شاكارىم جانە الاشوردا
عۇلاما اقىن، ويشىل شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ الاشوردا ۇكىمەتىنە قاتىسى تۋرالى كەيبىر جايلاردى، ەڭ الدىمەن ونىڭ الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆپەن اراداعى ۇلكەن دوستىق قارىم-قاتىناسىنا بايلانىستىرا وتىرىپ ايتقان دۇرىس. وكىنىشكە قاراي، كەشەگى كەڭەس وكىمەتى كەزىندە بۇل تاقىرىپتا ءسوز قوزعاۋ مۇمكىن بولمادى. الاش زيالىلارى ارتىنا قالدىرعان باي ادەبيرۋحاني قۇندىلىقتاردى ۇلت يگىلىگىنە اينالدىرۋ تۇرماق، ولاردىڭ ەسىمدەرىن اتاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى بولدى. الايدا، دانا ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى، اقىندىق مەكتەبىنىڭ ءىرى وكىلى شاكارىم قۇدايبەردىۇلىن مۇمكىندىگىنشە ادەبي شىعارماشىلىق تۇرعىدا اقتاپ الۋعا تىرىستىق. وعان كەمەڭگەر جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ العاش 1950 جىلدارى شاكارىم مۇراسىنا اراشا تۇسكەن جانكەشتى ارەكەتى جەتكىلىكتى دالەل بولادى. ال شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ حIح عاسىردىڭ سوڭى XX عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندەگى گۋمانيستىك، قوعامدىق-اعارتۋشىلىق باعىتتاعى قىزمەتى تۋرالى مۇلدە ايتىلمادى. بۇل تۇسىنىكتى دە ەدى.
دەگەنمەن، 1980 جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي كەڭەستىك قوعامدا بەل العان دەموكراتيالىق جاڭارۋلارعا بايلانىستى ءبۇرىندارى تىيىم سالىنىپ كەلگەن شاكارىم شىعارماشىلىعىنا ەلدىڭ قايتا قىزىعۋشىلىعى ارتتى. ادەبي جانە عىلىمي قاۋىمنىڭ ءسۇراۋىنا وراي، 1987 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى بيۋروسىنىڭ شەشىمىمەن ءقۇرىلعان شاكارىم قۇدايبەردييەۆتىڭ ادەبي مۇراسىن زەرتتەۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا التى ايداي جۇمىس ىستەپ، ۇلكەن شارۋا تىندىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە، 1988 جىلى تۇڭعىش رەت رەسپۋبليكالىق «جازۋشى» جونە «جالىن» باسپالارىنان شاكارىم شىعارمالارى ەكى بىردەي كىتاپ بولىپ جارىق كوردى. الايدا اتالمىش جوعارى بيلىك ورگانى عۇلاما اقىننىڭ ادەبي ءمۇراسىى ەل يگىلىگىنە جاراتۋ جايىنداعى مەملەكەتتىك كوميسسياسىنىڭ ۇسىنىستارىمەن كەلىسكەنىمەن، ونىڭ الاش وردا ۇكىمەتىنە قاتىسىن «ۋاقىتشا جاڭىلىسۋلار مەن قاتەلەسۋلەر» نەمەسە «اقىن دۇنيەتانىمىنداعت شەكتەۋلىكتىڭ كورىنىسى» دەپ باعالادت. ءالى دە بۇرىنعى پىكىرىنەن قايتا قويماعان كومپارتيانىڭ شاكارىمدى اقتاۋداعى بەرگەن ەاياەي باعاست. مىنە، وستنداي بولدت. تەك، 1990 جتلدارت كەڭەس وداعى ىدىراپ، تارايتىن تۇستا قۇرىلىپ، جۇمىس ىستەگەن مەملەكەتتىك كوميسسيا عانا شاكارىم قۇدايبەردىۇلىن الاش قايراتكەرلەرى ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.جۇمابايەۆ، ج.ايماۋىتوۆتارمەن بىرگە تولىقتاي اقتاپ الدى.
ال ەندى جوعارىدا ءسوز بولعان ءاليحان مەن شاكارىمنىڭ دوستىعىنا كەلسەك، ولاردىڭ ءبىر-بىرىن سىرتتاي بولسا دا ءتانىپ-بىلۋى سوناۋ 1900 جىلدارى، دالىرەك ايتكاندا، بولاشاق الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ قازاق جەر پايدالانۋىن زەرتتەۋشى ف.ششەربينا ەكسپەديسياسى قۇرامىندا عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىسىپ جۇرگەن كەزىندە باستالسا كەرەك. مىسالى، ول «قالقامان — مامىر» ماقالاسىندا («كازاق»، 1915، №121): «1900 جىلى شىڭعىس ەلىن جازعان يۆان فيليپپوۆيچ گۋسيەۆ شاكارىممەن سويلەسكەن. ماعان سوندا ايتتى: «جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ اۋىزعا العانى اباي. شاكارىمنىڭ ءبىلىمى دە قازاقتا جوق ەكەن دەدى»،- دەپ ەسكە الادى.
