InfoHub Logo

ۇلتتىق قۇندىلىقتار – ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزگى وزەگى، ۇلت قالىپتاسۋىنىڭ باستى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى. وسى ۇلتتىق يدەيانى ىسكە اسىراتىن باستى فاكتور مەملەكەت بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا وسى مەملەكەتتىك ىسكە سالعىرت قاراماي ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ تەتىكتەرىن جاساۋ قاجەت. ۇلتتىق يدەيا – تۋعان جەر، وسكەن ورتا اسەرلەرىنەن قالىپتاسىپ، حالىقتىڭ ءتىلى، اۋىز ادەبيەتى، سالت-ساناسى، ادەت-عۇرپى، ىرىمدارى مەن تىيىمدارى ارقىلى جۇيەلەنگەن سەزىم. ول – ۇلتتىڭ بولمىسى، پسيحولوگيالىق وزىندىك ەرەكشەلىگى. ال، وسى ۇلتتىق يدەولوگيامىز ءالسىز بولسا بارلىق سالاعا ءوزىنىڭ كەرى ىقپالىن تيگىزەتىنى ءشۇباسىز.

كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ، قوعامنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولادى. ول ەرەكشەلىكتەر عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ وتىراتىن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىمەن، ۇلتتىڭ تاريحىمەن جانە ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەلەرىمەن تىعىز بايلانىستى. ياعني مەملەكەتتىڭ، ونىڭ قوعامىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداپ وتىراتىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار. ۇلتتىق قۇندىلىقتار بولماسا ۇلتتىڭ مادەنيەتى، ءدىن مەن ءداستۇر، قوعامداعى تۇراقتىلىقتى، رۋحاني تۇتاستىقتى ايقىنداپ وتىراتىن ۇلتتىق بىرەگەيلىك ساقتالمايدى. بۇنىڭ بارلىعى ۇرپاق ساناسىندا ءومىر سۇرەتىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى ۇعىمعا تىكەلەي تاۋەلدى. سوندىقتان دا ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەپ مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ رۋحاني ءومىرىن، بولمىسىن، مادەنيەتىن جالعاستىرىپ، بولاشاعىن ايقىنداپ وتىراتىن جانە مەملەكەت مۇددەسىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن، جەكە ادامدى مەملەكەتىمەن، ۇلتتىق بولمىسىمەن بىرىكتىرىپ وتىراتىن دۇنيەلەردى ايتامىز. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قاتارىندا دۇنيەتانىم، انا ءتىلى، ۇلتتىڭ ءدىلى، ءداستۇرى، مادەنيەتى، ءدىنى، ۇلتتىق ونەر تۇرلەرى، اتامەكەن، وسى اتامەكەن جەر رۋحىن نەگىزدەپ وتىراتىن اتا كاسىپ تۇرلەرى، ءبىلىم، عىلىم جانە ت.ب. جاتادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلتتىڭ تابيعي ورتاسىنا ساي ءومىر سۇرۋدەگى قول جەتكىزگەن تاجىريبەلەرى مەن يگىلىكتەرىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەيمىز. مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار:رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا، وسى ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە قوعامنىڭ ءداستۇرلى بەيبىت جولمەن دامۋىنا قاتىستى بىلاي دەگەن: «ءبىز تاريحتىڭ ساباعىن ايقىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ريەۆوليۋسيالار ءداۋىرى ءالى بىتكەن جوق. تەك ونىڭ فورماسى مەن مازمۇنى تۇبەگەيلى وزگەردى.

