InfoHub Logo

شەجىرەنىڭ ءھام ەلدىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ اۋەلگى حانى الاشا حان دەگەن بولعان ەكەن. تۇركى حالقىنىڭ ءبارى دە وزدەرىن ءوزىنىڭ باتىرلارىنىڭ، نە حاندارىنىڭ ەسىمىمەن اتاماق ءراسىم ەكەن. سول سەبەپتى قازاقتار ءوزىن «الاش» دەپ، ياكي «الاشتىڭ حالقى» دەپ اتاعان. مۇنى قازاقتىڭ ماقالى دا كورسەتىپ تۇرادى. ماسەلەن: «الاش الاش بولعالى، الاشا حان بولعالى» دەگەن قازاقتىڭ ماقالى بار. قازاقتار ءھام قايسى ءبىر سىبىردەگى نوعاي حالىقتارى «الاشتىڭ ازاماتىمىز» دەپ ايتادى ءوزىن-وزى. بۇل سوزدەرگە قاراعاندا ءبىر كۇندەردە قايسى ءبىر نوعاي حالقى ءھام قازاق حالقى ءبىر حان
بولىپ تۇرعان دەپ ويلاۋعا مۇمكىن. قيىنشىلىق بولعان ۋاقىتتا قازاق ءھام نوعايلار بىر-بىرىنە ايتادى «الاشتىڭ ازاماتى ەمەسپىز بە!» دەپ. الاشا حاننىڭ كىم ەكەنىن، ونىڭ قايدان شىققانىن مىناداي قىلىپ ايتادى:

الاشا حان بۇحار حانىنىڭ بالاسى ەكەن. بۇحار حانىنىڭ بالاسى الدەنەشە ەكەن. حاندىق ورىندى جالعىز-اق ۇلكەن بالاسىنا بەرەدى ەكەن دە، وزگەلەرىنە ءبىر-بىر وبلىس قانا بيلەپ تۇرۋعا قالدىرادى ەكەن. الاشا كەنجەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ مىنەزى بۇزىق، ءوزى كۇشتى جارادكەر ەر تۋعان. ءبىر شاھارعا باس بولىپ تۇرعىسى كەلمەي، تولىق حان بولعىسى كەلىپ، بۇحاردا تولىق حان بولا المايتىن بولعان سوڭ، وزگە جەردەن حاندىق ىزدەۋدى ويلاپ، بوتەن جاققا بارۋعا اكەسىنەن سۇرادى. اكەسى وعان رۇقسات قىلا قويمادى. اناۋ ىڭعايى كەلگەن جەردە سۇراي بەردى. اقىرىندا اكەسى قاسىنا قول جيىپ الىپ، بوتەن جاقتان وزىنە ب ا ق ىزدەۋىنە رۇقسات بەردى. الاشا حانعا كوپ ەرلەر جيىلدى. وسى اسكەرىمەنەن الاشا حان ءجۇرىپ كەتىپ، كوپ جەرلەر ارالاپ ءجۇرىپ، نەشەلەر مەحنات كورىپ كەزىپ ءجۇرىپ-جۇرىپ، الاشا حان قازاق ىشىنە كەلگەن ەكەن. بۇلار كوپ قۇرمەت تۇتىپ، كوپ مەيماندوستىق كورسەتىپتى. قازاق حالقى وزىنە ۇناعان سوڭ، الاشا حان مۇندا قالعان. قازاق سول ۋاقىتتا كوشپەلى ەكەن. جان-جاعىنداعى كورشىلەس حالقىمەنەن وشتەس، اتىس-شابىس بولا بەرەدى ەكەن. ەر، ءوزى شەشەن، زەيىندى ادامدى وزدەرىنە باستىق قىلىپ قويىپ، قازاقتار سونىڭ ايتقانىنا ۇييدى ەكەن. ءبىرازدان كەيىن الاشا حان ەرلىگىن دە، شەشەندىگىن دە، زەيىنى بارلىعىن دا كورسەتتى. قازاقتار مۇنى قۇرمەتتەي باستادى ءھام كەشىكپەي-اق ءوزىن قول باسى قىلدى. ءوزىنىڭ قولىمەنەن الاشا حان ءار قايدا جاۋدى جەڭە بەرگەن. ارى-بەرىدەن سوڭ ءوزىن قازاقتار حان قويعان. الاشا حاننىڭ اتى وزگە ەكەن. «الاشا حان» دەپ قازاقتاردىڭ قويعان اتى، سەبەبى ءوزى الا كيىمگە اۋەس ەكەن. مۇلدە الا كيىم كيەدى ەكەن.

