InfoHub Logo

عىلىمي جوبا

دايىنداعان: دجيگيتەكوۆا قۇرالاي

عىلىمي جەتەكشىسى: نۋرىمبايەۆا ساندۋگاش         

مازمۇنى

I. كىرىسپە
II. نەگىزگى ءبولىم
2.1 ءال-فارابي مەن اباي - قازاق دالاسىنىڭ رۋحاني كوشباسشىلارى
2.2. ءال – فارابي جانە اباي شىعارمالارى اراسىنداعى ساباقتاستىق
III. زەرتتەۋ ءبولىم
3.1 ءال-فارابي مەن اباي قۇنانبايەۆ ەڭبەكتەرىندەگى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم قۇندىلىقتارى
IV. قورىتىندى
V. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

اننوتاسيا

ءابۋ ناسىر مۇحامماد يبن مۇحامماد تارحان يبن ۋزلاع ءال-فارابي ات-تۋركي (870-950 ج.ش.) - الەمگە ايگىلى ويشىل، فيلوسوف، سوسيولوگ، ماتەماتيك، فيزيك، استرونوم، بوتانيك، لينگۆيست، لوگيكا، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى.

اباي (يبراھيم) قۇنانباي ۇلى (1845-1904) — ۇستاز، اقىن، اعارتۋشى، جازبا قازاق ادەبيەتىنىڭ، قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، فيلوسوف، كومپوزيتور، اۋدارماشى، ساياسي قايراتكەر، ليبەرالدى كوزقاراسىن يسلامعا تايانا وتىرىپ، ورىس جانە ەۋروپا مادەنيەتىمەن جاقىنداسۋ ارقىلى قازاق مادەنيەتىن جاڭارتۋدى كوزدەگەن رەفورماتور. اباي اقىندىق شىعارمالارىندا قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك، قوعامدىق، مورالدىق ماسەلەلەرىن ارقاۋ ەتكەن. “ەگەردە بىزگە وسى XX عاسىردا ال-فارابيگە ەڭ جاقىن، رۋحاني ساباقتاس ادام بارما دەسە، الدىمەن ول اباي دەر ەدىك. ءال-فارابي مەن اباي اراسىن جاقىنداستىرۋ، ولاردى ۇندەستىرۋ - ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ مىڭجىلدىق مادەني-رۋحاني دۇنيەسىن ءتىرىلتۋ دەگەن ءسوز. بۇل عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىندا ءبىز ءال-فارابي مەن اباي ەڭبەكتەرىندەگى بايلانىس پەن بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم قۇندىلىقتارىن زەرتتەپ، انىقتايتىن بولامىز.

اننوتاسيا

ابۋ ناسىر مۋحامماد يبن مۋحامماد تارحان يبن ۋزلاگ ال-فارابي ات-تۋركي (870-950 گگ. دو ن. ە.) - ۆسەميرنو يزۆەستنىي مىسليتەل، فيلوسوف، سوسيولوگ، ماتەماتيك، فيزيك، استرونوم، بوتانيك، لينگۆيست، لوگيك، مۋزىكالنىي يسسلەدوۆاتەل.

اباي (يبراگيم) كۋنانبايۋلى (1845-1904) - ۋچيتەل،پوەت، پروسۆەتيتەل، وسنوۆاتەل پيسمەننوي كازاحسكوي ليتەراتۋرى، كازاحسكوگو ليتەراتۋرنوگو يازىكا، فيلوسوف، كومپوزيتور، پەريەۆودچيك، پوليتيچەسكيي دەياتەل، رەفورماتور، سترەميۆشييسيا وبنوۆيت كازاحسكۋيۋ كۋلتۋرۋ پۋتەم سبليجەنيا رۋسسكوي ي ەۆروپەيسكوي كۋلتۋر س پريبليجەنيەم ليبەرالنىح ۆزگليادوۆ ك يسلامۋ. ۆ سۆويح پوەتيچەسكيح پرويزۆەدەنياح اباي وسۆەتيل سوسيالنىە، وبششەستۆەننىە، نراۆستۆەننىە پروبلەمى كازاحسكوگو نارودا. “ەسلي بى نام سكازالي، چتو ۆ ەتوم XX ۆەكە ال-فارابي بىل سامىم بليزكيم، دۋحوۆنىم پرەەمنيكوم، تو سناچالا ون بىل بى اباەم. سبليجەنيە ال-فارابي ي ابايا، يح گارمونيزاسيا - ەتو ۆوزروجدەنيە تىسياچەلەتنەگو كۋلتۋرنو-دۋحوۆنوگو ميرا ناشەگو نارودا. ۆ ەتوي ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكوي رابوتە مى بۋدەم يزۋچات ي وپرەدەليات سەننوستي سۆيازي، ميرا ي سوگلاسيا ۆ ترۋداح ال-فارابي ي ابايا.

اnnotation

Abu Nasir Muhammad ibn Muhammad Tarkhan Ibn Uzlag Al-Farabi Al-Turki (870-950) was a world - famous thinker، philosopher، sociologist، mathematician، physicist، astronomer، botanist، linguist، logic، and music researcher.

Abay (Ibrahim) Kunanbayuly (1845-1904) was a teacher،poet، educator، founder of written Kazakh literature، Kazakh literary language، philosopher، composer، translator، political figure، reformer who sought to update Kazakh culture by bringing his liberal views closer to Islam and closer to Russian and European culture. In his poetic works، Abay focused on the Social، Social and moral problems of the Kazakh people. “If we were told that in this XX century Al-Farabi would not be the closest، spiritually related person، we would first say that he is Abay. The rapprochement between Al-Farabi and Abay، their harmonization is the revival of the millennial cultural and spiritual world of our people. In this research work، we will study and define the values of communication and peace and harmony in the works of Al-Farabi and Abay.

تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى: ابايدىڭ عىلىمي مۇراسىن ءال-فارابيدىڭ ىلىمىمەن سالىستىرۋ، ونى ىزدەۋ جانە عىلىمي تۇرعىدان اشۋ، ۇلى ويشىلداردىڭ دانالىعىنىڭ ساباقتاستىعى ءداستۇردىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى.

ابايدىڭ شىعارمالارىن ءال – ءفارابيدىڭ تراكتاتتارىمەن سالىستىرا، بايىتا جانە تالداي وتىرىپ، ءبىز كوپتەگەن ورتاق ويلار مەن پىكىرلەرگە كەزىگەمىز. اتاپ ايتقاندا، ءبىزدىڭ دانىشپاندارىمىزدىڭ عىلىمي – پەداگوگيكالىق، فيلوسوفيالىق، ءدىني-اعارتۋشىلىق، تاربيەلىك باعىتتاعى، ادەبيەت پەن ونەردەگى جانە ت.ب. ويلارىن دايەكتى، تۋىستىق، جاقىن، تولىقتىراتىن مىسال بولا الادى.

عىلىمي جۇمىستىڭ ماقساتى: ءال-فارابي جانە اباي شىعارمالارىنداعى دانا ويلاردىڭ مازمۇنىن جەكە تۇلعا رەتىندە اشۋ جانە سالىستىرۋ.

عىلىمي جۇمىستىڭ مىندەتتەرى:
- ۇلى ويشىلداردىڭ ورتاسى مەن شىعارماشىلىق جولدارىن قاراستىرۋ؛
- ۇلى اتا-بابالاردى تۇلعا رەتىندە تانىستىرۋ؛
- ءبىزدىڭ داناگەرلەرىمىزدىڭ شىعارمالارىنداعى عىلىم - ءبىلىم، ادەبيەت جانە ونەر كوزقاراستارىنىڭ ۇقساستىقتارىن سالىستىرۋ؛
- ۇلى ادامداردىڭ ءدىن تۋرالى تۇسىنىكتەرىن باعالاۋ؛
- ويشىلداردىڭ "تولىق ادام"، "جەتىلگەن ادام"، "جان تۋرالى"پىكىرلەرىن جان-جاقتى سالىستىرا وتىرىپ، ساباقتاستىق تۇرعىسىنان عىلىمي نەگىز جاساۋ؛
- ءال-فارابي مەن اباي قۇنانبايەۆتىڭ ەڭبەكتەرىندەگى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ قۇندىلىعىن انىقتاۋ.

