InfoHub Logo

«الەۋمەتتىك ينستيتۋت» ۇعىمى قوعامدىق بايلانىستاردى ستاندارتتاۋ، رەتتەۋ، زاڭداستىرۋدى سيپاتتايدى. ال سول ستاندارتتاۋ، رەتتەۋ، زاڭداستىرۋ پروسەسىن «ينستيتۋتتانۋ» دەيدى. ول زاڭداستىرىلعان نەمەسە زاڭداستىرىلماعان ەرەجەلەر، پرينسيپتەر، نورمالار مەن باعدارلاردى قۇرايدى. بۇلار ادامداردىڭ ءارقيلى قىزمەتتەرىن، اركەلكى ىس-ارەكەتتەرىن ءبىر الەۋمەتتىك رولدەر مەن ستاتۋستار جۇيەسىنە، ىس-ارەكەتتەر جۇيەسىنە ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن كەرەك.

باتىس سوسيولوگتارىنىڭ تۇجىرىمداۋىنشا (ليپسەت، بلاۋ، لانبەرگ ت.ب.)، الەۋمەتتىك ينستيتۋتتار ادامداردىڭ، بۇقارانىڭ تىرشىلىكتە قايتالانىپ تۇراتىن ىس-ارەكەتى مەن قىزمەتىن، ءداستۇرى مەن داعدىلارىن، مىنەز-قىلىق نورمالارىن سانالى تۇردە رەتتەپ، تۇراقتاندىرادى، جاڭارتىپ وتىرادى.

قوعام — الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ ءبىرتۇتاس جۇيەسى. الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ ءارقايسىسى ءوزىنىڭ فۋنكسيالارىن، مىندەتتەرىن اتقارا وتىرىپ، قوعامنىڭ قالىپتى تىرشىلىگى مەن دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى. قوعامداعى ورنىنا، اتقاراتىن مىندەتتەرىنە، قىزمەتىنىڭ سيپاتىنا قاراي ولاردى عالىمدار بىرنەشە توپقا بىرىكتىرە وتىرىپ قاراستىرادى. ايتالىق، ءبىرىنشى توپتا — ەكونوميكالىق ينستيتۋتتار. ولار ۇلتتىق جانە ترانسۇلتتىق كورپوراسيالار، قوعامدىق ءوندىرىستى، شيكىزات ونىمدەرىن وڭدەۋشى بارلىق زاۋىت، فابريكالار، ەكونوميكالىق بىرلەستىكتەر، شاعىن جانە ورتا كاسىپورىندار مەن شارۋاشىلىقتار، يندۋستريا جانە اۋىل شارۋاشىلىعىندا قىزمەت كورسەتۋشى سۋبەكتىلەر، شارۋ شارۋاشىلىقتارى، ەكونوميكا ينستيتۋتتارىن ءوزارا بايلانىستىرۋشى جۇيەلەر، بانكتەر ت.ب. الەۋمەتتىك قىزمەتتەرى — ءوندىرىس جيىنتىعىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، قوعامدىق بايلىقتى جاساۋ جانە ونى ءبولۋ، ەكونوميكانى قوعامنىڭ باسقا سالالارىمەن ۇيلەستىرۋ. سونىمەن قاتار زاڭ تالاپتارىمەن ساناسپاي، تابىسى ۇكىمەت نازارىنان تىس قالىپ جاتقان كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ دا قوعامدا ورىن الىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرۋ قاجەت.

