InfoHub Logo

باراقبايدىڭ تۇيەسى جوعالدى. كادىمگى جارباي ىنگەن. ارعى تەگى بۋداننان جاراتىلعان بۇل جارىقتىق تۇيەنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر كورىكسىزى بولاتىن. جاربيعان ۇسقىنسىز دەنەسىن كوتەرىپ تۇرعان اياقتارى دا ادام كورگىسىز قيسىق-قيسىق نار تۇيەنىكىندەي كەرىلگەن كەربەز بىتىمنەن ادا وسى مالىن باراقبايدىڭ ءوزى دە تۇك ۇناتپايتىن. كورگەن سايىن كوڭىلى تولماي، "وي، ءتۇرىڭ قۇرىسىن" دەپ، ىشىنەن ءبىر سىباپ الاتىن. ەندى، مىنە، قىرداعى اعاسىنىڭ مالىنا قوسىپ قويىپ وتىرعان سول تۇيەسى اياق استىنان ۇشتى-كۇيلى جوعالدى دا كەتتى. قانشا ايتقانمەن، ءوز ساناتىنداعى مەنشىگى ەمەس پە، جارباي دەگەنمەن دە ايتەۋىر بالا-شاعانىڭ ىرزىعى عوي. "قاپ، مىنا جاماندى-اي"، — دەيدى ەندى باراقباي. مۇندايدى بىلگەندە باياعىدا-اق كوزىن قۇرتىپ، پۇلداپ المايمىن با دەپ تە وكىنىپ قويادى. ونىڭ ۇستىنە ايەلى شارگۇلدىڭ:

— ول جامانداتقىردىڭ بوتالايتىن كەزى دە الىس ەمەس، ءۇش-تورت ايدا شۇبات ءىشىپ وتىراتىن ەدىك، — دەگەن سوزدەرىن ەستىگەن سايىن تاعى كۇيىنەدى.

اينالادان قاراماعان جەرى جوق موتوسيكلىن دارىلداتىپ، ءجۇرۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن جەردىڭ ءبارىن دە ءسۇزىپ شىقتى. سول ماڭداعى مالدى اۋىلداردى دا ارالاپ قايتتى. كوردىك دەگەن ادام جوق. ءسويتىپ باراقباي مەن شارگۇل جامان جاربايلارىنان كۇدەر ۇزە باستاعان...

اۆتودۇكەننىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيتىن باراقباي وكتيابر مەيرامىنىڭ قارساڭىندا ورتالىقتان شالعاي وتىرعان وتارلارعا ساپارعا شىعۋى كەرەك بولدى. ونى جونەلتىپ تۇرىپ كەلىنشەگى تاعى دا:

— ءاي، انا جوعالعان جاربايىڭدى جۇرگەن جەرىڭنەن ىزدەستىرە كەلۋدى ۇمىتپا! - دەپ، وكتەم ەسكەرتىپ قالعان. بۇيىرعان مال بولسا قايدا كەتەر دەيسىڭ؟! شىعار ءبىر جەردەن! قويشى، ەي، ەندى سونىڭدى! — دەگەن بۇل دا، مۇنىڭ باسى قاتىپ جۇرگەنىن بىلمەيتىندەي، زىركىلدەپ تۇرعان شارگۇلگە رەنىش ءبىلدىرىپ. ءسويتىپ ءجۇرىپ كەتكەن. ءبىراق بۇل جولى دا جاربايىنىڭ حابارىنا قانا المادى. تەك قانا قايتار جولىندا مالداعى اعاسىنىڭ ۇيىنە سوققان باراقبايدىڭ سول ۇيدە ءوزى دە وتارىنان ءبولىنىپ قالعان ءبىر توپ قويىن ىزدەپ جۇرگەن اقساقالعا كەزدەسىپ، سونىڭ سوزىنە قۇلاعى ەلەڭ ەتتى.

— اناۋ سماعۇل دەگەننىڭ قوراسىندا ءبىر تۇيە تۇر. شوبىنە تۇسكەن جەرىنەن ۇستاپ الىپ بايلاعان ەكەن. ەكى اپتا بولىپتى، ىزدەۋشى كەلگەن جوق دەيدى. سول بولماسىن، قاراعىم. ونىڭنىڭ پوشىمى قانداي ەدى ءوزى؟

— جارباي، — دەگەن بۇل ويىندا ەشتەڭە جوق.

— و، وندا ول بولمايدى. اناۋ ءبىر كورەرگە كوز كەرەك اسەم مال. كادىمگى نار تۇيەنىڭ تۇقىمى. اۋرەلەنبەي-اق قوي وندا، بالام، — دەپ، جەڭگەسى قۇيعان ىستىق شايدان جىلتىراي باستاعان ماڭدايىن ءبىر ءسۇرتىپ وتكەن.

— اۋرەلەنبەي-اق قوي، قاراعىم. — وسى ءسوزدى ايتىپ، اتتانىپ بارا جاتىپ تا ارتىنا ءبىر بۇرىلعان. — ول جارباي تۇيە ەمەس. وركەشى قانداي!؟ ناعىز كەز وركەش، ۇزىن تىرسەكتىڭ ءوزى. ءوزى اپپاق-اۋ، اپپاق — اقساقال تاعى دا الدەنەلەردى شۇبىرتا ايتىپ ءجۇرىپ كەتكەن.