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ عىلىمي بولجامى: 2020 جىلى ءال-فارابيدىڭ تۋعانىنا 1150 جىل بولسا، اباي قۇنانبايەۆتىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولدى. ولاردىڭ شىعارمالارى ماڭگىلىك، دانالىق، ماحاببات پەن ادالدىقتى بەينەلەيدى. سوڭعى جىلدارداعى زەرتتەۋلەر ءال-فارابي مەن ابايدىڭ فيلوسوفيالىق ىزدەنىستەرىن انىقتاپ، ولاردىڭ حالقىمىزدىڭ رۋحاني قالىپتاسۋىنداعى ءرولىن انىقتادى. ولاردىڭ شىعارمالارى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحشىلارى مەن زەرتتەۋشىلەرىنىڭ نازارىن اۋدارتۋدا.

زەرتتەۋ كەزەڭدەرى:

عىلىمي جۇمىستى زەرتتەۋ ءۇش كەزەڭنەن تۇرادى.

كىرىسپە ءبولىم-باستاپقى كەزەڭ. بۇل كەزەڭدە تاقىرىپتىڭ ماڭىزدىلىعى، ياعني اتا-بابالارىمىزدىڭ شىعارمالارىنداعى امبەباپ قاسيەتتەر، رۋحاني قۇندىلىقتار، جازۋشىلاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تالقىلانادى.

نەگىزگى بولىمدە-اباي مەن ءال-فارابيدىڭ ەڭبەكتەرىن سالىستىرا وتىرىپ، ونداعى قۇندىلىقتاردى اجىراتۋ.

پراكتيكالىق بولىمدە ساۋالناما الىنىپ، جاۋاپتار تالداندى.

جۇمىستى ورىنداۋ ادىستەرى: اقپاراتپەن تەرەڭ تانىسۋ، جيناۋ، عىلىمي زەرتتەۋ، زەرتتەۋ، سارالاۋ.

زەرتتەۋ نىسانى: ءال-فارابي جانە اباي ەڭبەكتەرى.

زەرتتەۋدىڭ پراكتيكالىق قۇندىلىعى: زەرتتەۋ بارىسىندا مەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى، ونىڭ ىشىندە ەكى جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنداعى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم قۇندىلىقتارى تۋرالى اقپاراتتى قاراستىردىم. اتا-بابالارىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋ، ولاردى وسكەلەڭ ۇرپاققا دارىتۋ، سالت-داستۇرلەرىمىزدى جاڭعىرتۋ جانە ناسيحاتتاۋ. سوندىقتان، وسى ۋاقىت ىشىندە زەرتتەۋ بارىسىندا مەن جۇمىس باستالعاننان بەرى بىلگەن اقپاراتىمدى زەرتتەپ، بولاشاقتا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جالعاستىرامىن.

كۇتىلەتىن ناتيجە:

- ۇلتتىق كودەكس تۇجىرىمداماسىنىڭ تاريحى ەگجەي-تەگجەيلى كورسەتىلدى؛
- قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋدىڭ نەگىزگى جولدارى انىقتالدى؛
- ادام ومىرىندەگى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ءرولى تۋرالى اقپارات اشىلادى.

I. كىرىسپە

"ءال-فارابي مەن اباي ءار عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ، ءوز تۋىندىلارىن جاساعان. دەگەنمەن، ولاردىڭ شىعارمالارى جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردىڭ، گۋمانيزمنىڭ جانە پوەزيانىڭ رەفورميستىك رۋحىنىڭ ساباقتاستىعىن بىرىكتىرەدى. ءال-فارابي مەن اباي قۇنانبايەۆتىڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق تراكتاتتارى مەن پوەتيكالىق شىعارمالارى شىعىس وركەنيەتى تاريحىن جازۋدا ۇلكەن ءرول اتقاردى. ءححى عاسىردا ولار قازاق حالقى مادەنيەتىنىڭ ۇلى مۇراسىن جانە ونىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ باعدارلارىن بەينەلەدى. ولاردىڭ جۇمىسى قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇراسىن ساقتاۋ جانە دامىتۋ ءۇشىن بۇرىنعىسىنشا وزەكتى».

قازاقستان ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالارعا ەرەكشە كوڭىل بولەتىن قالىپتاسىپ كەلە جاتقان الەمدىك كوشباسشى بولىپ تابىلادى. كوبىسى بۇل ەلدى "جاس" دەپ اتايدى."ءبىراق شىندىق مىنادا، قازاقستاننىڭ باي تاريحى مەن فيلوسوفيا مەن پوەزيا داستۇرلەرى بار، ولار بۇگىنگى كۇنى دە اسەرىن تيگىزۋدە. ۇلتتىق تاريح پەن مادەنيەتتىڭ قاينار كوزىنە ورالۋ تاقىرىبى عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ تاقىرىبى جانە جاڭا قازاق ءپاتريوتيزمىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى بولىپ تابىلادى. Covid-19 پاندەمياسىنان كەيىن الەم ماڭگىگە وزگەرەتىندىكتەن، قازاقستان جاھاندىق قيىلىستا دا، دامۋ، وقىتۋ جانە جاڭعىرتۋ ورتالىعىندا دا ءوز ورنىن الۋعا دايىن.

II. نەگىزگى ءبولىم
2. 1  ءال-فارابي مەن اباي- قازاق دالاسىنىڭ رۋحاني كوشباسشىلارى

ۇلى ەنسيكلوپەديست-عالىم اباي قۇنانبايەۆ پەن اقىن، اۋدارماشى، كومپوزيتور، فيلوسوف جانە ويشىل ءال-فارابي وسى تاريح پەن ءداستۇردىڭ نەگىزىن قۇرايدى. 2020 جىلى ءال-فارابيدىڭ تۋعانىنا 1150 جىل جانە اباي قۇنانبايەۆتىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولدى. ولاردىڭ شىعارمالارى ماڭگىلىك، دانالىق، ماحاببات پەن ادالدىقتى بەينەلەيدى. سوڭعى جىلدارداعى زەرتتەۋلەر ءال-فارابي مەن ابايدىڭ فيلوسوفيالىق ىزدەنىستەرىن انىقتاپ، ولاردىڭ حالقىمىزدىڭ رۋحاني قالىپتاسۋىنداعى ءرولىن انىقتادى. ولاردىڭ شىعارمالارى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحشىلارى مەن زەرتتەۋشىلەرىنىڭ نازارىن اۋدارتۋدا.

ءال-فارابي مەن اباي ءار ءتۇرلى عاسىرلاردا ءومىر ءسۇرىپ، ءوز تۋىندىلارىن جاساعان. دەگەنمەن، ولاردىڭ شىعارمالارى جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ساباقتاستىعىن، گۋمانيزم مەن پوەزيانىڭ رەفورميستىك رۋحىن بىرىكتىرەدى. ءال-فارابي مەن اباي قۇنانبايەۆتىڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق تراكتاتتارى مەن پوەتيكالىق شىعارمالارى شىعىس وركەنيەتى تاريحىن جازۋدا ۇلكەن ءرول اتقاردى. XXI عاسىردا ولار قازاق حالقى مادەنيەتىنىڭ ۇلى مۇراسى جانە ونىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ باعدارلارى بولدى. ولاردىڭ جۇمىسى قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇراسىن ساقتاۋ جانە دامىتۋ ءۇشىن وزەكتى بولىپ قالا بەرەدى.

ءابۋ ناسىر مۇحاممەد يبن مۇحاممەد فارابي-ەرتە ورتا عاسىرلارداعى ۇلى ويشىلداردىڭ ءبىرى. ول كوپ قىرلى ەنسيكلوپەديالىق عالىم جانە شىعىس ءراسيوناليزمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. وسى سەبەپتى وعان اريستوتەلدىڭ "ءبىرىنشى مۇعالىمىنەن" كەيىن "ەكىنشى ءمۇعالىم" قۇرمەتتى اتاعى بەرىلدى.