ەكىنشى توپتا — قوعامنىڭ ساياسي ۇيىمى: مەملەكەت (زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوتتىق بيلىك جۇيەسى)؛ ساياسي پارتيالار (الەۋمەتتىڭ اركەلكى توپتارى مەن قاباتتارىنىڭ مۇددەلەرىن بەينەلەي وتىرىپ، بۇل ماسەلەلەردىڭ مەملكەتتىڭ قاتىناسۋىمەن شەشىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ، وعان باقىلاۋ جاساۋ جانە بۇل ىستەرگە تىكەلەي ات سالىسۋ، قوعامدىق سانا ماسەلەرى)؛ مەملەكەتتىك ەمەس قوعامدىق ۇيىمدار (حالىق جانە ونىڭ اركەلكى الەۋمەتتىك توپتارىنىڭ ومىرلىك مۇددەلەرىن بەينەلەۋ، شەشۋ نەمەسە ونى مەملەكەت الدىنا قويۋ، مەملەكەتپەن بىرلەسە وتىرىپ ىسكە اسىرۋ). ساياسي ۇيىمنىڭ اتالعان ءۇش ەلەمەنتتەرىنىڭ (ينستيتۋتتارىنىڭ) قىزمەتتەرى — قوعامنىڭ وركەنيەت جولىمەن باسقارىلۋىن، دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ جانە وركەنيەتتى دامۋ يدەولوگياسىن، ستراتەگياسىن جاساۋ، قۇندىلىقتارىن ناقتىلاۋ نەگىزىندە الەۋمەتتىك ۇيىمداستىرۋ. ارينە، جەكە تۇلعا دا باسقارۋ سۋبەكتىسى. ول ەشبىر ۇيىمعا، پارتياعا ەنبەي-اق، ءوزىنىڭ عىلىمي، جاسامپازدىق، ماماندىق ەڭبەكتەرى ارقىلى، اقپارات قۇرالدارىن پايدالانۋ، سايلاۋ قۇقىن ادال پايدالانۋ ت.ب. جولدارمەن باسقارۋ، باعدارلاۋ ىسىنە ءوز ۇلەسىن قوسا الادى. سايلاۋدىڭ دەموكراتيالىق مۇمكىندىگىن ءوزى مەن حالىق تاڭدىرىن سەنىپ تاپسىراتىن تۇلعالاردى دۇرىس تاڭداۋعا سانالى تۇردە پايدالانۋ ونىڭ قوعام يگىلىگىنە تىكەلەي قوسقان ۇلەسى دەۋگە بولادى.

كەلەسى توپتا — الەۋمەتتەندىرۋ ينستيتۋتتارى: وتباسى، بالاباقشا، مەكتەپ ت.ب. ءبىلىم مەكەمەلەرى، ارنايى مادەني قىزمەت كورسەتۋ ينستيتۋتتارى (تەاتر، ادەبيەت پەن ونەر، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، مۋزەي، كىتاپحانا ت.ب.). مىندەتتى قىزمەتتەرى — جاس ۇرپاقتى قوعام مەن الەۋمەتتىك ۋاقىت تالابىنا ساي جان-جاقتى تاربيەلەۋ، الەۋمەت مادەنيەتىن، دەنساۋلىعىن، ينتەللەكتۋالدىق رۋحاني بايلىعىن، ازاماتتىق تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ. ءتورتىنشى توپتا — الەۋمەتتىك باقىلاۋ ينستيتۋتتارى: سوت جۇيەسى؛ ىشكى قوعامدىق ءتارتىپتى، ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ، ەل ىرگەسىن قورعاۋ ورگاندارى جۇيەسى جانە زاڭدى بۇزعانداردى تۇزەتۋ مەكەمەلەرى. بۇلاردىڭ قىزمەتىنىڭ نەگىزى — زاڭ، اتا زاڭ رۋحىندا دايارلانعان زاڭدىق — نورماتيۆتىك قۇجاتتار. ارينە، زاڭدى ونى قورعاۋشىلاردىڭ ءوزى بۇزسا، وتە وكىنىشتى.

ءسويتىپ، اتالعان الەۋمەتتىك ينستيتۋتتار ءوزىنىڭ ءتيىستى قىزمەتتەرىن بارىنشا ءتيىمدى اتقارسا، قوعامنىڭ جوعارى دامىعان وكەنيەتتى الەۋمەتتىك كەڭىستىك ەكەنىنە ەش كۇمان بولمايدى.