— سەن ول شالدىڭ ءسوزىن تىڭداما! — كۇلاي ەسىكتى جاۋىپ، مۇنىڭ جانىنا شال كەتەر-كەتپەستە جەتىپ كەلگەن. — جۇرتتىڭ قانداي شارۋاسى بار؟ تۇيە مە؟ تۇيە. جارباي دەپ ماڭدايىنا جازىپ قويعان ەمەس ەدى عوي سەنىڭ مالىڭ دا. بار دا، الىپ كەل. كىمدىكى ەكەنىن كىم ءبىلىپ جاتىر. قوراڭا ءبىر كىرگىزىپ العان سوڭ كورەرمىز. ءبىر كىرگىزىپ العىش ءوزى.

باراقباي ۇندەگەن جوق ماشيناسىن وتالدىردى دا، ءجۇرىپ كەتتى.

— اجە، مەنىڭ اق بوتام بار ما؟ — ءبيبى اجەنىڭ قالادان كەلگەن نەمەرەسى مارات جۇگىرىپ كەلىپ موينىنا اسىلا كەتكەن كۇيى كوكەيىندەگى سۇراعىن قويىپ تا ۇلگىردى. نەمەرەسىن ساعىنىپ قالعان اجەسى ونى اينالىپ-تولعانىپ ءجۇرىپ، سۇراعانىن دا ايتىپ جاتىر.

— وۋ، قاراعىم-اۋ! سوقتالداي جىگىت قوي مىناۋ!ازامات بولدى دەگەن وسى ەمەس پە؟! اق بوتاڭ ءالى جوق كۇنىم. الگى اق ماياسى قۇرعىردى تابا الماي قالدىق ەمەس پە؟ ال، كانە، شەشە عوي.

— ول قايدا، اجە؟ — دەيدى مارات ءوزىن ايمالاپ ەندى بولىپ، تۇيمەلەرىن اعىتا الماي اۋرەلەنىپ جاتقان اجەسىنىڭ ەركىنە بەرىلە ءتۇسىپ.

— قايدان بىلەيىن، جانىم. اتاڭ بولسا، باياعىدا-اق ىزدەپ تاۋىپ اكەلەر ەدى، ەندى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى دە قايدا قاڭعىپ جۇرگەنىن. — اجەسى شەشىپ العان پالتوسىن ءبىر قارىنا ءىلدى دە نەمەرەسىنىڭ سۋىق سورىپ، البىراپ تۇرعان بەتىنەن تاعى دا ءبىر ءسۇيدى. — كانيكولگە كەلەدى-اق دەپ ەدىم ءوزىم دە تۇسىمە كىرگەن سوڭ. ايتقانىم كەلدى-اۋ، قۇلىنىم. ءوزىڭ كىممەن كەلدىڭ؟ شەشەڭ بار ما؟ — دەي بەرگەنى سول بولاتى. بۇلار تۇرعان بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ قىزى دا كىرە بەردى. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا. ول دا اناسىمەن قاشانعى ادەتىنشە قۇشاقتاسىپ امانداستى.

— اقبوتا جوعالىپ كەتتى دەيدى اجەم، — مارات وزىنە بۇرىلعان شەشەسىنە اۋزىن بۇرتيتتى. بوتاكوز ونىڭ رەنىشىنىڭ ءمانىسىن تۇسىنبەي قالعان.

— قايداعى بوتا ايتىپ تۇرعانىڭ؟

— اق مايا اپپاق بوتا تۋادى. سونى ساعان بەرەمىن دەمەپ پە ەدى اجەسى. سونى ايتىپ تۇرعان شىعار. — بۇلاردىڭ كيىمدەرىن شەشۋگە كومەكتەسىپ جۇرگەن وسى ءۇيدىڭ كەلىنى ايگۇل ءتۇسىندىرىپ جاتىر.

— ا سول ما؟ — بوتاكوز كۇلدى. — بالام-اۋ، ول تۇيە دەگەن مايدا بوتالايدى. كوكتەمگى كانيكۋلعا كەلگەنىڭدە وينايسىڭ دەپ ايتىپ ەم عوي؟ مەن قايداعى بوتا دەپ تۇرسام، تۋماعان بوتاسىن ىزدەپ تۇر ەكەن عوي.

ول اق ماياسى قۇرعىر جوعالىپ كەتتى. ءتىپتى تاپتىراتىن ەمەس. — ءبيبى ماراتتىڭ اق بوتانى نەگە ىزدەپ تۇرعانىن قايتادان ءتۇسىندىردى. — اناۋ باراقبايلاردىڭ دا تۇيەسى جوق بوپ كەتىپتى دەپ ءجۇر عوي... — دەي بەرگەن. ايگۇل ءسوزىن ءىلىپ اكەتتى.

— اپا-اۋ، ايتپاقشى، ولاردىڭ تۇيەسى تابىلىپتى. ءبىر شوپان شوبىنە تۇسكەن جەرىنەن بايلاپ قويعان ەكەن. باراقباي جۇمىسپەن بارىپ جۇرگەنىندە ۇستىنەن شىعىپ، الىپ كەلىپتى. ەندى قوراسىنان شىعارماي ۇستاپ وتىرعان كورىنەدى.

