اجالى جوق
سيىر قاقپانى مۇيىزىمەن اشا سالدى دا اۋلاعا ەكپىندەپ كىردى.
كۇندە ول ءار جەرگە ءبىر بوگەلىپ، باقشاعا ءبىر كوز تاستاپ، قۇدىق جاققا تۇمسىعىن ءشۇيىرىپ قويىپ، اقىرى ءجۇرىپ كەلىپ، ادەتىنشە، قورا ەسىگىنىڭ الدىنا توقتايتىن ەدى. ال ءقازىر الدەكىمنەن قاشىپ كەلگەندەي ەمپەڭدەي ۇمتىلىپ، اۋلا تۇبىنە جەتتى دە، اسىعىپ اشىپ كىرگەن قاقپاسىنا ەدىرەيە قارادى. «مىنا سايتانعا نە بولدى؟» دەپ تاڭىرقاپ مەن دە قاقپاعا مويىن بۇردىم. قاقپانى اشىپ كىرگەنىنە تاڭدانعانىم جوق — سيىردىڭ بۇل ونەرى العان كۇننەن باستاپ-اق كوزگە تۇسكەن ەدى. ماعان ونىڭ نەگە ەلەڭدەگەنى جۇمباق بولدى. كوپ كۇتپەدىم. بۇدىر تاياعىن دوپتەپ ۇستاپ (مالعا سىلتەگەن بولۋى كەرەك) جۇمەكەڭ كەلە جاتىر ەكەن. ال، بۇرىن اياعىن ءىلبىپ باساتىن، اناۋ-مىناۋعا ەلەڭدەي قويمايتىن بۇل سابىرلى ادامنىڭ بۇگىن ءجۇزى دە وزگەشە، ءجۇرىسى دە شيراق — كۇندەگى جۇمىستان سالىعىپ قايتاتىن قالىپ ۇشتى-كۇيدى جوق. جالعىز سيىر عانا ەمەس، قارتتىڭ قۇلقى دا وزگەرگەن. عاجاپ!
«نە بولدى مىنالارعا؟» دەپ ويلايمىن، ەكەۋىنىڭ دە بۇگىن مىنەز-قۇلقىنىڭ وزگەرگەنىن كورىپ. بۇل جايعا تەز قانۋ دا قيىن. مىنەزى اۋىر، ويلاڭقىراپ الىپ سويلەيتىن، وندا دا اسا سيرەك، رەتىنە كەلگەن كەزدە عانا ءتىل قاتاتىن جۇمەكەڭ نە بولعانىن بىردەن ايتا قويا ما؟ مەن تەزىرەك ەسىك الدىنان جەرگە ءتۇستىم — ويىما قاقپادان كىرگەن كىسىنىڭ كوزىنە تەزىرەك شالىنۋ نيەتى كەلدى. بالكىم بىردەن ءتىل قاتار — بۇل جولى سۇراق قويماي-اق ءوزى جايىپ سالار ءمان-جايدى...
— اي، قاراعىم، مىنانىڭ ءمۇيىزىن كەسپەسەك ءوزىنىڭ تۇبىنە ءوزى جەتەدى...
قارت زىعىردى ونان ءارى قايناتا ءتۇستى. مىنا ءسوزى جۇمباققا جاۋاپ ەمەس، ونى ودان ءارى قىمتاي تۇسۋمەن بىردەي بولدى. مەن ەندى جۇمەكەڭنىڭ كوزىنە باقتىم — وعان سۇراعىمدى تىلمەن ەمەس، كوزبەن بەردىم. كوپتى كورگەن قاريا كومەيدە تۇرعان ءسوزدى كورىپ قويعانداي-اق ۇزىنشا ادەمى ساقالىن ءبىر سيپاپ قالدى. كوزىنىڭ قۇيرىعى كۇلە باستادى.
— سيىردىڭ ءمۇيىزىن كەسۋ دەگەن نە بالە، مۇنى قايدان شىعاردىڭ دەپ تۇرعان بولارسىڭ. مال جاندى كىسى وسىنداي امال جاسايدى. كەسكەن ابزال، ايتپەسە باسىن قۇرتادى.
— بارەكەلدى! ءمۇيىزدى نەگە كەسەم؟ نەگە مال جاندى ادام بۇلاي ەتەدى؟ مەنىڭ دە مال جاندى بولعانىم با؟— دەيمىن. از ۋاقىت ۇندەمەي قالدىم. ويتكەنى قارت سويلەگەن سايىن ءبىر تۇيىقتان ءبىر تۇيىققا تىرەيدى ءارى قالاعان كىرپىشتەي ءسوزى ورنى-ورنىندا. سوعان وراي ءبىر جاعىنان سويلەڭكىرەسە ەكەن دەگەن ىنتا دا بار. ونىڭ ۇزاق سويلەمەيتىنى، سويلەي قالسا ءتۇبىرلى پىكىر ايتاتىنى قۇندى قاسيەتى عوي.