ءبىزدىڭ كەشەگى تاريحىمىز بۇلتارتپاس ءبىر اقيقاتقا – ەۆوليۋسيالىق دامۋ عانا ۇلتتىڭ وركەندەۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىنىنە كوزىمىزدى جەتكىزەدى. بۇدان ساباق الا بىلمەسەك، تاعى دا تاريحتىڭ تەمىر قاقپانىنا تۇسەمىز. ەندەشە، ەۆوليۋسيالىق دامۋ قاعيداسى ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ جەكە باسىنىڭ دەربەس باعدارىنا اينالۋعا ءتيىس». ۇلت مادەنيەتىنىڭ، مەملەكەتتىڭ دامۋى قاشاندا ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ەۆوليۋسيالىق جولىمەن جۇزەگە اسىپ وتىرعان.  قوعامنىڭ تاريحي جانە الەۋمەتتىك مادەني دامۋ جولىندا مەملەكەت يەسى ۇلت ۇرپاقتىڭ بولاشاعىنا قاجەتتى يگىلىكتەردى قالىپتاستىرىپ وتىرادى. بۇل يگىلىكتەر (جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي) مەملەكەتتىڭ دۇنيەسىنە، ۇلتتىڭ مەنشىگىنە (قازىناسىنا) اينالعان دۇنيەلەر  (اتامەكەن، مادەنيەت، تاريح، ءتىل، ءداستۇر، ءدىن جانە ت.ب.) مەملەكەت پەن ۇلت بولمىسىنىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋ جولى الدىمەنەن قوعام ومىرىندە (حالىقتىڭ رۋحاني ومىرىندە) ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ساقتالىپ وتىرۋىمەن تىعىز بايلانىستى. ۇلتتىق بىرەگەيلىك ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ۇرپاق بولمىسىنىڭ بويىندا بىرىگۋىنەن شىعادى.  ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ۇلتتىڭ بولاشاعىن ايقىنداپ وتىراتىن قۇندىلىقتاردىڭ جيىنتىعى (نەگىزگى قۇبىلىسى مەن كورىنىسى) دەپ تۇسىنگەن ۇرپاق، الاش زيالىلارىنىڭ سوزىمەن ايتساق تاريحىن، مادەنيەتىن، ءسالت-داستۇرىن يمانى دارەجەسىنە كوتەرەدى. ۇلتتىڭ مادەنيەتى مەن ءسالت-داستۇرىنىڭ اتا دىنىنە قايشى كەلمەيتىندىگىن بىلەدى. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز،  قازىرگى تاڭدا الەمدە بولىپ جاتقان ءتۇرلى ساياسي قۇبىلىستار،  اسىرەسە تاستۇردەن تىس قالىپتاسقان ءدىني اعىمدار، ءتۇرلى ءدىني سەكتالار كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ رۋحاني ومىرىندە الدىمەنەن حالىقتىڭ بولمىسىنداعى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى جويۋ امالدارىمەن كورىنۋدە.

ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ حالىق تانىمىندا، اسىرەسە جاستاردىڭ وي ورىسىندە ورىن الۋى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ساقتالۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرادى. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرىپ، ساقتاپ وتىراتىن تاريحي سانا،  تاريحي سانا نەگىزىندە قالىپتاساتىن ۇلتتىق سانا. ۇلتتىق سانا تاريحتى تەگىستەي بىلۋدەن شىعادى. سوندىقتاندا ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەگەنىمىز (ۇلتتىق زەردە بيىگىمەن قارايتىن بولساق) ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىندا، ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق ويلاۋى نەگىزىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىراتىن نارسەلەر. ۇلتتىڭ رۋحاني مانگە يە ءتول دۇنيەلەرىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىققا اينالىپ وتىرۋى ادىمەنەن حالىقتىڭ (ۇرپاقتىڭ) رۋحاني دەڭگەيىنە تاۋەلدى.

ەلىمىزدىڭ تاريحىندا جەرىن، ەلىن جانە ۇلتىنىڭ بولاشاعىن قاتار ويلاعان، وعان جان- جاقتى قىزمەت ەتە بىلگەن زيالىلار قوعام الدىنا قالاي شىققان؟ تاريحتاعى قازاق تۇلعالارىن ارنايى ەشكىم بۇگىنگىدەي وقىتقان جوق. قاراپايىم قوعامنىڭ رۋحاني ومىرىندە اتا-انانىڭ، الەۋمەتتىك ورتانىڭ ىقپالىمەن ۇيرەتىلگەن ۇلتتىق تاربيە، وتكەننىڭ تاعىلىمىن باياندايتىن تاريحي اڭگىمەلەر،  ءدىن مەن ۇلت ءداستۇرىن قاتار زەردەلەۋدى ۇيرەتكەن، بۇلاردىڭ بىر-بىرىمەن ۇنەمى بايلانىستى بولاتىندىعىن  ۇعىندىرعان ۇلكەندەردىڭ تالىم-تاربيەسى نەبىر تالانت يەلەرىن قوعام الدىنا شىعارعان.

ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى ادام تانىمىندا قالىپتاساتىن ۇعىم ونىڭ بولمىسىنىڭ نەگىزىندە جاتاتىن رۋحاني يممۋنيتەت بولىپ سانالادى. ەگەر ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ شەڭبەرىندە بۇل بولماعان جاعدايدا، ياعني قوعامدا حالىق پەن ۇرپاق بولمىسىندا ۇلتتىق قاسيەتتەر بولماسا ءدىني سەكتالاردىڭ قوعامدىق ورتاداعى ىقپالى وزدىگىنەن كۇشەيۋى مۇمكىن. سوندىقتاندا ۇلتتىق تاجىريبەلەر تاربيە نەگىزىندە ۇرپاقتىڭ بويىنداعى ۇلتتىق قاسيەتتەردى وياتىپ، نىعايتىپ وتىرادى. تاريحتاعى نەبىر ءدىني ادامداردىڭ حالىققا اتا ءدىنىن ۇيرەتۋدە قوعامنىڭ، جەكە ادامنىڭ بويىنداعى قاسيەتتەر مەن تاجىريبەلەردى دارىپتەپ وتىرۋىنىڭ ءمانى وسىندا جاتىر.  قوعامدا رۋحاني تەرەڭدىك، مادەنيەتتىلىك، ءداستۇر قۇندىلىقتارى بولماي تۇراقتىلىق ساقتالمايدى. تۇراقتىلىق بولماعان جەردە ءداستۇرلى ءدىن ەرەجەلەرى ساقتالا بەرمەيدى، ول ءبىر تاريحي دۇنيە بولىپ قالادى.  سەبەبى ءداستۇردى قالىپتاستىرۋ مەن دۇرىس پايدالانۋداعى ۇلتتىڭ تانىمى ءدىندى ساقتاپ وتىرادى.

ۇلت رۋحانياتىنداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتار جونىندەگى تۇسىنىگى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن تەرەڭ ءبىلىپ، مەملەكەتىمەن ءبىر ءومىر سۇرۋىنە ىقپال ەتەدى، ءدىندى ءبىلىم، دانالىق ارقىلى قورعاۋعا كومەكتەسەدى.

تاريحقا ۇڭىلەر بولساق، جوعارىدا دا توقتالىپ وتكەنىمىزدەي قازاق جاستارىنىڭ بۇگىنگى زامانداعىداي جان- جاقتى ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىگى بولماسا دا، وركەنيەت زامانىندا كەز كەلگەن ادامنىڭ وڭاي قولى جەتە بەرمەيتىن تۇلعالىق دارەجەگە تاربيە مەن دانالىقتى ۇيرەتۋ ارقىلى قازاق بالاسىنىڭ قولىن جەتكىزىپ وتىرعان. تاريحتاعى قازاق جاستارىنىڭ ىشىنەن شىققان باتىرلار، بيلەر، جىراۋلار، نەبىر كۇيشىلەر، ازۋلى اقىندار، كەمەڭگەر عالىمدار وسى شىندىقتىڭ كۋاسى. بۇلاردىڭ دا ۋاقىتىندا ادامزات الەمىندە ورىن الىپ جاتقان قۇبىلىستارمەن ۇشتاسقان قوعامنىڭ پروبلەمالارى از بولماعان.  ادامنىڭ ويى تۇگىل، تۇسىنە دە كىرمەگەن داعدارىستار (وتارشىلدىق، اشارشىلىق، رەپرەسسيا، يادرولىق سىناق) قازاق قوعامىندا بىرىنەن كەيىن ءبىرى ورىن الىپ وتىردى. وسىنداي ساتتەردە قيىندىققا شىداعان حالقىمىزدىڭ بولمىسىنان شىنايى ءدىني ساۋاتتىلىقتى،  ۇلتتىق رۋحتى كورەمىز. ۇلكەندەردىڭ بالاعا اقىلدى، ۇلتجاندى، ەڭبەكقور، جىگەرلى، قيىندىققا شىدامدى بولىپ ءوسۋدى ۇيرەتىپ وتىرعاندىعى دا وسىنداي ۋاقىت جاعدايىندا ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. الاش زيالىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ جازىپ كەتكەندەي، «باتىرلار تۋراسىنداعى اڭگىمە – حالىقتىڭ جانى، رۋحى تۋراسىنداعى اڭگىمە. باتىرلارى قانداي بولسا، حالىقتىڭ رۋح جاعى دا سونداي بولعان. ەرتەك جىرداعى باتىرلار سيپاتىنا قاراساق، ول جىرلار حالىقتىڭ رۋحى ناعىز كوتەرىلگەن شاعىندا شىققاندىعىن بايقايمىز. وشاق باسى، ءۇي ءىشىنىڭ قامى سياقتى ءومىردىڭ ۇساق ماقسات جاعىمەن ازاماتتارى ەسەپتەسپەي ۇلى ماقسات، ۇلى مۇراتپەن بولىپ، جۇرت ءۇشىن، كوپ ءۇشىن قۇربان قىلمايتىن نارسەسى بولماعانىن كورەمىز. اكە-شەشە، تۋىسقان-تۋعان، مال-مۇلىك، ەڭ قىمباتتى جان- سولاردىڭ ءبارىن جۇرت قامىنىڭ جولىندا ءبىر تيىنعا بالاماعانىن بايقايمىز". قوعامداعى جاستاردىڭ بولاشاعىنا قاتىستى بارلىق ماسەلە يگىلىكتەردى دۇرىس زەردەلەمەۋدەن، بالاعا ۇيرەتىلمەگەننەن شىعادى.  شىنايى ساۋاتتىلىق ۇلتتىق بولمىس تۇتاستىعىن، مەملەكەتتىڭ دەربەستىگىن، ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن بىلۋدەن، ونىڭ رۋحىن قۇرمەتتەۋدەن شىىپ وتىرعان.