—

— ە... ە... — ءبيبى تاڭدانعاننان اۋزىنىڭ اشىلا تۇسكەنىن بايقار ەمەس. — بۇيىرعان مال دەسەڭشى. انەكي، بۇيىرعان مال سويتەدى. اناۋ دا ءبىر قۇدايعا قاراعان ادام ەكەن دە. ايتپەسە دالادا جۇرگەن مالدى قۋىپ جىبەرمەي، يەسى كەلگەنشە بايلاپ قويىپ، كۇتىپ وتىرار ما..

— ءبىزدىڭ اق مايا دا ءبىر جەردە تۇرعان شىعار. يەسى ءبىز ەكەنىمىزدى ەشكىم بىلمەي جۇرگەن شىعار... — مانادان بەرى اڭگىمەنى ءۇنسىز تىڭداپ قالعان ماراتقا دا جوعالعان تۇيەنىڭ تابىلعانى تۋرالى اڭگىمە ۇناعان سياقتى. ەكى كوزىن كەڭ اشىپ، جاپاق-جاپاق ەتەدى. ۇلكەندەر كۇلىپ جاتىر.

— و، جارىعىم سول! — اجەسى ونى قۇشاعىنا تارتتى. — نەمەنەگە كۇلەسىڭدەر؟ بۇل ءبىر دۇنيە ىزدەپ تۇر دەيسىڭدەر مە؟ اتاسىنان قالعان اق بوتاسىن ىزدەپ تۇر دا...

— اجە، اق بوتا تابىلا ما؟ — دەدى ول ەندى اجەسىنىڭ قۇشاعىنا تىعىلا ءتۇسىپ، بەينە جوعالتقانى تۇيە ەمەس، بوتا سەكىلدى.

— تابىلادى، كۇنىم. ءالى-اق اق بوتاڭمەن وينايتىن بولاسىڭ، - دەدى اجەسى ءوزىنىڭ سەنىمى ونشا بولماسا دا، نەمەرەسىنىڭ كوڭىلى ءۇشىن الدارقاتىپ جاتىر. ەل ىشىنەن جوعالۋشى ما ەدى مال؟ ءبىر جەرىنەن شىعادى دا ءبىر كۇنى...

* * *

باراقبايدىڭ تۇيەلى بولعانى راس ەدى. ءبىراق بۇل ءوزىنىڭ جانى سۇيمەيتىن جامان ءۇي سەكىلدى جاپىرايعان جامان جاربايى ەمەس، قاز ومىراۋ، كەز وركەش، ۇزىن تىرسەك، سىمباتتى اق مايا. بۇل باياعىدا جوق ىزدەگەن جولاۋشى قارت اڭگىمەلەگەن سماعۇلدىڭ قىستاۋىندا تۇرعان تۇيە ەدى. سول جىلى ونىڭ وزىنىكى ەمەستىگى جونىندەگى قاريانىڭ سوزدەرىن ەستىپ وتىرسا دا، جەڭگەسىنىڭ قايراۋى دەم بەرىپ، ءارى ونىڭ كورۋگە كوز كەرەك كورىكتىلىگىن اڭعارىپ، نەم كەتىپ بارادى، جولاي سوعا كەتەيىن دەپ، ارنايى بۇرىلعان. "ايتسا، ايتقانداي-اق ەكەن"، — دەگەن، كورگەن سوڭ قاريانىڭ سونشاما تامسانا سويلەگەنىن ەسىنە ءتۇسىرىپ. اسىعا كەلىپ كورگەنىمەن، الدەنەگە قيپاقتاي بەرگەن سوڭ وعان شوپاننىڭ:

— نەمەنە؟! ساعان تۇيەڭنىڭ سالەمى ءتۇزۋ بولماي تۇر ما؟! — دەگەنى بار. بۇل بولسا نەگە ەكەنىن ءوزى دە تۇسىنبەي:

— جىعا تاني الماي تۇرعانىم، - دەپ جالتارعان. شوپان: "ەندەشە جىعا تانىعاندا كەلەرسىڭ" — دەگەندەي، قولدى ءبىر سىلتەپ، قورادان شىعا بەرگەن. ءبىراق سول تۇيەنىڭ ەرەكشە كەلىستى كەسكىنى باراقبايدىڭ مازاسىن الدى. اراعا ون كۇن سالىپ، سماعۇل قىستاۋىنا تاعى جەتكەن. بۇل جولى جانىندا جەڭگەسى كۇلاي دا بار. ورتالىققا ول — پۇل الۋعا بارعان ول قاينىسىنىڭ ماشيناسىمەن ۇيىنە جەتىپ العىسى كەلگەن. ءارى وزدەرىنىڭ قولىنان جوعالعان باراقبايدىڭ ىنگەنىنىڭ ورنىن تولتىرۋ مۇمكىندىگى كورىنگەننەن بەرى قاراي جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي كەتكەن. بۇل جولى دا ونىڭ جولعا شىعۋىنا ءبىر جاعىنان تۇرتكى بولعان سول ەدى. ەندىگى يەسى تابىلىپ قالعان دا شىعار. ءتىپتى الىپ كەتتى مە دەپ، ىشتەي سويتكەنىن تىلەپ كەلە جاتقان باراقباي باياعى ءوزى كورگەن ورنىندا جاي جۋساپ تۇرعان جاۋدىر كوزدى جانۋاردى كورگەندە ەكى ۇداي سەزىمگە بوي الدىردى.