— مال جاندى ادام سيىرىنىڭ ءمۇيىزىن كەسەدى!.. ءبىرىنشى رەت ەستۋىم.
جۇمەكەڭ بوگەلمەدى.
— بۇزىق سيىر بولادى: دالاداعى شومەلەنى شاشادى، توڭ باسىن ويرانداپ كەتەدى، ءۇي توڭىرەگىن لاقتىرماسا كوڭىلى كونشىمەيدى. ونداي سوتقاردىڭ ءمۇيىزىن كەسىپ تىنىش تابادى.
— ءمۇيىزىن كەسۋ مال جاندى ادامنىڭ ادەتى دەدىڭىز...
— شارۋاسىنا شاڭ تيگىزبەيتىن ادام دەگەنىم عوي. ال، مىنا سەنىڭ زوركاڭ قاقپانى ءازى اشادى. بۇعان تيەك دەگەن بوگەت ەمەس — بايلاپ قويعان ءجىبىڭ دە تۇك ەمەس. ادامشا شەشەدى.
— ونى بىلەمىن. ءقازىر دە وعان قاقپانى مەن اشقانىم جوق.
— مۇنىڭ قاقپا اشقىشتىعى — سوتقارلىعى. ودان دا جامانى — ۇرلىعى. اڭدىعانى كورشى-قولاڭنىڭ باقشاسى. مارفا كەمپىردىڭ وگورودىنا كىرىپ، كاپۋستاسىن جايپاپ جاتقان جەرىنەن قۋىپ شىقتىم. كەمپىردىڭ تاس قىلىپ بايلاپ كەتكەن كاليتكاسىن شەشىپ كىرگەن. مۇنان نە سۇرايسىڭ!
مەن باسىمدى شايقادىم: «قارتتىڭ ۇسىنىسى جاندى. ەرتەڭ سورلى كەمپىردەن گورى ازۋلىراق بىرەۋدىڭ باقشاسىنا باس سالسا، ءوز باسىن قۇرتىپ قانا قويماس...» سوڭعى وي جۇرەكتى زىرك ەتكىزدى.
— ونى قالاي كەسەمىز، جۇمەكە؟
— وڭاي، قول ارامەن قىرقىپ تاستايمىز.
— اپىرىم-اي، قىرقۋىن قىرقارمىز دا. بار بولعىردىڭ بازارى كەتەدى-اۋ! قوس ءمۇيىزىن قىرىققان سيىر تۇگىل، سىڭار ءمۇيىز مۇقىردىڭ ءوزى كوزگە جەكسۇرىن كورىنەدى.
— باستان قۇلاق ساداعا! كاپۋستا ۇرلاۋدان باسقا دا قىلىعى از ەمەس. جولىندا تۇرعان بۇزاۋ-تورپاقتى ءىلىپ تاستاماسا ءمۇيىزى قىشيدى. بىرەۋدىڭ مالىن جارىپ تاستاسا...
— انە ءوزى دە ءتۇسىنىپ تۇر.
قارت ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىزدى «ءدال تۇسىنگەن» زوركا بىزگە ەندى كوزىنىڭ الاسىن كورسەتتى جانە قاباعىن تۇيە قارادى.
— ول سوتقار ءبارىن تۇسىنەدى.
— راس سوتقار بولىپ شىقتى. دەگەنمەن اقىلدى ايۋان.
جۇمەكەڭ ساقالىن سيپادى. مۇنىسى: بىلەگىن سىبانعان پالۋانداي، ال سويلەدىم دەگەنى.
— سيىرعا اقىلدىلىق قايدان كەلسىن. جىلقى بولسا ءبىر ءسارى. جانۋار قاراڭعى تۇندە جولدان جاڭىلمايدى. ۇيىقتاپ قالساڭ — اياعىمەن جەر تارپىپ وياتادى. قىرىق قىردان اسىرىپ اكەتسە دە تۋعان جەرىنىڭ توپىراعىنا تارتادى. حايۋاناتتا جىلقى اقىلدى. مىنا مۇرنى پىسىلداعان قارا باسقىر كاپۋستا ۇرلاۋدان وزگەنى بىلە مە؟
— ول دا اقىلدىلىق قوي،— دەپ قالدىم مەن، ءالسىز بولسا دا پىكىرىمدى قورعاماق بوپ.
— اقىلدى دەمە — پايدالى دە. باعالىسى — ءسۇتى عوي قۇرعىردىڭ، مايىمەن.