قازاقتىڭ دانىشپان اقىنى اباي قايتىس بولعاننان كەيىنگى كەزەندە ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، العاشقىدا 1905 جىلى «سەميپالاتينسكيي ليستوك» گازەتىندە، ودان سوڭ، 1907 جىلى يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيالىق قوعامى سەمەي بولىمشەسىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى كىتاپشاسىندا اباي قۇنانبايەۆتىڭ تۇڭعىش عۇمىرباياندىق ازاناماسىن جازىپ جاريالاۋى، 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەن العاش اباي ولەڭدەرىن كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعارۋعا قامقورلىق كورسەتىپ، قولعابىس تيگىزۋى ءتارىزدى تاعى باسقا وسىنداي بەلگىلى جايلار، ونىڭ اباي بالالارىمەن، جالپى اعا سۇلتان قۇنانباي وسكەنبايەۆتار اۋلەتىمەن اراداعى دوستىق قارىم-قاتىناسىن ءتىپتى كۇشەيتە تۇسكەنىن بىلەمىز. الاش كوسەمى ءا.بوكەيحانوۆ وسى «كوكىتاي» اتتى ماقالاسىندا 1907 جىلى II مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات ەتىپ سايلاۋعا سەمەي وبلىسى قازاقتارى اتىنان بەس ادامنىڭ ءبىرى رەتىندە شاكارىمنىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنعانىن، الايدا ول ءوز جولىن تەمىرعاليعا بەرىپ، باسقالارعا ۇلگى بولعانىن ايتادى (وسى جولى سەمەي وبلىسى، سەيتەن بولىستىعىنىڭ بولىسى، باستاۋىش ءبىلىمى بار، ءدىني ساۋاتتى تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ II دۋماعا دەپۋتات بولتپ سايلانادى). جانە دە ول اتالمىش ماقالاسىندا: «…1908 جىلى سەمەيدە اباقتى بورىشىمدى كۇتىپ جۇرگەندە، شاكارىم، كاكىتاي، تۇراعۇل ادەيى قالاعا كەلىپ، تاعى ءبىراز كۇن كوڭىل كوتەرىپ، شات بولعان ەدىك. مەن اباقتىدا جاتقانىمدا، ولار تاعى كەلىپ امانداسقان. بۇعان وزگە قازاق جارامادى-اۋ…» -دەيدى. جالپى، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى پاتشالىق رەسەيدەگى ءبىرىنشى ورىس ريەۆوليۋسياسىنان باستالاتىن الاش ۇلت-ازاتتىك كوزعالىسىنا بىلەك سىبانا بەلسەنە ارالاسىپ كەتپەسە دە، ونىڭ ءا.بوكەيحانوۆ قىزمەتىمەن تىعىز بايلانىستى قوعامدىق-ساياسي وكيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەنى بايكالادى.
وسى ورايدا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ II مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتاتتىققا شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى كانديداتۋراسىن ۇسىنۋىنا بايلانىستى مىناداي ەكى ماسەلەگە باسا نازار اۋدارۋ قاجەت سەكىلدى. بىرىنشىدەن، زەرتتەۋشى عالىمدار م.اسىلبەكوۆ پەن ە.سەيىتوۆتەر ءوز ەڭبەگىڭدە 1906 جىلى 1 مەملەكەتتىك دۋماعا سايلاۋ قارساڭىندا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن سەمەيدە قازاق زيالىلارى اراسىندا قۇرىلعان كادەت پارتياسى باستاۋىش ۇيىمىنىڭ جينالىسى بولىپ وتكەنى، وعان 160-تان استام ادام قاتىسقانى، جينالىس بارىسىندا «كادەت» جانە «حالىق بوستاندىعى» پارتيالارىنىڭ الداعى سايلاۋعا بايلانىستى ۋاقىتشا ءوزارا بىرىككەنى، قىسقاسى I مەملەكەتتىك دۋماعا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ءوزى سەمەي وبلىسىنان وسى قازاق كادەت پارتياسى اتىنان ۇسىنىلىپ، سايلانعانى تۋرالى دەرەكتەردى كەلتىرەدى. ال بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم م.قويگەلدييەۆ بولسا، «ۇلتتىق ساياسي ەليتا» كىتابىندا 1906 جىلى ءا.بوكەيحا-نوۆتىڭ باسقارۋىمەن سەمەيدە وتكەن كازاق كادەت پارتياسىنىڭ جيىنىندا شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى دا قاتىسىپ، ءسوز سويلەگەنىن ايتادى.