ءال-فارابي 870 جىلى سىرداريا بويىنداعى فاراب قالاسىندا تۇركى تايپالارىنىڭ ءبىرىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى، كەيىن ول قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا كىردى. كەيىن فاراب قيراندىلارى ءقازىر وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ورنالاسقان وتىرار رەتىندە تانىمال بولدى. وتىرار وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ءىرى ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىعى بولدى. وتىراردا كىتاپحانا بولعان، اڭىز بويىنشا، ول ايگىلى الەكساندريا كىتاپحاناسىنان كەيىن كىتاپ سانى بويىنشا ەكىنشى ورىندا بولعان.

ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ ەسىمى الەمدىك عىلىم مەن مادەنيەت تاريحىنا بەرىك ەندى. ول ءبىلىمنىڭ ءار ءتۇرلى سالالارىن قامتيتىن باي عىلىمي مۇرا قالدىردى. ول فيلوسوفيا، ەتيكا، ەستەتيكا، لوگيكا، لينگۆيستيكا، ادەبيەت، مۋزىكا، ماتەماتيكا، فيزيكا، استرونوميا جانە باسقا عىلىمدار بويىنشا 160-قا جۋىق تراكتاتتار جازدى. ءال-فارابي زەرتتەۋ جانە دامىتۋ ءۇشىن بىردەن بىرنەشە عىلىمي باعىتتاردى قامتي الدى. ول ورتا عاسىرلاردا بەلگىلى كوپتەگەن عىلىمداردى جاقسى بىلەتىن جانە مۋزىكادان استرونومياعا دەيىن ءبارىن جاقسى بىلەتىن. ونىڭ قىزمەتى ۇلى گرەك داناگەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋدەن باستالدى. ولارعا تۇسىنىكتەمە بەرە وتىرىپ، ول ءوز ويلارىن قاراپايىم تىلدە كوپتەگەن ادامدارعا جەتكىزۋگە تىرىستى.

ءال-فارابيدىڭ ارقاسىندا عىلىم مەن ونەردە جاڭا باعىت پايدا بولدى. ول ءومىردىڭ باقىت، ادامگەرشىلىك، سوعىس جانە مەملەكەتتىك ساياسات سياقتى اسپەكتىلەرىنە ەرەكشە نازار اۋداردى. ونىڭ "باقىتقا جەتۋ تۋرالى تراكتات"، "باقىتقا جەتۋ جولدارى"، "ىزگى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى تراكتات"؛ "ازاماتتىق ساياسات"، "قوعامدى زەرتتەۋ تۋرالى تراكتات"، "ادامگەرشىلىك مورال تۋرالى" ەڭبەكتەرىندە قاتىگەز ورتا عاسىردىڭ ماڭىزدى تاقىرىپتارىنا، سونىڭ ىشىندە جاقىن ادامدارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن ادامداردىڭ باقىتقا دەگەن تابيعي بەيىمدىلىگىنە قاتىستى ماسەلەلەر قوزعالادى. ونىڭ" سوعىس جانە بەيبىت ءومىر تۋرالى تراكتاتى"، وندا ول سوعىستىڭ ازعىندىعى جانە بەيبىت قاتىناستاردىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى جازادى، بۇگىندە ءوزارا ىنتىماقتاستىق پەن قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋعا ۇمتىلعان بارلىق ەلدەر ءۇشىن وزەكتى.

ءومىرىنىڭ 80 جىلىندا ءال-فارابي ۇلكەن مۇرا قالدىردى، ول كوپ جاعدايدا ءوز ۋاقىتىنان وزىپ كەتتى جانە بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتى بولا قويعان جوق. ول ءوزىنىڭ ويلاۋىندا ەرەكشە تاۋەلسىزدىكتى كورسەتتى جانە ءوزىنىڭ سەنىمدەرىن دايەكتى تۇردە قورعادى. ابايدىڭ ءىلىمى تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. ونىڭ شىعارماشىلىعى قازاقستان حالقىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىمەن تىعىز بايلانىستى جانە ونىڭ شىعارمالارىنىڭ دانالىعى قازىرگى زامانعا ساي كەلەدى. اباي قۇنانبايەۆ 1845 جىلى شىڭعىسحان قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ شىن اتى يبراحيم بولعان، ءبىراق ول اباي اتىمەن بەلگىلى بولدى.

ابايدىڭ دۇنيەتانىمى شىعىستانۋشىلار مەن اقىنداردىڭ، سونداي-اق ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ ارقاسىندا قالىپتاستى. اباي شىعىستىڭ كورنەكتى اقىندارى مەن ويشىلدارىنان - فيزۋلي، شامسي، سايحالي، ناۆوي، ساادي، فيردوۋسي، ءال-فارابي جانە ت.ب. ءبىلىم العان. ول م.يۋ. لەرمونتوۆ، ا. س. پۋشكين جانە باسقا دا كوپتەگەن تانىمال ورىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارعان.

اباي شىعارماشىلىعى تۋعان حالقىنىڭ ومىرىنە ارنادى. ول قازاقتار اراسىندا ورىس جانە ەۋروپالىق مادەنيەتتىڭ تارالۋىنا ىقپال ەتتى. ول 170-كە جۋىق ولەڭ شىعارىپ، 56 اۋدارما، بىرنەشە ولەڭ جانە "قارا سوزدەر"پروزاسىنىڭ تومىن جاسادى. وندا قازاق جانىنىڭ بارلىق قىرلارى: ونىڭ نازىك ءليريزمى، كۇمانى مەن پارتيا ىزدەۋى، ونىڭ اششى ساركازمى مەن ءوز حالقىنىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىنە دەگەن بارلىق ءۇمىتتى سەنىمى ءوز كورىنىسىن تاپتى.

اباي ۇمتىلعان مۇراتتار ۇلتتىق شەڭبەرمەن شەكتەلمەيدى-ولاردىڭ امبەباپ تارتىمدىلىعى بار. ولارعا شىنايى گۋمانيزم، "سەزىمتال جۇرەك پەن جان" بار ادامنىڭ قامقورلىعى مەن قاجەتتىلىكتەرىنە مۇقيات نازار اۋدارۋ، اياۋسىز شىنشىلدىق، الەمگە اشىق كوزقاراس، رۋحاني ماكسيماليزم، نەمقۇرايدىلىقتان باس تارتۋ، رۋحاني جالقاۋلىق، اشكوزدىك، ينتريگالار، اشۋلانشاقتىق، جايسىزدىق جانە ناداندىق جاتادى.
ءال-فارابي سياقتى، اباي ادامنىڭ ۇمتىلىستارى مەن كۇش-جىگەرى تۇسىنىكتى جانە باسقالارمەن بولىسكەندە عانا باقىتتى بولا الادى دەپ ەسەپتەدى. "دوستىق دوستىقتى قاجەت ەتەدى"دەپ ايتۋ كەزدەيسوق ەمەس. سوندىقتان ول ۇلتتىق بىرلىك پەن تۇتاستىق ءۇشىن تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ، ءوزارا تۇسىنىستىككە، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمگە شاقىردى. حالىقتىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن ول كورشىلەرىمەن بەيبىتشىلىك پەن سەنىممەن ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. بۇل، اسىرەسە، بۇگىنگى كۇننىڭ تاعدىرىن انىقتايتىن باستى تاريحي فاكتورلاردىڭ ءبىرى.

قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە نارىقتىق قاتىناستاردىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىن ەسكەرە وتىرىپ، ابايدىڭ جۇمىسى ەرەكشە وزەكتى بولىپ وتىر. قازاقستان ءوز ەكونوميكاسىن حالىقارالىق ارەناعا شىعارۋ ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتۋدە، ەگەر ساۋدا تەك ءبىر قالانىڭ نەمەسە ەلدىڭ شەگىندە دامىمايتىن بولسا، وندا ونىڭ وتانى الدەقايدا جىلدام جاقسارۋى مۇمكىن دەگەن ءسوزىن راستاپ وتىر.