جانە دە الاشا حاندى ءبىر ءتۇرلى قىلىپ ايتادى. بۇل ايتقانىندا دا ونى «بۇحار حانىنىڭ بالاسى ەدى» دەيدى. الاشا حان جاسىندا الاپەس بولعان سوڭ وزىنە ءجۇز كىسى نوكەر بەرىپ، شاھاردان قۋىپ جىبەرگەن ەكەن: «الاپەسىڭ جازىلعانشا مۇندا كەلمە» دەپ. نەشە جەردى ارالاپ، اياعىندا قازاق جەرىنە كەلگەن ەكەن. ونى مۇندا بەك قۇرمەت كورسەتىپ، قوناق قىلىپتى. سونان كەيىن قازاق اراسىندا تۇرىپ قالا بەرىپتى. ءبىرازدا-اق قازاق تار ول اقىلدى ەر بولعان سوڭ، ءوزىن جاقسى كورىپ، حان قويىپتى. الاشا حان ءوزى مىقتى، ەر حان بولىپتى. ونىڭ ۋاقىتىندا قازاق اينالاسىنداعى جاۋلارىنىڭ ءبارىن جەڭىسىپتى، جالعىز اتىن ايتسا، دىرىلدەپ قورقاتىن ەتىپ. قازاق حانىنىڭ ەرلىگى، كۇشتىلىگىنىڭ داڭقى الىسقا كەتتى. مۇنى الاشا حاننىڭ اكەسى بۇحار حانى دا ەستىدى. اكەسى بالاسىنىڭ مۇنداي بولعانىنا قۋانىش قىلىپ، كورۋگە قۇشتار بولىپ، مىناۋ دەگەن جىگىتتەن ءجۇز جىگىت جىبەردى: «بارىپ الاشا حاندى تاۋىپ، بۇحارعا شاقىرىپ كەل»، — دەپ. ونان-مۇنان سۇراپ، الاشا حاندى ىزدەپ ءجۇرىپ، اقىرىندا تاۋىپ، اكەسىنىڭ حاتىن بەرىپتى. بۇل حاتتا اكەسى ءوزىنىڭ ساعىنعانىن ايتىپ، كەل دەپ شاقىرعان ەكەن. الاشا حان «بارامىن» دەپ ايتسا دا، جۇرە قويمادى. ءوزىن ىزدەپ كەلگەن ءجۇز جىگىت الاشانىڭ قۇرمەت قىلىپ سىلاعانىنا بەك شات بولىپ جاتا بەردى. اقىرىندا مۇلدە سوندا تۇرىپ قالدى. ول كەزدە بۇحار حانى بۇلاردان ەشبىر حابار تاپپاي، تاعى ءبىر ءجۇز جىگىت ىزدەۋگە جىبەردى. بۇلار دا كەلىپ ىزدەپ تاۋىپ شاقىرىپ ەدى، الاشا حان وندا دا بارماي قالدى. كەلگەن ەكىنشى ءجۇز كىسى دە مۇندا تۇرىپ قالا بەردى. الاشا حان ولگەننەن كەيىن قازاق ۇشكە ءبولىندى. ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز بولىپ، الگى ونى ىزدەپ كەلگەن ءجۇز جىگىتتىڭ ءارقايسىسى ءبىر رۋ ەل بولدى. بۇرىن كەلگەن ءجۇز جىگىت ۇلى ءجۇز اتالعان. ونان سوڭ كەلگەنى ورتا ءجۇز اتالعان، ونان
سوڭعى كەلگەنى كىشى ءجۇز اتالعان.

جانە ءۇشىنشى ءتۇر قىلىپ ايتادى: الاشا حان بۇحار حانىنىڭ بالاسى ەدى. بۇحار حانى سولتۇستىك جاقتاعى حالىققا اتتانىپ، كوپ حانداردى ورنىنان تايدىرىپ، نەشە ەلدى وزىنە قاراتىپ، ولارعا حان قىلىپ ءوزىنىڭ جاقىن اعاسىن، ءىنىسىن، بالاسىن قويعان ەدى. سوندا قازاق حالقىنا حان قىلىپ ءوزىنىڭ بالاسى الاشا حاندى قويعان ەكەن. قازاقتان ىقتيارسىز، زورلىقپەن حان بولعان سەبەپتى الاشا حان قورقىپ، وزىنە بۇحارادان ءھام وزگە جەردەن جالداپ كوپ نوكەرلەر ۇستاپتى. سول كوپ اسكەرى بولعان سەبەپتى قازاققا حان بولىپ، حالىقتى جونگە سالىپ ۇستاپ تۇرىپتى دەيدى. قازاق حالقى دا الاشا حاندى ءوزى ەر، ءادىل، اقىلدى بولعان سوڭ جاقسى كورىپتى. جانە ول حان بولىپ تۇرعان ۋاقىتتا قازاقتار اينالاسىنداعى جاۋلاسقان حالقىن جەڭىپ تۇرىپتى، ءھام قايسى بىرەۋلەرىن وزىنە قاراتىپتى.