سونى ايتتى دا جۇمەكەڭ مەنىڭ دە، زوركانىڭ دا كوڭىلىن اۋلايىنشى دەگەندەي:
— مۇنى بوقتاپ تا، ماقتاپ تا بولماس،— دەپ سيىرعا قاراي ءجۇردى. مۇيىزىنەن جەتەلەپ لاپاس استىنداعى شىعىرشىعىنا اپاردى، باس ءجىپتىڭ دۇزاقتاۋلى جاعىن زوركانىڭ مۇيىزىنە كيگىزدى، ونى جانە شالىپ بەكىتىپ، شيەلەي ءتۇستى، شەشىلىپ كەتپەسىن دەپ قايتا-قايتا نىعىزدادى. مەن ەندى قارتقا قالجىڭداپ:
— جاڭا كوزىنىڭ الاسىمەن قاراپ ەدى، ءقازىر تارعىلىن كورسەتىپ تۇر،— دەدىم.
سيىردىڭ جۇمەكەڭە تاپ وسىلاي قاراعانى راس ەدى. ول ول ما: «كوك ءشوپتى قىتىرلاتۋىن مۇنىڭ» دەگەندەي، زوركا بۇرىشتاعى قارا ساۋلىققا دا كوز بۇقاسىن كورسەتكەن. ال قارا ساۋلىق ۇزدىك-ۇزدىك پىسقىرىپ كوك بيدايىقتى قىتىرلاتىپ-اق جاتىر، كولدەنەڭ كوزدىڭ قۇرتىن تۇسىرەرلىك. بۇگىن ونى جۇمەكەڭ دالادا قوزداپ قالادى دەپ ۇيدە قالدىرعان. ونىڭ قوزداي قويۋ ويىندا دا جوق سياقتى.
كەشكى شولاق اڭگىمەمىز ورىستەن قايتقان سوتقار سيىردى بايلاۋمەن اياقتالدى دا ءبىزدىڭ دارىگەر كەلگەننەن كەيىن تاماق ىشۋگە ۇيگە كىردىك.
مەن قىزمەتتەن كەلگەن سوڭ جۋىنىپ، تارانىپ كويلەكشەڭ اس جەۋگە ءازىر تۇرعامىن. ال، جۇمەكەڭ جۋىنۋعا ەندى-ەندى كىرىستى. سيىر جونىندەگى وي-پىكىرىن ورتاعا سالعاننان سوڭ قاريا جايلانىسىپ، دارەت الدى. اسىقپاي قولىن جۋىپ، اۋزىن شايقاپ، تاناۋىنا سۋ اتتى، بەتى مەن بىلەگىن سىلاپ جۋدى، بابىنا كەلتىرە، قۇلاق ارتىن سيپادى. ەتىگىن شەشىپ اياق دارەت جاسادى؛ سونسوڭ شۇلىقشاڭ گالوشىن كيدى. «بۇل كىسى بۇگىن ناماز وقۋعا كىرىسە مە» دەپ كولدەنەڭنەن باقىلاي قالدىم. دابىرلاماي، تاڭىرىگە تاۋبە كەلتىرەتىنىن ءبىلىپ جۇرەتىنمىن. ءبىراق قاريانىڭ ۇيدە ناماز وقىعانىن كورگەنىم جوق-تى. مەنىڭ بايقاتپاي باقىلاپ تۇرعانىمدى سەزدى دە، جۇمەكەڭ نيەتىن انىقتاي ءتۇستى.
— رامازان ايى تازالىقتى تىلەيدى. ەرتەڭ ايت نامازىن وقىماقشى. بەس پارىزدى تۇگەل وتەمەسەك تە، ۇلى كۇندى مۇسىلمانشا قارسىلاۋ شارت،— دەدى. ءسويتتى دە بەتىن ءسۇرتىپ، ۇستەلگە جاقىندادى.
تاعى قاراپ تۇرماي:
— جۇمەكە، ناماز...— دەپ قالدىم.
وسى سۇراقتىڭ بولارىن كۇنى بۇرىن بىلگەن جانشا جۇمەكەڭ:
— «جەتى حات جەر، سەگىز حات كوكتەن ىركىلمەي وتەتىن ءتاڭىرىنىڭ مەيىرى مەنىڭ جەڭىمە توقتار دەيسىڭ بە» دەپ دانىشپان سىرىم ايتقانداي، شىراعىم ىشكى نيەت ءتۇزۋ بولسا، باسقاسى سىرت كورىنىس،— دەدى.
تاماققا وتىردىق، از سويلەپ كەپ تىڭدايتىن جۇمەكەڭ ماعان بۇگىن وزگەشە كورىندى: ونىڭ ءسوزى دە ماعىنالى، پىكىرى دە بايسالدى، ءومىر تاجىريبەسى ولشەۋسىز مول ادام ەكەنى مەن مۇندالاپ تۇرعانداي. بىزگە تاماق قۇيىپ بەرىپ، نانىن، تۇزىن، بۇرىشىنا دەيىن ازىرلەگەن فايرۋزا سيىر ساۋۋعا كەتتى. تاتار ايەلىنىڭ تاسپاداي ەتىپ تىلگەن لاپشاسى قانداي ادەمى. تاماعى قانداي ءدامدى! ەكىنشىگە ول قۋىرداق نەمەسە كاپۋستاعا وراپ بۇقتىرعان ەت پارىشىن بەرەتىن، بۇگىن ۇستەل ۇستىندە قىزارا پىسكەن ءپاراماش تۇر. پيازداپ، بۇرىشتاپ مايعا قىزارتا بوكتىرگەن بۇل تاماق ەرىكسىز ەنتەلەتكەندەي. لاپشاعا زاۋقى جوق ءبىزدىڭ دارىگەر ونى جەي باستاپ، كوزدى قىزىقتىرىپ بارادى. جانە ونىمەن تۇرماي:
— ءبالىش پەن ءپاراماشتى پىسىرسە تاتارلار ءپىسىرسىن، بابىنا كەلتىرەدى،— دەپ قويادى.