— ءيا، نەمەنە، بۇل جولى جىعا تانيتىن ءتۇرىڭ بار ما؟

— ونىڭ كەلگەن شارۋاسىنىڭ جايىن ايتپاي جوبالاعان سماعۇل سەكەم الا، جاراتىڭقىراماي قارادى. "وزىڭدىكى بولماسا نەمەنەگە ءۇيىرىلىپ ءجۇرسىڭ؟!" دەگەندەي سەس بار ۇنىندە. وزىنەن ءوزى قۋىستانىپ، كۇمىلجي بەرگەن قاينىسىنىڭ كۇلاي الدىن وراپ كەتتى.

— جىعا تانىمايتىن نەسى بار دەيسىز؟ بۇل تانىماسا، مەن تانىپ تۇرمىن باعىپ وتىرعان مالىمدى، — دەپ سالعان. ونىڭ سوزىنە سەنبەسە دە شوپان ايەل اداممەن شاپىلداسىپ جاتۋعا وزىنشە ارلانىپ، "مەيلىڭ" دەگەندەي قولدى ءبىر سىلتەدى. الدەن سوڭ ءوز شارۋاسىنىڭ كۇيىن كۇيتتەپ:

— وۋ، باراقباي شىراعىم، مىنا دۇكەنىڭدە نە بار؟ ءبىزدىڭ كەمپىر شايىم ءبىتىپ قالدى، باسىم اۋىرىپ وتىر دەپ ەدى. ونداي ەشتەڭەڭ جوق پا؟ — دەپ، جايباراقات سوزگە كوشتى.

— ا؟ شاي دەيمىسىز؟ — باراقبايدىڭ ءىشى قىلپ ەتە ءتۇستى. تۇيىقتان شىعار جولدىڭ ۇشىعى كورىنگەندەي ەلەڭدەدى.

— ءيا، جاقسى شايدى كورمەگەنىمىزگە كوپ بولدى. وندايىڭ بولسا، ايتساڭشى.

— اتا، كەرەگىڭىز شاي بولسا، تابىلادى. — "تىرناققا ءىلىنۋ دەگەن وسى" دەگەندەي، قاينىسىنا قاراپ كۇلاي دا يەگىن ءبىر قاقتى. سونان سوڭ قايتادان سارايعا جونەلگەن. — ەندى ءبىر بەس-التى كۇندە مىنا بالاڭىز كەرەگىڭىزدىڭ ءبارىن الىپ، قايتادان ورالادى. ال وعان دەيىن مىنا تۇيەنى ەش جاققا جىبەرمەڭىز. مۇنىڭ يەسى — وسى جىگىت. ۇمىتىپ قالماڭىز. — شوپان "يە جىگىتكە" بۇرىلدى. كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، قاراسىندا وزگەشە ءبىر جات ىزعار بار ەكەن. تىكسىنىپ قالدى. "مىنا يت قالاي قارايدى ەي!؟" — دەپ ويلاعان. ءبىراق ەشتەڭە دەي المادى. وزىنەن جاۋاپ كۇتىپ، ءۇنسىز سىزدانىپ تۇرعان ايەلگە قايتا بۇرىلىپ، "بولدى، بولدى" دەپ، باسىن يزەي بەردى.

ءسويتىپ، باراقباي جوعىنىڭ ورنىن تولتىردى. بوتالايتىن نەمە مە ەكەن ءوزى دەپ، العاشىندا كۇدىك بىلدىرگەن شارگۇل دە كوڭىلىن دەمدەگەن. تەك اندا-ساندا عانا كەيبىرەۋلەردىڭ اڭداۋسىز ايتىپ قويعان كولدەنەڭ سوزدەرىنىڭ كوڭىلدەرىن كۇپتى عىپ كەتەتىنى بار. تۇيە العاش اكەلگەن كۇنى قورالارىنا كىرگىسى كەلمەي، كوپ بۇلتارعان. ءتىپتى الدەقايدا قاشىپ قۇتىلعىسى كەلگەندەي، تاپىراقتاعاندا وزدەرى دە قاتتى ساستى. كورشى ايەل وسىنى كورىپ تۇرعان. اۋزىن سىلپ ەتكىزىپ:

— مىناۋ ءوز مالدارىڭ با؟ بوتەن قوراعا كىرگەندەي بولىپ تۇرعانى نەسى؟ — دەگەن، "سەندەردىكى جامان جارباي ەمەس پە ەدى" دەۋگە شايپاۋ شارگۇلدەن باتا الماي. باراقباي:

— ءوز مالىمىز ەمەي، كىمدىكى دەيسىڭ؟ انشەيىن جاتىرقاپ قالعان عوي، دەگەندە، شارگۇل:

— وسى جۇرتتىڭ نەسى بار؟! اۋزىنا كەلگەندى سويلەمەي، جونىنە نەگە جۇرمەيدى بۇل!— دەپ سىلكىنگەن.

مۇنى ەستىگەن كورشى ايەل:

— كورگەنىمىزدى ايتقانعا دا جازىقتىمىز با ەندى؟! وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر نە ىستەسەڭدەر دە! و نەسى، ەي؟! قاراپ تۇرىپ سوقتىققانى نەسى؟! — دەپ، بۇدان ءارى كىدىرسە ۇرسىسىپ قالاتىنىن سەزىپ، جونەلە بەردى.