اباي دانىشپانىنىڭ ۇلىلىعى مەن فەنومەنالدىعى وتارشىلدىق ەزگى مەن قورلاۋ داۋىرىندە كوپتەگەن قيىندىقتارعا قاراماستان - ۇلتتىق رۋحتىڭ بەرىكتىگىن تەڭدەسسىز بيىكتىككە كوتەرە بىلگەندىگىنەن كورىندى. ول ءوز رۋلارىنىڭ ساناسىنا قورقاقتىقتىڭ ورنىنا تاباندىلىق پەن باتىلدىق، شاتاسۋدىڭ ورنىنا ماقساتتىلىق، ناداندىقتىڭ ورنىنا بىلىمگە دەگەن ۇمتىلىس، ازاپتىڭ ورنىنا كىشىپەيىلدىلىك اكەلدى. ول ءوز حالقىنا شىن جۇرەكتەن قامقورلىق جاساعان ادام ەدى. اباي جاڭا دەڭگەيگە شىعۋ تۋرالى ءسوز قوزعاعان العاشقى قازاقتاردىڭ ءبىرى بولدى. بۇگىن ءبىز ونىڭ ۇلگىسىمەن ءجۇرىپ، الەمگە ەلىمىزدىڭ مادەنيەتى تۋرالى ايتقىمىز كەلەدى.

قازاق جەرىنىڭ وسى ەكى ۇلى  ءال-فارابي مەن ابايدىڭ شىعارماشىلىعىندا ءبىز ورتاق سىزىقتى انىق كورەمىز. اباي قۇنانبايەۆ ءال-فارابيدىڭ ءار عاسىردا ءومىر سۇرگەنىنە قاراماستان، ولاردىڭ مۇراتتارى مەن رۋحاني قۇندىلىقتارى وتە ۇقساس بولدى. ءال-فارابي مەن ابايدىڭ ويلارى-قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل الەمدىك مادەنيەتتىڭ ۇلى مۇراسى.

2.2 ءال – فارابي جانە اباي شىعارمالارى اراسىنداعى ساباقتاستىق

ءسوز جوق، ءال-فارابي دە اباي دا زامانىنىڭ وزىق ويلى، وقىمىستىلارى بولعان. ولار ءوز حالقىنىڭ تاعدىرىن ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، ەلىن، جۇرتىن وقۋعا، ءبىلىم – عىلىمعا، ادامزات وركەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىنە يەك ارتۋعا شاقىردى جانە دە وسىنى ءوز ومىرلەرىنىڭ ەڭ وزەكتى مۇراتىنا اينالدىردى.

ءال – ءفارابيدىڭ عىلىمي – فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرىن بايىپتاپ قايتا قاراۋ بارىسىندا ونىڭ پەداگوگيكا تاريحىنداعى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولعاندىعىن كورەمىز. ول – شىعىس ەلدەرىندە تۇڭعىش سىندارلى پەداگوگيكالىق جۇيە جاساعان اعارتۋشى – وقىمىستى.
جاس ۇرپاقتىڭ سانا – سەزىمىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ءۇش نارسەنىڭ ەرەكشەلىگىن جۇيەلەپ، دايەكتەپ الۋ شارت:

1. بالانىڭ ىشكى ىنتا-ىقىلاسى، قۇمارلىعى؛
2. ۇستازدىڭ شەبەرلىگى، ار تازالىعى؛
3. ساباق پروسەسىنىڭ الاتىن ورنى.

ال ابايدىڭ پىكىرىنشە، « ادام بولۋ ءۇشىن ونىڭ بويىنان ءۇش ءتۇرلى فاكتور تابىلۋى ءتيىس. بىرىنشىدەن، بالانىڭ شىققان تەگى جاقسى بولۋى كەرەك، ەكىنشىدەن، ونىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى نەمەسە قورشاعان ورتاسى جاعىمدى بولۋى شارت، ۇشىنشىدەن، بالاعا ادامگەرشىلىك تۇرعىسىندا تاربيە بەرىلۋى قاجەت» .

ءال-فارابي دە، اباي دا – ەڭ اۋەلى ۇستاز، اعارتۋشىلار، ولاردىڭ بۇكىل فيلوسوفيالىق ىزدەنىستەرى مەن پايىمداۋلارى ادامدى بارىنشا كەمەلدەندىرۋ، دامىتۋ ماقساتىنا ارنالعان. ءال-فارابي ادامداردى شىنايى باقىتقا جەتكىزۋ جولدارىن تابۋدى مۇرات تۇتسا، اباي تولىق كەمەل ادام تاربيەلەپ شىعارۋ ماقساتىن كوزدەگەن.

اباي مەن ءال-فارابيدىڭ پەداگوگيكالىق جۇيەلەرىندە تاربيە مەن ءتالىم، ءبىلىم ماسەلەلەرى ءبىرىن-بىرى تولىقتىرۋشى، اجىراماس، ديالەكتيكالىق بىرلىكتە جانە ولار ادامزات قاۋىمداستىعىمەن قابىستىرىلا قاراستىرىلادى. ءال-فارابيدىڭ ايتۋى بويىنشا، ادام عىلىم، فيلوسوفيا،
تاربيە ارقىلى كەمەلدىككە جەتەدى. ول شارتتى تۇردە ادامدى ناعىز باقىتقا، مۇراتقا باستايتىن نەگىزى قۇرال رەتىندە مىنەز-قۇلىق، مورال جانە اقىل-وي، ينتەللەكتۋالدى تاربيە ماسەلەلەرىنە شەشۋشى ءمان بەرەدى. «ءبىز جاقسى مىنەز-قۇلىق پەن اقىل-پاراساتقا يە بولعان كەزدە، ولاردىڭ ارقاسىندا باقىتقا جەتەمىز... بۇل ەكەۋى بار كەزدە ءبىزدىڭ ءوزىمىز جانە ىس-ارەكەتتەرىمىز ۇستەم دە كەمەل بولادى، وسىلاردىڭ ارقاسىندا ءبىز شىن مانىندە قاستەرلى، قايىرىمدى، يناباتتى بولامىز»، - دەيدى ۇلى ۇستاز.

ال ۇلى اباي اتامىز ءوزىنىڭ ءبىرشاما ولەڭدەرى مەن وتىز سەگىزىنشى سوزىندە ۇستازدارعا عىلىم نەگىزىن جوسپارلى جانە جۇيەلى تۇردە جۇرگىزۋگە، بالا تۇسىنىگىنە ۇعىمدى، قىزىقتى، تارتىمدى ەتىپ وقىتۋعا، ءبىلىمدى ءومىر تالابىمەن ۇشتاستىرا بىلۋگە كەڭەس بەرگەن:

«اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس،
ەڭبەگىڭ كەتپەس دالاعا.
ۇستازدىق ەتكەن جالىقپاس
ۇيرەتۋدەن بالاعا...»

«...ءعىلىم-بىلىمدى اۋەل باستان بالا ءوزى ىزدەنىپ تاپپايدى. باسىندا زورلىقپەن، ياكي الداۋمەنەن ءۇيىر قىلۋ كەرەك، ۇيرەنە كەلە ءوزى ىزدەگەندەي بولعانشا. قاشان ءبىر بالا عىلىم، ءبىلىمدى ماحابباتپەنەن كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا ونىڭ اتى ادام بولادى...»

يا، بالا تەك مەكتەپتە عانا وقىپ قويا سالماي ارى قاراي ءبىلىم قۋىپ، زيالىلار قاتارىنا قوسىلۋى بالانىڭ اتا-اناسىنا تىكەلەي قاتىستى ءىس.
وسى ورايدى اباي اتامىزدىڭ مىنا سوزدەرى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. «بالالاردى وقىتقان دا جاقسى، ءبىراق قۇلشىلىق قىلارلىق قانا، تۇركى تانىرلىق قانا تازا وقىسا بولادى. اساپ - ىشىمگە مالدىڭ تاپشىلىعى دا اعايىننىڭ ارازدىعىنا دا ءارتۇرلى پالەگە،ۇرلىق، زورلىق، قۋلىق، سۇمدىق سەكىلدى نارسەلەرگە ۇيىرلەندىرۋگە سەبەپ بولاتۇعىن نارسە. مال تاپسا، قارىن تويادى. ونان سوڭ، ءبىلىم تۇگىل ونەر كەرەك ەكەن. سونى ۇيرەنەيىن نە بالاما ۇيرەتەيىن دەپ وينىنا جاقسى تۇسەدى. ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا- ءبارى ورىستا تۇر. زارارىنان قاشىق بولۋ، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن،وقۋىن،عىلىمىن بىلمەك كەرەك. ونىڭ سەبەبى ولار دۇنيەنىڭ ءتىلىن ءبىلدى، مۇنداي بولدى. سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ، كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى. ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى – دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى. لاكين وسى كۇندە عىلىمنىڭ بالاسىنا ۇيرەتكەن ەتيكانى ول، ەڭ الدىمەن، جاقسىلىق پەن جاماندىقتى اجىراتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن عىلىم دەپ قارادى.

ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق،
بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك ، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم ويلاپ قوي-
بەس اسىل ءىس كوڭسەڭىز...، -

دەپ جاستاردى بەس نارسەدەن – وسەكتەن، وتىرىكتەن، ماقتانشاقتىقتان، ەرىنشەكتىكتەن، بەكەر مال شاشپاقتىقتان قاشىق بولۋعا، بەس اسىل ىسكە – تالاپ ەتۋگە، ەڭبەكتى سۇيۋگە، تەرەڭ ويلاي بىلۋگە، قاناعاتشىل بولۋعا، قايىرىمدى راقىمشىلىق جاساۋعا شاقىردى.

جالپى العاندا، اباي اتامىز حالقىن عىلىم - بىلىمگە، ەڭبەككە تالماي ۇندەگەن اقىن. عىلىمدى الەۋمەتتىك جاعدايدى جاقسارتۋدىڭ قۇرالى عانا ەمەس، بۇكىل پروگرەسكە اپاراتىن جول دەپ سانادى. اقىننىڭ وسى باعىتتا جازعان «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر»، «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز»، «بىرەۋدەن بىرەۋ ارتىلسا» ت.ب. ولەڭدەرىندە اسىرەسە ويىن – ساۋىقتى قويا تۇرىپ، الدىمەن عىلىم جولىندا ەڭبەك ەت، ىزدەنۋدەن شارشاما، ۇيرەنۋدەن جالىقپا دەيدى. ماسەلەن،

بىرەۋدەن بىرەۋ ارتىلسا،
ونەر ولشەنىپ تارتىلسا،
وقىعان، بىلگەن – بىلگەن-اق
نادان – نادان – اق سان قىلسا.

ۇلى ويشىل عىلىم – ءبىلىم جونىندە ءوزىنىڭ ون جەتىنشى، جيىرما بەسىنشى، وتىز ءبىرىنشى، وتىز ەكىنشى، وتىز سەگىزىنشى قارا سوزدەرىندە وي تولعايدى. ماسەلەن وتىز ەكىنشى قارا سوزىندە بىلاي دەيدى:

«...عىلىمدى ۇيرەنگەندە، اقيقاتتى ءبىلۋ ماقساتىمەن ۇيرەنۋ كەرەك، ءبىلىمىڭدى بىرەۋمەن كەرىسىپ، بىرەۋدى كۇندەۋ ءۇشىن پايدالانبا...
... بىلگەنىڭدە بەرىك ۇستاپ، بىلمەگەنىڭدە تاعى دا سونداي بىلسەم ەكەن دەپ ۇمىتتەن...

...ادامنىڭ ءبىلىم – عىلىمدى كوبەيتۋگە ەكى قارۋى بار ءبىرىنشى – ويلاسۋ، پىكىر الىسۋ، ەكىنشى – بارلىق كۇشتى جۇمساۋ، تىرىسۋ، العان ءبىلىمىن ساقتاۋ، قورعاۋ».

اباي جاستاردىڭ بويىنداعى كەسەلدى كەمىستىكتەردى، ارسىزدىق پەن ۇياتسىزدىقتى، دورەكى ناداندىقتى تاربيە جانە ءبىلىم بەرۋ ارقىلى جويۋعا ۇندەدى. اقىن ول ءۇشىن قازاق بالالارىن وقىتاتىن مەكتەپتەردى كوپتەپ سالۋدى جاقتادى. اتاپ ايتقاندا، ول بىلاي دەپ ايتتى: « بالالاردى اتا-انالارىنان الىپ، مەكتەپكە بەرۋ كەرەك، ولاردىڭ ءبىرازىن ماماندىقتىڭ ءبىر ءتۇرىن، ءبىرازىن باسقا ماماندىقتاردى يگەرۋگە باعىتتاۋ كەرەك. مەكتەپتەردى كوبەيتۋ قاجەت، ولاردى ءتىپتى قىزدار دا وقيتىن بولسىن».

ۇلى اقىن ءوز شىعارمالارىندا حالىقتى عىلىممەن بەلسەنە اينالىسۋعا ۇندەدى. اركىمدى ءوزىنىڭ وتكەن ءار كۇنىنە مىندەتتى تۇردە ەسەپ بەرىپ وتىرۋعا، كەلەر ۇرپاقتى پاراساتتىلىققا شاقىردى.
«بىلىمدىدەن شىققان ءسوز
تالاپتىعى بولسىن كەز.
نۇرىن، سىرىن كورۋگە
كوكىرەگىندە بولسىن كوز.

III. زەرتتەۋ ءبولىمى
3.1 ءال-فارابي مەن اباي قۇنانبايەۆ ەڭبەكتەرىندەگى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم قۇندىلىقتارى

يسلام ءداۋىرى ادەبيەتى مەن قازاق اقىن-جىراۋلارى پوەزياسى اراسىنداعى كوركەمدىك ءداستۇر جالعاستىعىن ءسوز ەتكەندە، مىقتاپ ەسكەرەتىن ءبىر ءجايت بار. كەز كەلگەن حالىق ادەبيەتىندەگى ءداستۇر جالعاستىعى سول قوعامداعى تاريحي جالعاستىقتىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. ال تاريحي جالعاستىق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى، ەڭ الدىمەن اقىل-پاراسات جالعاستىعى ەكەنى بەلگىلى. ماسەلەن، ءال-فارابيدىڭ فيلوسوفيالىق، الەۋمەتتىك-ەتيكالىق وي-تۇجىرىمدارى وزىنەن كەيىنگى داۋىرلەردەگى ويشىل قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىنان ءوزىنىڭ ءداستۇرلى جالعاستىعىن تاپتى. ول ءوزىنىڭ «ينتەللەكت (ءسوزىنىڭ) ماعىناسى جايىندا» دەپ اتالاتىن زەرتتەۋىندە ادامنىڭ اقىل-پاراسات مۇمكىندىگىنە جان-جاقتى تالداۋ جاساي كەلە، ونى «پوتەنسيالدى ينتەللەكت»، «اكتۋالدى ينتەللەكت»، «جۇرە كەلە دارىعان ينتتەلەكت»، «ارەكەتشىل ينتەللەكت» سياقتى فيلوسوفيالىق كاتەگوريالارعا ءبولىپ-بولىپ تالدايدى. ءال-فارابي «جۇرە كەلە دارىعان ينتەللەكت» تۋرالى ايتا كەلىپ، ادام تۋعاننان اقىلدى، ءبىلىمدى بولىپ تۋمايتىنىن، ينتەللەكتىڭ ءوزى جۇرە كەل، ەستىپ، كورىپ بارىپ قانا داميتىنىن ەسكەرتەدى.