قوعامدى دامىتاتىن قوعامدىق سانان، ونىڭ تاريحي تۇرلەرى (تاريح، مادەنيەت، ءتىل، ءدىن، ءداستۇر، ونەر، ءبىلىم، عىلىم، ەكونوميكا، ساياسات، قۇقىق جانە ت.ب.). بۇلاردى ساقتاپ، ۋاقىت تالابىنا ساي ءورىسىن كەڭەيتىپ، دامىتىپ وتىراتىن  مەملەكەت، جەكە ادام. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ تانىمدىق قىزمەتى  جەكە ادامدى ۇلتتىڭ بولمىسىمەن بىرىكتىرىپ، مەملەكەت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋگە باستاپ وتىرادى.

ادامزات بالاسىنىڭ عاسىرلار بويعى يگىلىك تاقىرىبىنداعى ىزدەنىستەرىنىڭ ءمانى مەن سەبەپ-سالدارى اعارتۋشىلىق دەڭگەيىمەن كورىنەدى. سەبەبى يگىلىك ۇعىمىن زەردەلەۋدە ادام بالاسى كوپتەگەن ءبىلىم تۇرلەرىن قالىپتاستىرعان. ءداستۇرلى اتا ءدىنىمىزدىڭ ءوزى ءبىلىمدى، ساۋاتتى، مادەنيەتتى بولۋدى قاشاندا ۇرپاقتان تالاپ ەتىپ وتىرعان.

بۇگىنگى قازاقستانداعى ءدىن مەن مادەنيەتتىڭ ءبىرتۇتاستىعى

قازىرگى كەزدە جاڭارتىلعان الەۋمەتتىك قوعام دامۋىنداعى جەكە ادامنىڭ قالىپتاسۋى، رۋحاني مادەنيەتتىڭ ارتۋىنداعى قازاقستانداعى ءدىننىڭ بۇگىنگى جاعدايى وراسان زور ءرول اتقارادى. رۋحاني مادەنيەت — بۇل ەسكىدەن قالعان تاريحي مۇرا، ول قازىرگى كەزدەگى قورشاعان ومىرگە، ادامگەرشىلىككە، تاربيەلىككە، بىرىگىپ قيمىل جاساۋعا قازاقستانداعى ءدىننىڭ شارتتارىن ۇيرەنۋگە جانە وركەندەۋدەگى الەۋمەتتىك مۇرا رەتىندە قاراستىرىلادى.

ءدىننىڭ جاعدايى قوعام دامۋىنا تىكەلەي قاتىناسى بار. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ «سىندارلى ون جىل» اتتى ەڭبەگىندە «بۇگىنگى كۇنگى جەكەلەنگەن ەلدەردەگى ءدىني سانا- سەزىمنىڭ ءوسۋى كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس. ءدىن ۇلتتىڭ جانە مادەني بىرتەكتىلىكتى ساقتاۋدىڭ نەگىزىنە اينالىپ وتىر»، — دەيدى .

امانگەلدى جانعالي جەتەكشىسى اعا وقىتۋشى قاڭتاربايەۆا ج.ۋ

---