الاشا حاننىڭ جالعىز جوشى دەگەن بالاسى بار ەكەن. ءوزى جاسىنان-اق مىنەزى قاتتىلىعىن، ەرلىگىن، قۋاتىن، قيسىق مىنەز دىگىن كورسەتە باستاپتى.

حان بالاسىنىڭ مۇندايلىعىنا رازى بولىپ ويلايدى ەكەن: «بالام مەنىڭ ورنىمدى باسۋعا تۇراتىن» دەپ. جوشى حاندى اكەسى دە ءھام قازاق حالقى دا ەركەلەتىپ، كۇتىپ ءوستىردى. بالانىڭ نە قىلامىن دەگەنىن ەشكىم قاقپاي، ءقازىر دايار قىلىپ تۇردى. كىشكەنتاي اشۋلانسا، اينالاسىنداعى ادامداردىڭ ءبارى قورقىپ، دىرىلدەپ تۇرۋشى ەدى. ءبارى دە جوشى حاننىڭ ايتقانىن قىلىپ، وعان جاعۋعا جاھات قىلاتىن ەدى. جوشى وسكەن سوڭ اكەسى ءوزىنىڭ نە قىلامىن دەگەن ىقتيارىنا جىبەرىپتى. ءوزى تەڭدەس جاستاردى قاسىنا جيىپ الىپ، ويىن-كۇلكى ساۋىقپەن ءجۇرىپتى. ۇلكەن جيىن توي قىلىپ، ەل جيىپ، ات شاپتىرىپ، بالۋان تۇرعىزىپ، مىلتىق اتىپ ويىن قىلار ەدى. تويعا كەلگەن حالىقتار كۇنى-تۇنى ويىن-كۇلكىگە باتار ەدى بالۋانداردىڭ كۇرەسىن كورىپ. سوندا جوشى حانعا ەشكىم نە كۇرەسكە، نە ات ۇستىنە، نە مەرگەندىككە شاق كەلمەس ەدى.

الاشا حان بالاسىنا قاراپ قۋانادى ەكەن. ءاربىر سونداي تويدان كەيىن قاسىنا تەڭدەستىرىپ الىپ الاشا حان اڭعا شىعار ەدى. سوندا اڭنىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتىپ، بەتپاق دالادا نەشە جۇماداي جوعالىپ كەتەر ەدى. ول كەزدە بەتپاق دالادا قۇلان، كيىك ءھام وزگە اڭدار كوپ ەكەن. الاشا حان بالاسىنىڭ نوكەرلەرىنە قاتتى بۇيرىق بەرەدى ەكەن: «جوشى حاننىڭ قۋعىندا قاسىنان قالماي، كۇتىپ جۇرىڭدەر، جازىم بولماسىن. ەگەردە ءبىر جامانشىلىق بولا قالسا، بارىڭە دە جامان بولادى. كىم «بالاڭ جازىم بودى» دەپ ايتسا، سونىڭ اۋزىنا ەرىتكەن قورعاسىن قۇيامىن»، — دەپ.