ءال-فارابيدىڭ ينتەللەكت جونىندەگى وسى فيلوسوفيالىق وي-تۇجىرىمىن اراعا توعىز عاسىرداي ۋاقىت سالىپ، قازاق قاۋىمىنىڭ جاڭا تاريحي جاعدايىندا اباي قۇنانباي ۇلى زور بىلگىرلىكپەن جالعاستىرا تۇسكەن سياقتى. اباي ءوزىنىڭ «ون توعىزىنشى سوزىندە»: «ادام اتا-انادان تۋعاندا ەستى بولمايدى: ەستىپ، كورىپ، ۇستاپ، تاتىپ ەسكەرسە، دۇنيەدەگى جاقسى، جاماندى تانيدى-داعى، سوندايدان بىلگەنى، كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى. ەستىلەردىڭ ءسوزىن ەستىپ جۇرگەن كىسى ءوزى دە ەستى بولادى. سول ەستىلەردەن ەستىپ، بىلگەن جاقسى نارسەلەردى ەسكەرسە، جامان دەگەننەن ساقتانسا، سوندا ىسكە جارايدى، سوندا ادام دەسە بولادى»، – دەپ جازادى. سونداي-اق، ءال-فارابيدىڭ ءعىلىم-بىلىمدى مەڭگەرۋدەگى ينتەللەكت ءرولى جايىنداعى فيلوسوفيالىق تۇجىرىمىن اباي ءوزىنىڭ «ون توعىزىنشى سوزىندە» مەيلىنشە ايقىنداي تۇسكەن. اباي ءوز ويىن: «ءعىلىم-بىلىمدى  اۋەل باستان بالا ءوزى ىزدەنىپ تاپپايدى. باسىندا زورلىقپەن ياكي الداۋمەن ءۇيىر قىلۋ كەرەك، ۇيرەنە كەلە ءوزى  ىزدەگەندەي بولعانشا. قاشان ءبىر بالا عىلىم، ءبىلىمدى ماحابباتپەن كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا ونىڭ اتى ادام بولادى»، – دەپ تۇجىرىمدايدى. ءال-فارابي ءوزىنىڭ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە «جان قۋاتى» جونىندە قولدانعان ۇعىمدار مەن تەرمين سوزدەر سول قالپىندا اباي قارا سوزدەرىندە (7، 17، 27، 38، 43 - سوزدەر) قايتالانۋى كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس، ءال-فارابي: «اقىل-پاراسات كۇشى – ادامنىڭ ويلاۋىنا، پايىمداۋىنا، عىلىم مەن ونەردى ۇعىنۋىنا جانە جاقسى قىلىق پەن جامان قىلىقتى ايىرۋىنا كومەكتەسەتىن كۇش» دەپ كورسەتەدى.

ءال-فارابي ءوزىنىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» اتتى فيلوسوفيالىق تراكتاتىندا «قايرات»، «اقىل» جانە «جۇرەك» سياقتى ۇعىمدارعا تۇسىنىك بەرە كەلىپ: «جۇرەك – باستى مۇشە، مۇنى ءتاننىڭ ەشقانداي باسقا مۇشەسى بيلەمەيدى. بۇدان كەيىن مي كەلەدى. بۇل دا باستى مۇشە، ءبىراق مۇنىڭ ۇستەمدىگى ءبىرىنشى ەمەس»، – دەيدى. ءال-فارابيدىڭ «قايرات»، «اقىل» جانە «جۇرەك» جونىندەگى فيلوسوفيالىق تۇجىرىمى ابايدىڭ «ون جەتىنشى سوزىندە» ءوزىنىڭ لوگيكالىق جالعاسىن تاپقان سياقتى. ابايدىڭ وسى سوزىندە «قايرات»، «اقىل» جانە «جۇرەك» ۇشەۋى ءارقايسىسى ءوزىن مىقتى ساناپ، ايتىسىپ، تالاسىپ، اقىرى «عىلىمعا» كەلىپ جۇگىنەدى. سوندا «عىلىم» بۇل ۇشەۋىڭنىڭ دە ايتقاندارىڭ راس، ۇشەۋىڭ دە قاجەتسىڭ: «ەي، قايرات، سەنسىز ەشنارسەنىڭ بولمايتۇعىنى دا راس، ءبىراق قارۋىڭا قاراي قاتالدىعىڭ دا مول، پايداڭ دا مول، ءبىراق زالالىڭ دا مول، كەيدە جاقسىلىقتى بەرىك ۇستاپ، كەيدە جاماندىقتى بەرىك ۇستاپ كەتەسىڭ، سونىڭ جامان»، – دەپتى. بۇدان كەيىن «عىلىم» ءوز شەشىمىن «اقىلعا» ايتىپتى: «جاراتقان ءتاڭىرىنى دە سەن تانىتاسىڭ. جارالعان ەكى دۇنيەنىڭ جايىن دا سەن بىلەسىڭ. ءبىراق سونىمەن تۇرمايسىڭ، امال دا، ايلا دا – ءبارى سەنەن شىعادى. جاقسىنىڭ، جاماننىڭ – ەكەۋىنىڭ دە سۇيەنگەنى، سەنگەنى – سەن؛ ەكەۋىنىڭ ىزدەگەنىن تاۋىپ بەرىپ جۇرەسىڭ، سونىڭ جامان»، – دەپتى. بۇدان كەيىن اباي وسى ءۇش كاتەگوريا جايىندا ءتۇيىن جاساپ، ءال-فارابيدىڭ جوعارىدا ايتىلعان پىكىرىن ءوز وقىرمانىنىڭ ۇعىمىنا لايىقتاپ جەتكىزەدى. اباي وسى ۇشەۋىنىڭ باسىندا قوس، ءبارىن دە «جۇرەككە» بيلەت، – دەپ ۇقتىرىپ ايتۋشىنىڭ اتى «عىلىم» ەكەن. – وسى ۇشەۋىڭ ءبىر كىسىدە مەنىڭ ايتقانىمداي تابىسساڭدار، تابانىنىڭ توپىراعى كوزگە سۇرتەرلىك قاسيەتتى ادام سول. ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن «جۇرەكتى» جاقتادىم. قۇدايشىلىق سوندا، قالپىڭدى تازا ساقتا، قۇداي تاعالا قالپىڭا ءاردايىم قارايدى دەپ كىتاپتىڭ ايتقانى وسى» – دەپتى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.

كوگدا مى گوۆوريم و تۆورچەستۆە ال-فارابي ي ابايا – ەتيح دۆۋح ۆەليكيح سىنوۆەي كازاحسكوي زەملي، مى وچەتليۆو ۆيديم ۆوت ەتۋ وبششۋيۋ لينيۋ، وبششۋيۋ دومينانتۋ ۆ يح فيلوسوفسكوي سيستەمە. تو ەست پروبلەمى ي يدەالى، يح دۋحوۆنىە سەننوستي، چتو ۋ ابۋ ناسر ال-فارابي، چتو ۋ ابايا كۋنانبايەۆا – وني بىلي وچەن سحوجيمي، موجنو سكازات. پوتومۋ چتو، نە زنايۋ، زدەس، ناۆەرنوە، ماسسا فاكتوروۆ، كوتورىە ۆليايۋت. يلي ەتو نوماديچەسكوە ناچالو ۆ ميروۆوززرەنيي. يلي كۋلتۋرنىي كود. ناسيونالنىي كود كاكوي-تو. ي وبششەچەلوۆەچەسكيە گۋمانيستيچەسكيە يدەالى، كوتورىە پريسۋششي بىلي دۆۋم ۆەليكيم كازاحسكوي ستەپي.

ۆ كاجدوم پەريودە ەست سۆوي ۋنيكالنىە ليۋدي. توچنو تاك جە ۆەليكيە كازاحي اباي ي ال-فارابي جيلي ۆ رازنىە ۆەكا، نو ۆ يح سلوۆاح سوۆەتوۆ ەست بولشوە سحودستۆو. ودناكو كونكرەتنىح سۆەدەنيي و زناكومستۆە ابايا س تۆورچەستۆوم ۆتوروگو ۋچيتەليا، مىسليتەليا ال-فارابي، نەت.»ال-فارابي، پريداۆاۆشيي بولشوە زناچەنيە فيلوسوفيي ي مۋدروستي، بىل زناكوم س يبن-سينوي»، - سكازال اباي. سلوۆا سوۆەتا ي مىسلي مۋدروگو،ينتەلليگەنتنوگو مىسليتەليا-بلاگورودنوە ناسلەديە نارودا، زەركالو ناشەي ليتەراتۋرى.

گارمونيا ال-فارابي ي ابايا، سحوجەست ەگو پرويزۆەدەنيي يزۋچالوس منوگيمي ۋچەنىمي. ۆ چاستنوستي، وتمەتيم، چتو ۋچەنومۋ ا.ماشانوۆۋ، يسسلەدوۆاۆشەمۋ پروبلەمۋ «ال-فارابي ي ابايا»، ۋدالوس سۆيازات دۆۋح مىسليتەلەي يستوريچەسكوي پرەەمستۆەننوستيۋ. يدەيا فارابي: «ۋ كاجدوگو ەست مەستو ۆ ميرە»، اباي پو-نوۆومۋ : «تى توجە روجدەن يز كيرپيچەي، نايدي سۆوە مەستو ۆ جيزني».