سودان ارادا ءبىرتالاي كۇن ءوتىپ، كورشىسىمەن بولعان الگى ءبىر اڭگىمە، كىشكەنتاي قاقتىعىس ۇمىتىلا باستاعاندا ۇيلەرىنە بارىپ وتىرىپ تاعى دا:

— ءۇيباي-اۋ، الگى ءبىزدىڭ قايناعانىڭ تۇيەسى بوتالاپتى. سونىسىن وسى سەندەردىڭ جاربايلارىڭمەن قاتار فيەۆرالدا بوتالايدى دەپ وتىرۋشى ەدى. سەندەردىكى قاشان بوتالايدى ءوزى؟ — دەگەن.

— يت بىلە مە، بۇل قۇرعىردىڭ قاشان تۋاتىنىن! ەكى جىل كوتەرەيىن دەپ جۇرگەن شىعار. شارگۇل شايى بىتكەن كەسەسىن داستارقانعا نىعارلاي قويا سالدى. ەندىگى سوزگە اڭگىمە توركىنىن اۋەلدەن ۇناتپاي وتىرعان باراقباي ارالاسقان.

— وۋ، كورشى اقىسى دەگەن بار ەمەس پە، وسى ارتىق اڭگىمەنىڭ نە كەرەگى بار؟ ءبىزدىڭ تۇيەنىڭ جارباي ەمەستىگىن بىلمەيتىندەي سويلەيتىنىڭ-اي، - دەپ ايەلدىڭ قارسى ءتىل قاتۋعا شاماسىن كەلتىرمەي، باستىرمالاتىپ كەتكەن. — انەۋ كۇنى وسى اققۇمان كەرەك دەپ ءجۇر ەمەس پە ەدىڭ؟ تىعىپ جۇرگەن بىرەۋىم بار ەدى، ءجۇرشى، ۇمىتپاي تۇرعاندا سونى بەرىپ قويايىن.

ءۇي يەسى كەسەسىن اسىعىس توڭكەرىپ، ورنىنان تۇرعان. اۋزىن اشقان كۇيى وتىرىپ قالعان كورشى ايەل ەندى "ە... ە... ءسويتشى، اينالايىن"، — دەپ، سوڭىنان ەلپەكتەي جونەلە بەردى.

كوكتەمنىڭ جاندى جادىراتاتىن شۋاقتى كۇندەرىنىڭ بىرىندە ءبيبى اجەنىڭ ماراتى تاعى دا قىدىرىپ كەلدى. بۇل جەڭىس كۇنىنىڭ قارساڭى بولاتىن. اجەسى قۋانىپ-اق قالدى. ونىڭ ۇستىنە نەمەرەسى جەڭىس كۇنىنىڭ قارساڭىندا مەكتەپتەرىندە بولعان ۇلكەن جيىندا اتاسىنا ارناپ تاقپاق وقىعانىن ايتقان.

— قانداي تاقپاق وقىدىڭ؟

— "جەڭىس" دەگەن.

— ءوزىڭ ايتتىڭ با وقيمىن دەپ، الدە ءمۇعالىمىڭ تاپسىردى ما؟

— ۆوجاتىيىمىز اتالارى سوعىستا بولعان بالالاردىڭ بارىنە دە اتالارىڭا ارناپ ولەڭ ايتىپ بەرەسىڭدەر، نەمەسە تاقپاق جاتتايسىڭدار دەگەن.

— سوسىن نە بولدى؟

— "اتالارىڭ سەندەرگە نە ۇيرەتتى؟" — دەپ سۇرادى. مەن اتام دومبىرا ۇيرەتتى. ەگەر ول ءولىپ قالماعاندا بوتام جوعالمايتىن ەدى، سوسىن ول ماعان بوتامدى قالاي باعۋ كەرەك ەكەنىن دە ۇيرەتەتىن ەدى دەدىم.

— وي، اينالايىن، سول! سەن بولماساڭ اتاڭدى سول جەردە كىم ەسكە الادى دەيسىڭ. ءوزى دە ءبىلىپ جاتقان شىعار-اۋ، ءبىر اۋناپ تۇسكەن شىعار-اۋ، جارىقتىق — دەپ، جاساۋراعان كوزدەرىن ءسۇرتىپ، نەمەرەسىن بەتىنەن ءسۇيدى.

...ەرتەڭىنە مارات اجەسىمەن بىرگە كوشەگە شىقتى. ومىراۋلارىنا وردەن، مەدال تاققان كوپ اتالاردى كوردى.

— بۇلار دا سەنىڭ اتاڭ سياقتى سوعىسقا بارىپ، ەلىمىزدى فاشيستەردەن قورعاعان ادامدار. سەن ولاردىڭ ءبارىن دە اتاڭ سياقتى سىيلاۋىڭ كەرەك، — دەدى اجەسى. كەيبىرەۋلەرىمەن سىرتتاي تانىستىرىپ تا قويادى. ءبىرازدان كەيىن مارات بۇلاردىڭ مىنبەگە شىعىپ قالاي سويلەگەندەرىن دە كوردى...

تۇسكە قاراي اجەسى مەن ەكەۋى ۇيلەرىنە قايتىپ كەلە جاتقان. اجەسىنىڭ جەڭىنە جارماسىپ جۇرگەن ماراتتىڭ كوزىنە كەنەت اۋىل شەتىندە جايىلىپ جۇرگەن ءبىر توپ تۇيە ءتۇستى. سولاردىڭ شەتىن الا جۇرگەن ءبىر اقشىل تۇيە ونىڭ كوزىنە جىلى ۇشىراپ كەتتى. قاسىندا بوتاسى دا بار سەكىلدى. سيراقتارىنىڭ اراسىنان بىردەڭە اعاراڭدايدى. بالا الدەنەگە اجەسىنە جالت قارادى. سويتسە، اجەسىنىڭ دە ەكى كوزى سول جاقتا ەكەن. كۇن سالا شۇقشيىپ قاراپ كەلەدى.

