InfoHub Logo

تايقازان اتاۋىنىڭ تاريحي ساحناعا كوتەرىلۋ نۇسقاسى رۋحاني استانامىز – تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ەسىگىنەن ەنگەن جاننىڭ كوزىنە وتتاي باسىلار قاسيەتتى تايقازاننىڭ بابالاردىڭ كوزى بولعان جادىگەرگە اينالۋى اڭىزعا بەرگىسىز تاريحي وقيعا. كەسەنەنى سالدىرعان كورەگەن ءامىر تەمىر تاپسىرىسىمەن بۇل قازان 1399 جىلى 25-ماۋسىمدا، تۇركىستان قالاسىنىڭ باتىسىندا، 27 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان قارناق ەلدى مەكەنىندە، سيرەك كەزدەسەتىن اسىل مەتالداردىڭ قوسپاسىنان قۇيىلعان. سالماعى ەكى توننا، سىيىمدىلىعى ءۇش مىڭ ليتر. قازان سىرتىنداعى اراپتىڭ گۇلدەنگەن سۋلس جانە كۋفي قولتاڭبالارىمەن جازىلعان ءۇش قاتار جازۋدىڭ بىرىنشىسىندە ونى شايحىلاردىڭ سۇلتانى احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە ارنالىپ جاسالعانى تۋرالى ايتىلادى.

الىپ قازان جاساۋ كونە ساق، عۇن، داۋىرلەرىنەن بەرى جالعاسىپ كەلگەن ءداستۇر ەكەنىن دەرەكتەر مەن ايعاقتار راستايدى. ەلدىك ساناسى بيىك، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى جوعارى قويعان سوسيۋمدار ءۇشىن قازان بەرەكە مەن بىرلىكتىڭ، مولشىلىقتىڭ، ەلدىكتىڭ نىشانى بولعان. مۇنداي تۇسىنىكتى اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىمىزدىڭ بەتتەرىنەن كوپ كەزدەستىرۋگە بولادى. مىسالى، ۇلتتىق نەسىبەمىزدى جىرلاعان اقىن ماحامبەتتىڭ شىعارمالارىندا «قارا قازان، سارى بالا قامى ءۇشىن قىلىش سەرمەدىك» دەپ كەلەتىن جەرلەرى بار. ال، توڭكەرىلگەن قازان بولسا كەرىسىنشە، ناۋبەتتىڭ، قاسىرەتتىڭ وبرازى بولىپ ەسەپتەلگەن. قازان سىرتىنداعى جازۋلاردىڭ ەكىنشى قاتارىنداعى ون سەگىز رەت قايتالانىپ جازىلعان «مۋباراك باد» دەگەن ءسوز دە قۇتتى بولسىن، بەرەكەلى بولسىن، بەرەكە دارىعان ورىن دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ءبىر شاڭىراقتىڭ قازانى كۇندە كەشكە قايناپ جاتسا، بۇل سول ەلدە سوعىستىڭ جوقتىعى، تىنىشتىقتىڭ بەلگىسى سانالسا، وندا بۋى بۇرقىراپ جىلىك-جىلىك ەتتىڭ ءپىسىپ جاتقانى سول ەلدەگى توقشىلىقتىڭ، مولشىلىقتىڭ بەلگىسى سانالعان. حالىق اراسىندا بۇل تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن جويعان جوق.

مۇنداي الىپ قازاندار، زامانىندا بيلەۋشىلەردىڭ، لاۋازىمدى اسكەر باسىلاردىڭ قابىرىنە قويىلاتىن بولعان. – «بۇل ءقابىر يەسىنىڭ اۋقاتتى، جوعارعى توپتپان بولعانىنان حابار بەرەدى»، – دەيدى عالىمدار. ال، گەرودوتتىڭ كەلتىرگەن مىنا ءبىر قىزىق مالىمەتىنە قاراعاندا مۇنىڭ ءمانى ءتىپتى تەرەڭدە ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى، – «ءبىر كۇنى ساقتاردىڭ اريانت ەسىمدى پاتشاسى جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءار قايسىنا ساداقتارىنىڭ ءبىر-بىر ۇشىنان الىپ كەلۋدى بۇيىرادى. سوسىن ولاردى بالقىتىپ، الىپ قازان قۇيدىردى». كوشپەندىلەردىڭ جورىق كەزىندە الىپ جۇرەتىن ۇلكەن قازاندارى بولعانى بەلگىلى. ءبىراق، مىنا قازاننىڭ جاسالۋى دا، قىزمەتى دە ەرەكشە، مۇنى جاساۋعا سانسىز جاۋىنگەر قاتىسىپ، ءارقايسىسى ءوز ۇلەسىن قوسقان. الىپ كەلگەن ساداعىنىڭ ۇشى قازاننىڭ بولىنبەس بولشەگىنە اينالعانداي، ءوزى دە وسى تايپانىڭ سونداي بولشەگىنە اينالىپ، تايپانىڭ بىرلىگىنىڭ، بەرىكتىگىنىڭ كەپىلىنە اينالىپ وتىر.