ءبىز – ازات ەلمىز. ءبىز – بەيبىت ەلمىز. عاسىرلار قويناۋىندا بابالار اڭساعان تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭىن قارسى الاتىن ەگەمەن ەلدىڭ ازاماتتارىمىز. ءبىز ۇلكەن ەل، ۇلكەن وتباسىمىز. قازاقستاننىڭ ماڭگىلىك مەكەنى – ۇلى دالا ەلىنە باتا قونىپ، ب ا ق دارىعان. ءبىزدىڭ باستى قۇندىلىعىمىز – تاۋەلسىزدىگىمىز. ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋدىڭ ماڭىزىن ءارقايسىسىمىز جۇرەگىمىزبەن تۇيسىنەمىز، جانىمىزبەن سەزىنەمىز. ەلباسى ن.نازاربايەۆ: «ءبىز قانداي زاماندا دا تاۋەلسىزدىك تىزگىنىن ۇستاۋعا ءتيىسپىز. ەلىمىزدى ءىشتىڭ، سىرتتىڭ الاۋىزدىعىنان ساقتاپ، نىعايتا ءتۇسۋ تاريح الدىنداعى پارىزىمىز جانە جاۋاپكەرشىلىگىمىز. ۇلى دالادا تۋىمىزدى تىگىپ، ەركىن ءومىر سۇرۋگە لايىقتى ەكەنىمىزدى كۇن سايىن وزىمىزگە دە، بارشاعا دا دالەلدەپ وتىرۋىمىز كەرەك»، – دەپ ورىندى باعاسىن بەرگەن.

تاۋەلسىزدىگىمىزدى تۇعىرلى ەتەتىن، باقىتىمىزدى باياندى ەتەتىن ول — ەل بىرلىگى، قوعامداعى كەلىسىم، ەلىمىزدى مەكەندەگەن بارلىق ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ ءوزارا تاتۋلىعى، بىر-بىرىنە دەگەن توزىمدىلىگى. قولدان كەلەتىن ءبىر-اق نارسە — تۋعان ەلىمىزدىڭ باسىنا قونعان ب ا ق قۇسىن ۇشىرىپ الماۋ! ول — بەيبىت، تىنىش ءومىر. شىنىندا دا، حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن باعى دا، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاشتاۋعا ءتيىس باستى جەتىستىگى دە، تۋ ەتىپ ۇستار ۇلى قۇندىلىعى دا تاۋەلسىزدىك ەمەس پە؟ وسىنداي مامىراجاي، «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» كەزەڭدە ءومىر ءسۇرۋىمىز، بەرەكەلi بiرلiگiمiز ەلباسىمىزدىڭ اقىلى مەن پاراساتتىلىعىنىڭ ارقاسى. ءبىزدىڭ دانا حالقىمىزدىڭ «ب ا ق بەرەردە ەلگە ىرىس قونادى، ۇستانعان جولى دۇرىس بولادى» دەگەن دانالىق ءسوزى بار ەكەن. مىنە، ءبىزدىڭ ەلىمىزگە دە ىرىس دارىپ، حالقىمىز دۇرىس باعىت الىپ، ماڭگىلىك ەل بولۋعا قادام باستى. ەلدىڭ تىلەگى دە بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ، سوعىستى بولدىرماۋ، ادامزاتتىڭ قۇندىلىعىن ساقتاۋ ەكەنىن بۇكىل الەم مويىندادى. وسىنداي دارەجەگە كەلىسىم مەن ىنتىماقتىڭ ناتيجەسىندە جەتتىك. سوندىقتان الەمدىك وركەنيەت كوشىنە ەكپىندەي ەنگەن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ەتنوسارالىق كەلىسىمىنىڭ بەرىكتىگى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسۋى ءتيىس. ءقازىر ءبىز وسى ەلدىڭ باقىتتى ازاماتتارىمىز دەپ قاي جەردە دە ماقتانىشپەن ايتا الامىز. ويتكەنى ءبىز ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرى باس قوسىپ، ءبىر ماقسات، ءبىر تاعدىر جولىندا بولاشاعى ءبىرتۇتاس – ماڭگىلىك ەلدى قۇرۋعا بىرگە كەلە جاتىرمىز. بۇل تۇستا كورەگەن باسشىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ كەلەشەكتىڭ كەمەلدىگى ءۇشىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرۋداعى يدەياسىنىڭ ماڭىزى زور بولعاندىعى اقيقات. الەمدە بىردە ءبىر مەملەكەت قول جەتكىزبەگەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ ليدەرلەرى مەن جوعارى وكىلدەرىن ءبىر شاڭىراق استىنا جيناپ، بەس رەت سەزد وتكىزدى. ونداعى ماقسات – ەلدەگى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى ساقتاۋ، تىنىش ءومىردى ورنىقتىرۋ. بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم — بۇكىل ادامزاتتىڭ قالاۋى، تاڭداۋى. سول جولدا قوعامدىق تۇراقتىلىقتى قالىپتاستىرۋ. قوعامدىق تۇراقتىلىق ساقتالماسا، قوعامنىڭ دامۋى، ەكونوميكانىڭ ءوسۋى، مەملەكەتتىڭ وركەندەۋى مۇمكىن بولمايدى. دانا بابالارىمىز «ءبىر كۇن ۇرىس بولعان ءۇيدىڭ ءىر¬گە¬سىنەن قىرىق كۇن قىرسىق كەتپەيدى» دەگەن ەكەن. سوندىقتان قوعامداعى شيەلەنىستەردىڭ الدىن الۋ جولدارىنىڭ بىردەن ءبىرى — ول اتا-بابا ءداستۇرىن جاڭعىرتۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەۋ ارقىلى جاس ۇرپاققا ونەگەلى تاربيە بەرۋ بولىپ تابىلادى.

بۇگىندە قازاقستان – دوستىقتىڭ كيەلى شاڭىراعىنا اينالدى. وسى تۇرعىدان العاندا دانا حالقىمىز: «كوپتىڭ قولى بىرىكسە، كوككە جەتەدى» دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك. بۇگىنگى قازاقستاننىڭ باستى جەتىستىگىنە اينالعان قوعامدىق كەلىسىم ەلدىڭ ناتيجەلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، قوعامدىق-ساياسي دامۋىنىڭ كەپىلىنە جانە نەگىزىنە اينالۋدا. اۋداندا نەگىزىنەن قازاق، ۇيعىر ءبىر تۋعان باۋىرداي، قۇدا-جەكجات بولىپ ءتاتۋ-تاتتى عۇمىر كەشۋدە. وتانىمىز ورتاق ءۇيىمىز. الاۋىزدىق، تۇسىنىسپەۋشىلىك جوق. اندا-ساندا ساقالدارى قاپساداي، قىسقا بالاق كيگەن جاستار مەن بەت-اۋىزدارىن تۇمشالاعان بويجەتكەندەردىڭ كوشەلەرىمىزدە كەزدەسىپ جاتاتىنى وتىرىك ەمەس. ولاردىڭ پيعىلدارىن، نيەتتەرىن ءبىلۋ ماقساتىندا اڭگىمەگە تارتامىز. ۇستانعان دىندەرى مەن ساياسي كوزقاراستارىن باقىلايمىز. مەملەكەتتىڭ ساياساتىن تۇسىندىرەمىز. بەيبىتشىلىك پەن دوستىقتى تۋ ەتىپ وتىرعان قازاقستان دەگەن ەلدىڭ ىرگەسى ىدىراماۋ، شاڭىراعى شايقالماۋ ءۇشىن باسقا اعىم جولىندا جۇرگەندەردى دە دۇرىس باعىتقا سالۋعا ارنايى ماماندارمەن جۇزدەستىرەمىز. ەڭ باستىسى ەلدەگى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ – ادامزات تاڭداۋى ەكەندىگىنە كوزدەرىن جەتكىزۋ. بەيبىتشىلىك، كەلىسىم ورنىققان ەلدە بەرەكە مەن قۇت قاتار جۇرەدى. ولاي بولسا قازاقستان — جۇزدەن اسا ۇلتقا وتان بولعان، تاتۋلىعى مەن ىنتىماعى جاراسقان بەيبىت مەملەكەت. وسى باعىمىزدان ايىرماسىن.