— اجە، اناۋ كىمنىڭ تۇيەسى؟ — مارات بىردەڭەنى سەزگەندەي دەگبىرسىزدەنە سۇرادى.

— تۇرا تۇر! — دەدى اجەسى، بوگەت جاساما دەگەندەي، ونى يىعىنان باسا وزىنە تارتىپ.

سونان سوڭ قولىنان مىقتاپ ۇستاپ الدى دا، تۇيەلەر جاققا قاراي دەدەكتەي جونەلدى.

* * *

سول كۇنى باراقباي اق مايانى تۇڭعىش رەت دالاعا شىعارعان بولاتىن. تۇسكى شايعا ەندى وتىرا بەرگەندەرىندە دالادا ويناپ جۇرگەن بالاسى ەنتىگە جۇگىرىپ ۇيگە كىردى.

— پاپا! ءبىزدىڭ تۇيەنى ءبيبى اپا ۇيىنە الىپ كەتتى!

— نە دەيدى!؟ — باراقباي ورنىنان ۇشىپ تۇرا بەردى دە، قايتادان سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. باسى لەزدە سالبىراپ كەۋدەسىنە باردى. "تۇيە بيبىنىكى بولدى عوي!" دەگەن جالعىز وي ەسەڭگىرەتىپ جىبەرگەن. ءبيبى — اعايىن بولىپ جۇرگەن سىيلاس كىسىلەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ءبىر بۇرىن-سوڭدى اۋىلداستار اراسىندا جامان اتى شىقپاعان، قايتا ەڭبەكقورلىعىمەن، ادالدىعىمەن بەلگىلى سەميانىڭ ادامى.

— شەشەڭدى شاقىرشى، — دەدى سالدەن سوڭ.

بۋى بۇرقىراعان ساماۋىردى كوتەرىپ ونىڭ ءوزى دە كىرىپ كەلە جاتقان. مۇنىڭ الەم-تاپىرىق ءتۇرىن كورىپ، شوشىپ كەتتى.

— نە بولدى، بايعۇس؟!

باراقباي اۋزىن اشا بەرىپ، بالاسىنا قاراعان.

— نەمەنەگە اڭىرايىپ تۇرسىڭ؟! — دەپ زىرك ەتتى وعان شەشەسى. — بار، دالادان زايدانى تاۋىپ اكەل!

بالا ىقىلاسسىز قوزعالىپ ۇيدەن شىقتى.

— تۇيەدەن ايرىلدىق، — بولدى باراقبايدىڭ بار ايتقانى. قارا بۇجىر بەتىندە اق قاراسى تۇماندانىپ ارەڭ كورىنگەن كوزدەرى قىزارا قالعان ەكەن. بۇل — ونىڭ اشۋلانىپ، قىستىعىپ وتىرعاندىعىنىڭ بەلگىسى. انشەيىندە كۇيەۋىنىڭ مۇنداي تۇرىنەن ىعىسىپ، ىڭعايىنا جىعىلا بەرەتىن شارگۇل، بۇل جولى نازار اۋدارمادى.

— نە بوپ قالدى، جازعان؟! — ءبىر عانا ساتتە ماڭدايى مەن ەكى بەتىنىڭ بۇكىل قىرتىستارى جيىرىلىپ-جيىرىلىپ تۇرا قالدى.

— ءبيبى ۇيىنە الىپ كەتىپتى. ولاردىڭ تۇيەلەرى دە جوعالعانىن بۇرىن ەستىپ ءجۇرىپ، نەعىپ ويىما كەلمەدى دەسەڭشى!؟ ءبىر جاعىنان كۇلاي دا قاقىلداپ قالدى.

— نەمەنە؟! سەن سوندا ءاتى-جونى جوق سول كەمپىرگە بەرىپ قويعالى وتىرعاننان ساۋسىڭ با؟! ءبىر جىل بويى باعىپ-قاعىپ، ەندى بىرەۋدىڭ قولىنا وپ-وڭاي ۇستاتا سالماقسىڭ با؟! — ايەلىنىڭ كوزدەرى شاتىناپ، ۇياسىنان شىعىپ بارا جاتقانداي ەكەن. باراقباي ەرىكسىز ورنىنان قوزعالا باستادى.

— ول مالىن تانىماسا، كورە سالا جابىسپايدى. ءبىراق بارىپ قايتايىن. باعىپ وتىرعانىمىز راس قوي، نەم كەتىپ بارادى... — سەلقوس تارتقانىمەن، العان بەتىنەن قايتا الماي ۇيدەن شىقتى. ەكى بىلەگىن سىبانىپ العان ايەلى ەرە ءجۇردى.

بۇلار وسىلاي اتتانعاندا ءبيبى كوشەدەن ەرتىپ العان ەكى-ۇش تىلەۋلەس كەمپىرلەرىنە شاي بەرىپ، اڭگىمەنى سۋداي ساپىرىپ وتىرعان.

