراق قورعاۋ جۇيەسىن قولدانۋ، ت.ب). بوز-قىراۋلارمەن كۇرەسۋ شارالارىنا اۋىل شارۋاشىلىعى ەگىستەرىن تۇتىندەتۋ، سۋارۋ جانە ت.ب. جاتادى. كليمات. جاعراپيالىق ورنىنا بايلانىستى بەلگىلى ءبىر ايماقتىڭ كوپجىلدىق اۋا رايىنىڭ ەرەجەسىن كليمات دەپ اتايدى. كليمات ءتۇزۋشى فاكتورلار: كۇن رادياسياسى؛ اۋەنىڭ اينالۋى (سيركۋلياسياسى) جانە جەردىڭ توسەنىش بەتى. جەر جۇزىندە اكادەميك ل.س.بەرگتىڭ جىكتەۋى بويىنشا 12 كليماتتىڭ تيپ بار:

1.   ماڭگى اياز كليماتى؛
2.   تۋندرا كليماتى؛
3.   تايگا كليماتى؛
4.   جاپىراقتى ورمان قوڭىرجاي ايماعىنىڭ كليماتى؛
5.   مۋسسون كليماتى؛
6.   دالا كليماتى؛
7.   جەرورتا تەڭىزى كليماتى؛
8.   سۋبتروپيكالىق ورماندار ايماعىنىڭ كليماتى؛
9.   ماتەريك ورتاسىنداعى قوڭىرجاي بەلدەۋدەگى ءشوپ دالانىڭ كليماتى؛
10. تروپيكالىق ءشول دالانىڭ كليماتى؛
11. ساۆاننا نەمەسە تروپيكالىق ورمان دالا كليماتى؛
12. ىلعالدى تروپيك ورمانىنىڭ كليماتى.

جىلدىڭ جىلى كەزەڭىندە مىناداي اگرومەتەورولوگيالىق بايقاۋلار جۇرگىزىلەدى:

1.   فەنولوگيالىق بايقاۋلار؛
2.   ەگىس جيىلىگىن انىقتاۋ؛
3.   وسىمدىكتەردىڭ بيىكتىگىن ولشەۋ؛
4.   ەگىستەردىڭ لاستانۋىن انىقتاۋ؛
5.   قولايسىز مەتەورولوگيالىق قۇبىلىستار مەن وسىمدىكتەردىڭ زاقىمدانۋىن انىقتاۋ؛
6.   وسىمدىكتەردىڭ زيانكەستەر مەن اۋرۋلاردان زاقىمدانۋىن انىقتاۋ؛
7.   ەگىستەردىڭ جاپىرىلۋىن بايقاۋ، سابان مەن ءداننىڭ ىلعالدىلىعىن جانە ونىڭ قولايسىز جاعدايدا ءونىپ-وسۋىن بايقاۋ؛
8.   ەگىستەردىڭ جاعدايىن كوز مولشەرى تاسىلىمەن باعالاۋ؛
9.   اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ ونىمدەرىنىڭ ونىمدىلىك الەمەنتتەرى مەن قۇرىلىمىنىڭ قالىپتاسۋىن بايقاۋ؛
10. تاناپتىڭ (جەردى ناشارلاتىپ الماۋ ءۇشىن ءار جىلى ءار ءتۇرلى ەگىس ەگىپ، ەگىستىڭ ءتۇرى قايتا اينالىپ ەگىلگەنشە سول جەردى تاناپ دەپ اتايدى) جۇمىستاردىڭ جۇرگىزىلۋىن بايقاۋ، ولاردى باعالاۋ جانە ولارعا كليماتتىڭ اسەرىن بايقاۋ؛
11. جايىلىمداردىڭ جاعدايىنا بايلانىستى مالداردى جايۋ؛
12. اۋىسپالى ەگىستەر تاناپتارىندا توپىراق ىلعالدىلىعىن بايقاۋ.

 

اگروتەحنيكا تاسىلدەرىنىڭ اگرومەتەورولوگيالىق نەگىزدەرى. سولتۇستىك قازاقستاننىڭ كليماتى قۇرعاقشىلىقپەن سيپاتتالادى جانە ول ءجيى (ونجىلدىقتا 2-4-كە دەيىن) قايتالانىپ تۇرادى. سوندىقتان اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىن جەرسىندىرگەندە ولاردىڭ قۇرعاقشىلىققا توزىمدىلىگىن ەسكەرۋ كەرەك. سۋعا تالابى جوعارى داقىلداردى سۋارمالى جەرلەرگە شوعىرلاندىرىپ سەپكەن ءجون. اۋىل شارۋاشىلىعى داڭىلدارىن وسىرۋدەگى ماڭىزدى اگروتەحنيكالىق شارالاردىڭ ءبىرى — توپىراقتى نەگىزگى جانە سەبۋ الدىنداعى وڭدەۋ بولىپ تابىلادى. بۇل ىلعال جيناقتاۋ مەن ساقتاۋعا جانە ارامشوپتەردى جويۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

سولتۇستىك قازاقستاندا اگرومەتەورولوگيالىق قورلاردى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن اۋىسپالى ەگىستەردىڭ ماڭىزى جوعارى. اۋىسپالى ەگىستەگى ەڭ جاقسى العى داقىلى — ءسۇرى تاناپ. ول ىلعال جيناقتاۋعا، ارامشوپتەرمەن كۇرەسۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءسۇرى تاناپتا تىڭايتقىشتاردى ەنگىزۋ اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ توپىراقتاعى ىلعالدى ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى. تاناپتاردا ىلعال قورىن جيناقتايتىن ارنايى اگروتەحنيكالىق تاسىلدەرگە قار توقتاتۋ، ىقتىرمالى داقىلداردى سەبۋ، ت.ب. جاتادى. توپىراقتىڭ جىلۋلىق ەرەجەسىن رەتتەۋدى كەيبىر تاسىلدەرمەن ىسكە اسىرۋعا بولادى. مىسالى، توپىراقتى تەرەڭ قوپسىتۋ ونىڭ جىلۋ ەرەجەسىن جاقسارتادى. كەيبىر جاعدايلاردا توپىراق بەتىن اقشىل (سابانمەن) نەمەسە قارا (تورف) زاتتارىمەن جابىندايدى. سابان توپىراقتىڭ ساۋلەلەنىپ شاعىلىستىرۋ قابىلەتىن ارتتىرادى، سۋدىڭ بۋلانۋىن ازايتادى، تەمپەراتۋرانى تومەندەتەدى، تەمپەراتۋرانىڭ تاۋلىكتىك اۋىتقۋىن رەتتەيدى. توپىراق پەن وسىمدىكتىڭ جىلىلىق ەرەجەسىن جاقسارتۋ ءۇشىن داقىلداردىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن جىلۋدى قاجەتسىنۋىنە قاراي ءار الۋان ەكسپوزيسيالى باۋرايلارعا بيىك جالدى جانە جۇيەكتەپ سەبۋ تاسىلدەرىمەن داقىلداردى ورنالاستىرادى.

---