جوشى حان اڭدى كوپ العان سايىن قىزىعا بەردى. ءبىر كۇنى ءبىر اڭدى قۋىپ جولداستارىنان كوپ وزىپ كەتتى. الدىنداعى قۋىپ كەلە جاتقان قۇلانى ءبىر ءۇيىر قۇلانعا قوسىلىپ كەتتى. جوشى حان توپ قۇلانعا ساداق اتىپ ەدى، ولار قاشپادى، قايتا وزىنە ۇمتىلىپ، باسىپ-جانشىپ، تىستەپ، ءولتىرىپ كەتىپتى. جالعىز ءبىر شىناشاعى ساۋ قالىپتى. وزگەسىن اڭ جەپ كەتىپتى. جوشى حاننىڭ جولداستارى ارتىنان ىزىمەنەن كەلىپ سۇيەگىن جيناعان ەكەن، جالعىز شىناشاعىنان باسقاسىن تابا الماپتى. بۇل شىناشاقتى ءبىر جىبەك بۇيىمعا وراپ الىپ، نوكەرلەرى ەلگە كەلىپ، ەشقايسىسى الاشا حانعا ايتۋعا باتپاپتى. سول ۋاقىتتا كەتبۇعا دەگەن الاشا حاننىڭ جاقسى كورەتىن اقىنى بار ەكەن، قارت ەكەن. الاشا حان بوس ۋاقىتتا وعان ولەڭ ايتقىزىپ، ەستىپ وتىرادى ەكەن. كەتبۇعا جوشى حاننىڭ ولگەنىن ەسىتتىرمەكشى بولدى. دومبىراسىن الىپ سۇراۋسىز حاننىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلىپ ايتتى:

— قۇداي تاعالانىڭ راحمەتى جاۋسىن ساعان، ءھام سەنىڭ قول استىڭداعى بارلىق جانعا، بۇلاردىڭ تىنىشتىعىن تىلەيمىن! — دەيدى.

— ساعان نە كەرەك؟ — دەپ بۇدان الاشا حان سۇرادى.

— تاقسىر حان، سەنىڭ قۋانىشىڭ — مەنىڭ قۋانىشىم، سەنىڭ قايعىڭ — مەنىڭ قايعىم، — دەدى كەتبۇعا.

— مەن بۇگىن ءبىر جامان ءتۇس كوردىم. مەنىڭ قايعىم قاتتى، جۇرەگىم جارىلىپ بارا جاتىر. سول سەبەپتى ۇيىڭە رۇقساتسىز كىرىپ كەلدىم جالعىز-اق ساعان باسقا تۇسكەن قايعىمدى ايتۋعا. باسىما نە قايعى تۇسكەنىن ايتپايمىن، بۇل تۋرادان مەنىڭ دومبىرام ايتسىن، — دەدى كەتبۇعا.

دومبىرانىڭ شەگىن كۇيگە تۇزەپ الىپ، كەتبۇعا تارتا باستادى. مۇنىڭ ۇزىن ساۋساعى دومبىرانىڭ بەتىن تارسىلداتىپ، شەگىن زىرىلداتىپ سويلەتىپ، ءار ءتۇرلى مۇڭدى كۇي تارتا باستادى. الاشا حان قۇلاعىن سالىپ تارتىلعان مۇڭدى كۇيدى ەسىتىپ وتىرىپ ايتتى:

— نە سەبەپتەن سەن ماعان مۇنداي زارلى كۇيلەردى تارتاسىڭ؟ — دەپ.

— باسىما ءبىر قايعىلى كۇن تۋدى، تاقسىر حان! — دەپ دومبىراشى قىسقا جاۋاپ بەردى دە، توقتاماستان دومبىراسىن شەرتە بەردى زارلى كۇيگە سالىپ.

— بۇل نە عاجاپ؟ — دەپ الاشا حان ايتتى، — ياپىرماي، مەنىڭ جوشى حانىم بىردەڭە بولىپ قالدى ما، مۇنى اڭ جەپ قويدى ما؟

— تاقسىر حان، جوشىنىڭ ولگەنىن جالعىز وزىڭىزدەن ەستىدىك، — دەپ ءۇيدىڭ سىرتىندا حالىق شۋلاپ قويا بەردى.

بۇل حابار سونداي جامان حابار بولدى، حان جوشى بالاسىنىڭ ولگەنىن ەستىپ، تالىپ قالدى. ەسىن جيىپ الىپ الاشا حان زارلاپ جىلادى. «جوشى، جوشى!..قايداسىڭ، جالعىزىم!» دەپ، مۇنىڭ ەكى كوزىنەن بۇلاقتاي بولىپ جاس اقتى. ەش ادام ۇيگە كىرىپ، حاندى ۋاتۋعا باتا المادى.

وسىنداي جىلاۋمەن تاماق ىشپەي الاشا حان ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن جاتتى. مۇنىڭ حالقى جيىلىسىپ اقىلداستى، قالايشا حاندى ۋاتىپ، كوڭىل ايتىپ، جىلاعانىن قويعىزساق ەكەن دەپ، ەشبىر ادام الاشا حاننىڭ ۇيىنە كىرۋگە باتپاي، بارشا جيىلعان ادامدار تىستا قامالىپ تۇرادى. الاشا حاننىڭ ءبىر اقىلدى قاتىنى بار ەدى، ەرىنە وي ءتۇسىرىپ، كوڭىلىن باسپاققا امال قىلدى:

— حان، سەن قايعىرىپ جاتىرسىڭ، حالقىڭ عاۋ-عاۋ كوتەرىپ، بۇلىك شىعارىپ جاتىر، — دەدى.