— مەن ساعان قۇمالاق اشقانىمدى ايتتىم ەمەس پە. تۇيەڭ الىستا ەمەس، جاقىن جەردە تۇر، سەنى ول كورىپ تۇر، سەن ءوزىڭ كورمەي تۇرسىڭ دەمەپ پە ەدىم؟! — دەپ، ءبىرى ءوزىنىڭ ساۋەگەيلىگىنە سەندىرىپ جاتسا، ەندى ءبىرى:

— اپىر-اي، ءا! بۇيىرعان مالعا داۋا جوق — دەپ تاڭدانادى، — ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتكەن تۇيە ءبىر كۇنى بوتاسىن ەرتىپ كەلىپ تۇرادى دەپ كىم ويلاعان!؟

وسى مەزەت قورادان دابىر-دۇبىر شۋ ەستىلدى. كەلىنى ايگۇلدىڭ الدەكىمگە:

— مۇنىڭىز نە؟ نە ىستەپ جاتىرسىز؟ — دەگەن نارازى ءۇنىن ەستي سالا ءبيبى دە سۇرىنە-قابىنا ەسىكتەن شىققانىندا بوتاسىن قۇشاقتاپ جىلاپ جۇرگەن ماراتى مەن شوگىپ جاتقان تۇيەنى تۇرعىزا الماي، ىرسىلداپ جۇرگەن شارگۇلدى كوردى. ءبىر جاقتا سولبىرەيىپ باراقباي تۇر.

— ءوي، شىراق! نە بولدى، مۇندا نەگە جۇرسىڭدەر؟ — بولدى ءبيبىنىڭ اۋزىنا تۇسكەنى.

— شەشە، مىنا ءبىزدىڭ مالىمىزدى بايلاپ العانىڭ نە؟ سونى قۋا كەلىپ تۇرمىز، — باراقباي نىعىزدانا سويلەگەن.

— ويباي، نەعىل دەيسىڭ؟! مەن ءوزىمنىڭ جوعالتىپ جۇرگەن اق مايامدى اكەلىپ بايلادىم دەپ وتىرمىن. مەنى نە قارا باستى؟! ويباي، ايگۇلجان-اۋ، مىنالار نە دەيدى؟! — دەپ، ءبيبى شىن ساسۋعا اينالدى. — مالعا مال مۇنشاما ۇقساس بولادى ەكەن-اۋ! ءاي، قاراعىم، ءوزىڭ شىن ايتىپ تۇرسىڭ با؟!

ونىڭ مىنا اپالاقتاعان قالپىن كورگەن شارگۇل كۇشەيىپ كەتتى.

— قولىمىزدان تۋعىزىپ، قولىمىزدان ورگىزىپ وتىرعان تۇيەمىزدى قوراڭا اكەلىپ بايلاپ قويعانىڭمەن قويماي، شىن ايتىپ تۇرمىسىڭ دەگەنىڭ نە ءسوزىڭ؟ قالجىڭداپ تۇر دەيمىسىڭ، ويىنىمىز تاسىپ بارا جاتقان ەشتەڭەمىز جوق! ەي، سەن نەعىپ تۇرسىڭ قالشيىپ؟! الىپ ءجۇر مالىڭدى! مايموڭكەلەپ قاشانعى تۇرايىن دەپ ەدىڭ؟! بول!

— ەي، قاراعىم، اعايىن ادامبىز، بوسقا شاتىسپايىق. مەنىڭ ارام ويمەن اكەلگەن ەشتەڭەم جوق جىقپاي تانىپ تۇرساڭ، الىپ كەتە بەر. اركىمنىڭ دە ءبىر قۇدايى بار، وسىنشا جاسقا كەلگەندە بىرەۋدىڭ مالىنا جارماسىپ ماعان نە كورىنىپتى؟! سەنسەڭ، قۇداي كۋا، ءوز مالىم دەپ جەتەلەپ كەتكەنمىن. — ويىندا تۇك ارامدىعى جوق ءبيبى مالدان بۇرىن اعايىن اراسىنىڭ كيكىلجىڭىنەن قورىقتى. ونىڭ وسى ءحالىن ءتۇسىنىپ، ىقتىرىپ العاندارىنا سەنگەن باراقباي مەن شارگۇل ەندى كىدىرمەۋگە تىرىسقان. ءبىراق قۇرعىر تۇيە قورادان شىقپاي، الەك قىلماسى بار ما. ءوز مالى ەمەس ەكەنىنە ەندى-ەندى كۇماندانا باستاعان ءبيبىنىڭ كوكىرەگىن ءبىر وكىنىش دىز ەتكىزگەندەي بولىپ، ءىشى ۋداي اشىپ قويا بەردى. ايتسە دە سول بويدا ايتىپ قالعان سوزىنەن تانا الماي، ءوزىن ءوزى باسپاقشى بولىپ، ۇيگە كىرىپ كەتتى دە، بالالارىن دا شاقىرىپ الدى. سالدەن كەيىن قورادان شىعىپ بارا جاتقان تۇيەنىڭ ب ا ق ەتكەن دىبىسى ەستىلدى.

* * *

ارادا ەكى-ۇش كۇن وتكەن. ءبيبى كەلىنىنىڭ جۇمىستان قاتتى رەنجىپ كەلگەنىن بايقادى.

— نە بولدى، بالام؟ ءجۇزىڭ نەگە سىنىق؟ — دەگەن ەنەسى.

— تانىماعان بولساڭىز، بىرەۋدىڭ مالىنا باس-كوز جوق جابىسىپ نەڭىز بار ەدى؟!