اتاقتى شىعىستانۋشى م.ماسسوننىڭ ەڭبەكتەرىندە جۇما كۇندەرى تۇركىستانداعى قازان سۋعا تولتىرىلىپ، جۇما نامازىنان كەيىن اينالاسىنا ادامدار القا قۇرىپ وتىرىپ زىكىر سالاتىنى ايتىلادى. رۋحاني كەڭىستىكتە جاي تۇرعان سۋدىڭ ءوزى، ميكروەلەمەنتتەرى ەرەكشە تارتىپپەن ءتۇزىلىپ، باسقا سۋلارعا قاراعاندا بولەك تابيعات تابادى. سۋدىڭ وسىنداي جاعدايلاردا ساپاسىنىڭ ارتاتىنى عىلىم ءۇشىن بۇگىندە جاڭالىق ەمەس.

قۇدايدىڭ قارا سۋىنىڭ كريستالدارى اينالاسىندا تۋىنداپ جاتقان ءتۇرلى جاعدايلار، ايتىلعان سوزدەر اسەرىنەن وزگەرىپ وتىرادى ەكەن. سوڭعى ۇلگىدەگى قۇرىلعىلار سۋدىڭ جادىسىنداعى ءار ءبىر ۇياشىقتا ءار قايسىسى ءوزىن قورشاعان ورتامەن اسەرلەسۋ تۇرىنە جاۋاپ بەرەتىن 440 مىڭداي ينفورماسيالىق پانەل بارىن انىقتاپ وتىر. وسى پانەلدەر ادام بويىنداعى اشۋ، ىزا، كەك سەكىلدى كەرى ەموسيالاردىڭ ەنەرگەتيكاسىن سىڭىرگەندە سۋدىڭ كريستالدارى رەتسىز تارتىپپەن ورنالاسىپ، ونى پايدالانعان ادامنىڭ پسيحولوگياسىن كۇيرەتەتىن «اۋىر» سۋ پايدا بولادى ەكەن. وسىدان كەلىپ زەرتتەۋشىلەر، قىلمىس اتاۋلىنىڭ دەڭگەيى بىلاپىت ءسوز، ارسىز اڭگىمە كوپ ايتىلاتىن جەردە جوعارى بولاتىنىن ايتادى. قاراپ وتىرساق، سۋدىڭ حيميالىق قۇرامىندا تۇرعان ەشتەڭە جوق، اڭگىمە ونىڭ كريستالدارىنىڭ تۇزىلۋىندە بولىپ وتىر. انتتاساتىن كەزدە بابالارىمىزدىڭ انت سۋ ىشەتىن ءراسىمىنىڭ ارعى جاعىندا وسىنداي سىرلاردىڭ جاتۋى دا مۇمكىن.

ەلباسى ن.نازاربايەۆتىڭ “ ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى” باعدارلامالىق ماقالاسىندا  ايتىپ كەتكەن كونە جادىگەرلەر اتاۋىنىڭ تىڭ سيپاتتا ايعاقتالىپ، قوعامدىق ورىنداردا بەدەرلەنۋ ماسەلەسى جوعارىدا كەلتىرىلگەن سۋ تولتىرىلعان قازاننىڭ ءمانىن ودان ءارى اشا تۇسەدى . وسىعان سايكەس، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ نەگىزگى كومپوزيسيالىق بلوكتارىنىڭ ءبىرى “تايقازان” سۋ بۇرقاعىن اتاپ وتسەك بولادى.  قارا شاڭىراقتىڭ كورىگىن اشار ساۋلەت تۋىندىلارى: “ماڭگىلىك ەل” تريۋمفالدى قاقپاسى مەن مونۋمەتالدىق كومپوزيسيا “تەمىرقازىق” سىندى ارحيتەكتۋرالىق جادىگەرلەر قاتارىنان ەرەكشە ورىن العان وسىناۋ سۋ بۇرقاعىنىڭ “تايقازان” اتالۋى قارا شاڭىراقتىڭ بەرەكەسى مەن تىنىشتىعىنىڭ تۇعىرى، ءبىلىم ورداسىنىڭ بىرلىگىنىڭ نىشانى ىسپەتتى. وسىنداي ورتاعاسىرلىق قۇندى مۇرالاردى دارىپتەۋ، ونىڭ ءمانىن ۇعىندىرۋ جاس ۇرپاققا تاريحىمىزدى تانىتۋ، ولاردىڭ پايىم-پاراساتىن ارتتىرۋ، ەلدىك ساناعا باۋلۋ، وتكەن تاريحىمىزعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرۋ باعىتىندا وي سالارلىق باستاما ەكەنى ايقىن.

جانبولاتوۆا ءاسيلا

---