ال لاپشا دا ماقتاۋعا تۇرارلىق...
سىرتتان فايرۋزا شىر ەتە قالدى.
— حاراپ ەتتى... حاراپ!..
جۇمەكەڭ سەلت ەتە ءتۇستى. مەن دە شوشىپ كەتتىم. نە پالە بولىپ قالدى؟ ءسۇتىن توگىپ الدى ما؟ ولاي دەۋگە — شەلەك الىپ، سىرتقا شىققانى جاڭا عانا...
ايەل داۋىسى ەكىنشى رەت شىقتى — بۇرىنعىسىنان قاتتى، وڭمەنىڭنەن وتەرلىك.
— اللا، حاراپ ەتتى!..
ورنىمنان تۇرا سىرتقا ۇمتىلدىم.
— مەن بارايىن، سيىر ساۋدىرماي جاتقان شىعار...
ۇلكەن كىسى مەنىمەن قوسارلانا ۇمتىلدى.
— جوق، جۇمەكە...
جۇمەكەڭ مەنەن بۇرىن سىرتقا شىعىپ تا كەتتى.
— قاھار سوقسىن... قاھار سوققىردى... حاراپ ەتتى مۇسكىندى.— فايرۋزا ودىرايىپ شەتكە شىعىپ تۇرعان زوركانى سوگىپ جاتىر ەكەن، ءبىزدى كورگەن سوڭ سيىرعا تاياق الا جۇگىردى. ءبىراق بوسانىپ كەتكەن ءوزى سوتقار جانە جىرىندى سيىر تاياق تۇگىل دەنەسىنە وق دارىتار ەمەس. ويقاستاپ اۋلانىڭ و شەتى مەن بۇل شەتىنە ۇمتىلادى، بەينە ءبىر جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن بەدەۋدەي، جاقىنداعان ايەلدەن ىتقىپ جونەلەدى.
— نە بولدى، فايرۋزا؟— دەدىم مەن ەش نارسەگە تۇسىنبەي.
— مىنا سايتان شەشىلىپ كەتكەن بە؟
— انا مۇسكىندى حاراپ ەتتى...
ايەلدىڭ يەك مەڭزەگەن جاعىنا قاراي قالدىق — سۇمدىق سول جاقتا ەكەن...
لاپاس استىندا ءبىر بۇرىشتا، جاڭا عانا ءشوپ جەپ تۇرعان ساۋلىق جارعا باسىن تىرەپ، سىلەيىپ قالىپتى — قوزعالسا سىلق ەتەرلىك ءتورت تاعانداپ زورعا تۇر. ال، جارىلىپ قالعان ىشەك-قارىن جەردە اقتارىلىپ جاتىر...
جۇمەكەڭە جالت قارادىم، نە دەۋگە بىلمەي:
— انا زاڭعار شەشىلىپ كەتكەن... بۇلدىرگەن... اپىر-اي، بۇلدىرگەن...— دەي بەردىم.
«مەن جاڭا عانا ايتتىم عوي بۇل قۇرتادى دەپ، كوردىڭ بە ەندى!»— دەگەندەي جۇمەكەڭ باسىن ءبىر شايقادى دا، كەرى ۇيگە قاراي ۇمتىلدى. ول ۇيدەن ىزىنشە قايتا شىقتى — قولىنا شاپپا پىشاعىن الا شىقتى.
— مۇنىڭ ەندى قوزىسىن ءتىرى الىپ قالايىق.
«قالاي ءتىرى الىپ قالاسىڭ؟» دەپ مەن ودان سۇرامادىم. «بىلاي بولادى» دەپ ول دا بايانداپ جاتپادى. زورعا دەم الىپ، جار سۇزە تەڭسەلىپ تۇرعان ساۋلىقتى جەلكەسىنەن ۇستاپ كەرى بۇردى دا، سول جاعىنا جانتايتا سالدى. جانۋاردىڭ ءوزى جىعىلۋعا ارەڭ تۇر ەكەن، جەرگە سىلق ەتتى، تىپىرلاۋعا دا شاماسى كەلمەدى.
— باسىن ۇستاڭىز،— دەدى جۇمەكەڭ.