قىزمەتىن اتقارۋعا دارمەنسىز الەۋمەتتىك ينستيتۋت «ديسفۋنكسياعا» (ءتيىستى قىزمەتىن اتقارا الماۋى) شالدىعادى. ونى رەتتەۋدىڭ ەكى جولى بار. ءبىرىنشىسى — ونىڭ قىزمەتى ەل ءۇشىن ءالى قاجەتتى بولسا، وندا ونى رەفومالاۋ. قۇلاققا ءجيى ەستىلەتىن «رەفورمالاۋ» ۇعىمىنىڭ نەگىزگى ءمانى دە وسىندا. مەكەمە (ۇيىم) جۇمىسىن قازىگى سۇرانىسقا سايكەستەندىرىپ رەتتەۋ (ماسەلە كادردا ما، نورماتيۆتىك قۇجاتتاردا ما، الدە دۇىس باسقاىلماي ما، سونى ناقتىلاۋ ارقىلى)، قاجەتتى جولعا سالۋ. ەكىنشىسى — قىزمەت ەتۋگە دارمەنسىز، تۇزەتۋگە كەلمەيتىن مەكەمە رەتىندە ونىڭ ءىسىن توقتاتۋ. كەي جاعدايدا ءوز ۋاقىتىندا قاجەتتى بولعان، جاڭا كەزەڭدە قاجەتتىلىگى قالماعان ينستيتۋتتار دا ەندى ءوز قىزمەتىن توقتاتادى.

كەز كەلگەن الەۋمەتتىك ينستيتۋتتىڭ پايدا بولىپ، قالىپتى قىزمەت ەتۋىنىڭ، ياعني ينستيتۋتتانۋىنىڭ جانە قىزمەتىنىڭ ءتيىمدى جانە دۇرىس ورىندالۋى مىنا فاكتورلارعا بايلانىستى:

- بۇل مەكەمەنىڭ (ۇيىمنىڭ) قىزمەتىنە قوعامدىق سۇرانىستىڭ بولۋى؛

- مەكەمەنىڭ (ۇيىمنىڭ) زاڭدىق، نورماتيۆتىك نەگىزدەرى مەن ماقسات، مىندەتتەرىن دۇرىس انىقتاعان قۇجاتتاردىڭ بولۋى جانە رەتتەلۋى؛

- الەۋمەتتىك ينستيتۋتتىڭ فۋنكسيالارىن ورىنداۋشى ماماندانعان كادرلادىڭ جەتكىلىكتىگى جانە ولاردىڭ بىلىكتىلىگى؛

- مەكەمە نەمەسە ۇيىم الدىنا قويىلعان فۋنكسيالاردى اتقارۋدى قامتاماسىز ەتە الاتىن ماتەريالدىق بازانىڭ بولۋى.

ءىستى اتقارۋشى ادامدار وسى ينستيتۋت قىزمەتى يدەياسىن جانە مىندەتتەرىن ءوزىنىڭ ءىسى دەپ قابىلداپ، ونى ىشكى تۇسىنىگىنە جانە قاجەتتىلىگىنە اينالدىرعان جاعدايدا عانا ولار بارلىق كۇش-جىگەرىمەن ەڭبەك ەتەدى. ال شىن نيەتىمەن ەمەس، تەك رول اتقارۋشى ادامدار دا (ءتىپتى وسى ءىستىڭ مامانى بولا تۇرا)، ومىرلىك تاجىريبەدە كەزدەسىپ تۇراتىن قۇبىلىس. بۇلار «قىزمەتى» ارقىلى وزدەرى قىزمەت ەتىپ جۇرگەن الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ قوعامدىق مىندەتتەرىن دۇرىس اتقارۋىنا نۇقسان كەلتىرەرى ءسوزسىز.

ءسويتىپ، اتالعان العىشارتتارعا ساي جاڭا الەۋمەتتىك ينستيتۋت پايدا بولىپ، بوي كوتەرىپ، ادامدار مەن قوعام يگىلىگىنە ءتيىمدى قىزمەت اتاقارا باستاسا، ونىڭ ينستيتۋتتانۋ پروسەسى اياقتالادى دەۋگە بولادى. بۇكىل دايارلىق جولى مەن ءىستىڭ باستالۋ بارىسىن «الەۋمەتتىك ينستيتۋت» پروسەسى ياعني «ينستيتۋتتانۋ» دەيدى.

---