رەسەي كادەت پارتياسى، جالپى سول كەزەڭدە باتىستىڭ دەموكراتيالىك باعىتىن ۇستانعان پروگرەسسيۆتى كوزقاراستاعى كۇشتى ساياسي ۇيىم بولعانىن، ال الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اتالمىش كادەت پارتياسىنا جايدان-جاي مۇشەلىككە ەنىل، قازاك زيالىلارى اراسىندا كادەت پارتياسى بولىمشەسىن قۇرا سالماعانىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك، مىسالى، ءا.بوكەيحانوۆ «ۆيكتور پەتروۆيا وبنينسكيي» اتتى ماكالاسىندا («قازاق»، 1916 ج.) كادەت پارتياسىنشش اتى شۋلى شەشەنى، بىلگىشى ۆ.پ.وبنينسكييدىڭ جاستاي قايتىس بولعانىن ايتا كەلىپ، «ورىستاعى بارشا بۇراتانا جۇرتتاردىڭ ساياسي ادامدارىن بىرىكتىرگەن «اۆتونوميست» پارتياسىنىڭ ۇيىتقىسى ەدى» دەپ وكىنىش ءبىلدىرۋى تەگىن ەمەس. 1917 جىلى ءا.بوكەيحانوۆ قۇرعان «الاش» پارتياسىنىڭ ساياسي باعدارلاماسى سول كەزدەگى قازاقستان قالالارىندا رەسمي تىركەلىپ، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەن «كادەت»، «حالىق بوستاندىعى»، «سوسيال-دەموكراتتار» سەكىلدى پارتيالاردىڭ باعدارلامالارى نەگىزىندە ازىرلەنىپ جاسالعانى ءقازىر اشىق ايتىلۋدا. ماسەلەن، اكپان توڭكەرىسى جىلدارى سەمەيدە «كادەت» پارتياسىنىڭ «دەلو»، ال «حالىق بوستاندىعى» پارتياسىنىڭ «حالىق ءسوزى» گازەتتەرى باسىلىپ شىعىپ تۇردى. ايتپاقشى، «حالىق ءسوزى» باسىلىمىنىڭ رەداكتورى — ۇلتى تاتار، بەس سىنىپتىق مۇسىلماندار ۋچيليششەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قالالىك دۋمانىڭ مۇشەسى، ەڭ باستىسى شاكارىم قاجى سەكىلدى كەزىندە تولستويمەن حات جازىسىپ، پىكىر الماسۋشى سەمەي زيالىسى راحمەتوللا مەڭعالي ۇلى ەلكەبايەۆ بولدى. ۇلت ساناسى ويانىپ، الەۋمەتتىك-ساياسي بەلسەندىلىگى كۇشەيگەن وسى تۇستا ءاربىر كوزى اشىق، وقىعان ازاماتتاردىڭ قوعامداعى بولىپ جاتقان وقيعالارعا بەيجاي قاراپ قالماي بەلسەنە ارالاسىپ، قاتىسۋى زاڭدى قۇبىلىس ەدى. دەمەك، بۇل ارادا 1907 جىلى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ «جۇرتقا كورسەتۋىمەن» ش.قۇدايبەردى ۇلى II مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتاتتىققا كانديدات بولىپ اتالمىش پارتيانىڭ اتىنان ۇسىنىلمادى ەمەس پە ەكەن؟ ولاي بولسا، ءا.بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن سەمەيدە قۇرىلعان قازاق كادەت پارتياسىنا عۇلاما اقىننىڭ دا ءبىر قاتىسى بولۋى ابدەن مۇمكىن عوي…
You Might Also Like
-
«جانگەلدين اۋدانىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ءبولىمىنىڭ توقاناي باستاۋىش مەكتەبى»كمم 4- سىنىپ وقۋشىسى سانسىزباي التىن مۇحتار قىزى
-
ماڭگىلىك ەل بولۋعا قازاق ەلىنىڭ ەرلىگى بەرەكە مەن بىرلىگىندە، ۇلتارالىق تاتۋلىعىندا، دانا باسشىلىعىندا بولادى. ەلباسى باستادى، حالقى ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ قوستادى، وسىنىڭ ارقاسىند...