مەن ساۋلىقتىڭ باسىن ۇستاي بەردىم، ءبىراق جۇمەكەڭنىڭ كەلەسى ارەكەتىنە قاراي الماي ءجۇزىمدى باسقا جاققا بۇرىپ كەتتىم.
— كەۋدەسىن باسا تۇرىڭىز.
تەرىس قاراپ تۇرىپ مەن كەۋدەسىن باستىم، ساۋلىقتىڭ نە ىشقىنعانىن، نە اياق سەرىپكەنىن سەزگەنىم جوق. ازدان كەيىن «ەندى قاراۋعا بولا ما؟» دەگەن سۇراقتى تاماعىمدى كەنەپ قانا ءبىلدىرىپ تۇرمىن.
— ەگىز ەكەن،— دەدى جۇمەكەڭ.
موينىمدى بۇرعانىمدا جۇمەكەڭ قوزىنىڭ جاتار ۇياسىن جارىپ، شاراناسىن دا سىپىرىپ تاستاپتى. ءبىر ەمەس — قوس قارا قوزى باستارىن كوتەرە الماي تىپىرشىپ جاتىر. قارت جالما-جان تۇمسىقتارىنا كەزەك ءۇرىپ، ەگىز قوشاقاننىڭ كىندىكتەرىن دە ءۇزىپ ۇلگىرىپتى.
— ادام بولماس،— دەدىم مەن الدەنەگە ءشۇبالانىپ.
— بولعاندا وسىلار بولسىن. باعانا تاڭەرتەڭ جەلىنىنەن بىلگەنمىن — جانىپ تۇرعان، سونسوڭ عوي قالدىرىپ كەتكەنىم. بۇگىن تۇندە قوزدايتىن ەدى.
جۇمەكەڭە نە دەرسىڭ — ءومىرى ءتورت تۇلىكتىڭ اراسىندا ءوسىپ، سيبيردە دە ءبىر قورا قويدى ءوز قولىنا العان مال بالگەرى! ونىڭ ءسوزى بوس ايتىلار ما!
ءبىر ساعات وتپەي-اق بوتەلكەگە ءسۇت قۇيىپ، ونىڭ اۋزىن بالالار سوراتىن ەمىزىكپەن تۇمشالاپ، اجالى جوق ەگىز قوزىنى جۇمەكەڭ اۋىزداندىرىپ تا قويدى. ءسويتتى دە ەكەۋىنە وڭاشا ورىن ازىرلەدى. استىنا جۇمساق شولەڭ توسەدى. زوركانىڭ جىلى سۇتىمەن ەندى جاقسىلاپ قورەكتەندىرىپ، جايعاسىپ اس ىشۋگە ۇيگە كىردى.
— ەگەردە مىنا ەكەۋى ادام بولىپ كەتسە، سىزگە مىڭ قوي بىتەر،— دەدىم، ۇندەمەي وتىرعان جۇمەكەڭنىڭ ويىن ءبولىپ.
جۇمەكەڭ جاۋاپ قاتپادى. ءپاراماشتى جۇمسارتىپ ءشايعا مالىپ جەپ (جۇمەكەڭنىڭ ءتىسى كەمتار بولاتىن، سوندىقتان ەكى ۇرتى ىشىنە كىرىڭكىرەپ ەتى جۇقا بەتتى ونان دا ەتسىز كورسەتىپ تۇراتىن)، ارا-اراسىندا شاقپاق شەكەرىن دە ءجىبىتىپ الىپ، اسىقپاي سورىپ وتىرادى. شايىن اياقتاعان كەزدە مەن تاعى دا:
— قالاي بولعاندا دا ەكەۋىنىڭ ءبىرى سىزدىكى بولسىن. قاي قالاعانىڭىز،— دەدىم.
ول ساقالىن ءبىر سيپاپ قويدى دا ماعان قاراپ ەزۋ تارتتى.
— مال باققانعا ۇيىرىلەدى. مىڭ قوي ءبىتۋ مۇرات ەمەس، جانۋاردى ءوسىرۋ، بابىمەن اسىراۋ قىزىق، قىزىق ەمەس، ابىرويلى ەڭبەك. ەكەۋىنىڭ ءبىرى سەنىكى بولسىن دەدىڭ بە؟ وسكەن سوڭ قىزىعىپ الماساڭ؟!
— ويباي، جۇمەكە مىڭعا جەتكىزسەڭىز دە سىزدىكى! اجالدان اراشالاپ قالعان ءبىر ءوزىڭىز.
— جاقسى وندا. ۇرعاشىسىن قۇلاعىن ءتىلىپ، ەرتەڭ الىپ كەتەيىن.
— قايدا الىپ كەتەسىز؟
— باسقا قويعا تەلىپ كورەمىن.
— كولحوز ساۋلىعىنا ما؟
— ءيا.
— ولار كەيىن بەرمەي جۇرەر؟
قارت ءمۇدىرىپ قالدى. جاۋاپ تاپپاي، ساقالىن سيپالاي باستادى. الدەقالاي اۋىزدان شىعىپ كەتكەن بۇل ءسوز شىن بوگەدى.