— نەگە مەنىڭ حالقىم بۇلىك شىعارىپ جاتىر؟ — دەيدى حان.

— سەنىڭ حالقىڭ ەكى داي بولىپ جاتىر. سەبەبى ءبىر باي ءوزىنىڭ تامىرىنا ءبىر ۋاقىتتا ات باسىنداي التىن سىيلاعان ەكەن، ۋاقىتىندا مۇنداي بىردەمە بەرەر دەپ. ول تامىرى ەشتەمە بەرمەگەن سوڭ، «ءوزىم بەرگەنىمدى بەر» دەپ جاتىر. جۋىردا بۇلار بيگە ءتۇستى. بيلەر ادىلدىك قىلمادى. بيلەردىڭ جارتىسى: «بەرگەنىن قايىرۋعا ءتيىستىڭ» دەيدى، جارتىسى: «قايىرماۋعا ءتيىستى» دەيدى.

— اح، ولارى قالاي؟ بيلىكتى ءادىل ايتپاعان، سىيدى الا بىلگەن كىسى، بەرە دە بىلسە كەرەك ەمەس پە؟ التىن العاندى شاقىر مۇندا! — دەيدى الاشا حان.

— ۇلى حان، كىشكەنتاي سابىر ەتىپ، ماعان ءسوز ايتۋعا رۇقسات قىلىڭىز. اللا تاعالا بالانى ساعان ءوزى بەردى، ءوزى الدى. قۇدىرەتتىڭ حۇكىمىنە كونۋ كەرەك. اللا تاعالا جوشى حاندى ساعان سىيلاپ ەدى، سىيلاعان اللاعا سەن دە سىيلاي ءبىل، قايعىرىپ جىلاما، قۇدايدىڭ راحمەتى كوپ، تاۋسىلمايدى، — دەدى. بۇل ءسوز كوڭىلىنە كىرىپ، الاشا حان قايعىرۋىن قويدى.

الاشا حاننىڭ ءبىر دومباۋىل دەگەن بەك قۋاتتى ق ۇلى بار ەكەن. ءوزىنىڭ بايىنا اق كوڭىلىمەن قىزمەت قىلاتىندىعىنا، ءھام ەرلىگىن جوشى حان بەك جاقسى كورەدى ەكەن. دومباۋىل دا جوشى حاندى جاقسى كورەدى ەكەن. جوشى حاننىڭ ولگەنىن ەستىگەن سوڭ انت ءىشىپتى: «قۇلاننىڭ ءبىرى قالعانشا قىرارمىن» دەپ. دومباۋىلدىڭ ەكى جۇيرىك اتى بار ەكەن. بىرەۋى «قابانقۇلاق» دەگەن، بىرەۋى «انكەي» دەگەن. سول اتتارىنىڭ ءبىرىن ءمىنىپ، ءبىرىن جەتەكتەپ الىپ، جوشى حاندى ولتىرگەن قۇلان جاتقان ارالعا قاراي جونەلىپتى.

قۇلاندار دومباۋىلدى كورگەن سوڭ-اق بەتپاق دالادان وتە شۋعا قاراي قاشقان ەكەن. دومباۋىل قۋىپ جەتىپ، قىرا بەرىپتى. سونشادان بەس-اق قۇلان ءتىرى قالىپ، قورقىپ سول بەسەۋى دە شۋدان ءوتىپ كەتىپتى. ول بەس قۇلان وتكەن جەردى وسى كۇنى «بەس قۇلان» دەپ اتايدى. بەس قۇلان دەگەن جەردەن بەس شاقىرىمداي ارادا تاۋدىڭ باۋىرىندا قابانقۇلاق دەگەن اتى زورىعىپ ءولىپ، ول ارانى «قابانقۇلاق» قويىپتى. ونان ارمەن بەس شاقىرىمداي بارعان سوڭ، ەكىنشى اتى — انكەي ۇشىپ ولگەن ەكەن. ول ارانى «انكەي» دەپ قويىپتى. وسى كۇنى سول ارانى انكەي دەپ اتايدى.

---