IV. قورىتىندى

قورىتا ايتقاندا، قازاق ۇلتىنىڭ پەشەنەسىنە ەنشىلەگەن ءتاڭىر سىيلاعان ەكى ۇلى دانا - باباسى بار. ءبىرى ءال – فارابي، ەكىنشىسى – اباي.
ءال-فارابي سىندى ۇلى بابامىزدىڭ عىلىمي ميراستارىن تۋعان ەل توپىراعىنا ورالتىپ، حالىق ساناسىنا جەتكىزۋشى اباي ەكىندىگى داۋسىز. ۇلى ابايدىڭ:

«ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس،
ول ءبىراق قايتىپ كەلىپ، ويناپ - كۇلمەس.
ءولدى دەۋگە سيا ما، ويلاڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان؟»، - دەمەكشى، ءال - فارابي مەن اباي «ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان»، سونداي-اق، قازاق توپىراعىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان قازاقتىڭ قوس ماقتانىشى.

«جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلى،
مەن ءبىر جۇمباق اداممىن ونى دا ويلا.
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم كىنا قويما»

يا، مىڭمەن جالعىز الىسقان اباي ءوز زامانداستارى ءۇشىن راسىندا جۇمباق بولعانداي، الايدا بەلگىلى ابايتانۋشى، عالىم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ءبىز ابايدى ءقازىر قاراڭعى جۇمباق رەتىندە ەمەس، قازاق ادەبيەتىنىڭ شامشىراعى رەتىندە قابىلدايمىز» دەگەن پىكىرى ابايدىڭ ءور تۇلعاسىن تانىتا الادى.

اباي ءوزى سۇيە بىلگەن، ءوزىن دە سۇيگىزە بىلگەن، تابيعاتى ، بولمىسى بىرەگەي، «ماحابباتسىز دۇنيە بوس، حايۋانعا ونى قوسىڭدار» دەگەندى دۇعاداي سان قايتالاعان. ءبىزدىڭ ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ 2006 جىلعى 3 ساۋىردە ماسكەۋگە رەسمي ساپارمەن بارىپ، ونداعى ەلشىلىمىز ورنالاسقان چيستوپرۋدنىي بۋلۆارىندا اباي ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلىۋنا قاتىستى. رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.ۆ. پۋتين بۇل ەسكەرتكەشتىڭ اشىلىۋن رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ ايتىلۋى وقيعاسى دەپ اتاپ كورسەتتى. « ءبىز اسا كورنەكتى ادەبيەتشىگە، اقىن مەن ويشىلعا ەستكەرتكىش اشىپ وتىرمىز. ول ەكى مادەنيەتتىڭ ءوزارا مولىعۋى تۋرالى ايتقان قازاق جانە ورىس حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى رۋحاني ىقپالدىلىقتىڭ قالىپتاسۋىنا زور ۇلەس قوسقان ادام»، - دەپ رەسەي پرەزيدەنتى ءوز سوزىندە اتاپ ءوتتى. وسىنداي ۇلى تۇلعانىڭ بەينەسى رەسەيدىڭ استاناسىندا اسقاقتاۋى اسقان قۇبىلىس ەمەس پە؟! ەكى ەلدىڭ رۋحاني ىنتىماقتىعىنىڭ قاينار كۇشى وسى ارقىلى نىعايا تۇسەدى. بىزدەر اباي ولەندەرىن قايتا اينالىپ وقىعان سايىن، ونى جاڭا قىرىنان تاني تۇسەمىز. اسىل ويدىڭ تەرەڭ بويلاپ كەتكەندەي بولامىز.

(ۇلى ابايدىڭ حالقىمىزدىڭ اقىن جانە دانا دانىشپان رەتىندە تانۋ قۇپياسىنىڭ ءبىر تارماعى بابا عىلىمىن عاجاپ پوەزياعا اينالدىرۋىندا جاتىر دەۋگە بولادى.)

جوبا جۇمىسىندا ابايدىڭ عىلىمي ميراستارى ءال - فارابي ىلىمىنە بايلانىستى تۇردە ءداستۇر جالعاستىعى تۇعىسىنان قاراستىرىلدى.

جوبا جۇمىسى بويىنشا مىناداي ماقساتتارعا قول جەتكىزىلدى:

- ۇلى ويشىلاردىڭ وسكەن ورتاسى مەن ءبىلىم العان جولدارىن قاراستىرىلدى؛
- ويشىل، دانا، اقىن رەتىندە قوعامدىق كوزقاراسىن سالىستىرىلدى؛
- دانالارىمىزدىڭ شىعارمالارىنداعى ءعىلىم-بىلىم ، ادەبيەت جانە ونەر جايلى كوزقاراس ۇقساستىقتارىن سالىستىرىلدى؛
- ويشىلاردىڭ «تولىق ادام» ، «كەمەلدەنگەن ادام»، «جان تۋرالى» پىكىرلەرىن جان – جاقتى سالىستىرا وتىرىپ، ساباقتاستىق تۇرعىدان عىلىمي نەگىز جاسالدى.

ۇلى بابالارىمىزدىڭ ءعىلىم-بىلىم، تالىم-تاربيە، ادەپتىلىك بەلگىلەرى،ءادىل اكىم، ت.ب. تۋرالى ەڭبەكتەرى، وسيەت-ۋاعىزدارى كۇنى بۇگىنگى دەيىن ءوزىنىڭ مورالدىق – ەتيكالىق، ەستەتيكالىق ءمان-ماعىناسىن جويعان جوق.

ءال-فارابي مەن ابايدىڭ قىرى مەن سىرى كوپ تەلەگەي تەڭىزدەي مول دۇنيەسىن،قازىرگى زامان تۇرعىسىنان باي مۇرالارىن جان-جاقتا زەرتتەپ، ونى بۇكىل ىلەمگە تانىتۋ بۇگىنگى جانە كەلەشەك ۇرپاقتاردىڭ ابىرويلى مىندەتى دەپ سانايمىن.

V. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. مىرزاحمەت ۇلى. م «اۋەزوۆ جانە اباي» - الماتى: قازاقستان ، 1997 ج
2. مىرزاحمەتوۆ. م. «ابايدىڭ ادامگەرشىلىك مۇراتتارى» - الماتى: راۋان، 1993 ج
3. قۇنانبايەۆ. ا « ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى» ت.2 – الماتى، « جازۋشى»، 1986 ج
4. نازاربايەۆ. ن.ءا «اباي تۋرالى ءسوز». – الماتى: راۋان، 1995 ج
5. قۇنانبايەۆ. ا «ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى» ت.1. – الماتى، « جازۋشى»،1986ج
6. ءال-فارابي «فيلوسوفيالىق تراكتاتتارى»، - الماتى، «عىلىم»، 1973 ج
7. مىرزاحمەتوۆ. م «ابايتانۋ تاريحى». – الماتى، « انا ءتىلى»، 1994 ج
8. فارابيتانۋ «جيىرما تومدىق» ت.16. – استانا، «اۋدارما»،2006 ج
9. اۋەزوۆ. م «اباي قۇنانبايەۆ». – الماتى، «سانات»، 1995 ج
10. دوسجان. د «ابايدىڭ رۋحى». – استانا، «فوليانت»، 2008 ج
11. دوسجان.د «اباي ايناسى». – الماتى، «قازاقستان»، 1994 ج
12. كۇمىسبايەۆ ءو. «اباي جانە شىعىس». – الماتى: قازمۋ. – 1995 ج
13. مىرزاحمەتوۆ.م «ابايتانۋ تاريحى»، - الماتى، «انا ءتىلى»، 1994 ج
14. قابدولوۆ.ز «ءسوز ونەرى»، - الماتى، «سانات»، 2002 ج
15. اۋەزوۆ.م «ابايتانۋ دارىستەرى»، - الماتى، «راۋان»،1994 ج
16. اۋەزوۆ.م «جيىرما تومدىق شىعارمالار جيناعى». ت.1. الماتى، «جازۋشى»، 1985 ج

---