— راس،— دەدى ول ءبىرازدان كەيىن.— كولحوز باستىعى ءشۇبالانىپ جۇرەر.
* * *
ەكەۋىن دە ۇيدە باقتىق. قارتپەن كەزەكتەسىپ تاماقتاندىرامىز. ءبىرىمىز ۇيدە جوقتا ءبىرىمىز قاراپ، قوس قارا قوزىنى باعا بەردىك، ءبىر جاعى ەرمەك، ءبىر جاعى مالجاندى ادەت ەكەۋمىزدى دە بۇيداسىز جەتەلەدى. كەشىكپەي قوزىلار قولىمىزدى اڭديتىن حالگە دە جەتتى. كەيدە مىسىقشا ەرىپ، اياعىڭا ورالادى. لaپac استىنان ەسىك الدىنا دەيىن ەرىپ كەلەدى.
— مەن قوزىنى كورشىنىڭ ساۋلىعىنا تەليتىن بولدىم، دەدى قارت بىرنەشە كۇننەن كەيىن،—«ەكەۋىن بىردەي اسىراۋعا سيىر ءسۇتى جەتپەس» دەپ كورشىنىڭ ءوزى ايتتى.
مەن باسىمدى يزەدىم دە قويدىم. ول قوزىنى كورشىسىنىڭ قوراسىنا الىپ تا كەتتى.
قالعان قارا قوزى ەركەك. «سەنىڭ اتىڭ سيبيرياك» دەپ وعان ات قويدىم. ۇيدەن شىققاندا اتىن اتاپ شاقىرامىن. كەلە-كەلە «سيبيرياك» دەگەن دىبىسقا قورباڭداي جۇگىرەتىن بولدى.
كۇندەر ءوتتى. قوزىدان قوشاقان بولىپ كىشىرەيگەندەي «سيبيرياك» «سيبياكقا» اينالدى. تىلگە جەڭىل. ءوزى ءوسىپ قالدى. باسىندا ءجۇنى ۇرپيگەن كوبدىكتەۋ ەدى. وسە كەلە تەڭەلىپ دومالانعان جۇمىر قارا بولدى. وسپەسكە، جۇمىرلانباسقا شاراسى جوق. سۇتتەن وزگە نان بەرەم. ءبىرىن بەرىپ، ءبىرىن بەرمەسەڭ تەگىن قويمايدى: ەرىپ ۇيگە كىرەدى، باسپالداققا سەكىرىپ شىعۋ سيبياكقا جۇك ەمەس. جانە ماڭدايىنان قاقپايتىنىڭدى جاقسى بىلەدى. شىعارىپ جىبەرسەڭ تىقىلداتىپ ەسىك قاعادى — الدىڭعى اياعى قولمەن بىردەي. جانە ەسىكتى «قاعىپ» جىبەرىپ قۇلاعىن توسا قويادى، ىشتەن دىبىس بەرمەسەڭ قايتادان قاعادى. كەيدە ماڭىرايدى، ماڭىراعاننىڭ ءوزى «بەر-بەر!» دەگەندەي ەستىلەدى. ءبىر جاقسى جەرى ءتارتىپتى-اق؛ الار تاماعىن «سۇراپ العاننان كەيىن» اياعىن ەپتەپ باسىپ، قورا تورىنە كەتىپ بارا جاتادى. ال مۇنان باسقا مىنەزى دە تاماشا: تاماق جەگەننەن سوڭ ازىراق جاتىپ تۇرادى دا، قورادا بالاشا اسىر سالاتىندى شىعاردى. كادىمگى تاعى جانۋاردىڭ تاستان-تاسقا سەكىرگەنىندەي، ءۇيىندى كوڭ-قوڭىردىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ، قارعىپ-قارعىپ كەتەدى. قاقپاعا دەيىن شاپقىلاپ، مىنبەسىنە قايتادان سەكىرەدى. سول كەزدە سەنى كورە قالسا جۇگىرىپ كەلىپ اياعىمەن تارپيدى. مۇنىسى: «ءجۇر-جۇر بىرگە وينايمىز» دەگەنى. وسكەن سايىن ونەرى ارتا ءتۇستى حايۋاننىڭ. تاماققا تويىپ الىپ جاتۋدىڭ ورنىنا ەرتەڭگى كەزدە ءوزىمدى جۇمىسقا شىعارىپ سالاتىن ادەت تاپتى. قاقپانىڭ الدىنا كەلىپ ۇزاپ كەتكەنشە قاراپ تۇرادى. ال، جۇمىستان قايتىپ كەلگەندە جەر-كوككە سىيماي كەتەدى. الدىڭدى وراپ، اياعىمەن قاعىپ، ولاي-بۇلاي جۇگىرىپ الەك بولادى. مۇنىسى: «قۋانىشى قوينىنا سىيماي كەتكەنى!» ءبىر كۇنى سيبياك ەكەۋمىز ۇيدە جالعىز قالدىق. دارىگەر ەلگە شىعىپ كەتكەن. ال، جۇمەكەڭ قىرداعى كولحوز ستانىندا قونىپ قالعان ەدى.