— ەندى "الجىعان قاقپاس" اتانىپ وتىرسىز. سونى ەستىپ كەلدىم، — دەدى ايگۇل جىلارمان بولىپ.

— سونى ايتقان ادامنىڭ ءوزى الجىعان. اعايىننىڭ اراسىنا كىربىڭ تۇسپەسىن دەدىم، ايتپەسە تۇيەنىڭ مەنىكى ەكەنىندە داۋ جوق.

— ءبيبىنىڭ دە ءىشى تولىپ تۇر ەكەن، ورىنسىز جالا كۇيدىرىپ كەتتى بىلەم. — ەرەگەستىرمەسىن. ەرەگەستىرە بەرسە، سوتقا بەرسەم دە قايتارىپ الامىن تۇيەمدى! — دەپ سالدى.

— ياپىر-اۋ، تۇيە وزىڭدىكى ەكەنىنە كوزىڭ جەتىپ تۇرسا، كەشە نەگە بەرىپ جىبەردىڭ؟ باراقبايدىكى ىنگەن ەدى، اۋەلدە قوراسىنا ارەڭ كىرگىزىپتى، ءبيبى شارگۇلدىڭ ايقايىنان قورقىپ ءوز تۇيەسىن بەرىپ جىبەرىپتى دەپ جۇرت گۋ-گۋ ەتەدى. ءوز مالىمىزدى بىرەۋگە بەرىپ قويىپ، ونىمەن قويماي، جازىقسىز ءسوز ەستىپ، ءبىز نەگە قاراپ وتىرۋعا ءتيىسپىز؟! التى اي قىستاي جۇرت كوزىنە ءبىر كورسەتۋگە باتىلدارى بارماي، جابۋ جاۋىپ، قورالارىنا تىعىپ ۇستاپ وتىرىپ، ەندى بەتتەرىن اشىپ العان سوڭ "الجىعان قاقپاس، ءوز مالىن تانىماي، جۇرتتىڭ مالىنا جارماسىپ، شاتىلىپ جۇرگەنىن قاراشى!" — دەپ جۇرگەن كورىنەدى كۇلاي.

— الجىعان كىم ەكەنىن انىقتايىق وندا، بالام. — ءبيبى ەتەگىن قاعىپ تاستاپ ورنىنان تۇرعان.

...ءسويتىپ ەكى اۋىلداستىڭ اراسىنداعى تۇيە داۋى باستالىپ جۇرە بەردى. سوزبەن مامىلەگە كەلتىرە الماعان ءبيبى ەندى، شىنىندا دا، قارسىلاستارىن سوتقا بەرۋگە ءماجبۇر بولعان.

سوت پروسەسى ءتورت كۇنگە سوزىلدى. ەكى جاق تا مۇقيات تىڭدالدى.

وننان اسا كۋالاردان جاۋاپ الىندى. ءادىل شەشىمگە كەلۋ ءۇشىن بۇلتارتپايتىن دالەل كەرەك ەدى. باراقبايدىڭ تۇيەسىنىڭ جارباي ەكەندىگىن نەمەسە نار تۇيەنىڭ تۇقىمى ەكەندىگىن انىقتاۋدىڭ ءوزى قيىنداپ كەتكەن. كوڭىل جىقپاس اعايىن، وزدەرى دە بايقاماي، ءىستى ودان ءارى شيەلەنىستىرە تۇسكەن. اقىرى ماسەلەنىڭ بارلىعى ءتورت كۇندىك پروسەسكە نۇكتە قوياتىن جالعىز سۇراققا كەلىپ تىرەلدى. باراقبايدىڭ تۇيەسى جەتى جاسار ەكەن دە، ءبيبىنىڭ تۇيەسى ون جاستا بولىپ شىقتى. ال تالاسقا تۇسكەن تۇيە شە؟ جەرگىلىكتى زووتەحنيك پەن ورتالىقتان شاقىرىلعان مال مامانىنىڭ انىقتامالارى جازىلعان كونۆەرت تە اشىلدى. تالاسقا تۇسكەن اق مايا دا ون جاستا بولىپ شىقتى!

— ءسويتىپ، باراقباي ءمۇلت كەتتى. "قولىندا ءبىر جىل ۇستاعان مالدىڭ جاسىن ءبىلىپ المادىڭ با!" — دەپ، شارگۇل دە شيرىعىپ باققان. ءبىراق ەڭدىگىنىڭ ءبارى دە كەش ەدى. بوتاسىن ەرتكەن اپپاق مايا باسقا قوراعا كوشتى.

...مارات وسىلايشا اق بوتاسىمەن قايتادان تابىستى. سول جىلعى جازعى كانيكۋلدىڭ دا كۇندەرىن اجەسى مەن اق بوتاسىنىڭ جانىندا وتكىزدى. كۇزدە مەكتەبىنە ورالعاننان كەيىن كانيكۋل كۇندەرى تاقىرىبىنا جازعان شىعارماسىنا "اجەم مەن اق بوتام" دەپ، ات قويىپ، وندا ءوزى تۋماي جاتىپ جوعالتىپ العان اق بوتاسىن اجەسىنىڭ قالاي تاۋىپ بەرگەنىن ءتىلى جەتكەنشە بايانداپ ەدى.

ماراتتىڭ شىعارماسىن كلاسس جەتەكشىسى ەڭ جاقسى شىعارما دەپ تاۋىپ، كلاستاعى بالالاردىڭ بارلىعىنا داۋىستاپ وقىپ بەردى...

---