كۇن سالقىن بولعان سوڭ سيبياكتى قازان جاققا كىرگىزىپ، ۇيگە قوندىردىم. الدىن-الا ونى تاماقتاندىردىم. استىنا كەنەپ توسەدىم — بويى ۇيرەنگەن سوڭ ازىرلەنگەن ورىنعا جاتىپ الدى. قازان جاقتىڭ ەسىگىن اشىق تاستادىم. ءوزىم از ۋاقىت كىتاپ وقىپ جاتتىم. قالعي باستاعان سوڭ شامدى ءسوندىردىم دە، كەشىكپەي-اق ۇيىقتاپ كەتتىم.
...ۇيدە بىرەۋ ءجۇر. قالاي ويانىپ كەتكەنىمدى بىلمەيمىن. تىڭدايمىن. اقىرىن عانا باسادى اياعىن! ءوزى تاپ قاسىمدا تۇرعانداي! ءتىپتى دەم العانى دا قۇلاققا شالىنىپ كەتتى! ءۇي ءىشى جىم-جىرت تىنىشتىققا بولەنىپ، ءتىرى جاننىڭ قىبىرىن قۇلاققا اۋماي-توكپەي اكەلەتىن. «بۇل كىم ۇيدە جۇرگەن؟» دەيمىن. سويتەمىن دە «ءتۇس كورىپ جاتىرمىن با» دەپ اقىرىن عانا كورپەمدى سيپايمىن. ويىما ءتۇسىپ كەتتى. سيبياك!
مەنى ىزدەپ، دىبىسىمدى سەزىپ، بولمە-بولمەدەن جاڭىلماي تاپقان. مەن دە ىشتەن دەم الىپ جاتىرمىن. نە قىلار ەكەن؟
كروۆات جانىنا كەلىپ ءبىراز تۇردى. بايقايمىن، قۇلاعىن توسىپ تۇر. ءبىر كەز: «وسى ورنىندا بار ما، جوق پا؟ » — دەگەن جانشا بايقاۋ ءۇشىن كروۆاتقا اياعىن سالدى. ءسويتتى دە اقىرىنداپ قانا مەنى تارپىپ قويدى. مەن شىدامادىم. دىبىس بەردىم.
— سيبياك، مەن ورنىمدا جاتىرمىن، سەن دە بارىپ جاتا عوي! قورىقپا!
سيبياك جايىمەن عانا اياعىن كەرى اكەتتى. ءبىراق ءوز ورنىنا بارمادى. الدە قورقىپ جالعىز جاتا المادى ما، الدە مەنىڭ بار-جوعىمدى ءبىلۋ سەزىمى بيلەپ كەتتى مە ەكەن. كىم ءبىلسىن! ايتەۋىر ەدەندە، مەنىڭ كروۆاتىمنىڭ جانىندا جاتتى. ەرتەمەن ەكەۋمىز ورنىمىزدان بىرگە كوتەرىلدىك.
جاڭبىرلى، قارا سۇر كۇز دە ءوتتى. ءارى ۇزاق، ءارى سۋىق ءسيبيردىڭ قارلى قىسى دا ىعىسىپ، كوكتەمگە ورىن بەرە باستادى. ول جەردە كوكتەمنىڭ ءوزى كەنجە قالىپ وتىرادى عوي. سيبياك «كۇپىسىن» شەشەر شاقتا مايدىڭ ءوزى قوشتاسا باستاپ ەدى. ال، قوزىلىق، مارقالىق ءداۋىردى باستان توق كەشىرگەن سيبياك ماڭدايى قىرقالانىپ كەتكەن. قىرتىس قاباق قۇدۋ دەنەلى بولا تۇرا، باياعى قولعا قاراۋىن تاستار ەمەس. ءبىراق اتالىق قاسيەتتەرى كۇن ساناپ كوزگە تۇسە بەردى.
— وسى سايتان قوشقار بولعان سوڭ دا قويماس پا ەكەن ەرىپ ءجۇرۋدى،— دەپ قويادى جۇمەكەڭ كەيدە، وسكەن سيبياكتىڭ قوزى مىنەزىن ۇناتپاي.
— قوشقار بولۋعا كوپ بار عوي، ءالى جۇدىرىقتاي ەمەس پە!— دەيمىن ادەيى كىشىرتىپ، سومدالىپ قالعان دەنەسىنە كوزىم كوبىرەك توقتاسا دا.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ سيبياك سيىرمەن ءسۇزىسىپ جاتىر. تەرەزەدەن كورىپ قالدىم. ۇيدەن شىعا جۇگىردىم. ءبىراق زوركانىڭ «قولىنا» تۇسە قويار نيەتى جوق. الدە ويناي ما، الدە اڭدىسىن اڭدىپ سيىردى قاپىدا سوعايىن دەي مە،— ايتەۋىر سيبياك باستى تۇقىرتىپ جۇگىرىپ كەلىپ قالادى دا ءمۇيىزىن شايقاپ قالعان سيىردان جالت بەرەدى. ءبىر عاجابى، وعان سيىر دا وجەتتەنە ۇمتىلمايدى: تۇمسىعى پىش ەتە قالىپ، باسىن قۇر شايقايدى. جانە ءوزى كۇيسەگەن جاعىن قايزاۋدان بوساتپايدى. ءسىرا، بۇل ەكەۋى اسا قىرعي-قاباق ەمەس تە شىعار! دەگەنمەن زوركاعا سەنىڭكىرەمەي:
— شەشەسىن قۇرتقانىڭ ازداي-اق، ەندى وزىنە دە ءمۇيىزىڭدى شايقايتىن بولدىڭ با؟— دەپ ەسكەرتىپ قويام.
سيبياك ءبىر جاسقا شىعاردا كۇتپەگەن جەردەن...
بىلتىر يۋلدە تۋىپ ەدى عوي سيبياك. تۋعان جوق، جۇمەكەڭ ىشتەن جارىپ الىپ اجالدان اراشالاپ قالعانعا ءبىر جىل. ال بيىل ويدا جوق جەردەن الىستاعى الماتىدان قوناقتار ساۋ ەتە ءتۇستى. قايىنبيكەم مەن بالدىزىم. بالدىزىم قازىبەگىن جەتەكتەپ كەلمەسىن بە! مال كورمەگەن بالا الدىمەن سيبياكقا جارماستى. بۇرىن مۇنداي كىشكەنە كىسىگە ۇيرەنبەگەن قوزى، از-مۇز تاڭىرقاعانداي ەدىرەيە قارادى دا، ءتىلىن بىلە قويدى: قازىبەكتى سۇزگەن بولىپ، ءتيىپ قاشىپ، بىردەن ويىنعا كىرىسىپ كەتتى. بىزگە ولاردىڭ ويىنى دا قىزىق. ەلدىڭ حابارى دا كوكتەن تۇسكەن ولجاداي بولدى. ەل جايىن، دوس-جاران ءحالىن قالدىرماي سۇراپ، ءبىلىپ، قۋانىش قويىنعا سيار ەمەس. اسىل استاناڭدى كوزىڭمەن كورگەندەي، كوشەسىندە ءوزىڭ جۇرگەندەي بولاسىڭ...
— مەن كەڭسەمە بارىپ جۇمىس اياعىنا دەيىن بولا المايتىنىمدى ءبىلدىرىپ قايتامىن،— دەپ سىرتقا شىقتىم.
جۇمەكەڭ دە كولحوز كونتورىنا بارىپ شىقپاقشى بولدى.
— جۇمەكە، قوناق كەلىپ قالدى عوي،— دەدىم ۇيدەن شىعا بەرە.
ارعى جاعىنىڭ نەگە سوعاتىنىن قارت ايتپاي سەزدى: قوناققا توقتى كەرەك ەكەنى قازاقتىڭ ىشتەن ءبىلىپ تۋاتىن سالتى ەمەس پە!
قارت ساقالىن سيپاۋدىڭ ورنىنا ونى قاسي ءتۇستى. بۇل ونىڭ تۇيىققا تىرەلىپ قالعانىنىڭ بەلگىسى عوي. ازدان كەيىن تومەن قاراپ تۇردى دا:
— ءيا، قوي باسىن جەيتىن قوناق. بولماس... تورت-بەس شومەلە شوپكە تۇسپەس پە ەكەن، توقتى-تورىم قاراستىرىپ كورەيىن،— دەدى.
ءسويتتى دە لاپاس استىنان جۇگىرە شىققان سيبياكقا قاراپ باسىن شايقادى، مەن دە قارتتىڭ ويىمدى تاپقانىنا قۋانىپ كەتتىم. جۇگىرىپ كەلگەن سيبياكقا:
— بار، بار! كەشكە ىركىت ىشەسىڭ، فايرۋزا ماي بىلعايدى،— دەدىم.
— سەن سايتانعا قول بارماس!— دەدى جۇمەكەڭ دە، قوشقار بولار قوزىنى قۇلاعىنان جۇلقىپ.
سيبياك جۇعىمدى حايۋان. جۇمەكەڭ تۇرعاندا وعان قاتەر از.
كوكتوبەل، 1966 ج.
You Might Also Like
-
ەرتە-ەرتە ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى بورتەدە، ادام اتاۋلى قول قۋسىرىپ، اۋزىمەن وراڭ ورعان زاماندا ءبىر كورولى. بولىپتى. ول كورولدى جۇرتى جاقسى كورمەپتى. قارپ حالىق قانا ەمەس، ساراي ماڭىن ساعالاعاندار دا ونى...
